११

नमः सर्वज्ञ गीर्वाणशुभ A B C E F J ↩︎

महेश्वर D ↩︎

निरायासा D ↩︎

देवब्रह्मर्षि D ↩︎

इत्युक्तार्थस्वरूपं स शब्दशस्त्रौघसंकुलम् A B C; शब्दशास्त्रौघ E.F ↩︎

प्रमाणरूपशास्त्रात्मा A B C F; प्रमाणरूपः शास्त्रार्थः E ↩︎

संकल्पं तत्तमोनुदम् A B C E F J
निर्घातशब्दवद्व्योम्नः शास्त्रमेकमभूत् तदा।
वर्णार्थैः संभृतैर्वर्णैश्चिदानन्दमहोर्मिभिः ॥ 11.17 ॥
विष्णुशक्तिसमुद्रोत्थैर्मणिभिर्मौक्तिकैरिव।
प्रोतं सौदर्शनं रूपं विष्णोः संकल्पकल्पितम् ॥ 11.18 ॥
तद्विज्ञानमयं शास्त्रं सद्धर्मप्रतिपादकम्।
नियुताध्यायि यत् प्रोक्तं कामपालेन शाश्वतम् ॥ 11.19 ॥ ↩︎

निपातनैः A ↩︎

बह्वीभिः A B C J; लध्वीभिः प्रकृतेर्विकृतेरपि D ↩︎

ग्रहनक्षत्रराशीभिः A B C E F J ↩︎

मन्त्रकल्पनैः B C D ↩︎

कल्पितैः D.J. ↩︎

विकल्पितैः A B C E F
पुमीश्वरविकल्पैश्च परिणामविकल्पितैः।
अवस्थालक्षणव्याख्याधर्मक्लृप्तिविचित्रितम्¹⁴ ॥ 11.34 ॥
प्रमाणानां ससर्गाणां नानाकल्पनयान्वितम्।
¹⁵लेपालेपविचारैश्च पुरुषाव्यक्तगोचरैः ॥ 11.35 ॥
तत्त्वातात्त्विककल्पैश्च नानागतिविचिन्तनैः।
मुक्तिक्रमविचारैश्च ख्यातिकल्पैरनेकशः ॥ 11.36 ॥
ज्ञानाज्ञानसमाख्यातगुणदोषविचारणैः।
गुणत्रयविकल्पैश्च ¹⁶सर्गसंयोगचिन्तनैः ॥ 11.37 ॥
¹⁷अन्वितं विविधैः सांख्यैः प्रसंख्यानकृतक्रमैः।
योगप्रकारकल्पैश्च वृत्तीनां कल्पनैरपि ॥ 11.38 ॥
अभ्यासकल्पैर्विविधैश्चातुर्वैराग्यकल्पनैः।
अन्तरङ्गबहिर्भूतयोगाङ्गपरिचिन्तनैः ॥ 11.39 ॥
क्लेशकर्मविपाकानामाशयानां च वर्णनैः।
तापसंस्कारचिन्ताभिर्दुःखभेदविचिन्तनैः ॥ 11.40 ॥
तैस्तैश्चतुरधिष्ठानकल्पनैः ¹⁸कल्पितं पृथक्।
उपादेयस्य हेयस्य हानोपादानयोरपि ॥ 11.41 ॥
स्वरूपचिन्तनैश्चित्रैर्भोगकामविकल्पनैः¹⁹। ↩︎

कर्मक्लृप्तिविचित्रितम् A B C; धर्मकल्पविचित्रितम् J ↩︎

तावत्तावद्विचारैश्च J. ↩︎

परिणामविकल्पनैः D ↩︎

आस्थितम् D ↩︎

परिकल्पितम् B C ↩︎

योगकार्मावकल्पनैः D
क्रियायोगैरनेकैश्च चित्तसंस्कारसाधनैः ॥ 11.42 ॥
सिद्धिभिश्च विचित्राभिश्चित्तस्थाभिरलंकृतम्।
पतिपाशपशुव्याख्याविकल्पैर्हेतुचित्रितैः ॥ 11.43 ॥
शुद्धाध्वकल्पनाभिश्च क्रियाज्ञानविभेदतः।
अर्थपञ्चकचिन्ताभिरनेकाभिरलंकृतम् ॥ 11.44 ॥
शक्तिपञ्चकचिन्ताभिर्मलत्रयविचारणैः।
भोगोपकारणाख्यानैः पुंसां रूपविकल्पनैः ॥ 11.45 ॥
दीक्षाप्रतिष्ठाकल्पैश्च धर्मैः पाशुपतैरपि।
इति नानाविधाकारबुद्धिकल्पविचित्रया ॥ 11.46 ॥
युक्तं कल्पनया शश्वत् क्लृप्तनानाधिकारया।
अधिकारेण सद्धर्मान् व्याचक्षाणमनेकधा ॥ 11.47 ॥
नियुताध्यायकं पूर्वमासीत् संकर्षणोदितम्।
संकल्पमयमाद्यस्य विष्णोः संकल्पजात् किल ॥ 11.48 ॥ ↩︎

कालेन तु D
तेषूपकरणापेक्षा नानाकारा भविष्यति ॥ 11.10 ॥
धर्मस्थापननिश्चयः
आविश्याविश्य भूतानि स्वेन रूपेण मायया।
तैस्तैः साधनसंभेदैर्निरस्य सुकृतद्विषः ॥ 11.11 ॥
सुकरा धर्ममर्यादा तत्र तत्र भविष्यति।
अधर्मनिराससाधनद्वैविध्यम्
साधनं च द्विधा कार्यं धर्मद्वेषिनिराकृतौ ॥ 11.12 ॥
शश्त्रास्त्रव्यूहरूपेण शास्त्ररूपेण चैव हि।
भगवत्संकल्पात् तदुभयोत्पत्तिः
⁵इत्युक्त्वार्थत्वरूपं हि शस्त्रास्त्रौघसमाकुलम् ॥ 11.13 ॥
व्यूहं ससर्ज संकल्प्य स्वेन संकल्पतेजसा।
स च सौदर्शनो व्यूहो मर्यादाधारणक्षमः ॥ 11.14 ॥
प्रमाणरूप उद्धिष्टो वक्ष्यते च तथा तथा।
⁶प्रमाणरूपशास्त्रार्थः संकल्पो वैष्णवो हि यः ॥ 11.15 ॥
उदितो ब्रह्मणस्तस्माद्यथा तदवधारय।
आदिशास्त्रस्वरूपवर्णनम्
संकल्पमयमेवैकं ⁷सकलान्तस्तमोनुदम् ॥ 11.16 ॥ ↩︎

स्मृतम् A B C E F. ↩︎

रूपैः E F J
अव्ययैरुपसर्गैश्च नामाख्यातनिपातकैः⁸।
मात्रावृत्तिस्वरबलैरभिनिष्टानसामभिः ॥ 11.25 ॥
यमरङ्गविभागैश्च भूषितं पदभङ्गिभिः।
वर्णागमविकल्पैश्च तथा वर्णविपर्ययैः ॥ 11.26 ॥
कल्पनाभिश्च ⁹लघ्वीभिर्विकृतेः प्रकृतेरपि।
निरुक्तकल्पैर्विविधैर्नानानिगमनैरपि ॥ 11.27 ॥
¹⁰ग्रहनक्षत्रराशिस्थैर्विकल्पैर्गणनोत्थितैः।
होरास्कन्धविकल्पैश्च विधानैः फलकल्पितैः ॥ 11.28 ॥
विध्यर्थवादमन्त्रोत्थैर्विचारैः ¹¹कर्मकल्पनैः।
अङ्गयुक्तिक्रमोहैश्च तन्त्रवापातिदेशनैः ॥ 11.29 ॥
अधिकारैरनेकैश्च विचारैर्वाक्यगोचरैः।
प्रमाणकल्पितैर्न्यायैर्निग्रहच्छलजातिभिः ॥ 11.30 ॥
द्रव्यकर्मविकल्पैश्च गुणसामान्यकल्पनैः¹²।
चातुर्होत्रविकल्पैश्च चातुर्वैद्यविजृम्भितैः¹³ ॥ 11.31 ॥
चातुराश्रम्यकल्पैश्च चातुर्वर्ण्यविकल्पितैः।
संस्कारकल्पैर्विविधैर्नितद्यकाम्यक्रियाक्रमैः ॥ 11.32 ॥
इतिहासपुराणाभ्यां विविधाभ्यां समन्वितम्।
विविधैस्च प्रसंख्यानैः स्वप्रकृत्यादिकल्पितैः ॥ 11.33 ॥ ↩︎

सत्क्रियाभिरकल्पाभिः D. ↩︎

धर्मं देवप्रसादजम् D. ↩︎

वात्स्यायनः B C D
कपिलेन सांख्यविभजनम्
ततक्ष कपिलः शास्त्राद्यावदंशमुदारधीः ॥ 11.59 ॥
तत् सांख्यम भवच्छास्त्रं प्रसंख्यानपरायणम्। ↩︎

वक्त्रशः E.J. ↩︎