१०

अर्थात्मकप्रमाणनिरूपणं नाम दशमोऽध्यायः

नारदः—-
भगवन् देवदेवेश भवानीजीवितेश्वर।
लोकनाथ जगन्नाथ देवानामभयप्रद ॥ 10.1 ॥
नमस्ते त्रिपुरुघ्नाय तत्त्वविज्ञानसिन्धवे।
दशाव्ययाय ते नित्यं षडङ्गाय नमो नमः ॥ 10.2 ॥
यदेतदुदितं नित्यं जगत्कारणमव्ययम्।
यच्चाधारतया प्रोक्तं संकल्पाख्यं सुदर्शनम् ॥ 10.3 ॥
तदेतदखिलं देव विष्णुसंकल्पजृम्भितम्।
समासव्यासरूपेण¹ तत्त्वतो मेऽवधारितम् ॥ 10.4 ॥
इदानीं श्रोतुमिच्छामि विस्तरेणान्तकान्तक।
किं तत् प्रमाणमित्युक्तं कीदृशं² किंविधं च तत् ॥ 10.5 ॥
किमर्थं किंमयं देव तन्मे विस्तरशो³ वद।
वक्ता सर्वस्य गुह्यस्य त्वदन्यो नैव विद्यते ॥ 10.6 ॥

प्रमाणविभागः
समष्टिव्यष्टिभावेन तद् द्विरूपं विभाव्यते ॥ 10.9 ॥
समष्टिप्रमाणस्वरूपम्
ऐकरूप्येण संकल्पो यः सर्वविषये¹¹ स्थितः।
महास्थितिमयं चक्रं तदेतत् कीर्तितं मुने ॥ 10.10 ॥
व्यष्टिप्रमाणस्वरूपम्
¹²तत्त्वेयत्ता समस्तात्मन् यस्मिन्नायततेऽखिला¹³।
प्रातिस्विकी व्यवस्था या यस्य सत्त्वस्य यादृशी॥ 10.11 ॥

इयत्ता या च सा चक्रे प्रमाणे व्यवतिष्ठते।
इयत्ताया भिदा या च कलाकाष्टादिगोचरा ॥ 10.20 ॥
सा प्रमाणमये चक्रे ¹⁴सर्वाप्यायतते मुने।
सत्त्वादीनां स्वरूपं यद्या प्रवृत्तिः फलं च यत् ॥ 10.21 ॥
इयत्ता तत्र सर्वत्र सा प्रमाणसुदर्शनात्।
यद्रूपत्रितयं बुद्धेर्धर्माद्या या च विक्रिया ॥ 10.22 ॥
व्यापारस्पन्दनिर्णीतिर्निमेषात्मा च योऽखिलः।
योऽत्रेयत्तामयो भावः स प्रमाणसुदर्शनात्¹⁵ ॥ 10.23 ॥
अभिमानो द्विधा योऽपि संरम्भो योऽप्यहंकृतेः।
यश्च कामादिको भावस्तत्रेयत्तास्थितिश्च या ॥ 10.24 ॥
सा प्रमाणमये चक्रे संकल्पेऽस्मिन् सुदर्शने।
पञ्चानां पञ्चकं यच्च संकल्पानामवस्थितम् ॥ 10.25 ॥
तादृशं¹⁶ च विकल्पानां तदेतद् द्वितयं मुने।
इयत्ता या स्थिता व्याप्य सा प्रमाणसुदर्शनात् ॥ 10.26 ॥
तानवं पाटवं यच्च यच्चालोचनपञ्चकम्।
शान्तघोरादिकं¹⁷ रूपं यच्च धीन्द्रियपञ्चके ॥ 10.27 ॥
वचनादानविक्रान्तिमोदोत्सर्गमयं च यत्।
शान्तघोरादिकं रूपं यत्कर्मेन्द्रियपञ्चके ॥ 10.28 ॥

तत्रेयत्तामयं रूपं यच्च स्थितिमयं वपुः।
प्रमाणे वैष्णवे सर्वं तत्संकल्पसुदर्शने ॥ 10.29 ॥
व्यूहावकाशलघुताचेष्टाप्रेरणशोषणम्।
¹⁸व्यूहावकाशव्यक्तार्द्रस्नेहक्षुद्रत्वमप्युत ॥ 10.30 ॥
स्थैर्यपार्थिवकाठिन्यमित्येतद्भौतिकं वपुः।
एकद्वित्रिचतुः पञ्चगुणव्यूहमयी स्थितिः ॥ 10.31 ॥
¹⁹यैस्तद्व्याप्य स्थितेयत्ता सा प्रमाणसुदर्शनात्।
तत्त्वे तत्त्वे च मर्यादा या या शश्वदवस्थिता ॥ 10.32 ॥
सा सा प्रमाणचक्रस्य संकल्पस्य हरेर्गतिः।
इतीयं स्थितिमर्यादेयत्ता चक्रे²⁰ प्रकीर्तिता ॥ 10.33 ॥
विष्णुसंकल्पसंभूतां स्थितिमन्यां मुने श्रृणु।
प्रतिबन्धनिरासेन या स्वभावगतिर्मुने²¹ ॥ 10.34 ॥
तत्त्वानां तात्त्विकानां च सा स्थितिः कथ्यते मुने।
गुणान्तरानुग्रहेण यः सत्त्वोन्मेष ऊर्जितः ॥ 10.35 ॥
धर्मज्ञानादिरूपोऽसौ सुदर्शनसमीरितः।
परिमाणविशेषः स ²²बोध्यस्त्रैलोक्यधारकः ॥ 10.36 ॥
शनैराचर्यमाणोऽसौ सत्त्वोज्जवलितबुद्धिभिः।
²³बिभर्ति रोदसी शश्वदन्नवृष्ट्यादिदानतः ॥ 10.37 ॥

गुणान्तरानुग्रहेण तमसो यः स उद्यमः।
अधर्मादिस्वरूपोऽसौ विष्णुसंकल्पचोदितः ॥ 10.38 ॥
शनैराचर्यमाणोऽसौ तमोमलिनबुद्धिभिः।
अन्नवृष्ट्यादिनाशेन विनाशयति रोदसी ॥ 10.39 ॥
सत्त्वस्योपद्रवः शश्वदतोऽन्यस्माद्गुणद्वयात्।

शस्त्रव्यूहप्रतिपादनम्
धर्मसंस्थापनायाथ निरसिष्यन्नधार्मिकान् ॥ 10.40 ॥
जनार्दनत्वमीशानो यदा विष्णुः प्रपद्यते।
तदा देवस्य संकल्पः सुदर्शनसमाह्वयः ॥ 10.41 ॥
आयुधादिस्वरूपेणाकारत्वं प्रतिपद्यते।
चक्रलाङ्गलसौनन्दशङ्खशार्ङ्गशरात्मना ॥ 10.42 ॥
खडूगखेटकरूपेण पाशाङ्कुशपरश्वधैः।
दण्डकुन्तस्वरूपेण दम्भोलिमुसलात्मना ॥ 10.43 ॥
शतवक्राग्निरूपेण कुन्तशक्तिमयात्मना।
तथा शूलस्वरूपेण खर्वाङ्गाद्यायुधात्मना ॥ 10.44 ॥
एवं नानाविधै ²⁴रूपैस्तत्संकल्पविकल्पितैः।
उदेति ²⁵जगतो वृद्ध्यै नारायणकराश्रयी ॥ 10.45 ॥
इति शस्त्रमयो व्यूहो लेशतस्ते निदर्शितः।
अपरोऽस्त्रमयो व्यूहः सौदर्शन उदीर्यते ॥ 10.46 ॥

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायाम् अर्थात्मकप्रमाणव्यूहनिरूपणं नाम दशमोऽध्यायः
आदितः श्लोकाः 618
————-*****—————–