आगमे वैष्णवे विश्वासटिप्पन्यः

शुद्धेतरसृष्टिवर्णनं नाम सप्तमोऽध्यायः
प्रकृतिपुरुषकालानां समष्टिः

अहिर्बुध्न्यः—-
¹अन्यूनानतिरिक्तं यद् गुणसाम्यं तमोमयम्।
तत् सांख्यैर्जगतो मूलं प्रकृतिश्चेति कथ्यते ॥ 7.1 ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - 7.2

क्रमावतीर्णो यस्तत्र चतुर्मनुयुगः पुमान्।
समष्टिः पुरुषो योनिः स कूटस्थ इतीर्यते ॥ 7.2 ॥

मूलम् - 7.2

विश्वास-प्रस्तुतिः - 7.3

यत् तत् कालमयं तत्त्वं जगतः संप्रकालनम्²।
स तयोः कार्यमास्थाय संयोजकविभाजकः ॥ 7.3 ॥

मूलम् - 7.3

भगवत्संकल्पचोदितात् त्रितयादस्मात् महदाद्युत्पत्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - 7.4

मृत्पिण्डीभूतमेतत्तु कालादित्रितयं मुने।
विष्णोः सुदर्शनेनैव स्वस्वकार्यप्रचोदितम् ॥ 7.4 ॥

मूलम् - 7.4

महदादिपृथिव्यन्ततत्त्ववर्गोपपादकम्।

प्रकृतिः स्वरूपतः स्वभावतश्च परिणामिनी
पयोमृदादिवत् तत्र प्रकृतिः परिणामिनी ॥ 7.5 ॥

पुरुषः स्वरूपतोऽपरिणामी
पुमानपरिणामी सन् संनिधानेन कारणम्।
कालस्य प्रकृतिपुरुषपाचकत्वम्
कालः पचति तत्त्वे द्वे प्रकृतिं पुरुषं च ह ॥ 7.6 ॥

प्रकृतेर्महत्तत्त्वोत्पत्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - 7.7

पुरुषाधिष्ठितात् तस्माद्विष्णुसंकल्पचोदितात्।
कालेन कलिताच्चैव गुणसाम्यान्महामुने ॥ 7.7 ॥

मूलम् - 7.7

महान् नाम महत्तत्त्वमव्यक्तादुदितं मुने।

महत्तत्त्वपर्यायाः
विद्या ⁷गौर्यवनी ब्राह्मी वधूर्वृद्धिर्मतिर्मधुः ॥ 7.8 ॥
⁸अख्यातिरीश्वरः प्राज्ञेत्येते तद्वाचका मुने।
महतस्त्रैविध्यम्
कालो बुद्धिस्तथा प्राण इति त्रेधा स गीयते ॥ 7.9 ॥
तमःसत्त्वरजोभेदात् तत्तदुन्मेषसंज्ञया।

विश्वास-प्रस्तुतिः - 7.10

कालस्त्रुटिलवाद्यात्मा बुद्धिरघ्यवसायिनी ॥ 7.10 ॥ प्राणः प्रयतनाकार इत्येता महतो भिदाः।

मूलम् - 7.10

तत्र सात्त्विकस्य चातुर्विध्यम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

धर्मो ज्ञानं विरागश्चाप्यैश्वर्यमिति संज्ञया॥ 7.11 ॥
महतः सात्त्विकं रूपं चतुर्धा प्रविभज्यते ।

मूलम्

तामसस्यापि चातुर्विध्यम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

⁹अधर्माज्ञानावैराग्यमनैश्वर्यं च तामसम् ॥ 7.12 ॥

मूलम्

⁹अधर्माज्ञानावैराग्यमनैश्वर्यं च तामसम् ॥ 7.12 ॥

महत्तत्त्वे मनूनामवस्थितिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - 7.13

विद्याया उदरेऽष्टौ ते सुदर्शनसमीरिताः।
मनवो गर्भतां यान्ति सर्वज्ञाः सर्वदर्शिनः ॥ 7.13 ॥

मूलम् - 7.13

तत्र बुद्ध्युत्पत्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - 7.14

बोधनं नाम वैद्यं तदिन्द्रियं तेषु जायते।
येनार्थानध्यवस्येयुः सदसत्प्रविभागिनः¹⁰ ॥ 7.14 ॥

मूलम् - 7.14

महतोऽहंकारोत्पत्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - 7.15

विद्याया उदरे तत्राहंकृतिर्नाम जायते।
संकल्पाच्चोदिता विष्णोश्चोदितायाः सुदर्शनात् ॥ 7.15 ॥

मूलम् - 7.15

अहंकारपर्यायाः

विश्वास-प्रस्तुतिः - 7.16

अहंकारोऽभिमानश्च प्रजापतिरहंकृतिः।
अभिमन्ता च बोद्धा चेत्यस्याः पर्यायवाचकाः ॥ 7.16 ॥

मूलम् - 7.16

अहंकारस्य त्रैविध्यम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - 7.17

तस्य वैकारिकं नाम रूपं सात्त्विकमुच्यते।
तैजसं राजसं रूपं भूतादिर्नाम तामसम् ॥ 7.17 ॥

मूलम् - 7.17

अहंकारस्य रूपभेदाः

विश्वास-प्रस्तुतिः - 7.18

कामः क्रोधश्च लोभश्च मानश्चावमतिस्तृषा।
इत्यहंकृतिरूपाणि दर्शितानि ¹¹मुने तव ॥ 7.18 ॥

मूलम् - 7.18

अहंकारे मनूनामवस्थितिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - 7.19

नानाविभवयुक्तायामुत्पन्नायामहंकृतौ।
तदन्तर्गर्भमायाति मनूनां तच्चतुर्युगम् ॥ 7.19 ॥

मूलम् - 7.19

अहंकारात् मनउत्पत्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - 7.20

सुदर्शनेरितं विष्णोराहंकारिकमिन्द्रियम्।
मनो नाम मनूनां तज्जायते चिन्तनात्मकम् ॥ 7.20 ॥

मूलम् - 7.20

मनस्वी बुद्धिमांश्चापि गर्भो मनुमयस्तथा। भूतादेः शब्दतन्मात्रोत्पत्तिः भूतादेः शब्दतन्मात्रं तामसादथ जायते ॥ 7.21 ॥ तस्मादाकाशोत्पत्तिः वियच्च शब्दतन्मात्राज्जायते शब्दलक्षणम्। आकाशस्य गुणकर्मणी शब्दैकगुणमाकाशमवकाशप्रदायि च ॥ 7.22 ॥ आकाशे मनूनां स्थितिः तदन्तर्गर्भतां यान्ति विष्णुसंकल्पचोदिताः।

विश्वास-प्रस्तुतिः - 7.24

श्रोत्रं वागिति विज्ञानकर्मेन्द्रिययुगं मुने।
समीक्षयैव देवस्य मनुषु प्रतिजायते ॥ 7.24 ॥

मूलम् - 7.24

मनूनां तद्वैशिष्ट्यम् श्रोत्रवानथ वाग्मी च गर्भो मनुमयस्तथा। अथ स्पर्शतन्मात्रोत्पत्तिः सुदर्शनेरिताद्विष्णोर्भूतादेः स्पर्शमात्रकम् ॥ 7.25 ॥ तस्माद्वायूत्पत्तिः जायते स्पर्शवान् वायुस्तस्मादपि च जायते। वायोः क्रियाभेदाः शोषणं [^8]प्रेरणं चेष्टा व्यूहनं च समूहनम्॥ 7.26 ॥ क्रियाभेदा इमे तस्माज्जायन्ते वायुतो मुने। त्वक्पाण्योरुत्पत्तिः वैकारिकादहंकारात् त्वक्पाणिद्वितयं मुने ॥ 7.27 ॥ ज्ञानकर्मेन्द्रियद्वन्द्वं संकल्पात् तस्य जायते। वायौ मनूनां स्थितिः तदन्तर्गर्भतां याति तदा मनुमयः पुमान् ॥ 7.28 ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - 7.29

चेष्टमानस्तदा गर्भो विष्णुसंकल्पचोदितः।
त्वक्पाणिद्वयवानासीत् ¹²स्पर्शादानादिसिद्धये ॥ 7.29 ॥

मूलम् - 7.29

रूपतन्मात्रजेजसोरुत्पत्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - 7.30

तामसादथ भूतादेः सुदर्शनसमीरितात्।
जायते रूपमात्रं तु ज्योतिस्तस्माच्च रूपवत् ॥ 7.30 ॥

मूलम् - 7.30

तेजसः क्रियाभेदाः

विश्वास-प्रस्तुतिः - 7.31

रूपं व्यक्तिस्तथा पाकः कान्तिर्दीप्तिरितीदृशाः।
जायन्ते तैजसा भेदा भेदाद्वैकारिकात् तथा ॥ 7.31 ॥

मूलम् - 7.31

चक्षुः पादयोरुत्पत्तिः सुदर्शनेरिताज्जातं चक्षुः पादयुगं मुने। तेजसि मनूनां स्थितिः तदन्तर्गर्भतां यान्ति ते सुदर्शनचोदिताः ॥ 7.32 ॥ तेषां चक्षुःपादवैशिष्ट्यम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - 7.33

मनवो रूपवन्तस्ते कान्तिदीप्त्यादिशालिनः।
चक्षुष्मन्तः पादवन्तो ¹³वीक्षणाटनयोगिनः ॥ 7.33 ॥

मूलम् - 7.33

रसतन्मात्राम्भसोरुत्पत्तिः तामसादथ भूतादेर्विष्णोरिक्षानियोजितात्।

विश्वास-प्रस्तुतिः - 7.40

वैकारिकादहंकारात् सुदर्शनसमीरितात्।
घ्राणं पायुरिति द्वन्द्वं ज्ञानकर्मात्मकं मुने ॥ 7.40 ॥

मूलम् - 7.40

पृथिव्यां मनूनां स्थितिः [^13]भुवस्ते गर्भतां यान्ति विष्णुसंकल्पचोदिताः। तेषां घ्राणपायुवैशिष्ट्यम् [^14]गुरवः स्थिरसंघाता अस्थिदन्तादिसंयुताः ॥ 7.41 ॥ घ्राणवन्तः पायुमन्तः संपूर्णावयवा मुने। संकल्पाद्युत्पत्तिः संकल्पश्चैव संरम्भः प्राणाः पञ्चविधास्तथा ॥ 7.42 ॥ मनसोऽहंकृतेर्बुद्धेर्जायन्ते [^15]पूर्वमेव तु। एवं मनूनां सर्वावयवपूर्णता एवं संपूर्णसर्वाङ्गाः प्राणापानादिसंयुताः ॥ 7.43 ॥ सर्वेन्द्रिययुतास्तत्र देहिनो मनवो मुने। सृष्टिप्रलयकालयोस्तुल्यपरिमाणत्वम् यो यादृग्वर्णितः पूर्वं कालस्तत्प्रतिसंचरे ॥ 7.44 ॥

मनुविभागः
मनवोऽपि विभज्यन्ते सुदर्शनसमीरिताः ॥ 7.46 ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - 7.47

युगशो युगशः पूर्वं पश्चात् पुंस्त्रीविभेदतः।
स्वयमागतविज्ञानाः सर्वज्ञाः सर्वदर्शिनः ॥ 7.47 ॥

मूलम् - 7.47

आत्मन्यध्यक्षमीशानमनिरुद्धं दधत्यथ। मनुभिर्गर्भोत्पादनम् ततो ह्यध्यक्षवन्तस्ते तत्संकल्पेन चोदिताः ॥ 7.48 ॥ गर्भानादधते स्त्रीषु मनवस्ते शतं शतम्। तेषां ब्राह्मणादिसंज्ञा ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्वयाः शूद्राश्चेति [^18]धतुर्विधाः ॥ 7.49 ॥ मानवा मनुयोषिद्भ्यो जायन्ते द्वन्द्वलक्षणाः। तदुत्पन्नानां मानवमानवादिसंज्ञा मनुभिः संस्कृतास्ते तु स्वासु पत्नीषु मानवः ॥ 7.50 ॥ जनयन्ति बहून् पुत्रांस्ते स्युर्मानवमानवाः।

विश्वास-प्रस्तुतिः - 7.55

गर्भवत्येव सा देवान् नानागुणविभेदितान्।
दैत्यदानवरक्षांसि गन्धर्वोरगकिंनरान् ॥ 7.55 ॥

मूलम् - 7.55

विश्वास-प्रस्तुतिः - 7.56

इति नानाविधा योनीर्विष्णोः संकल्पचोदिता।
स्वसंकल्पेन सृजति ते चान्यांस्तेऽपि चापरान् ॥ 7.56 ॥

मूलम् - 7.56

विश्वास-प्रस्तुतिः - 7.57

मनुगर्भदशायां तु पितृदेवर्षिमानवाः¹⁴।
इति सृष्टास्तया शश्वद्विद्याया ब्रह्मणा स्वयम् ॥ 7.57 ॥

मूलम् - 7.57

विश्वास-प्रस्तुतिः - 7.58

कूटस्थो यः पुरा प्रोक्तः पुमान् व्योम्नः [^20]परादधः।
मनवो देवताद्याश्च तद्व्यष्ट्य इतीरिताः ॥ 7.58 ॥

मूलम् - 7.58

जीवानां भगवद्विभूतित्वम् जीवभेदा मुने सर्वे विष्णुभूत्यंशकल्पिताः। महतो मेघात्मना परिणामः [^21]अथ व्यक्तेषु मनुषु प्रजातेषु पुनः पुनः ॥ 7.59 ॥ [^22]विद्यैवांशेन केनापि धेनुर्भवति शाश्वती। धेतुरित्युच्यते विद्या मेघभावमुपागता ॥ 7.60 ॥ पयः क्षरति वर्षाख्यमन्नादिपरिणामवत्। जीवानां ज्ञानभ्रंशहेतुकथनम् तत्तु वैद्यं पयः प्राश्य सर्वे मानवमानवाः ॥ 7.61 ॥ [^23]ज्ञानभ्रंशं प्रपद्यन्ते सर्वज्ञाः स्वत एव ते। ततः शास्त्रप्रवृत्तिः ततः [^24]प्रवर्त्यते शास्त्रं मनुभिः पूर्वजैस्तदा ॥ 7.62 ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - 7.63

तदादिष्टेन मार्गेण ते यान्ति परमां गतिम्।
लेशतः सृष्टिरुक्तेयं भूतेः शुद्धेतरा मुने ॥ 7.63 ॥

मूलम् - 7.63

अथ न्यूनातिरिक्तम् A B C E F; अथ मानातिरिक्तम् J ↩︎
संप्रकारणम् J ↩︎ ↩︎
इत्येतद् द्वन्द्वं ज्ञानकियात्मकम् A B C E F J ↩︎
भेदतः A B C E F; भेदिनः J
घ्राणपाय्वोरुत्पत्तिः ↩︎
विद्या परिणता सेयं विष्णुवीक्षया D ↩︎
सप्त ये मुने D. ↩︎
गौर्युवती ब्रह्मा D. ↩︎
इदमर्धं सर्वत्रैवमेव पठ्यते ↩︎
अधर्माज्ञानसामान्यम् D. ↩︎ ↩︎
प्रविभागतः D.J. ↩︎ ↩︎
महामुने D.
मनवोऽष्टौ महाबुद्दे तदा वैकारिकात् पुनः ॥ 7.23 ॥
श्रोत्रवाचोरुत्पत्तिः ↩︎ ↩︎
स्पर्शदानादि A B C D. ↩︎ ↩︎
वीक्षणायन E.J.
जायते रसमात्रं तु जायन्तेऽम्भांसि वै ततः ॥ 7.34 ॥
तत्क्रियाभेदाः
जायन्तेऽथ गुणास्तेषां रसस्नेहद्रवादयः।
रसनोपस्थेन्द्रियोत्पत्तिः
अथ वैकारिकात् तस्माद् विष्णुसंकल्पचोदितात् ॥ 7.35 ॥
रसनोपस्थमित्येतज्जायते³ दृक्क्रियात्मकम्।
अप्सु मनूनां स्थितिः
तदन्तर्गर्भतां यान्ति विष्णुसंकल्पचोदिताः ॥ 7.36 ॥
मनवस्ते महाबुद्धे विष्णुकर्माधिकारिणः।
तेषां रसनोपस्थवैशिष्ट्यम्
सरसाः स्नेहवन्तश्च रुधिरादिद्रवान्विताः ॥ 7.37 ॥
जायन्ते रसनावन्तः पुंस्त्रीव्यञ्जनभेदिताः⁴।
गन्धतन्मात्रमह्योरुत्पत्तिः
सुदर्शनेरितात् तस्माद्भूतादेस्तदनन्तरम् ॥ 7.38 ॥
जायते गन्धनन्मात्रं तस्माद्गन्धवती मही।
पार्थिवगुणभेदाः
काठिन्यं गौरवं स्थैर्यमित्याद्याः पार्थिवा गुणाः ॥ 7.39 ॥ ↩︎ ↩︎
दानवाः E F J
मनूनां देवादीनां च कूटस्थपुरुषव्यष्टिरूपत्वम् ↩︎ ↩︎