आगमे वैष्णवे विश्वासटिप्पन्यः

प्रतिसंचरवर्णनं नाम चतुर्थोऽध्यायः

नारदः—

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.1

भगवन् देवदेवेश सर्वज्ञ वृषकेतन।
किं तत् कारणमित्युक्तं सृष्टये ¹यत् प्रवर्तते ॥ 4.1 ॥

मूलम् - 4.1

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.2

सुदर्शनेन यद् व्याप्तं रूपतः कार्यतोऽर्थतः।
विस्तरेण ममाचक्ष्व जगतः कारणं परम् ॥ 4.2 ॥

मूलम् - 4.2

प्राकृतप्रलयवर्णनम्
अहिर्बुध्न्यः—

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.3

प्रोच्यमानं मया तत्त्वं कारणस्यावधारय।
तत्र तावन्निबोधेमं प्राकृतं प्रतिसंचरम् ॥ 4.3 ॥

मूलम् - 4.3

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.4

येन कालेन सा विद्या प्रकृतिर्मूलसंज्ञिता² ।
सस्यादिसृष्टये धेनुरभवन्मेघरूपिणी ॥ 4.4 ॥

मूलम् - 4.4

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.5

कालेन तावता सा तु चिकीर्ष्ये प्रतिसंचरे।
अधेनुर्नीरसा शुष्का भवत्यव्यक्तसंज्ञिता ॥ 4.5 ॥

मूलम् - 4.5

नारदः—
³कालेन कियता सर्गः सा धेनः कामरूपिणी।
अधेनुः सा भवेद् देवी यावता प्रतिसंचरे ॥ 4.6 ॥

प्रतिसंचरकालपरिमाणम्
अहिर्बुध्न्यः—

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.7

अष्टादश निमेषास्तु काष्ठा त्रिंशत्तु ताः कला।
तास्तु त्रिंशत् क्षणस्ते तु मुहूर्तो द्वादश स्मृतः ॥ 4.7 ॥

मूलम् - 4.7

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.8

ते तु पञ्चदशाहः स्यात् तावती रात्रिरिष्यते।
ते⁴ पञ्चदश पक्षः स्यात् पक्षौ द्वौ मास ⁵इष्यते॥ 4.8 ॥

मूलम् - 4.8

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.9

संवत्सरो मानुषस्तु तैर्द्वादशभिरिष्यते।
काम्यः षोडशभिस्तैस्तु काम्याब्दानां ⁶तथा मुने॥ 4.9 ॥

मूलम् - 4.9

..................................

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.10

विद्या धेतुरधेनुश्च भवेत् कालेन तावता।
अधेन्वां तु ततस्तस्यां चिकीर्ष्ये[^7] प्रतिसंचरे ॥ 4.10 ॥

मूलम् - 4.10

सर्वस्य पृथिव्यां लयः

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.11

नीरसं शुष्कमेवासीज्जगदेतच्चराचरम्।
महावातेन संशुष्कं संदग्धं [^8]च महाग्निना ॥ 4.11 ॥

मूलम् - 4.11

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.12

आ शैलादा तृणाच्चैव यदा भूमौ समुन्नतम्।
मानवेषु लयं यान्ति [^9]तदा मानवमानवाः ॥ 4.12 ॥

मूलम् - 4.12

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.13

मनुष्वेव लयं यान्ति मानवास्ते चतुः शतम्।
एवं चेतनवर्गे तु मनुष्वेव लयं गते ॥ 4.13 ॥

मूलम् - 4.13

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.14

मिथुनान्येव चत्वारि मनूनां केवलानि तु।
कूर्मपृष्ठसमानायां भुवि तिष्ठन्ति वै मुने ॥ 4.14 ॥

मूलम् - 4.14

पृथिव्या अप्सु लयः
[^10]नारायणस्य संकल्पादव्याहतसुदर्शनात्।
भूमेर्गन्धात्मकं सारं ग्रसन्त्यापस्तदा मुने ॥ 4.15 ॥
आत्तगन्धा यदा भूमिरम्भसा [^11]कारणात्मना।
[^12]अतिभूय तदा पृथ्वीं मनवोऽप्सु व्यवस्थिताः ॥ 4.16 ॥
[^12]भूमिस्त्वात्तरसा शश्वज्जहाति व्चक्तिनामनी।
[^15]प्रभवन्त्याप एतर्हि जगदेतच्चराचरम् ॥ 4.17 ॥

अपां तेजसि लयः

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.18

संकल्पादेव पूर्वस्मात् सुदर्शनमयाद्धरेः।
अपामपि रसं सारं ज्योतिर्ग्रसति कारणम् ॥ 4.18 ॥

मूलम् - 4.18

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.19

अतिभूय तदापस्तु मनवो ज्योतिषि स्थिताः।
आपश्चात्तरसाः शश्वज्जहति व्यक्तिनामनी ॥ 4.19 ॥

मूलम् - 4.19

देदीप्यमानमेतर्हि ज्योतिरेव जगन्मुने।

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.21

ज्योतिषोऽप्यान्तरं रूपं सारं ग्रसति तद् ध्रुवम्।
संकल्पचोदिता[^15] विष्णोर्मनवोऽपि तदा मुने ॥ 4.21 ॥

मूलम् - 4.21

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.22

अतिभूयाखिलं ज्योतिर्वायुमेव श्रयन्ति ते।
आत्तरूपं तदा ज्योतिर्जहाति व्यक्तिनामनी ॥ 4.22 ॥

मूलम् - 4.22

वायुर्दोधूयमानस्तु जगदेतच्चराचरम्।

वायोराकाशे लयः
[^16]ततः कारणमाकाशं विष्णोः संकल्पचोदितम् ॥ 4.23 ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.24

सारं ग्रसति संस्पर्शं कारणं वै नभस्वतः।
सुदर्शनेरिता विष्णोर्मनवोऽपि महामुने ॥ 4.24 ॥

मूलम् - 4.24

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.25

नभस्येवावतिष्ठन्ते व्यतिभूय समीरणम्।
आत्तस्पर्शस्तदा वायुर्जहाति व्यक्तिनामनी ॥ 4.25 ॥

मूलम् - 4.25

भृशं शब्दायमानं तद्वियद्विश्वं चराचरम्।

आकाशस्याहंकारे लयः
क्रियाशक्तीरितो विष्णोरहंकारोऽभिमानवान् ॥ 4.26 ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.27

सारं ग्रसति शब्दाख्यं कारणं नभसो मुने।
तयैव प्रेरिता विष्णोरतिभूय वियत्पदम् ॥ 4.27 ॥

मूलम् - 4.27

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.28

अहंकारेऽवतिष्ठन्ते मनवो भगवन्मयाः।
आत्तशब्दं वियत् तच्च जहाति व्यक्तिनामनी ॥ 4.28 ॥

मूलम् - 4.28

अहमित्येव तद्विश्वमहंकारात्मकं मुने।

अहंकारस्य बुद्धौ लयः
अभिमानात्मकं [^17]सारमहंकारस्य कारणम् ॥ 4.29 ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.30

सुदर्शनेरिता विष्णोर्बुद्धिर्ग्रसति वै मुने।
सुदर्शनेरिता विष्णोरतिभूय त्वहंकृतिम् ॥ 4.30 ॥

मूलम् - 4.30

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.31

बुद्धावेवावतिष्ठन्ते मनवोऽष्टौ महामुने।
आत्ताभिमानोऽहंकारो जहाति व्यक्तिनामनी ॥ 4.31 ॥

मूलम् - 4.31

बुद्धिरेवेदमखिलं व्यवसायवती मुने।

बुद्धेस्तमसि लयः
सारमध्यवसायाख्यं बुद्धेः कारणमव्ययम् ॥ 4.32 ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.33

सुदर्शनेरितं विष्णोस्तमो ग्रसति कारणम्।
सुदर्शनेरिता विष्णोर्मनवोऽपि महामुने ॥ 4.33 ॥

मूलम् - 4.33

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.34

अतिभूय तदा बुद्धिं तमस्येव श्रिताः स्थितम्।
आसीदिदं तमोभूतमप्रज्ञातमलक्षणम् ॥ 4.34 ॥

मूलम् - 4.34

अप्रतर्क्यमविज्ञेयं संस्तब्धं गुरु मोहनम्।

इन्द्रियाणां भूतैः सह तत्तत्कारणेषु लयः

घ्राणं जिह्वा च चक्षुश्च त्वक् च श्रोत्रं च पञ्चमम् ॥ 4.35 ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.36

पायूपस्थं तथा पादौ हस्तौ वाक् चैव पञ्चमी[^18]।
द्वयोः पञ्चकयोर्द्वन्द्वं घ्राणपाय्वादिकं क्रमात् ॥ 4.36 ॥

मूलम् - 4.36

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.37

महीजलादिभिर्हेतौ लीयमानैः[^19] स्वके स्वके।
समं विलयमायाति सह [^20]घ्राणादिवृत्तिभिः ॥ 4.37 ॥

मूलम् - 4.37

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.38

मनोऽहंकार इत्येतत् सवृत्ति करणद्वयम्।
अहंकारे लयं याति बुद्धौ बोधनमिन्द्रियम् ॥ 4.38 ॥

मूलम् - 4.38

तम एवेदमखिलमिदानीमवतिष्ठते।

तमसो रजसि लयः
स्थितिशक्तिर्हि या [^21]चास्य तमसो गुरुतामयी ॥ 4.39 ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.40

रजो ग्रसति तां शश्वदीश्वरेच्छाप्रचोदितम्।
इच्छया प्रेरिता विष्णोर्मनवोऽपि महामुने ॥ 4.40 ॥

मूलम् - 4.40

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.41

रजस्येवावतिष्ठन्ते व्यतिभूय तमोगतिम्।
आत्तसारं तमस्तत्तु जहाति व्यक्तिनामनी ॥ 4.41 ॥

मूलम् - 4.41

चलक्रियात्मकं दुःखं रज एव जगत् तदा।

रजसः सत्त्वे लयः

या सा स्पन्दमयी शक्तिश्चलत्तात्मा[^22] रजोमयी ॥ 4.42 ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.43

तां वै सुदर्शनादिष्टं सत्त्वं ग्रसति कारणम्।
रजःस्था मनवश्चैव विष्णुसंकल्पचोदिताः ॥ 4.43 ॥

मूलम् - 4.43

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.44

अतिभूय रजः सत्त्वं विशन्ति विमलं मुने।
आत्तसारं रजस्तत्तु जहाति व्यक्तिनामनी ॥ 4.44 ॥

मूलम् - 4.44

लघु प्रकाशकं सत्त्वमिदमासीच्चराचरम्।

सत्त्वस्य काले लयः
कालो नाम गुणो विष्णोः सुदर्शनसमीरितः ॥ 4.45 ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.46

सारं [^23]प्रज्ञामयं सत्त्वादादत्ते ज्ञानकारणम्।
अतिभूय तदा सत्त्वं मनवः कालसंश्रिताः ॥ 4.46 ॥

मूलम् - 4.46

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.47

काल एव जगत् कृत्स्नमिदमासीत् तदा मुने।
आत्तसारं च तत् सत्त्वं जहाति व्यक्तिनामनी ॥ 4.47 ॥

मूलम् - 4.47

कालस्य नियतौ लयः

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.48

काली कालगता शक्तिर्या साशेषप्रकालिनी।
नियतिर्नाम तां तत्त्वं ग्रसतीश्वरचोदिता ॥ 4.48 ॥

मूलम् - 4.48

[^24]सुदर्शनेरितास्ते च मनवोऽष्टौ महामुने। अतीत्य कालतत्त्वं तां नियतिं प्रतिपेदिरे ॥ 4.49 ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.50

आत्तसारस्तदा कालो जहाति व्यक्तिनामनी।
नियतिर्नाम सा विश्वमिदमासीच्चराचरम् ॥ 4.50 ॥

मूलम् - 4.50

नियतेः शक्तौ लयः

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.51

महाविद्यामयी शक्तिर्नियतेर्या महामुने।
शक्तिर्नाम तदा तां तु ग्रसतीश्वरचोदिता ॥ 4.51 ॥

मूलम् - 4.51

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.52

मनवोऽपीश्वरादिष्टा नियतिं तामतीत्य वै।
शक्तिं मायामयीं विष्णोर्विशन्ति विपुलात्मिकाम् ॥ 4.52 ॥

मूलम् - 4.52

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.53

नियतिश्चात्तसारा सा जहाति व्यक्तिनामनी।
अथ शक्तिरिदं विश्वं जगदासीच्चराचरम् ॥ 4.53 ॥

मूलम् - 4.53

शक्तेः कूटस्थपुरुषे लयः

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.54

आ चैतन्योन्मिषत्तायाः शक्तेः शक्तिः सनातनी।
सुदर्शनेरितस्तां तु पुरुषो ग्रसति स्वयम् ॥ 4.54 ॥

मूलम् - 4.54

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.55

अतीत्य मनवः शक्तिं तं विशन्तीश्वरेरिताः।
आत्तसारा तदा शक्तिर्जहाति व्यक्तिनामनी॥ 4.55 ॥

मूलम् - 4.55

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.56

सर्वात्मा सर्वतः शक्तिः पुरुषः सर्वतोमुखः।
सर्वज्ञः सर्वगः सर्वः सर्वमावृत्य तिष्ठति ॥ 4.56 ॥

मूलम् - 4.56

[^25]मनूनामेष कूटस्थः पुरुषो द्विचतुर्मयः। कृत्स्नकर्माधिकारो वै देवदेवस्य वै हरेः ॥ 4.57 ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.58

त्रयोदशानां भूम्यादिशक्त्यन्तानां महामुने।
विलीनस्वस्वकार्याणां [^26]काम्यवर्षशतस्थितिः ॥ 4.58 ॥

मूलम् - 4.58

कूटस्थपुरुषस्यानिरुद्धे लयः

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.59

पुंसस्त्रीणि शतानि स्युस्ततो मनुमयः पुमान्।
चतुर्धा [^27]स्वं विभज्याथ ब्रह्मक्षत्रादिभावतः ॥ 4.59 ॥

मूलम् - 4.59

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.61

ततोऽसौ भगवानेकः प्रलीनचिदचिन्मयः।
शतानि दश षट् चाथ[^29] वर्षाणामवतिष्ठते ॥ 4.61 ॥

मूलम् - 4.61

अनिरुद्धस्य प्रद्युम्नेऽप्ययः

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.62

अवस्थाय ततोऽप्येति प्रद्युम्नमजरं विभुम्।
निरुध्य सर्वचेष्टाः स्वास्तावत्कालं स तिष्ठति ॥ 4.62 ॥

मूलम् - 4.62

प्रद्युम्नस्य संकर्षणेऽप्ययः

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.63

ततः प्रद्युम्नसंज्ञोऽसौ भगवान् पुष्करेक्षणः।
अप्येति भगवन्तं तं संकर्षणमनामयम् ॥ 4.63 ॥

मूलम् - 4.63

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.64

कालं तिष्ठति तावन्तं सर्वदेवमयोऽडच्युतः।
चिदचित्खचितं विश्वं शुद्धाशुद्धमशेषतः ॥ 4.64 ॥

मूलम् - 4.64

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.65

तिलकालकवत् [^30]स्वस्य देहे ज्ञानमये दधत्।
उदयास्ताचलावेष देवः संकर्षणो बलः ॥ 4.65 ॥

मूलम् - 4.65

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.66

चिदिन्दोरचिदङ्कस्य कलास्ता अनुधावतः।
अहीनमहरेतद्धि संकर्षणमयं परम् ॥ 4.66 ॥

मूलम् - 4.66

यत्र नानाविधा भावा व्यज्यन्ते स्वस्वयाख्यया[^31]।

संकर्षणस्य वासुदेवेऽप्ययः
शतानि षोडश स्थित्वा वर्षाणामयमच्युतः ॥ 4.67 ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.68

अप्येति भगवन्तं तं वासुदेवं सनातनम्।
नासदासीत् तदानीं हि नो सदासीत् तदा मुने ॥ 4.68 ॥

मूलम् - 4.68

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.69

भावाभावौ [^32]विलोप्यान्तर्विचित्रविभवोदयौ।
अनिर्देश्यं परं ब्रह्मा वासुदेवोऽवतिष्ठते ॥ 4.69 ॥

मूलम् - 4.69

विश्वास-प्रस्तुतिः - 4.70

सा रात्रिस्तत् परं ब्रह्म तदव्यक्तमुदाहृतम्।
षण्णां युगानि विज्ञानबलादीनामशेषतः ॥ 4.70 ॥

मूलम् - 4.70

विश्वास-प्रस्तुतिः - ४-७१

त्रीणि यस्मिन् प्रलीयन्ते यत् तत् सा रात्रिरुच्यते ।
सङ्कर्षणादिभूम्यन्तमञ्जनं विगतं यतः ॥ ४-७१ ॥

मूलम् - ४-७१

विश्वास-प्रस्तुतिः - ४-७२

तदव्यक्तमिति ज्ञेयं समत्वात् सम उच्यते ।
या सा भगवतः शक्तिरहन्ता सर्वभावगा ॥ ४-७२ ॥

मूलम् - ४-७२

विश्वास-प्रस्तुतिः - ४-७३

अपृथक्चारिणी सत्ता महानन्दमयी परा ।
सङ्कर्षणादिभूम्यन्तस्तस्याः कोट्यंश ईरितः ॥ ४-७३ ॥

मूलम् - ४-७३

विश्वास-प्रस्तुतिः - ४-७४

सदसच्चिदचिद्रूपैर्यत्र विश्वं प्रकाशते ।
तस्मिन्नुपरते शश्वद्विश्वकोलाहलोद्गमे ॥ ४-७४ ॥

मूलम् - ४-७४

विश्वास-प्रस्तुतिः - ४-७५

अलक्ष्या कार्यतः शक्तिर्देवाद्विजहती भिदाम् ।
प्रतिसञ्चरिकां शक्तिं क्रियां सौदर्शनीं स्वकाम् ॥ ४-७५ ॥

मूलम् - ४-७५

विश्वास-प्रस्तुतिः - ४-७६

संहृत्य बिभ्रती तां तु स्थितिं सङ्कल्परूपिणीम् ।
इन्धनाभावतो ज्वाला वह्निभावं यथा गता ॥ ४-७६ ॥

मूलम् - ४-७६

विश्वास-प्रस्तुतिः - ४-७७

प्। ३९) ब्रह्मभावं व्रजत्येवं सा शक्तिर्वैष्णवी परा ।
नारायणः परं ब्रह्म शक्तिर्नारायणी च सा ॥ ४-७७ ॥

मूलम् - ४-७७

व्यापकावतिसंश्लेषादेकं तत्त्वमिव स्थितौ ।

विश्वास-प्रस्तुतिः - ४-७८

सङ्कर्षणोदयो यावदहः पौरुषमिष्यते ।
तावती पौरुषी रात्रिः संहृताखिलवस्तुका ॥ ४-७८ ॥

मूलम् - ४-७८

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां
प्रतिसञ्चरवर्णनं नाम चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४ ॥

आदितः श्लोकाः २७०

शुद्धसृष्टिवर्णनं नाम पञ्चमोऽध्यायः

अहिर्बुध्न्यः -

विश्वास-प्रस्तुतिः - ५-१

कार्यकारणवर्गस्य प्रलयोऽयं प्रदर्शितः ।
सुदर्शनमयीं सृष्टिं तस्य वक्ष्यामि ते मुने ॥ ५-१ ॥

मूलम् - ५-१

प्रलयावस्थब्रह्मस्वरूपम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ५-२

प्रसुप्ताखिलकार्यं सर्वतः समतां गतम् ।
नारायणः परं ब्रह्म सर्वावासमनाहतम् ॥ ५-२ ॥

मूलम् - ५-२

पूर्णस्तिमितषाड्गुण्यमसमीराम्बरोपमम् ।

शक्तिरूपाया लक्ष्म्याः क्वचिदुन्मेषः

तस्य स्तैमित्यरूपा या शक्तिः शून्यत्वरूपिणी ॥ ५-३ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ५-४

स्वातन्त्र्यादेव कस्माच्चित् क्वचित् सोन्मेषमृच्छति ।
आत्मभूता हि या शक्तिः परस्य ब्रह्मणो हरेः ॥ ५-४ ॥

मूलम् - ५-४

विश्वास-प्रस्तुतिः - ५-५

देवी विद्युदिव व्योम्नि क्वचिदुद्द्योतते तु सा ।
शक्तिर्विद्योतमाना सा शक्तिरित्युच्यतेऽम्बरे ॥ ५-५ ॥

मूलम् - ५-५

शक्तेर्विविधभावव्यञ्जकत्वम्

व्यनक्ति विविधान् भावान् शुद्धाशुद्धान् समूर्तिकान् ।

प्। ४१) तस्या उन्मेषमृच्छन्त्याः स्वातन्त्र्यं यत् स्वनिर्मितम् ॥ ५-६ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ५-७

प्रेक्षणात्मा स सङ्कल्पस्तत् सुदर्शनमुच्यते ।
सा क्रिया तद्धरेर्वीर्यं तत् तेजश्च बलं च तत् ॥ ५-७ ॥

मूलम् - ५-७

विश्वास-प्रस्तुतिः - ५-८

व्यज्यन्ते ये च ते भावाः स्वभित्तिपरिवर्तिताः ।
सा भूतिर्विष्णुशक्तिः सा शक्तेः कोट्यंशकल्पिता ॥ ५-८ ॥

मूलम् - ५-८

विश्वास-प्रस्तुतिः - ५-९

बहुभिर्द्वन्द्वभावैः सा शक्तिर्भूतमयी स्थिता ।
शुद्धाशुद्धविभागेन चेत्यचेतनरूपतः ॥ ५-९ ॥

मूलम् - ५-९

विश्वास-प्रस्तुतिः - ५-१०

काल्यकालविभेदेन व्यक्ताव्यक्तविभागतः ।
व्यङ्ग्यव्यञ्जनरूपेण वाच्यवाचकभेदतः ॥ ५-१० ॥

मूलम् - ५-१०

विश्वास-प्रस्तुतिः - ५-११

भोग्यभोक्तृविभेदेन देहदेहिविभेदतः ।
अन्यैश्चैवम्प्रकारैः सा द्वन्द्वभेदैर्विभज्यते ॥ ५-११ ॥

मूलम् - ५-११

विश्वास-प्रस्तुतिः - ५-१२

एवं प्रकारभेदेन या शक्तिर्हेतुतां गता ।
तां विजानीहि देवर्षे दिव्यां सौदर्शनीं कलाम् ॥ ५-१२ ॥

मूलम् - ५-१२

विश्वास-प्रस्तुतिः - ५-१३

समीर्यते यथा वह्निर्मेघो वापि समीरणात् ।
तथा सुदर्शनेनैव विभूतिः प्रेर्यते कला ॥ ५-१३ ॥

मूलम् - ५-१३

विश्वास-प्रस्तुतिः - ५-१४

आनुलोम्येन सर्गे तु प्रातिलोम्येन संहृतौ ।
यथा सम्प्रेर्यमाणा सा सुदर्शननभवस्वता ॥ ५-१४ ॥

मूलम् - ५-१४

प्। ४२) दधाति विविधान् भावांस्तथा मे गदतः शृणु ।

शुद्धसृष्टिप्रपञ्चनम्

तत्र शुद्धमयं सर्गं विभूतेः प्रथमं शृणु ॥ ५-१५ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ५-१६

यत् तत् षाड्गुण्यमित्युक्तं ज्ञानैश्वर्यबलादिकम् ।
युगैस्तस्य त्रिभिः शुद्धा सृष्टिर्भूतेः प्रवर्तते ॥ ५-१६ ॥

मूलम् - ५-१६

गुणयुग्मत्रयात् व्यूहत्रयाविर्भावः

विश्वास-प्रस्तुतिः - ५-१७

तत्र ज्ञानबलद्वन्द्वाद्रूपं साङ्कर्षणं हरेः ।
ऐश्वर्यवीर्यसम्भेदाद्रूपं प्राद्युम्नमुच्यते ॥ ५-१७ ॥

मूलम् - ५-१७

विश्वास-प्रस्तुतिः - ५-१८

शक्तितेजःसमुत्कर्षादानिरुद्धी तनुर्हरेः ।
एते शक्तिमया व्यूहा गुणोन्मेषस्वलक्षणाः ॥ ५-१८ ॥

मूलम् - ५-१८

व्यूहत्रयेऽपि षाड्गुण्यानुवृत्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - ५-१९

षाड्गुण्यविग्रहा देवाः पुरुषाः पुष्करेक्षणाः ।
तत्र तत्रावशिष्टं यद् गुणानां द्वियुगं मुने ॥ ५-१९ ॥

मूलम् - ५-१९

अनुवृत्तिं भजत्येव तत्र तत्र यथायथम् ।

त्रिधा चातुरात्म्यस्थितिः

व्याप्तिमात्रं गुणोन्मेषो मूर्तीकार इति त्रिधा ॥ ५-२० ॥

चातुरात्म्यस्थितिर्विष्णोर्गुणव्यतिकरोद्भवा ।

प्। ४३) तत्र ज्ञानमयत्वेन देवः सङ्कर्षणो बली ॥ ५-२१ ॥

व्यनक्त्यैकान्तिकं मार्गं भगवत्प्राप्तिसाधनम् ।

प्रद्युम्नस्य कृत्यम्

वीर्यैश्वर्यमयो देवः प्रद्युम्नः पुरुषोत्तमः ॥ ५-२२ ॥

स्थितः शास्त्रार्थभावेन भगवत्प्राप्तिवर्त्मना ।

अनिरुद्धस्य कृत्यम्

शास्त्रार्थस्य फलं यत् तद् भगवत्प्राप्तिलक्षणम् ॥ ५-२३ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ५-२४

प्रापयत्यनिरुद्धः सन् साधकान् पुरुषोत्तमः ।
शास्त्रशास्त्रार्थतत्साध्यफलनिर्वाहका इमे ॥ ५-२४ ॥

मूलम् - ५-२४

पुरुषाः पुण्डरीकाक्षा व्यूहाः शक्तिमया हरेः ।

परवासुदेवेन सह व्यूहस्य चातुरात्म्यम्

भगवान् वासुदेवश्च व्यूहाश्चैते त्रयो मुने ॥ ५-२५ ॥

चातुरात्म्यमिदं विद्धि व्यक्ताव्यक्तस्वलक्षणम् ।

गुणोन्मेषस्वरूपप्रदर्शनम्

गुणाः शक्तिमया ये ते ज्ञानैश्वर्यबलादयः ॥ ५-२६ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ५-२७

तेषां युगपदुन्मेषः स्तैमित्यविरहात्मकः ।
सङ्कल्पकल्पितो विष्णोर्यः स तद्व्यक्तिलक्षणः ॥ ५-२७ ॥

मूलम् - ५-२७

विश्वास-प्रस्तुतिः - ५-२८

प्। ४४) भगवान् वासुदेवः स परमा प्रकृतिश्च सा ।
शक्तिर्या व्यापिनो विष्णोः सा जगत्प्रकृतिः परा ॥ ५-२८ ॥

मूलम् - ५-२८

शक्तेः शक्तिमतो भेदाद् वासुदेव इतीर्यते ।

सिसृक्षोर्वासुदेवात् सङ्कर्षणाविर्भावः

सर्वशक्तिमयो देवो वासुदेवः सिसृक्षया ॥ ५-२९ ॥

विभजत्यात्मनात्मानं यः स सङ्कर्षणः स्मृतः ।

तत्र दृष्टान्तः

भानावुदयशैलस्थे प्रभा यद्वद्विजृम्भते ॥ ५-३० ॥

उदयस्थे तथा देवे प्रभा सङ्कर्षणात्मिका ।

तस्य षोडशशतवर्षप्रतीक्षणम्

अव्यापृता शतान्येषा शक्तिस्तिष्ठति षोडश ॥ ५-३१ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ५-३२

सङ्कर्षणात्मिका साक्षाद् विज्ञानबलवारिभिः ।
अनन्तो भगवान् विष्णुः शक्तिमान् पुरुषोत्तमः ॥ ५-३२ ॥

मूलम् - ५-३२

विश्वास-प्रस्तुतिः - ५-३३

पूर्णस्तिमितषाड्गुण्यो निस्तरङ्गार्णवोपमः ।
षण्णां युगपदुन्मेषाद् गुणानां स्वप्रचोदितात् ॥ ५-३३ ॥

मूलम् - ५-३३

विश्वास-प्रस्तुतिः - ५-३४

अनन्त एव भगवान् वासुदेवः सनातनः ।
तत्र ज्ञानबलोन्मेषात् स्वसङ्कल्पप्रचोदितात् ॥ ५-३४ ॥

मूलम् - ५-३४

अनन्त एव भगवान् देवः सङ्कर्षणोऽच्युतः ।

प्। ४५) प्रद्युम्नाविर्भावः

स्थित्वा षोडश वर्षाणि देवः शक्तिमयोऽच्युतः ॥ ५-३५ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ५-३६

अनन्त एव भगवान् प्रद्युम्नः पुरुषोत्तमः ।
अंशांशेनोदिता शक्तिः प्राद्युम्नी भगवत्प्रभा ॥ ५-३६ ॥

मूलम् - ५-३६

अव्यापृता शतान्येषा तूष्णीं तिष्ठति षोडश ।

अनिरुद्धाविर्भावः

ततः शक्तिमयो देवः प्रद्युम्नः पुरुषोत्तमः ॥ ५-३७ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ५-३८

शतानि षोडश स्थित्वा स्वसङ्कल्पप्रचोदितः ।
अनन्त एव भगवाननिरुद्धो भवत्युत ॥ ५-३८ ॥

मूलम् - ५-३८

विश्वास-प्रस्तुतिः - ५-३९

अंशांशेनोदिता शक्तिरानिरुद्धी हरेः प्रभा ।
अव्यापृता शतान्येषा तूष्णीं तिष्ठति षोडश ॥ ५-३९ ॥

मूलम् - ५-३९

व्यूहस्य षोडशशतवर्षानन्तरं सृष्टौ व्यापृतिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - ५-४०

शतानि षोडश स्थित्वानिरुद्धः शक्तिमानसौ ।
तदा व्याप्रियते सृष्टौ पूर्वाभ्यां सह नारद ॥ ५-४० ॥

मूलम् - ५-४०

व्यूहा एते विशालाक्षाश्चत्वारः पुरुषोत्तमाः ।

व्यूहानां हेयप्रतिभटत्वमनादित्वं च

निर्दोषा निरनिष्टाश्च निरवद्याः सनातनाः ॥ ५-४१ ॥

अनन्तमक्षरं चैतच्चातुरात्म्यं महामुने ।

प्। ४६) निस्तरङ्गदशायां ते निःसत्ताः सक्तचिन्मयाः ॥ ५-४२ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ५-४३

शक्त्यात्मका गुणोन्मेषदशायां ते व्यवस्थिताः ।
तत्र स्थूलदशायां ते व्यक्तिभावमुपागताः ॥ ५-४३ ॥

मूलम् - ५-४३

जगतामुपकाराय सच्चिदानन्दलक्षणाः ।

चातुरात्म्यस्य मन -आलम्बनार्थत्वम्

मन -आलम्बनायैषा चातुरात्म्यव्यवस्थितिः ॥ ५-४४ ॥

व्यूहात् व्यूहान्तराविर्भावः

विश्वास-प्रस्तुतिः - ५-४५

आम्नासिषुरमुष्याश्च रहस्याम्नायवेदिनः ।
व्यूहान्तरविभावादीन् भेदान् सङ्कल्पकल्पितान् ॥ ५-४५ ॥

मूलम् - ५-४५

द्वादश व्यूहान्तराणि

व्यूहान्तरं दश द्वे च केशवाद्याः प्रकीर्तिताः ।

वासुदेवात् केशवादित्रयम्

केशवादित्रयं तत्र वासुदेवाद् विभाव्यते ॥ ५-४६ ॥

सङ्कर्षणात् गोविन्दादित्रयाविर्भावः

सङ्कर्षणाच्च गोविन्दपूर्वं त्रितयमद्भुतम् ।

प्रद्युम्नात् त्रिविक्रमादित्रयाविर्भावः

त्रिविक्रमाद्यं त्रितयं प्रद्युम्नादुदितं मुने ॥ ५-४७ ॥

अनिरुद्धात् हृषीकेशादित्रयाविर्भावः

हृषीकेशादिकं तत्त्वमनिरुद्धान्महामुने ।

प्। ४७) व्यूहान्तरस्य त्रैविध्यम्

पराः स्वकारणान्तःस्थाः सूक्ष्मास्ते द्विभुजाः स्मृताः ॥ ५-४८
॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ५-४९

चतुर्भुजास्ते विज्ञेयाः स्थूलास्त्रिभुवनेश्वराः ।
चक्राद्यायुधविन्यासो यन्त्रतन्त्रेऽभिधास्यते ॥ ५-४९ ॥

मूलम् - ५-४९

विभवा एकोनचत्वारिंशत्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ५-५०

विभवाः पद्मनाभाद्यास्त्रिंशच्च नव चैव हि ।
पद्मनाभो ध्रुवोऽनन्तः शक्त्यात्मा मधुसूदनः ॥ ५-५० ॥

मूलम् - ५-५०

विश्वास-प्रस्तुतिः - ५-५१

विद्याधिदेवः कपिलो विश्वरूपो विहङ्गमः ।
क्रोडात्मा बडबावक्त्रो धर्मो वागीश्वरस्तथा ॥ ५-५१ ॥

मूलम् - ५-५१

विश्वास-प्रस्तुतिः - ५-५२

एकाम्भोनिधिशायी च भगवान् कमठेश्वरः ।
वराहो नारसिंहश्च पीयूषहरणस्तथा ॥ ५-५२ ॥

मूलम् - ५-५२

विश्वास-प्रस्तुतिः - ५-५३

श्रीपतिर्भगवान् देवः कान्तात्मामृतधारकः ।
राहुजित् कालनेमिघ्नः पारिजातहरस्तथा ॥ ५-५३ ॥

मूलम् - ५-५३

विश्वास-प्रस्तुतिः - ५-५४

लोकनाथस्तु शान्तात्मा दत्तात्रेयो महाप्रभुः ।
न्यग्रोधशायी भगवानेकशृङ्गतनुस्तथा ॥ ५-५४ ॥

मूलम् - ५-५४

विश्वास-प्रस्तुतिः - ५-५५

देवो वामनदेहस्तु सर्वव्यापी त्रिविक्रमः ।
नरो नारायणश्चैव हरिः कृष्णस्तथैव च ॥ ५-५५ ॥

मूलम् - ५-५५

विश्वास-प्रस्तुतिः - ५-५६

ज्वलत्परशुधृग्रामो रामश्चान्यो धनुर्धरः ।
वेदविद्भगवान् कल्की पातालशयनः स्मृतः ॥ ५-५६ ॥

मूलम् - ५-५६

प्। ४८) त्रिंशच्च नव चैवेते पद्मनाभादयो मताः ।

तेषामुत्पत्त्यादिकं सात्त्वतादौ ज्ञेयम्

यतश्चैषां समुत्पत्तिर्यो व्यापारो यदायुधम् ॥ ५-५७ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ५-५८

या मूर्तिर्यादृशी चैव यत्र चैते व्यवस्थिताः ।
भूषणानि विचित्राणि वासांसि विविधानि च ॥ ५-५८ ॥

मूलम् - ५-५८

बाह्यान्तःकरणानां च त्रयो वर्गाः सवृत्तयः ।

विश्वास-प्रस्तुतिः - ५-५९

सङ्कल्पनिर्मिता शक्तिर्या तत्तत्कार्यगोचरा ।
सात्त्वते शासने सर्वं तत्तदुक्तं महामुने ॥ ५-५९ ॥

मूलम् - ५-५९

अध्यायार्थोपसंहारः

विश्वास-प्रस्तुतिः - ५-६०

इतीयं शुद्धसृष्टिस्ते विष्णोः सङ्कल्पकल्पिता ।
भूत्यंशो लेशतः प्रोक्तः शृणु सृष्टिमथेतराम् ॥ ५-६० ॥

मूलम् - ५-६०

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां
शुद्धसृष्टिवर्णनं नाम पञ्चमोऽध्यायः ॥ ५ ॥

आदितः श्लोकाः ३३०

शुद्धेतरसृष्टिवर्णनं नाम षष्ठोऽध्यायः

शक्तितद्वतोर्भेदवदभेदस्याप्युपपत्तिः

अहिर्बुध्न्यः -

विश्वास-प्रस्तुतिः - ६-१

योऽसौ नारायणो देवः परमात्मा सनातनः ।
अहम्भावात्मिका शक्तिस्तस्य तद्धर्मिणी ॥ ६-१ ॥

मूलम् - ६-१

विश्वास-प्रस्तुतिः - ६-२

ताविमावेकधैवोक्तौ भेद्यभेदकभावतः ।
पृथक्त्वेन च शास्त्रेषु जगद्धेतुतयोदितौ ॥ ६-२ ॥

मूलम् - ६-२

शक्तितद्वतोरपृथक्स्थितिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - ६-३

नैव शक्त्या विना कश्चिच्छक्तिमानस्ति कारणम् ।
न च शक्तिमता शक्तिर्विनैका व्यवतिष्ठते ॥ ६-३ ॥

मूलम् - ६-३

भगवतो लक्ष्म्याश्च प्रत्येकं जगत्कारणत्वव्यवहारकथनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ६-४

तत्तद्गौरवमाश्रित्य तन्त्रवेदान्तपारगैः ।
जगद्धेतुतया देवावेकैकाविव दर्शितौ ॥ ६-४ ॥

मूलम् - ६-४

शुद्धेतरसृष्टिकथनप्रतिज्ञा

इति व्यवस्थिते सृष्टिमुक्तशिष्टामिमां शृणु ।

भूतिशक्तेः स्वसङ्कल्परूपक्रियाशक्तिप्रवर्त्यत्वम्

येयं भूतिमयी स्फूर्तिर्विष्णुशक्तेः पुरोदिता ॥ ६-५ ॥

प्। ५०) तस्याः सङ्कल्पमय्यैव स्फूर्त्या सा बहु नर्त्यते ।

योगालम्बनभूतव्यूहविभवादेः शुद्धिमयस्फूर्तिरूपत्वम्

भूतेः शुद्धिमयी स्फूर्तिः सा व्यूहविभवात्मिका ॥ ६-६ ॥

यामालम्ब्य तरन्तीमं योगिनो भवसागरम् ।

शुद्धेतरसृष्टेः व्यूहविभवमूलकत्वम्

अथ शुद्धेतरा सृष्टिस्तन्मूलैव प्रवर्तते ॥ ६-७ ॥

तस्यास्त्रैविध्यम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ६-८

पुरुषश्चैव कालश्च गुणश्चेति त्रिधोच्यते ।
भूतिः शुद्धेतरा विष्णोः पुरुषो द्विचतुर्मयः ॥ ६-८ ॥

मूलम् - ६-८

स मनूनां समाहारो ब्रह्मक्षत्रादिभेदिनाम् ।

प्रद्युम्नात् मिथुनचतुष्टयोत्पत्तिः

ब्राह्मणो ब्राह्मणी चैव मिथुनं तन्मनुद्वयम् ॥ ६-९ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ६-१०

प्रद्युम्नस्य मुस्वाज्जातं स्वसङ्कल्पेन चोदितम् ।
उरसः क्षत्रियद्वन्द्वमूरुतश्च विशो द्वयम् ॥ ६-१० ॥

मूलम् - ६-१०

विश्वास-प्रस्तुतिः - ६-११

पद्भ्यां शूद्रद्वयं चैव प्रद्युम्नस्य समुद्गतम् ।
समष्टिर्या मनूनां सा पुरुषो द्विचतुर्मयः ॥ ६-११ ॥

मूलम् - ६-११

प्। ५१) कालप्रकृतिसृष्टिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - ६-१२

सूक्ष्मकालगुणावस्था सुदर्शनसमीरिता ।
प्रद्युम्नस्य ललाटाच्च भ्रुवोः कर्णादुदीरिता ॥ ६-१२ ॥

मूलम् - ६-१२

अनिरुद्धाय पालनाज्ञादानम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ६-१३

पुरुषः शक्तिरित्येतच्चेतनाचेतनात्मकम् ।
वर्धयेत्यनिरुद्धाय प्रद्युम्नेनोपपाद्यते ॥ ६-१३ ॥

मूलम् - ६-१३

तेन तद्वर्धनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ६-१४

अन्तःस्थपुरुषां शक्तिं तामादाय स्वमूर्तिगाम् ।
संवर्धयति योगेन ह्यनिरुद्धः स्वतेजसा ॥ ६-१४ ॥

मूलम् - ६-१४

नियतिकालयोरुदयः

विश्वास-प्रस्तुतिः - ६-१५

नियतिः काल इत्येवं शक्तिः सङ्कल्पचोदिता ।
द्विधोदेत्यनिरुद्धात् सा यत् तत् कालमयं वपुः ॥ ६-१५ ॥

मूलम् - ६-१५

गुणमय्याः प्रकृतेस्त्रैविध्यम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ६-१६

यत्तद्गुणमयं रूपं शक्तेस्तस्याः प्रकीर्तितम् ।
सत्त्वं रजस्तम इति त्रिधोदेति क्रमेण तत् ॥ ६-१६ ॥

मूलम् - ६-१६

सत्त्वादिभ्यो रज -आद्युत्पत्तिः

सत्त्वाद्रजस्तमस्तमस्तस्मात् तमसो बुद्धिरुद्गता ।

प्। ५२) बुद्धेरहङ्कृतिस्तस्या भूततन्मात्रपञ्चकम् ॥ ६-१७ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ६-१८

एकादशकमक्षाणां मात्रेभ्यो भूतपञ्चकम् ।
भूतेभ्यो भौतिकं सर्वमित्ययं सृष्टिसङ्ग्रहः ॥ ६-१८ ॥

मूलम् - ६-१८

पुनर्विस्तरेण सृष्टिप्रपञ्चनप्रश्नः

नारदः -

विश्वास-प्रस्तुतिः - ६-१९

भगवन् भगनेत्रघ्न तत्त्वविज्ञानवारिधे ।
आख्याहि विस्तरेणाद्य भूतेरुन्मेषमद्भुतम् ॥ ६-१९ ॥

मूलम् - ६-१९

तत्प्रपञ्चनम्

अहिर्बुध्न्यः -

विश्वास-प्रस्तुतिः - ६-२०

शृणु नारद तत्त्वेन विष्णोः सङ्कल्पकारिताम् ।
भूतेः परिणतिं चित्रां चिदचिद्वर्गसङ्कुलाम् ॥ ६-२० ॥

मूलम् - ६-२०

परवासुदेवस्य नित्यविभूतिमत्ताप्रतिपादनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ६-२१

शुद्धा पूर्वोदिता सृष्टिर्या सा व्यूहादिभेदिनी ।
सुदर्शनाख्यात् सङ्कल्पात् तस्या एव प्रभोज्ज्वला ॥ ६-२१ ॥

मूलम् - ६-२१

विश्वास-प्रस्तुतिः - ६-२२

ज्ञानानन्दमयी स्त्याना देशभावं व्रजत्युत ।
स देशः परमं व्योम निर्मलं पुरुषात् परम् ॥ ६-२२ ॥

मूलम् - ६-२२

विश्वास-प्रस्तुतिः - ६-२३

निःसीमसुखसन्तानमनवद्यमनाकुलम् ।
तत्रानन्दमया भोगा लोकाश्चानन्दलक्षणाः ॥ ६-२३ ॥

मूलम् - ६-२३

प्। ५३) ज्ञानानन्दमया देहा मुक्तानां भावितात्मनाम् ।

श्रियः पत्युर्भगवतो नित्यमुक्तानुभाव्यत्वम्

सदा पश्यन्ति ते देवाः पुरुषं पुष्करेक्षणम् ॥ ६-२४ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ६-२५

षाड्गुण्यविग्रहं देवं तादृश्या च श्रिया युतम् ।
सङ्कल्पसाधिताशेषदेहदैहिकविस्तरम् ॥ ६-२५ ॥

मूलम् - ६-२५

विश्वास-प्रस्तुतिः - ६-२६

ईशानमस्य सर्वस्य जगतस्तस्थुषस्पतिम् ।
सर्वावासमनावासं नारायणमनामयम् ॥ ६-२६ ॥

मूलम् - ६-२६

मुक्तानां स्वरूपम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ६-२७

तत् पदं प्राप्य तत्त्वज्ञा मुच्यन्ते वीतकल्मषाः ।
त्रसरेणुप्रमाणास्ते रश्मिकोटिविभूषिताः ॥ ६-२७ ॥

मूलम् - ६-२७

आविर्भावतिरोभावधर्मभेदविवर्जिताः ।

तेषामपुनरावृत्तिः

परमं तेऽध्वनः पारं वैष्णवं पदमाश्रिताः ॥ ६-२८ ॥

विशन्ति नेममध्वानं कालकल्लोलसङ्कुलम् ।

तेषा यथोपासनं फलप्राप्तिः

भक्तास्ते यादृशे रूपे संसारपदमाश्रिताः ॥ ६-२९ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ६-३०

तादृशं ते समीक्षन्ते परमव्योमवासिनः ।
विहृत्य सुचिरं कालं कोट्योघप्रतिसञ्चरम् ॥ ६-३० ॥

मूलम् - ६-३०

प्। ५४) ततो विशन्ति ते दिव्यं षाड्गुण्यं वैष्णवं यशः ।

परमव्योम्नोऽशक्यवर्णनत्वम्

तदेतत् परमव्योम लेशतस्ते प्रदर्शितम् ॥ ६-३१ ॥

नैव वर्षायुतेनापि वक्तुं शक्योऽस्य विस्तरः ।

जीवसमष्टिपुरुषस्यार्वाचीनस्थानवर्तित्वम्

उक्तः कर्माधिकारो यः पुरुषस्ते चतुर्युगः ॥ ६-३२ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ६-३३

अस्मात् स परमव्योम्नस्तिष्ठत्यर्वाचि वै पदे ।
सर्वात्मनां समष्टिर्या कोशोमधुकृतामिव ॥ ६-३३ ॥

मूलम् - ६-३३

विश्वास-प्रस्तुतिः - ६-३४

शुद्ध्यशुद्धिमयो भावो भूतेः स पुरुषः स्मृतः ।
अनादिवासनारेणुकुण्ठितैरात्मभिश्चितः ॥ ६-३४ ॥

मूलम् - ६-३४

स्वतः शुद्धानामप्यात्मनां भगवच्छक्त्या
स्वरूपतिरोधानम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ६-३५

आत्मनो भूतिभेदास्ते सर्वज्ञाः सर्वतोमुखाः ।
भगवच्छक्तिमय्यैवं मन्दतीव्रादिभावया ॥ ६-३५ ॥

मूलम् - ६-३५

विश्वास-प्रस्तुतिः - ६-३६

तत्तत्सुदर्शनोन्मेषनिमेषानुकृतात्मना ।
सर्वतोऽविद्यया विद्धाः क्लेशमय्या वशीकृताः ॥ ६-३६ ॥

मूलम् - ६-३६

तिरोहितस्वरूपाणां चातूरूप्यम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ६-३७

ब्रह्मक्षत्रादिभावेन चातूरूप्यं व्रजन्ति ते ।
ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याः शूद्रा इति विभेदतः ॥ ६-३७ ॥

मूलम् - ६-३७

प्। ५५) आत्मानो जीवसञ्ज्ञास्ते बन्धमोक्षौ व्रजन्ति ते ।

तेषां कर्मपारवश्यात् पृथिव्यामवतरणम्

मनवो नाम कूटस्थास्तेषामुक्ताः समष्टयः ॥ ६-३८ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ६-३९

क्लेशाशयापरामृष्टाः सर्वज्ञाः सर्वतोमुखाः ।
नित्यसिद्धा हि भूत्यंशास्ते प्रोक्ता भगवन्मयाः ॥ ६-३९ ॥

मूलम् - ६-३९

विश्वास-प्रस्तुतिः - ६-४०

आविर्भावतिरोभावैः स्वस्मिन्नात्मनि नारद ।
आत्मनो वर्तयन्तस्ते वैष्णवा आधिकारिकाः ॥ ६-४० ॥

मूलम् - ६-४०

विश्वास-प्रस्तुतिः - ६-४१

विष्णोः सङ्कल्परूपेण स्थित्वास्मिन् पौरुषे पदे ।
योगेनावतरन्त्यंशैः स्थानात् स्थानं धरावधि ॥ ६-४१ ॥

मूलम् - ६-४१

अवतीर्णानां प्रजास्रष्टृत्वम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ६-४२

सृष्टायां कर्मभूमौ ते मिथुनीभूय मानवान् ।
चतुःशतं सृजन्त्येते भूयो मानवमानवान् ॥ ६-४२ ॥

मूलम् - ६-४२

ते चापरिमिताः सर्वे विस्तारस्तत्र वक्ष्यते ।

अनिरुद्धात् शक्त्युत्पत्तिः

अर्वाचीने पदे तस्मात् पुरुषाद्धि चतुर्युगात् ॥ ६-४३ ॥

सृष्टानिरुधतः शक्तिस्तत्सुदर्शनचोदितात् ।

शक्तौ कूटस्थमनूनामवतरणम्

सृष्टायामथ शक्तौ तु मनवोऽष्टौ महामुने ॥ ६-४४ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ६-४५

प्। ५६) अवतीर्य स्वकात् स्थानाद्विष्णुसङ्कल्पचोदिताः ।
तिष्ठन्ति कललीभूतास्तस्मिञ्शक्तिमये पदे ॥ ६-४५ ॥

मूलम् - ६-४५

कालो नाम गुणो नाम तस्या गर्भस्थितं द्वयम् ।

शक्तितो नियतेरुत्पत्तिः

कालस्य नियतिर्नाम सूक्ष्मः सर्वनियामकः ॥ ६-४६ ॥

उदेति प्रथमं शक्तेर्विष्णुसङ्कल्पचोदितः ।

तत्र मनूनां स्थितिः

मनवोऽवतरन्त्यत्र ते सुदर्शनचोदिताः ॥ ६-४७ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ६-४८

यस्य स्याद्यादृशं रूपं यत्करं यत्स्वभावकम् ।
सुदर्शनप्रभावस्थं तत्तन्नियमभावितम् ॥ ६-४८ ॥

मूलम् - ६-४८

नियतितः कालस्योत्पत्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - ६-४९

कालस्य पावनं रूपं यत्तु तत्कलनात्मकम् ।
उदेति नियतेः सोऽथ कालः सङ्कल्पचोदितः ॥ ६-४९ ॥

मूलम् - ६-४९

तत्र मनूनां स्थितिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - ६-५०

नियतेर्मनवोऽप्यत्र काले ह्यवतरन्ति ते ।
कालः स कलयत्येको विष्णुसङ्कल्पचोदितः ॥ ६-५० ॥

मूलम् - ६-५०

कलयत्यखिलं काल्यं नदीकूलं यथा रयः ।

प्। ५७) कालात् क्रमेण गुणमयरूपोत्पत्तिः

यत्तद्गुणमयं रूपं शक्तेः पूर्वं समीरितम् ॥ ६-५१ ॥

सोपानक्रमतः कालात् तद्गौणं व्यज्यते वपुः ।

तत्र प्रथमं सत्त्वोत्पत्तिः

सत्त्वं तत्र लघु स्वच्छं गुणरूपमनामयम् ॥ ६-५२ ॥

प्रथमं व्यज्यते कालान्मनवोऽवतरन्त्यतः ।

आनिरुद्ध्या वैष्णवमूर्त्या तस्याधिष्ठानम्

आनिरुद्धी ततो मूर्तिः स्वसङ्कल्पप्रचोदिता ॥ ६-५३ ॥

अधितिष्ठति तत् सत्त्वं विष्णुनाम्नैव नामभाक् ।

तत एव तस्य सुखरूपत्वं स्वच्छत्वं च । सत्त्वाद्रज-उत्पत्तिः

तदेतत् सकलं स्वच्छं सुखमासीदनाकुलम् ॥ ६-५४ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ६-५५

अन्तःस्थमनुकं सत्त्वमन्तःस्थाचिद्गुणं मुने ।
विष्णुनाधिष्ठितं तस्माद्विष्णुसङ्कल्पचोदितात् ॥ ६-५५ ॥

मूलम् - ६-५५

रजो नाम गुणः सत्त्वात् तस्मादाविर्भवत्यलम् ।

तत्र मनूनां स्थितिः

मनवोऽवतरन्त्यत्र सत्त्वात् सङ्कल्पचोदिताः ॥ ६-५६ ॥

तस्यानिरुद्धाधिष्ठितब्रह्मरूपत्वम्

ब्राह्मी मूर्तिर्गुणं तं चाप्यानिरुद्ध्यधितिष्ठति ।

प्। ५८) अतस्तस्य दुःखरूपत्वम्

तदेतत् प्रचलं दुःखं रजः शश्वत्प्रवृत्तिमत् ॥ ६-५७ ॥

लोलीभूतमिदं तच्च विश्वमन्तःस्थितं तदा ।

रजसस्तम उत्पत्तिः

ब्रह्मणाधिष्ठितात् तस्मादन्तःस्थमनुकान्मुने ॥ ६-५८ ॥

सङ्कल्पचोदितं विष्णोस्तमो नाम गुणोऽभवत् ।

तत्र मनूनां स्थितिः

मनवोऽवतरन्त्यत्र ते सुदर्शनचोदिताः ॥ ६-५९ ॥

तस्यानिरुद्धाधिष्ठितरुद्ररूपत्वम्

रुद्रो नाम गुणस्तं चाप्यानिरुद्ध्यधितिष्ठति ।

अतस्तस्य मोहनादिरूपत्वम्

गुरु विष्टम्भनं शश्वन्मोहनं चाप्रवृत्तिमत् ॥ ६-६० ॥

तत् तमो नाम भणितं गुणसागरपारगैः ।

अंशतो गुणत्रयसाम्यापत्तिः

सुदर्शनमयेनैव सङ्कल्पेनात्र वै हरेः ॥ ६-६१ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ६-६२

चोद्यमानेऽपि सृष्ट्यर्थं पूर्णं गुणयुगं तदा ।
अंशतः साम्यमायाति विष्णुसङ्कल्पचोदितम् ॥ ६-६२ ॥

मूलम् - ६-६२

प्। ५९) तस्यैव प्रकृतित्वम्

त्रैगुण्यं नाम तत्त्वज्ञैस्तत् तमः परिगीयते ।

प्रकृतिपर्यायशब्दाः

विश्वास-प्रस्तुतिः - ६-६३

गुणसाम्यमविद्या च स्वभावो योनिरक्षरम् ।
अयोनिर्गुणयोनिश्चेत्याद्यास्त्रैगुण्यवाचकाः ॥ ६-६३ ॥

मूलम् - ६-६३

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां
शुद्धेतरसृष्टिवर्णनं नाम षष्ठोऽध्यायः ॥ ६ ॥

आदितः श्लोकाः ३९३

शुद्धेतरसृष्टिवर्णनं नाम सप्तमोऽध्यायः

प्रकृतिपुरुषकालानां समष्टिः

अहिर्बुध्न्यः -

विश्वास-प्रस्तुतिः - ७-१

अन्यूनानतिरिक्तं यद् गुणसाम्यं तमोमयम् ।
तत् साङ्ख्यैर्जगतो मूलं प्रकृतिश्चेति कथ्यते ॥ ७-१ ॥

मूलम् - ७-१

विश्वास-प्रस्तुतिः - ७-२

क्रमावतीर्णो यस्तत्र चतुर्मनुयुगः पुमान् ।
समष्टिः पुरुषो योनिः स कूटस्थ इतीर्यते ॥ ७-२ ॥

मूलम् - ७-२

विश्वास-प्रस्तुतिः - ७-३

यत् तत् कालमयं तत्त्वं जगतः सम्प्रकालनम् ।
स तयोः कार्यमास्थाय संयोजकविभाजकः ॥ ७-३ ॥

मूलम् - ७-३

भगवत्सङ्कल्पचोदितात् त्रितयादस्मात् महदाद्युत्पत्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - ७-४

मृत्पिण्डीभूतमेतत्तु कालादित्रितयं मुने ।
विष्णोः सुदर्शनेनैव स्वस्वकार्यप्रचोदितम् ॥ ७-४ ॥

मूलम् - ७-४

महदादिपृथिव्यन्ततत्त्ववर्गोपपादकम् ।

प्रकृतिः स्वरूपतः स्वभावतश्च परिणामिनी

पयोमृदादिवत् तत्र प्रकृतिः परिणामिनी ॥ ७-५ ॥

प्। ६१) पुरुषः स्वरूपतोऽपरिणामी

पुमानपरिणामी सन् सन्निधानेन कारणम् ।

कालस्य प्रकृतिपुरुषपाचकत्वम्

कालः पचति तत्त्वे द्वे प्रकृतिं पुरुषं च ह ॥ ७-६ ॥

प्रकृतेर्महत्तत्त्वोत्पत्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - ७-७

पुरुषाधिष्ठितात् तस्माद्विष्णुसङ्कल्पचोदितात् ।
कालेन कलिताच्चैव गुणसाम्यान्महामुने ॥ ७-७ ॥

मूलम् - ७-७

महान् नाम महत्तत्त्वमव्यक्तादुदितं मुने ।

महत्तत्त्वपर्यायाः

विद्या गौर्यवनी ब्राह्मी वधूर्वृद्धिर्मतिर्मधुः ॥ ७-८ ॥

अख्यातिरीश्वरः प्राज्ञेत्येते तद्वाचका मुने ।

महतस्त्रैविध्यम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

कालो बुद्धिस्तथा प्राण
इति त्रेधा स गीयते ॥ ७-९ ॥ तमःसत्त्वरजोभेदात्
तत्-तद्-उन्मेष-सञ्ज्ञया ।

मूलम्

कालो बुद्धिस्तथा प्राण इति त्रेधा स गीयते ॥ ७-९ ॥ तमःसत्त्वरजोभेदात् तत्तदुन्मेषसञ्ज्ञया ।

विश्वास-प्रस्तुतिः - ७-१०

कालस्त्रुटिलवाद्यात्मा बुद्धिरघ्यवसायिनी ॥ ७-१० ॥
प्राणः प्रयतनाकार इत्येता महतो भिदाः ।

मूलम् - ७-१०

तत्र सात्त्विकस्य चातुर्विध्यम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

धर्मो ज्ञानं विरागश् चाप्य्
ऐश्वर्यम् इति सञ्ज्ञया ॥ ७-११ ॥ महतः सात्त्विकं रूपं
चतुर्धा प्रविभज्यते ।

मूलम्

धर्मो ज्ञानं विरागश्चाप्यैश्वर्यमिति सञ्ज्ञया ॥ ७-११ ॥ महतः सात्त्विकं रूपं चतुर्धा प्रविभज्यते ।

प्। ६२) तामसस्यापि चातुर्विध्यम्

अधर्माज्ञानावैराग्यमनैश्वर्यं च तामसम् ॥ ७-१२ ॥

महत्तत्त्वे मनूनामवस्थितिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - ७-१३

विद्याया उदरेऽष्टौ ते सुदर्शनसमीरिताः ।
मनवो गर्भतां यान्ति सर्वज्ञाः सर्वदर्शिनः ॥ ७-१३ ॥

मूलम् - ७-१३

तत्र बुद्ध्युत्पत्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - ७-१४

बोधनं नाम वैद्यं तदिन्द्रियं तेषु जायते ।
येनार्थानध्यवस्येयुः सदसत्प्रविभागिनः ॥ ७-१४ ॥

मूलम् - ७-१४

महतोऽहङ्कारोत्पत्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - ७-१५

विद्याया उदरे तत्राहङ्कृतिर्नाम जायते ।
सङ्कल्पाच्चोदिता विष्णोश्चोदितायाः सुदर्शनात् ॥ ७-१५ ॥

मूलम् - ७-१५

अहङ्कारपर्यायाः

विश्वास-प्रस्तुतिः - ७-१६

अहङ्कारोऽभिमानश्च प्रजापतिरहङ्कृतिः ।
अभिमन्ता च बोद्धा चेत्यस्याः पर्यायवाचकाः ॥ ७-१६ ॥

मूलम् - ७-१६

अहङ्कारस्य त्रैविध्यम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ७-१७

तस्य वैकारिकं नाम रूपं सात्त्विकमुच्यते ।
तैजसं राजसं रूपं भूतादिर्नाम तामसम् ॥ ७-१७ ॥

मूलम् - ७-१७

प्। ६३) अहङ्कारस्य रूपभेदाः

विश्वास-प्रस्तुतिः - ७-१८

कामः क्रोधश्च लोभश्च मानश्चावमतिस्तृषा ।
इत्यहङ्कृतिरूपाणि दर्शितानि मुने तव ॥ ७-१८ ॥

मूलम् - ७-१८

अहङ्कारे मनूनामवस्थितिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - ७-१९

नानाविभवयुक्तायामुत्पन्नायामहङ्कृतौ ।
तदन्तर्गर्भमायाति मनूनां तच्चतुर्युगम् ॥ ७-१९ ॥

मूलम् - ७-१९

अहङ्कारात् मन -उत्पत्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - ७-२०

सुदर्शनेरितं विष्णोराहङ्कारिकमिन्द्रियम् ।
मनो नाम मनूनां तज्जायते चिन्तनात्मकम् ॥ ७-२० ॥

मूलम् - ७-२०

मनस्वी बुद्धिमांश्चापि गर्भो मनुमयस्तथा ।

भूतादेः शब्दतन्मात्रोत्पत्तिः

भूतादेः शब्दतन्मात्रं तामसादथ जायते ॥ ७-२१ ॥

तस्मादाकाशोत्पत्तिः

वियच्च शब्दतन्मात्राज्जायते शब्दलक्षणम् ।

आकाशस्य गुणकर्मणी

शब्दैकगुणमाकाशमवकाशप्रायि च ॥ ७-२२ ॥

आकाशे मनूनां स्थितिः

तदन्तर्गर्भतां यान्ति विष्णुसङ्कल्पचोदिताः ।

प्। ६४) मनवोऽष्टौ महाबुद्धे तदा वैकारिकात् पुनः ॥ ७-२३ ॥

श्रोत्रवाचोरुत्पत्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - ७-२४

श्रोत्रं वागिति विज्ञानकर्मेन्द्रिययुगं मुने ।
समीक्षयैव देवस्य मनुषु प्रतिजायते ॥ ७-२४ ॥

मूलम् - ७-२४

मनूनां तद्वैशिष्ट्यम्

श्रोत्रवानथ वाग्मी च गर्भो मनुमयस्तथा ।

अथ स्पर्शतन्मात्रोत्पत्तिः

सुदर्शनेरिताद्विष्णोर्भूतादेः स्पर्शमात्रकम् ॥ ७-२५ ॥

तस्माद्वायूत्पत्तिः

जायते स्पर्शवान् वायुस्तस्मादपि च जायते ।

वायोः क्रियाभेदाः

शोषणं प्रेरणं चेष्टा व्यूहनं च समूहनम् ॥ ७-२६ ॥

क्रियाभेदा इमे तस्माज्जायन्ते वायुतो मुने ।

त्वक्पाण्योरुत्पत्तिः

वैकारिकादहङ्कारात् त्वक्पाणिद्वितयं मुने ॥ ७-२७ ॥

ज्ञानकर्मेन्द्रियद्वन्द्वं सङ्कल्पात् तस्य जायते ।

वायौ मनूनां स्थितिः

तदन्तर्गर्भतां याति तदा मनुमयः पुमान् ॥ ७-२८ ॥

प्। ६५) तेषां त्वक्पाणिवैशिष्ट्यम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ७-२९

चेष्टमानस्तदा गर्भो विष्णुसङ्कल्पचोदितः ।
त्वक्पाणिद्वयवानासीत् स्पर्शादानादिसिद्धये ॥ ७-२९ ॥

मूलम् - ७-२९

रूपतन्मात्रतेजसोरुत्पत्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - ७-३०

तामसादथ भूतादेः सुदर्शनसमीरितात् ।
जायते रूपमात्रं तु ज्योतिस्तस्माच्च रूपवत् ॥ ७-३० ॥

मूलम् - ७-३०

तेजसः क्रियाभेदाः

विश्वास-प्रस्तुतिः - ७-३१

रूपं व्यक्तिस्तथा पाकः कान्तिर्दीप्तिरितीदृशाः ।
जायन्ते तैजसा भेदा भेदाद्वैकारिकात् तथा ॥ ७-३१ ॥

मूलम् - ७-३१

चक्षुःपादयोरुत्पत्तिः

सुदर्शनेरिताज्जातं चक्षुःपादयुगं मुने ।

तेजसि मनूनां स्थितिः

तदन्तर्गर्भतां यान्ति ते सुदर्शनचोदिताः ॥ ७-३२ ॥

तेषां चक्षुःपादवैशिष्ट्यम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ७-३३

मनवो रूपवन्तस्ते कान्तिदीप्त्यादिशालिनः ।
चक्षुष्मन्तः पादवन्तो वीक्षणाटनयोगिनः ॥ ७-३३ ॥

मूलम् - ७-३३

रसतन्मात्राम्भसोरुत्पत्तिः

तामसादथ भूतादेर्विष्णोरीक्षानियोजितात् ।

प्। ६६) जायते रसमात्रं तु जायन्तेऽम्भांसि वै ततः ॥ ७-३४ ॥

तत्क्रियाभेदाः

जायन्तेऽथ गुणास्तेषां रसस्नेहद्रवादयः ।

रसनोपस्थेन्द्रियोत्पत्तिः

अथ वैकारिकात् तस्माद् विष्णुसङ्कल्पचोदितात् ॥ ७-३५ ॥

रसनोपस्थमित्येतज्जायते दृक्क्रियात्मकम् ।

अप्सु मनूनां स्थितिः

तदन्तर्गर्भतां यान्ति विष्णुसङ्कल्पचोदिताः ॥ ७-३६ ॥

मनवस्ते महाबुद्धे विष्णुकर्माधिकारिणः ।

तेषांरसनोपस्थवैशिष्ट्यम्

सरसाः स्नेहवन्तश्च रुधिरादिद्रवान्विताः ॥ ७-३७ ॥

जायन्ते रसनावन्तः पुंस्त्रीव्यञ्जनभेदिताः ।

गन्धतन्मात्रमह्योरुत्पत्तिः

सुदर्शनेरितात् तस्माद्भूतादेस्तदनन्तरम् ॥ ७-३८ ॥

जायते गन्धतन्मात्रं तस्माद्गन्धवती मही ।

पार्थिवगुणभेदाः

काठिन्यं गौरवं स्थैर्यमित्याद्याः पार्थिवा गुणाः ॥ ७-३९ ॥

प्। ६७) घ्राणपाय्वोरुत्पत्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - ७-४०

वैकारिकादहङ्कारात् सुदर्शनसमीरितात् ।
घ्राणं पायुरिति द्वन्द्वं ज्ञानकर्मात्मकं मुने ॥ ७-४० ॥

मूलम् - ७-४०

पृथिव्यां मनूनां स्थितिः

भुवस्ते गर्भतां यान्ति विष्णुसङ्कल्पचोदिताः ।

तेषां घ्राणपायुवैशिष्ट्यम्

गुरवः स्थिरसङ्घाता अस्थिदन्तादिसंयुताः ॥ ७-४१ ॥

घ्राणवन्तः पायुमन्तः सम्पूर्णावयवा मुने ।

सङ्कल्पाद्युत्पत्तिः

सङ्कल्पश्चैव संरम्भः प्राणाः पञ्चविधास्तथा ॥ ७-४२ ॥

मनसोऽहङ्कृतेर्बुद्धेर्जायन्ते पूर्वमेव तु ।

एवं मनूनां सर्वावयवपूर्णता

एवं सम्पूर्णसर्वाङ्गाः प्राणापानादिसंयुताः ॥ ७-४३ ॥

सर्वेन्द्रिययुतास्तत्र देहिनो मनवो मुने ।

सृष्टिप्रलयकालयोस्तुल्यपरिमाणत्वम्

यो यादृग्वर्णितः पूर्वं कालस्तत्प्रतिसञ्चरे ॥ ७-४४ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ७-४५

प्। ६८) सर्गे स एव विज्ञेयो वैष्णवैस्तत्त्वचिन्तकैः ।
विद्याविपरिणामोऽयं सप्तधा वीक्षया हरेः ॥ ७-४५ ॥

मूलम् - ७-४५

महाभूतानि तान्याहुर्विभागान् सप्तधा मुने ।

मनुविभागः

मनवोऽपि विभज्यन्ते सुदर्शनसमीरिताः ॥ ७-४६ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ७-४७

युगशो युगशः पूर्वं पश्चात् पुंस्त्रीविभेदतः ।
स्वयमागतविज्ञानाः सर्वज्ञाः सर्वदर्शिनः ॥ ७-४७ ॥

मूलम् - ७-४७

आत्मन्यध्यक्षमीशानमनिरुद्धं दधत्यथ ।

मनुभिर्गर्भोत्पादनम्

ततो ह्यध्यक्षवन्तस्ते तत्सङ्कल्पेन चोदिताः ॥ ७-४८ ॥

गर्भानादधते स्त्रीषु मनवस्ते शतं शतम् ।

तेषां ब्राह्मणादिसञ्ज्ञा

ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याः शूद्राश्चेति वतुर्विधाः ॥ ७-४९ ॥

मानवा मनुयोषिद्भ्यो जायन्ते द्वन्द्वलक्षणाः ।

तदुत्पन्नानां मानवमानवादिसञ्ज्ञा

मनुभिः संस्कृतास्ते तु स्वासु पत्नीषु मानवाः ॥ ७-५० ॥

जनयन्ति बहून् पुत्रांस्ते स्युर्मानवमानवाः ।

प्। ६९) तेषां भगवत्कैङ्कर्यकारित्वम्

तेषां गोत्राण्यनेकानि यैरिदं सकलं ततम् ॥ ७-५१ ॥

चातुर्वर्ण्यमया एते भगवत्कर्मकारिणः ।

भागवतकैङ्कर्यकारिणां मोक्षसम्पत्तिः

तेषां ये कर्म कुर्वन्ति साधवः शतवार्षिकम् ॥ ७-५२ ॥

विवेकज्ञानमासाद्य ते विशन्ति हरिं परम् ।

अन्येषां संसारप्राप्तिः

युगादियुगनिर्ह्रासाद्ये कर्मान्तरकारिणः ॥ ७-५३ ॥

फलाभिध्यायिनो यान्ति तत्प्रसूतां गतिं तु ते ।

कर्महेतुकदेवादिसृष्टिः

या सा विद्या पुरा प्रोक्ता मनुगर्भवती मुने ॥ ७-५४ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ७-५५

गर्भवत्येव सा देवान् नानागुणविभेदितान् ।
दैत्यदानवरक्षांसि गन्धर्वोरगकिन्नरान् ॥ ७-५५ ॥

मूलम् - ७-५५

विश्वास-प्रस्तुतिः - ७-५६

इति नानाविधा योनीर्विष्णोः सङ्कल्पचोदिता ।
स्वसङ्कल्पेन सृजति ते चान्यांस्तेऽपि चापरान् ॥ ७-५६ ॥

मूलम् - ७-५६

विश्वास-प्रस्तुतिः - ७-५७

मनुगर्भदशायां तु पितृदेवर्षिमानवाः ।
इति सृष्टास्तया शश्वद्विद्यया ब्रह्मणा स्वयम् ॥ ७-५७ ॥

मूलम् - ७-५७

प्। ७०) मनूनां देवादीनां च कूटस्थपुरुषव्यष्टिरूपत्वम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ७-५८

कूटस्थो यः पुरा प्रोक्तः पुमान् व्योम्नः परादधः ।
मनवो देवताद्याश्च तद्व्यष्टय इतीरिताः ॥ ७-५८ ॥

मूलम् - ७-५८

जीवानां भगवद्विभूतित्वम्

जीवभेदा मुने सर्वे विष्णुभूत्यंशकल्पिताः ।

महतो मेघात्मना परिणामः

अथ व्यक्तेषु मनुषु प्रजातेषु पुनः पुनः ॥ ७-५९ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ७-६०

विद्यैवांशेन केनापि धेनुर्भवति शाश्वती ।
धेनुरित्युच्यते विद्या मेघभावमुपागता ॥ ७-६० ॥

मूलम् - ७-६०

पयः क्षरति वर्षाख्यमन्नादिपरिणामवत् ।

जीवानां ज्ञानभ्रंशहेतुकथनम्

तत्तु वैद्यं पयः प्राश्य सर्वे मानवमानवाः ॥ ७-६१ ॥

ज्ञानभ्रंशं प्रपद्यन्ते सर्वज्ञाः स्वत एव ते ।

ततः शास्त्रप्रवृत्तिः

ततः प्रवर्त्यते शास्त्रं मनुभिः पूर्वजैस्तदा ॥ ७-६२ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ७-६३

तदादिष्टेन मार्गेण ते यान्ति परमां गतिम् ।
लेशतः सृष्टिरुक्तेयं भूतेः शुद्धेतरा मुने ॥ ७-६३ ॥

मूलम् - ७-६३

प्। ७१) सुदर्शनेन या विष्णोरेवम्भावेन भाव्यते ।

अध्यायद्वयार्थसङ्क्षेपः

भूयश्च शृणु सङ्क्षेपमिमं नारद तत्त्वतः ॥ ७-६४ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ७-६५

एका शक्तिर्हरेर्विष्णोः सर्वभावानुगामिनी ।
देवी षाड्गुण्यपूर्णा सा ज्ञानानन्दक्रियामयी ॥ ७-६५ ॥

मूलम् - ७-६५

विश्वास-प्रस्तुतिः - ७-६६

भाव्यभावकभेदेन सा द्विधाभावमृच्छति ।
भावकस्तत्र सङ्कल्पः सुदर्शनमयो हरेः ॥ ७-६६ ॥

मूलम् - ७-६६

विश्वास-प्रस्तुतिः - ७-६७

अव्याघातस्तु यस्तस्य सा सुदर्शनता मुने ।
ज्ञानमूलक्रियात्मासौ स्वच्छः स्वच्छन्दचिन्मयः ॥ ७-६७ ॥

मूलम् - ७-६७

विश्वास-प्रस्तुतिः - ७-६८

भाव्यो नाम परांशो यः सा भूतिरिति गीयते ।
सङ्कर्षणादिभूम्यन्ता शुद्धेतरविभागिनी ॥ ७-६८ ॥

मूलम् - ७-६८

विश्वास-प्रस्तुतिः - ७-६९

सङ्कर्षणादिव्यूहान्ता शुद्धसर्गमयी स्थिता ।
शक्त्यादिर्भूमिपर्यन्ता शुद्धेतरमयी मुने ॥ ७-६९ ॥

मूलम् - ७-६९

विश्वास-प्रस्तुतिः - ७-७०

अंशयोः पुरुषो मध्ये यः स्थितः स चतुर्युगः ।
शुद्धेतरमयं विद्धि कूटस्थं तं महामुने ॥ ७-७० ॥

मूलम् - ७-७०

विश्वास-प्रस्तुतिः - ७-७१

इतीयं विविधा भूतिर्नानातत्त्वमयी मुने ।
सुदर्शनेन मरुता ज्वालेव बहुधेर्यते ॥ ७-७१ ॥

मूलम् - ७-७१

विश्वास-प्रस्तुतिः - ७-७२

आनुलोम्येन सर्गे तु प्रातिलोम्येन चाप्यये ।
मध्ये च स्थाप्यते तेन कार्यते च तथा तथा ॥ ७-७२ ॥

मूलम् - ७-७२

प्। ७२) सुदर्शनानधीनस्य वस्तुनस्तुच्छता

विश्वास-प्रस्तुतिः - ७-७३

भूतेरंशः स नैवास्ति स्वल्पाल्पोऽपि महामुने ।
यो न याति स्वजन्मादौ सुदर्शनविधेयताम् ॥ ७-७३ ॥

मूलम् - ७-७३

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां
शुद्धेतरसृष्टिवर्णनं नाम सप्तमोऽध्यायः ॥ ७ ॥

आदितः श्लोकाः ४६६

जगदाधारनिरूपणं नाम अष्टमोऽध्यायः

सृष्टौ वादिनां बहुधा विप्रतिपत्तिः

नारदः -

विश्वास-प्रस्तुतिः - ८-१

भगवन् देवदेवश भगनेत्रविनाशन ।
श्रुतं मयैतदखिलं तव वक्त्राम्बुजस्रुतम् ॥ ८-१ ॥

मूलम् - ८-१

विश्वास-प्रस्तुतिः - ८-२

व्याकुलस्त्वन्तरात्मा मे नानाज्ञानविमोहितः ।
केचित् त्रैभूतिकीं सृष्टिं ब्रुवते तत्त्ववादिनः ॥ ८-२ ॥

मूलम् - ८-२

विश्वास-प्रस्तुतिः - ८-३

चतुर्भूतमयीमन्ये केऽप्यन्ये पाञ्चभौतिकीम् ।
तां षड्धातुमयीमेके सप्तधातुमयीं परे ॥ ८-३ ॥

मूलम् - ८-३

विश्वास-प्रस्तुतिः - ८-४

अष्टप्रकृतिकां केचिन्नवप्रकृतिकां परे ।
दशतत्त्वमयीमेके केचिदेकादशात्मिकाम् ॥ ८-४ ॥

मूलम् - ८-४

विश्वास-प्रस्तुतिः - ८-५

एवमुच्चावचां सङ्ख्यां तत्त्वप्रकृतिगोचराम् ।
वदन्ति मुनयः सिद्धा देवा वेदास्तथैव च ॥ ८-५ ॥

मूलम् - ८-५

विश्वास-प्रस्तुतिः - ८-६

अण्डजामपरे सृष्टिं पद्मजामपि चापरे ।
पावकीमपरे सृष्टिं केचित् कायान्तरोद्भवाम् ॥ ८-६ ॥

मूलम् - ८-६

प्। ७४) विद्यागर्भमयीमेके शून्यरूपामथापरे ।

तत्र तत्त्वजिज्ञासया प्रश्नः

इत्थमुच्चावचार्थास्ते नानाशास्त्रमहोदधौ ॥ ८-७ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ८-८

नानादर्शनकल्लोलजातकोलाहलोद्भटे ।
विमुह्यत्यवमग्नेयमप्लवा वुद्धिरद्य मे ॥ ८-८ ॥

मूलम् - ८-८

निर्णयप्लवदानेन तामुत्तारय शङ्कर ।

तदुत्तरकथनारम्भः

अहिर्बुध्न्यः -

उचितं तव देवर्षे यदयं प्रश्न ईरितः ॥ ८-९ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ८-१०

मुह्यन्त्यत्र महान्तोऽपि शृणु मे तत्त्वनिर्णयम् ।
परमात्मा परो देव एकः षाड्गुण्यमुज्ज्वलम् ॥ ८-१० ॥

मूलम् - ८-१०

वेदवाचोऽपि कार्त्स्न्येन तत्त्वावगाहनासामर्थ्यम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ८-११

वागनादिरनन्तापि तत्त्वं तन्नावगाहते ।
गुणैस्तटस्थितैस्तैस्तैरजानानेव सा स्थिता ॥ ८-११ ॥

मूलम् - ८-११

विप्रतिपत्तौ हेतुकथनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ८-१२

यद्गुणे नाम्नि ये श्रान्तास्तत्र तत्त्वविदो मुने ।
मनुभिस्तद्गुणैस्तैस्तैस्ते ते तत्त्वविदां वराः ॥ ८-१२ ॥

मूलम् - ८-१२

विश्वास-प्रस्तुतिः - ८-१३

प्। ७५) निर्दिशन्ति जगद्धेतुण् स्वनिरूढैर्महामुने ।
नानागुणनिमित्तैस्तैर्नानावक्तृसमीरितैः ॥ ८-१३ ॥

मूलम् - ८-१३

भेदं व्यवस्थिताः शब्दैरपर्यायविदो जनाः ।

एकस्या अपि लक्ष्म्या नानाशब्दगोचरत्वम्

एवं विष्णोः प्रिया भाः सा शक्तिः षाड्गुण्यविग्रहा ॥ ८-१४ ॥

नानानामभिरेकापि तत्त्वविद्भिरुपास्यते ।

तत्त्वविदां स्वस्वदृष्टार्थवादित्वम्

तस्यां प्रवर्तमानायां स्वसङ्कल्पेन सर्जने ॥ ८-१५ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ८-१६

तथा निवर्तमानायां स्वसङ्कल्पेन संहृतौ ।
विज्ञानबलवैषम्याद्ये ये तत्त्वविदो मुने ॥ ८-१६ ॥

मूलम् - ८-१६

विश्वास-प्रस्तुतिः - ८-१७

न्यूनाधिकविभेदेन यावतीर्ददृशुर्भिदाः ।
तावतीस्तावतीस्ते ते प्रोचुः शिष्याभिचोदिताः ॥ ८-१७ ॥

मूलम् - ८-१७

विश्वास-प्रस्तुतिः - ८-१८

अतश्चासर्वदृग्बुद्धिः सङ्ख्यासु प्रविमुह्यति ।
पितामहादयो ये च जगत्कार्याधिकारिणः ॥ ८-१८ ॥

मूलम् - ८-१८

विश्वास-प्रस्तुतिः - ८-१९

तेषां न्यूनाधिभावोऽपि वक्तृभेदात् प्रकल्पितः ।
स्वातन्त्र्यमनियोज्यं तु विष्णोः षाड्गुण्यरूपिणः ॥ ८-१९ ॥

मूलम् - ८-१९

विश्वास-प्रस्तुतिः - ८-२०

तद्बुद्धिरुचिवैचित्र्यादण्डपद्मादिसम्भवः ।
नानुयोजनमर्हन्ति परमात्मप्रवृत्तयः ॥ ८-२० ॥

मूलम् - ८-२०

प्। ७६) भगवत्प्रकारानन्त्यम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ८-२१

स यथा चेष्टते सृष्टौ स्थितौ संहरणेऽपि वा ।
तथा तथा प्रकारास्ते ह्यनन्ताः कालवैभवात् ॥ ८-२१ ॥

मूलम् - ८-२१

वादिनामेकैकप्रकारवादित्वम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ८-२२

एवं प्रकारनानात्वे देवस्य हरिमेधसः ।
कश्चिदेकं परोऽन्यं तु प्रकारमपरोऽपरम् ॥ ८-२२ ॥

मूलम् - ८-२२

धिया विदित्वा प्रोवाच शिष्याय हितकाम्यया ।

अतः शास्त्रवैविध्यम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

चित्रा सिष्ट्यादिशास्त्राणां प्रवृत्तिरत ईदृशी ॥ ८-२३ ॥

मूलम्

चित्रा सिष्ट्यादिशास्त्राणां प्रवृत्तिरत ईदृशी ॥ ८-२३ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ८-२४

यथाद्यत्वे मनुष्याणां कर्मवैषम्यसम्भवा ।
अहोरात्रादिभेदेषु सुखदुःखव्यवस्थितिः ॥ ८-२४ ॥

मूलम् - ८-२४

तथा ब्राह्मेष्वहःस्विष्टा सुखदुःखव्यवस्थितिः ।

ब्राह्मकल्पानां नानारूपत्वम्

केचिद्वाताकुला घस्रा ब्रह्मणो मुनिसत्तम ॥ ८-२५ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ८-२६

तथा वर्षाकुलाः केचित् केचिदातपसङ्कुलाः ।
प्रभूतशत्रवः केचित् केचित् सुस्वमनोहराः ॥ ८-२६ ॥

मूलम् - ८-२६

विश्वास-प्रस्तुतिः - ८-२७

अनेन निश्चयेनैव धियमास्थाय शाश्वतीम् ।
संस्तम्भयान्तरात्मानं व्यामोहस्ते विनश्यतु ॥ ८-२७ ॥

मूलम् - ८-२७

विश्वास-प्रस्तुतिः - ८-२८

प्। ७७) इति नानाविधाकारं क्रियाभूतिविभेदितम् ।
निमित्तोत्पादकाकारं कारणं कथितं मुने ॥ ८-२८ ॥

मूलम् - ८-२८

श्रुतार्थानुवादः

नारदः -

विश्वास-प्रस्तुतिः - ८-२९

कारणं कथितं देव सर्वज्ञ वृषकेतन ।
या सा शक्तिर्जगद्धातुः कथिता समवायिनी ॥ ८-२९ ॥

मूलम् - ८-२९

विश्वास-प्रस्तुतिः - ८-३०

लक्ष्मीर्नाम द्विधा सा तु क्रियाभूतिविभेदिनी ।
या क्रिया नाम सङ्कल्पः स सुदर्शननामवान् ॥ ८-३० ॥

मूलम् - ८-३०

विश्वास-प्रस्तुतिः - ८-३१

भूतिर्नाम जगद्रूपा कालाव्यक्तपुमात्मिका ।
अशुद्धा शुद्धरूपा तु सा व्यूहविभवात्मिका ॥ ८-३१ ॥

मूलम् - ८-३१

विश्वास-प्रस्तुतिः - ८-३२

क्रिया प्रवर्तिका भूतेः सा सुदर्शनरूपिणी ।
इत्येतद्दर्शितं तत्त्वं देवदेवेन मे श्रुतम् ॥ ८-३२ ॥

मूलम् - ८-३२

द्वितीयप्रश्नस्मारणम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ८-३३

अधुना श्रोतुमिच्छामि द्वितीयं प्रश्नमीश्वर ।
आधारो नाम यः प्रोक्तो जगतां वृषभध्बज ॥ ८-३३ ॥

मूलम् - ८-३३

सुदर्शनस्य जगदाधारत्वम्

अहिर्बुध्न्यः -

विश्वास-प्रस्तुतिः - ८-३४

शृणु नारद तत्त्वेन य आधार उदीर्यते ।
येनेदं ध्रियते विश्वं तन्तुना मणयो यथा ॥ ८-३४ ॥

मूलम् - ८-३४

विश्वास-प्रस्तुतिः - ८-३५

प्। ७८) या सा शक्तिर्हरेराद्या लक्ष्मीर्नाम महामुने ।
या सा सर्वात्मनो विष्णोर्भावाभावानुयायिनी ॥ ८-३५ ॥

मूलम् - ८-३५

विश्वास-प्रस्तुतिः - ८-३६

तस्या अल्पायुतांशांशः स्वस्वातन्त्र्यविजृम्भितः ।
क्रियाभूतिविभेदेन समुदेतीति वर्णितम् ॥ ८-३६ ॥

मूलम् - ८-३६

विश्वास-प्रस्तुतिः - ८-३७

सुदर्शनेन क्रियया शङ्कुनेव छदो मुने ।
भूतिः सा ध्रियते शश्वद्विस्तरं तत्र मे शृणु ॥ ८-३७ ॥

मूलम् - ८-३७

तत्र महारात्रिधरचक्रं प्रथनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ८-३८

संहृताखिलभूतस्य स्तैमित्यं ब्रह्मणो हि यत् ।
अप्ययः सा महारात्रिस्तत्सङ्कल्पेन धार्यते ॥ ८-३८ ॥

मूलम् - ८-३८

विश्वास-प्रस्तुतिः - ८-३९

महारात्रिधरो नाम तदरं वै सुदर्शनम् ।
तदेकारं महच्चक्रमद्यत्वे चिन्त्यते सुरैः ॥ ८-३९ ॥

मूलम् - ८-३९

उषश्चक्रं द्वितीयम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ८-४०

यत् सिसृक्षामयं रूपं ब्रह्मणः शक्तिसम्भवम् ।
ज्वालेव वायुना वह्नेः सङ्कल्पेन तदीर्यते ॥ ८-४० ॥

मूलम् - ८-४०

विश्वास-प्रस्तुतिः - ८-४१

उषश्चक्रं तदुद्दिष्टमरद्वितयभूषितम् ।
भूतिकामैरजस्रं तद्ब्रह्मणा चैव धार्यते ॥ ८-४१ ॥

मूलम् - ८-४१

प्। ७९) उदयचक्रं तृतीयम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ८-४२

यः स सङ्कर्षेणोन्मेषो यो धारयति तं सदा ।
साक्षादुदयचक्रं तद्विज्ञानत्रितयात्मकम् ॥ ८-४२ ॥

मूलम् - ८-४२

स सङ्कर्षणसङ्कल्पो ज्ञानकामैर्निषेव्यते ।

ऐश्वर्यचक्रं चतुर्थम्

यः स प्राद्युम्न उन्मेष ऐश्वर्यमय ऊर्जितः ॥ ८-४३ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ८-४४

वैष्णवेनैव लाक्ष्मेण स सङ्कल्पेन धार्यते ।
तद्वै प्रद्युम्नसङ्कल्पमैश्वर्यमयमूर्जितम् ॥ ८-४४ ॥

मूलम् - ८-४४

सम्यक् चतुररं चक्रमैश्वर्यस्था उपासते ।

शक्तिमहाचक्रं पञ्चमम्

आनिरुद्धो य उन्मेषः शक्तितेजोविदीपितः ॥ ८-४५ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ८-४६

सङ्कल्पो ब्रह्मशक्त्युत्थस्तं धारयति सर्वदा ।
तद्वैशक्तिमहाचक्रं पञ्चारं परिकल्पितम् ॥ ८-४६ ॥

मूलम् - ८-४६

शक्तितेजःसमृद्धयर्थं विश्वे देवा उपासते ।

षडरचक्रं षष्ठम्

व्यूहान्तरसमाख्यातं केशवादिद्विषट्ककम् ॥ ८-४७ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ८-४८

सुदर्शनेन ध्रियते येन सङ्कल्परूपिणा ।
षडरं तन्महाचर्कं व्यूहान्तरविभावकम् ॥ ८-४८ ॥

मूलम् - ८-४८

प्। ८०) ऋत्वरं तत् समाख्यातं व्रतकामा उपासते ।

महासुदर्शनचक्रं सप्तमम्

विभवो यः पुरा प्रोक्तः पद्मनाभादिरूर्जितः ॥ ८-४९ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ८-५०

स येन ध्रियते विष्णोः सङ्कल्पेन महामुने ।
महासुदर्शनं नाम द्वादशारं तदुच्यते ॥ ८-५० ॥

मूलम् - ८-५०

विश्वास-प्रस्तुतिः - ८-५१

विभवान्तरसञ्ज्ञं तद्यच्छक्त्यावेशसम्भवम् ।
धृतं तद् द्वादशारेण तत्सङ्कल्पेन चक्रिणा ॥ ८-५१ ॥

मूलम् - ८-५१

सहस्रारचक्रमष्टमम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ८-५२

यत्तु तत् परमं व्योम यद् विष्णोः पदमूर्जितम् ।
सहस्रारेण चक्रेण तत्सङ्कल्पेन धार्यते ॥ ८-५२ ॥

मूलम् - ८-५२

विश्वास-प्रस्तुतिः - ८-५३

एते सौदर्शना व्यूहाः समासेन प्रकीर्तिताः ।
आधाराधेयभावेन वर्तन्ते ते स्वयं मुने ॥ ८-५३ ॥

मूलम् - ८-५३

विश्वास-प्रस्तुतिः - ८-५४

सङ्कल्पः कोटिकोट्यंशः शक्तेर्भूतिस्तथा द्विधा ।
शक्तिः सा वैष्णवी सत्ता बहुधैवं प्रभासते ॥ ८-५४ ॥

मूलम् - ८-५४

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां
जगदाधारवर्णनं नाम अष्टमोऽध्यायः ॥ ८ ॥

आदितः श्लोकाः ५२०

अशुद्धजगदाधारनिरूपणं नाम नवमोऽध्यायः

प्रथमं पौरुषचक्रम्

अहिर्बुध्न्यः -

विश्वास-प्रस्तुतिः - ९-१

आधारः कथितः शुद्धः शुद्धा सा येन धार्यते ।
भूतिर्व्यूहादिरूपेण या सा देवी प्रवर्तते ॥ ९-१ ॥

मूलम् - ९-१

विश्वास-प्रस्तुतिः - ९-२

पुमाद्यवनिपर्यन्ता यथा शुद्धेतरात्मिका ।
सा येन धार्यते चक्रं तत्सङ्कल्पमयं शृणु ॥ ९-२ ॥

मूलम् - ९-२

त्र्यरं तत् पौरुषं चक्रं पुरुषो येन धार्यते ।

शक्त्यादिचक्राणि

चक्रं त्रिंशदरं प्रोक्तं शक्तिः सा येन धार्यते ॥ ९-३ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ९-४

तादृशं नैयतं चक्रं नियतिर्येन धार्यते ।
षडरं कालचक्रं तत् स कालो येन धार्यते ॥ ९-४ ॥

मूलम् - ९-४

विश्वास-प्रस्तुतिः - ९-५

सत्त्वं रजस्तमश्चैव धार्यन्ते यैर्महामुने ।
तानि त्वाधारचक्राणि त्र्यराणीति विदुर्बुधाः ॥ ९-५ ॥

मूलम् - ९-५

चक्रमेकादशारं तु बुद्धिः सा येन धार्यते ।

प्। ८२) अष्टारं तन्महाचक्रमहङ्कारस्य धारकम् ॥ ९-६ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ९-७

एकारं वैयतं चक्रं द्व्यरं तद्वायुधारकम् ।
त्र्यरं तैजसमाख्यातमाप्यं चतुररं मुने ॥ ९-७ ॥

मूलम् - ९-७

विश्वास-प्रस्तुतिः - ९-८

पञ्चारं पार्थिवं चक्रं पृथिवी येन धार्यते ।
गुणचक्राण्यरैः सर्वाण्यङ्कितानि त्रिभिस्त्रिभिः ॥ ९-८ ॥

मूलम् - ९-८

विश्वास-प्रस्तुतिः - ९-९

एकादशविधं चक्रमैन्द्रियं द्वियुगारकम् ।
इयमाधारशक्तिस्ते प्रोक्ता प्रतिस्विकी मुने ॥ ९-९ ॥

मूलम् - ९-९

महाविभूतिचक्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ९-१०

एकधारं महच्चक्रं महाभूतिकरं शृणु ।
महाकेतुपटी यद्वद्वितता व्योम्नि धार्यते ॥ ९-१० ॥

मूलम् - ९-१०

विश्वास-प्रस्तुतिः - ९-११

अनिशं पावमानेन पवमानेन वै मुने ।
सङ्कर्षणादिभूम्यन्ता विष्णुशक्तिमयी तथा ॥ ९-११ ॥

मूलम् - ९-११

विश्वास-प्रस्तुतिः - ९-१२

निरालम्बे पटे भूतिः सङ्कल्पेनैव धार्यते ।
तत्सङ्कल्पमयं चक्रमनन्तारं महामुने ॥ ९-१२ ॥

मूलम् - ९-१२

विश्वास-प्रस्तुतिः - ९-१३

दिव्यं महाविभूत्याख्यमवाङ्मनसलङ्घितम् ।
अप्रमेयमनाद्यन्तं भावाभावस्वलक्षणम् ॥ ९-१३ ॥

मूलम् - ९-१३

विश्वास-प्रस्तुतिः - ९-१४

अनन्तारमपर्यन्तं पर्यन्तकुलसङ्कुलम् ।
ब्रह्माण्डकोटिकोट्योघकोट्यर्बुदविभावितम् ॥ ९-१४ ॥

मूलम् - ९-१४

विश्वास-प्रस्तुतिः - ९-१५

प्। ८३) महाभूतसहस्रौघसहस्रौघविभावनम् ।
ज्योतिरिङ्गणसच्छायैरिन्द्रियैः कोटिकोटिशः ॥ ९-१५ ॥

मूलम् - ९-१५

विश्वास-प्रस्तुतिः - ९-१६

अङ्कितं क्षुद्रमेघाभैर्ब्रह्माण्डैरनुचित्रितम् ।
महाभूतमयीभिस्तु क्वचिदद्भिरिवाततम् ॥ ९-१६ ॥

मूलम् - ९-१६

विश्वास-प्रस्तुतिः - ९-१७

विप्रुङ्भिरिव वर्षाणां विततं वैष्णवं पदम् ।
महाभूतैः क्वचिद्दीप्तं ज्योतिर्भिरयुतायुतैः ॥ ९-१७ ॥

मूलम् - ९-१७

विश्वास-प्रस्तुतिः - ९-१८

वीजितं भूतपवनैर्व्यजनोत्थैरिव क्वचित् ।
क्षुद्रावकाशसङ्काशैराकाशैः कोटिकोटिशः ॥ ९-१८ ॥

मूलम् - ९-१८

विश्वास-प्रस्तुतिः - ९-१९

छिद्रितं विविधाकारैरहङ्कारैरहङ्कृतम् ।
अमहद्भिर्महद्भिश्च कोटिकोटिविभागिभिः ॥ ९-१९ ॥

मूलम् - ९-१९

विश्वास-प्रस्तुतिः - ९-२०

अङ्कितं विविधाकारैस्तमोभिर्बहुलं कृतम् ।
क्वचिद्विविधसन्तापचलनैरयुतायुतैः ॥ ९-२० ॥

मूलम् - ९-२०

विश्वास-प्रस्तुतिः - ९-२१

रजोभी रञ्जितं क्षुद्रैर्विशदैर्लघुभिः क्वचित् ।
अङ्कितं बहुभिः सत्त्वैर्विमलैः कोटिकोटिशः ॥ ९-२१ ॥

मूलम् - ९-२१

विश्वास-प्रस्तुतिः - ९-२२

त्रिविधैः षट्प्रकारैश्च द्विषट्कप्रविभागिभिः ।
चतुर्विंशतिसम्भेदैस्त्रिंशदर्धद्वयोज्ज्वलैः ॥ ९-२२ ॥

मूलम् - ९-२२

विश्वास-प्रस्तुतिः - ९-२३

षष्टिषट्कसमाकीर्णैः कोटिकोटिविभागिभिः ।
कालैरनेकसाहस्रैरयुतायुतसङ्कुलैः ॥ ९-२३ ॥

मूलम् - ९-२३

विश्वास-प्रस्तुतिः - ९-२४

प्। ८४) कीर्णं नियतिरूपेण नानानियमनात्मना ।
कोटिकोटिसहस्रौघकोटिकोटिगुणेन च ॥ ९-२४ ॥

मूलम् - ९-२४

विश्वास-प्रस्तुतिः - ९-२५

शक्त्या नानाविधाकारमधुकोशनिभात्मना ।
निष्यन्दमानतत्त्वौघस्वरूपमधुविप्रुषा ॥ ९-२५ ॥

मूलम् - ९-२५

विश्वास-प्रस्तुतिः - ९-२६

कोटिकोटिसहस्रौघनियुतायुतरूपया ।
स्निग्धं क्वचिदिवात्यर्थं पुंसा क्वचिदिवास्थितम् ॥ ९-२६ ॥

मूलम् - ९-२६

विश्वास-प्रस्तुतिः - ९-२७

शुक्लरक्तासिताकारकर्मकल्पितरूपिणा ।
अनेकमशकाकीर्णोदुम्बरप्रतिमात्मना ॥ ९-२७ ॥

मूलम् - ९-२७

विश्वास-प्रस्तुतिः - ९-२८

नानाजीवविभेदेन नानाफलविधाजुषा ।
शुभाशुभोभयाकारवासनाजटिलात्मना ॥ ९-२८ ॥

मूलम् - ९-२८

नानाजीवविभेदेन नानाफलविधाजुषा ।
शुभाशुभोभयाकारवासनाजटिलात्मना ॥ ९-२८ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ९-२९

अनेकक्लेशकोशेन पुरुषेणास्थितं क्वचित् ।
निर्मलानन्दसम्बोधमहासत्तामयेन च ॥ ९-२९ ॥

मूलम् - ९-२९

विश्वास-प्रस्तुतिः - ९-३०

नित्यैर्मुक्तैर्निराबाधैर्निर्मलानन्दलक्षणैः ।
साक्षात् पश्यद्भिरीशानं नारायणमनामयम् ॥ ९-३० ॥

मूलम् - ९-३०

विश्वास-प्रस्तुतिः - ९-३१

देव्या लक्ष्म्या समासीनं पूर्णषाड्गुण्यदेहया ।
नित्योदितैर्नित्यतृप्तैरतिक्रान्तैस्तमो महत् ॥ ९-३१ ॥

मूलम् - ९-३१

विश्वास-प्रस्तुतिः - ९-३२

आत्मभिः शोभितेनैवं वरेण नियताङ्कितम् ।
षाड्गुण्यविग्रहैर्व्यूहैः पुरुषैः पुष्करेक्षणैः ॥ ९-३२ ॥

मूलम् - ९-३२

विश्वास-प्रस्तुतिः - ९-३३

प्। ८५) आस्थितं जगदुत्पत्तिस्थितिसंहृतिकारिभिः ।
इति व्याप्तवतीमेतां विभूतिं वैष्णवीं पराम् ॥ ९-३३ ॥

मूलम् - ९-३३

विश्वास-प्रस्तुतिः - ९-३४

चित्राम्बरधरां सम्यग्दधदात्मानमात्मना ।
सङ्कल्पो वैष्णवो योऽयं मणीन् सूत्रमिवास्थितः ॥ ९-३४ ॥

मूलम् - ९-३४

विश्वास-प्रस्तुतिः - ९-३५

तदनन्तारमव्यक्तं महच्चक्रं सुदर्शनम् ।
भावितं स्मृतिमात्रेण भावयत्यखिला गतीः ॥ ९-३५ ॥

मूलम् - ९-३५

संहृतिचक्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ९-३६

यो जिहीर्षामयो नित्यः सङ्कल्पो वैष्णवः परः ।
अनन्तारमपर्यन्तं तत्संहृतिसुदर्शनम् ॥ ९-३६ ॥

मूलम् - ९-३६

विश्वास-प्रस्तुतिः - ९-३७

एक एव तु सङ्कल्पो रूपैर्नानोपगीयते ।
अनन्तमपरिच्छेद्यमप्रमेयमनूपमम् ॥ ९-३७ ॥

मूलम् - ९-३७

विश्वास-प्रस्तुतिः - ९-३८

अतरङ्गार्णवाकारमनभ्राम्बरसन्निभम् ।
एकं तत् परमं ब्रह्म षाड्गुण्यस्तिमितं महत् ॥ ९-३८ ॥

मूलम् - ९-३८

विश्वास-प्रस्तुतिः - ९-३९

भावाभावमयी तस्य शक्तिरेकानपायिनी ।
तद्धर्मधर्मिणी दिव्या ज्योत्स्नेव हिमदीधितेः ॥ ९-३९ ॥

मूलम् - ९-३९

विश्वास-प्रस्तुतिः - ९-४०

तस्य सङ्कल्पसङ्कल्पो रूपव्याप्रियमाणता ।
स्तैमित्यस्थितिसङ्कल्पस्तिमितं तत् सुदर्शनम् ॥ ९-४० ॥

मूलम् - ९-४०

प्। ८६) चलनचक्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ९-४१

प्रभवे चाप्यये वापि स्थितौ वापि महामुने ।
चलत्तापूर्वरूपं यः सङ्कल्पस्तत्र वर्तते ॥ ९-४१ ॥

मूलम् - ९-४१

चलनं नाम तच्चक्रं सुदर्शनमयं महत् ।

तस्य त्रैविध्यम्

भेदास्त्रयोऽस्य विज्ञेयास्तन्त्रविज्ञानपारगैः ॥ ९-४२ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ९-४३

महासृष्टिमयं तत्र समासव्यासलक्षणम् ।
नानाशक्तिसमाकीर्णं तच्च ते कथितं पुरा ॥ ९-४३ ॥

मूलम् - ९-४३

विश्वास-प्रस्तुतिः - ९-४४

महासंहारचक्रं च समासव्यासलक्षणम् ।
तादृगेवात्र विज्ञेयं तच्च ते दर्शितं पुरा ॥ ९-४४ ॥

मूलम् - ९-४४

विश्वास-प्रस्तुतिः - ९-४५

स्थितिचक्रं तु यन्मध्ये समासव्यासलक्षणम् ।
तस्य वक्ष्यामि विस्तारं यत्प्रमाणतया स्थितम् ॥ ९-४५ ॥

मूलम् - ९-४५

विश्वास-प्रस्तुतिः - ९-४६

यथा ह्येको नटो भावैर्नानारूपैर्विभज्यते ।
तथा सङ्कल्प एवैकस्तैस्तैर्भेदैर्विभज्यते ॥ ९-४६ ॥

मूलम् - ९-४६

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायाम्
अशुद्धजगदाधारनिरूपणं नाम नवमोऽध्यायः ॥ ९ ॥

आदितः श्लोकाः ५६६

अर्थात्मकप्रमाणनिरूपणं नाम दशमोऽध्यायः

नारदः -

विश्वास-प्रस्तुतिः - १०-१

भगवन् देवदेवेश भवानीजीवितेश्वर ।
लोकनाथ जगन्नाथ देवानामभयप्रद ॥ १०-१ ॥

मूलम् - १०-१

भगवन् देवदेवेश भवानीजीवितेश्वर ।
लोकनाथ जगन्नाथ देवानामभयप्रद ॥ १०-१ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १०-२

नमस्ते त्रिपुरघ्नाय तत्त्वविज्ञानसिन्धवे ।
दशाव्ययाय ते नित्यं षडङ्गाय नमो नमः ॥ १०-२ ॥

मूलम् - १०-२

विश्वास-प्रस्तुतिः - १०-३

यदेतदुदितं नित्यं जगत्कारणमव्ययम् ।
यच्चाधारतया प्रोक्तं सङ्कल्पाख्यं सुदर्शनम् ॥ १०-३ ॥

मूलम् - १०-३

विश्वास-प्रस्तुतिः - १०-४

तदेतदखिलं देव विष्णुसङ्कल्पजृम्भितम् ।
समासव्यासरूपेण तत्त्वतो मेऽवधारितम् ॥ १०-४ ॥

मूलम् - १०-४

विश्वास-प्रस्तुतिः - १०-५

इदानीं श्रोतुमिच्छामि विस्तरेणान्तकान्तक ।
किं तत् प्रमाणमित्युक्तं कीदृशं किंविधं च तत् ॥ १०-५ ॥

मूलम् - १०-५

विश्वास-प्रस्तुतिः - १०-६

किमर्थं किम्मयं देव तन्मे विस्तरशो वद ।
वक्ता सर्वस्य गुह्यस्य त्वदन्यो नैव विद्यते ॥ १०-६ ॥

मूलम् - १०-६

प्। ८८) प्रमाणनिरूपणप्रतिज्ञा

अहिर्बुध्न्यः -

विश्वास-प्रस्तुतिः - १०-७

शृणु नारद तत्त्वेन प्रमाणस्थितिमव्ययाम् ।
विश्वं यत्रैव विश्रान्तं सदेवासुरमानुषम् ॥ १०-७ ॥

मूलम् - १०-७

प्रमाणस्वरूपनिरूपणम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १०-८

मध्यमो यः स सङ्कल्पो विष्णोः सृष्टवतो जगत् ।
शाश्वते तिष्ठति व्यक्तं जगन्मार्ग इतीदृशः ॥ १०-८ ॥

मूलम् - १०-८

तत् प्रमाणमिति प्रोक्तं स्थितिचक्रं महामुने ।

प्रमाणविभागः

समष्टिव्यष्टिभावेन तद् द्विरूपं विभाव्यते ॥ १०-९ ॥

समष्टिप्रमाणस्वरूपम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १०-१०

ऐकरूप्येण सङ्कल्पो यः सर्वविषये स्थितः ।
महास्थितिमयं चक्रं तदेतत् कीर्तितं मुने ॥ १०-१० ॥

मूलम् - १०-१०

व्यष्टिप्रमाणस्वरूपम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १०-११

तत्त्वेयत्ता समस्तात्मन् यस्मिन्नायततेऽखिला ।
प्रातिस्विकी व्यवस्था या यस्य सत्त्वस्य यादृशी ॥ १०-११ ॥

मूलम् - १०-११

विश्वास-प्रस्तुतिः - १०-१२

प्। ८९) परिणामक्रियासाध्यस्थानरूपादिगोचरा ।
तद्वद्व्यष्टिमये चक्रे प्रमाणे सा व्यवस्थिता ॥ १०-१२ ॥

मूलम् - १०-१२

विश्वास-प्रस्तुतिः - १०-१३

एकचेष्टादिको योर्थो यश्च सृष्ट्यादिलक्षणः ।
शास्त्रशास्त्रार्थतत्साध्यव्यवस्थात्मा च यो मुने ॥ १०-१३ ॥

मूलम् - १०-१३

वासुदेवादिके व्यूहे स्वस्वसङ्कल्पसम्भवः ॥ १०-१४ ॥

प्रमाणं येन तत् सर्वमियत्तां प्रतिपद्यते ।

तस्यैव विस्तरेण प्रतिपादनम्

यच्च तत् परमं व्योम दिव्यसम्भोगलक्षणम् ॥ १०-१५ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १०-१६

स्थितिप्रमाणरूपेण तत्सङ्कल्पेन वै हरेः ।
अनियत्तमसङ्कोचमनन्तं व्यवतिष्ठते ॥ १०-१६ ॥

मूलम् - १०-१६

विश्वास-प्रस्तुतिः - १०-१७

अचेतनानां तत्त्वानां या सा योनिः परा मुने ।
कालकाल्यमयी शक्तिरियत्ता तत्त्रिधा परा ॥ १०-१७ ॥

मूलम् - १०-१७

विश्वास-प्रस्तुतिः - १०-१८

स्वरूपकार्यभावादौ सा प्रमाणनिबन्धना ।
नियतिः काल इत्येते द्वे कालस्य भिदे मते ॥ १०-१८ ॥

मूलम् - १०-१८

विश्वास-प्रस्तुतिः - १०-१९

शुद्धाशुद्धमये मध्ये यः पुमान् कूटवत् स्थितः ।
नानाजीवमहायोनिस्तस्य या स्थितिरव्यया ॥ १०-१९ ॥

मूलम् - १०-१९

विश्वास-प्रस्तुतिः - १०-२०

प्। ९०) इयत्ता या च सा चक्रे प्रमाणे व्यवतिष्ठते ।
इयत्ताया भिदा या च कलाकाष्ठादिगोचरा ॥ १०-२० ॥

मूलम् - १०-२०

विश्वास-प्रस्तुतिः - १०-२१

सा प्रमाणमये चक्रे सर्वाप्यायतते मुने ।
सत्त्वादीनां स्वरूपं यद्या प्रवृत्तिः फलं च यत् ॥ १०-२१ ॥

मूलम् - १०-२१

विश्वास-प्रस्तुतिः - १०-२२

इयत्ता तत्र सर्वत्र सा प्रमाणसुदर्शनात् ।
यद्रूपत्रितयं बुद्धेर्धर्माद्या या च विक्रिया ॥ १०-२२ ॥

मूलम् - १०-२२

विश्वास-प्रस्तुतिः - १०-२३

व्यापारस्पन्दनिर्णीतिर्निमेषात्मा च योऽखिलः ।
योऽत्रेयत्तामयो भावः स प्रमाणसुदर्शनात् ॥ १०-२३ ॥

मूलम् - १०-२३

विश्वास-प्रस्तुतिः - १०-२४

अभिमानो द्विधा योऽपि संरम्भो योऽप्यहङ्कृतेः ।
यश्च कामादिको भावस्तत्रेयत्तास्थितिश्च या ॥ १०-२४ ॥

मूलम् - १०-२४

विश्वास-प्रस्तुतिः - १०-२५

सा प्रमाणमये चक्रे सङ्कल्पेऽस्मिन् सुदर्शनेन ।
पञ्चानां पञ्चकं यच्च सङ्कल्पानामवस्थितम् ॥ १०-२५ ॥

मूलम् - १०-२५

विश्वास-प्रस्तुतिः - १०-२६

तादृशं च विकल्पानां तदेतद् द्वितयं मुने ।
इयत्ता या स्थिता व्याप्य सा प्रमाणसुदर्शनात् ॥ १०-२६ ॥

मूलम् - १०-२६

विश्वास-प्रस्तुतिः - १०-२७

तानवं पाटवं यच्च यच्चालोचनपञ्चकम् ।
शान्तघोरादिकं रूपं यच्च धीन्द्रियपञ्चके ॥ १०-२७ ॥

मूलम् - १०-२७

विश्वास-प्रस्तुतिः - १०-२८

वचनादानविक्रान्तिमोदोत्सर्गमयं च यत् ।
शान्तघोरादिकं रूपं यत्कर्मेन्द्रियपञ्चके ॥ १०-२८ ॥

मूलम् - १०-२८

विश्वास-प्रस्तुतिः - १०-२९

प्। ९१) तत्रेयत्तामयं रूपम् यच्च स्थितिमयं वपुः ।
प्रमाणे वैष्णवे सर्वं तत्सङ्कल्पसुदर्शने ॥ १०-२९ ॥

मूलम् - १०-२९

विश्वास-प्रस्तुतिः - १०-३०

व्यूहावकाशलघुताचेष्टाप्रेरणशोषणम् ।
व्यूहावकाशव्यक्तार्द्रस्नेहक्षुद्रत्वमप्युत ॥ १०-३० ॥

मूलम् - १०-३०

विश्वास-प्रस्तुतिः - १०-३१

स्थैर्यपार्थिवकाठिन्यमित्येतद्भौतिकं वपुः ।
एकद्वित्रिचतुःपञ्चगुणव्यूहमयी स्थितिः ॥ १०-३१ ॥

मूलम् - १०-३१

विश्वास-प्रस्तुतिः - १०-३२

यैस्तद्व्याप्य स्थितेयत्ता सा प्रमाणसुदर्शनात् ।
तत्त्वे तत्त्वे च मर्यादा या या शश्वदवस्थिता ॥ १०-३२ ॥

मूलम् - १०-३२

विश्वास-प्रस्तुतिः - १०-३३

सा सा प्रमाणचक्रस्य सङ्कल्पस्य हरेर्गतिः ।
इतीयं स्थितिमर्यादेयत्ता चक्रे प्रकीर्तिता ॥ १०-३३ ॥

मूलम् - १०-३३

विश्वास-प्रस्तुतिः - १०-३४

विष्णुसङ्कल्पसम्भूतां स्थितिमन्यां मुने शृणु ।
प्रतिबन्धनिरासेन या स्वभावगतिर्मुने ॥ १०-३४ ॥

मूलम् - १०-३४

विश्वास-प्रस्तुतिः - १०-३५

तत्त्वानां तात्त्विकानां च सा स्थितिः कथ्यते मुने ।
गुणान्तरानुग्रहेण यः सत्त्वोन्मेष ऊर्जितः ॥ १०-३५ ॥

मूलम् - १०-३५

विश्वास-प्रस्तुतिः - १०-३६

धर्मज्ञानादिरूपोऽसौ सुदर्शनसमीरितः ।
परिमाणविशेषः स बोध्यस्त्रैलोक्यधारकः ॥ १०-३६ ॥

मूलम् - १०-३६

विश्वास-प्रस्तुतिः - १०-३७

शनैराचर्यमाणोऽसौ सत्त्वोज्ज्वलितबुद्धिभिः ।
बिभर्ति रोदसी शश्वदन्नवृष्ट्यादिदानतः ॥ १०-३७ ॥

मूलम् - १०-३७

विश्वास-प्रस्तुतिः - १०-३८

प्। ९२) गुणान्तरानुग्रहेण तमसो यः स उद्यमः ।
अधर्मादिस्वरूपोऽसौ विष्णुसङ्कल्पचोदितः ॥ १०-३८ ॥

मूलम् - १०-३८

विश्वास-प्रस्तुतिः - १०-३९

शनैराचर्यमाणोऽसौ तमोमलिनबुद्धिभिः ।
अन्नवृष्ट्यादिनाशेन विनाशयति रोदसी ॥ १०-३९ ॥

मूलम् - १०-३९

सत्त्वस्योपद्रवः शश्वदतोऽन्यस्माद्गुणद्वयात् ।

शस्त्रव्यूहप्रतिपादनम्

धर्मसंस्थापनायाथ निरसिष्यन्नधार्मिकान् ॥ १०-४० ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १०-४१

जनार्दनत्वमीशानो यदा विष्णुः प्रपद्यते ।
तदा देवस्य सङ्कल्पः सुदर्शनसमाह्वयः ॥ १०-४१ ॥

मूलम् - १०-४१

विश्वास-प्रस्तुतिः - १०-४२

आयुधादिस्वरूपेणाकारत्वं प्रतिपद्यते ।
चक्रलाङ्गलसौनन्दशङ्खशार्ङ्गशरत्मना ॥ १०-४२ ॥

मूलम् - १०-४२

विश्वास-प्रस्तुतिः - १०-४३

खड्गखेटकरूपेण पाशाङ्कुशपरश्वधैः ।
दण्डकुन्तस्वरूपेण दम्भोलिमुसलात्मना ॥ १०-४३ ॥

मूलम् - १०-४३

विश्वास-प्रस्तुतिः - १०-४४

शतवक्राग्निरूपेण कुन्तशक्तिमयात्मना ।
तथा शूलस्वरूपेण खर्वाङ्गाद्यायुधात्मना ॥ १०-४४ ॥

मूलम् - १०-४४

विश्वास-प्रस्तुतिः - १०-४५

एवं नानाविधै रूपैस्तत्सङ्कल्पविकल्पितैः ।
उदेति जगतो वृद्ध्यै नारायणकराश्रयी ॥ १०-४५ ॥

मूलम् - १०-४५

विश्वास-प्रस्तुतिः - १०-४६

इति शस्त्रमयो व्यूहो लेशतस्ते निदर्शितः ।
अपरोऽस्त्रमयो व्यूहः सौदर्शन उदीर्यते ॥ १०-४६ ॥

मूलम् - १०-४६

प्। ९३) अस्त्रव्यूहप्रतिपादनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १०-४७

रूपमास्थाय दिव्यं तदङ्गप्रत्यङ्गभूषणम् ।
ब्रह्मक्षत्रादिभावेन मुखबाहूरुपादतः ॥ १०-४७ ॥

मूलम् - १०-४७

विश्वास-प्रस्तुतिः - १०-४८

ब्रह्मास्त्रादिमयं व्यूहं प्रवर्तकनिवर्तकम् ।
सृजत्यशेषरक्षार्थं षष्टिद्वितयसम्मतम् ॥ १०-४८ ॥

मूलम् - १०-४८

विश्वास-प्रस्तुतिः - १०-४९

प्रजापतिपितृब्रह्मदेवेभ्यश्च तथा तथा ।
दिव्यो नानाविधाकारः समुदेत्यस्त्ररूपवान् ॥ १०-४९ ॥

मूलम् - १०-४९

विश्वास-प्रस्तुतिः - १०-५०

ब्रह्मदेवर्षिराजर्षिष्वपि मन्त्रमयात्मसु ।
अनुव्याहारशापादिरूपेणैवावतिष्ठते ॥ १०-५० ॥

मूलम् - १०-५०

विश्वास-प्रस्तुतिः - १०-५१

न तदस्ति पृथिव्यां वा दिवि वा मुनिसत्तम ।
निग्रहेऽनुग्रहे वापि यत्रायं नैव साधनम् ॥ १०-५१ ॥

मूलम् - १०-५१

विश्वास-प्रस्तुतिः - १०-५२

प्रमाणव्यूह एतावानर्थाकारो निदर्शितः ।
सुदर्शनस्य देवस्य शब्दाकारमथो शृणु ॥ १०-५२ ॥

मूलम् - १०-५२

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायाम्
अर्थात्मकप्रमाणव्यूहनिरूपणं नाम
दशमोऽध्यायाः ॥ १० ॥

आदितः श्लोकाः ६१८

शब्दात्मकप्रमाणव्यूहनिरूपणं नाम
एकादशोऽध्यायः

नारदः -

विश्वास-प्रस्तुतिः - ११-१

नमः समस्तगीर्वाणसुखसौभाग्यदायिने ।
शङ्कराय गिरीशाय गौरीदयित ते नमः ॥ ११-१ ॥

मूलम् - ११-१

शब्दात्मकप्रमाणप्रश्नः

विश्वास-प्रस्तुतिः - ११-२

श्रुतः प्रमाणरूपोऽयं व्यूहार्थो यन्मयाखिलः ।
शब्दाकारो य उद्दिष्टस्तं मे वद सुरेश्वर ॥ ११-२ ॥

मूलम् - ११-२

तत्प्रतिविवक्षयोपोद्धातः

अहिर्बुध्न्यः �

विश्वास-प्रस्तुतिः - ११-३

आदिसर्गे पुरावृत्ते नानाभावविभूषिते ।
आसीच्छक्तिमतो विष्णोरियं चिन्ता सुखोदया ॥ ११-३ ॥

मूलम् - ११-३

आदिसर्गे भगवतश्चिन्ताप्रकारः

विश्वास-प्रस्तुतिः - ११-४

विपुलेयं कृता सृष्टिर्मया सत्त्वगुणोत्तरा ।
प्रत्यक्षसर्वधर्मार्था निराबाधा सुखोत्तरा ॥ ११-४ ॥

मूलम् - ११-४

प्रजेयमभिनिर्वृत्ता देवर्षिब्रह्मसङ्कुला ।

सत्त्वविवृद्ध्या परमपुरुषप्राप्तिपूर्वकं स्वरूपाविर्भावः

प्। ९५) तत्त्वज्ञानसमायोगात् सद्धर्मकरणादपि ॥ ११-५ ॥

अचिरेणैव मां प्राप्य स्वीयं भावं भजिष्यते ।

रजस्तमोविवृद्ध्या सत्त्वह्रासः

रजस्तमोगुणोद्रेकः कालेनैव भविष्यति ॥ ११-६ ॥

तदुन्मेषवशेनैव सत्त्वमप्युपचोष्यते ।

तदा दैत्याद्याविर्भावः

तदा प्रादुर्भविष्यन्ति दैत्यदानवराक्षसाः ॥ ११-७ ॥

तैर्वैदिकमर्यादाविलोपनम्

तैरियं सात्त्विकी दिव्या मर्यादा चालयिष्यते ।

ज्ञानप्रमोषात् धर्मतिरोधानम्

रजस्तमोगुणोन्मेषात् सम्यग्ज्ञाने विनाशिते ॥ ११-८ ॥

ज्ञानहेतुः स धर्मोऽपि तिरोधानं गमिष्यति ।

ततः प्रजाक्षोभः

ततश्चेयमनाधारा प्रजाशुद्धा विनङ्क्ष्यति ॥ ११-९ ॥

तदा भगवदवताराणां लब्धावकाशता

तत्र रूपैरनेकैर्मे कृत्यं शश्वद्भविष्यति ।

प्। ९६) तेषूपकरणापेक्षा नानाकारा भविष्यति ॥ ११-१० ॥

धर्मस्थापननिश्चयः

विश्वास-प्रस्तुतिः - ११-११

आविश्याविश्य भूतानि स्वेन रूपेण मायया ।
तैस्तैः साधनसम्भेदैर्निरस्य सुकृतद्विषः ॥ ११-११ ॥

मूलम् - ११-११

सुकरा धर्ममर्यादा तत्र तत्र भविष्यति ।

अधर्मनिराससाधनद्वैविध्यम्

साधनं च द्विधा कार्यं धर्मद्वेषिनिराकृतौ ॥ ११-१२ ॥

शस्त्रास्त्रव्यूहरूपेण शास्त्ररूपेण चैव हि ।

भगवत्सङ्कल्पात् तदुभयोत्पत्तिः

इत्युक्त्वार्थत्वरूपं हि शस्त्रास्त्रौघसमाकुलम् ॥ ११-१३ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ११-१४

व्यूहं ससर्ज सङ्कल्प्य स्वेन सङ्कल्पतेजसा ।
स च सौदर्शनो व्यूहो मर्यादाधारणक्षमः ॥ ११-१४ ॥

मूलम् - ११-१४

विश्वास-प्रस्तुतिः - ११-१५

प्रमाणरूप उद्दिष्टो वक्ष्यते च तथा तथा ।
प्रमाणरूपशास्त्रार्थः सङ्कल्पो वैष्णवो हि यः ॥ ११-१५ ॥

मूलम् - ११-१५

उदितो ब्रह्मणस्तस्माद्यथा तदवधारय ।

आदिशास्त्रस्वरूपवर्णनम्

सङ्कल्पमयमेवैकं सकलान्तस्तमोनुदम् ॥ ११-१६ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ११-१७

प्। ९७) निर्घातशब्दवद्व्योम्नः शास्त्रमेकमभूत् तदा ।
वर्णार्थैः सम्भृतैर्वर्नैश्चिदानन्दमहोर्मिभिः ॥ ११-१७ ॥

मूलम् - ११-१७

विश्वास-प्रस्तुतिः - ११-१८

विष्णुशक्तिसमुद्रोत्थैर्मणिभिमाक्तिकैरिव ।
प्रोतं सौदर्शनं रूपं विष्णोः सङ्कल्पकल्पितम् ॥ ११-१८ ॥

मूलम् - ११-१८

विश्वास-प्रस्तुतिः - ११-१९

तद्विज्ञानमयं शास्त्रं सद्धर्मप्रतिपादकम् ।
नियुताध्यायि यत् प्रोक्तं कामपालेन शाश्वतम् ॥ ११-१९ ॥

मूलम् - ११-१९

तस्य सर्वशास्त्रार्थगर्भितत्वम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ११-२०

पुरुषार्थैश्चतुर्भिस्तदन्वितं हेतुसङ्कुलम् ।
ऋग्यजुःसामभिर्जुष्टमङ्गिरोभिरथर्वभिः ॥ ११-२० ॥

मूलम् - ११-२०

विश्वास-प्रस्तुतिः - ११-२१

पदवाक्यप्रमाणार्थैर्विकल्पैर्बहुभिश्चितम् ।
अलङ्कृतं शुभैस्तैस्तैः समयैर्दिव्यमानुषैः ॥ ११-२१ ॥

मूलम् - ११-२१

विश्वास-प्रस्तुतिः - ११-२२

तस्तैर्विकल्पितैः कल्पैश्छन्दोभिर्विविधैर्वृतम् ।
कालोपग्रहसङ्ख्याभिः प्रकृतिप्रत्ययैः स्वरैः ॥ ११-२२ ॥

मूलम् - ११-२२

विश्वास-प्रस्तुतिः - ११-२३

विभक्तिकारकैर्लिङ्गैः स्वैरैः प्रकृतिसन्धिभिः ।
सञ्ज्ञाभिः साधिकाराभिर्भूषितं परिभाषया ॥ ११-२३ ॥

मूलम् - ११-२३

विश्वास-प्रस्तुतिः - ११-२४

आदेशैरागमैर्लोपैर्विकारैश्चाप्युपाघिभिः ।
वृत्तिभिर्विविधाभिश्च वाक्यैरुपपदैरपि ॥ ११-२४ ॥

मूलम् - ११-२४

विश्वास-प्रस्तुतिः - ११-२५

प्। ९८) अव्ययैरुपसर्गैश्च नामाख्यातनिपातकैः ।
मात्रावृत्तिस्वरबलैरभिनिष्टानसामभिः ॥ ११-२५ ॥

मूलम् - ११-२५

विश्वास-प्रस्तुतिः - ११-२६

यमरङ्गविभागैश्च भूषितं पदभङ्गिभिः ।
वर्णागमविकल्पैश्च तथा वर्णविपर्ययैः ॥ ११-२६ ॥

मूलम् - ११-२६

विश्वास-प्रस्तुतिः - ११-२७

कल्पनाभिश्च लघ्वीभिर्विकृतेः प्रकृतेरपि ।
निरुक्तकल्पैर्विविधैर्नानानिगमनैरपि ॥ ११-२७ ॥

मूलम् - ११-२७

विश्वास-प्रस्तुतिः - ११-२८

ग्रहनक्षत्रराशिस्थैर्विकल्पैर्गणनोत्थितैः ।
होरास्कन्धविकल्पैश्च विधानैः फलकल्पितैः ॥ ११-२८ ॥

मूलम् - ११-२८

विश्वास-प्रस्तुतिः - ११-२९

विध्यर्थवादमन्त्रोत्थैर्विचारैः कर्मकल्पनैः ।
अङ्गयुक्तिक्रमोहैश्च तन्त्रवापातिदेशनैः ॥ ११-२९ ॥

मूलम् - ११-२९

विश्वास-प्रस्तुतिः - ११-३०

अधिकारैरनेकैश्च विचारैर्वाक्यगोचरैः ।
प्रमाणकल्पितैर्न्यायैर्निग्रहच्छलजातिभिः ॥ ११-३० ॥

मूलम् - ११-३०

विश्वास-प्रस्तुतिः - ११-३१

द्रव्यकर्मविकल्पैश्च गुणसामान्यकल्पनैः ।
चातुर्होत्रविकल्पैश्च चातुर्वैद्यविजृम्भितैः ॥ ११-३१ ॥

मूलम् - ११-३१

विश्वास-प्रस्तुतिः - ११-३२

चातुराश्रम्यकल्पैश्च चातुर्वर्ण्यविकल्पितैः ।
संस्कारकल्पैर्विविधैर्नित्यकाम्यक्रियाक्रमैः ॥ ११-३२ ॥

मूलम् - ११-३२

विश्वास-प्रस्तुतिः - ११-३३

इतिहासपुराणाभ्यां विविधाभ्यां समन्वितम् ।
विविधैश्च प्रसङ्ख्यानैः स्वप्रकृत्यादिकल्पितैः ॥ ११-३३ ॥

मूलम् - ११-३३

विश्वास-प्रस्तुतिः - ११-३४

प्। ९९) पुमीश्वरविकल्पैश्च परिणामविकल्पितैः ।
अवस्थालक्षणव्याख्याधर्मकॢप्तिविचित्रितम् ॥ ११-३४ ॥

मूलम् - ११-३४

विश्वास-प्रस्तुतिः - ११-३५

प्रमाणानां ससर्गाणां नानाकल्पनयान्वितम् ।
लेपालेपविचारैश्च पुरुषाव्यक्तगोचरैः ॥ ११-३५ ॥

मूलम् - ११-३५

विश्वास-प्रस्तुतिः - ११-३६

तत्त्वतात्त्विककल्पैश्च नानागतिविचिन्तनैः ।
मुक्तिक्रमविचारैश्च ख्यातिकल्पैरनेकशः ॥ ११-३६ ॥

मूलम् - ११-३६

विश्वास-प्रस्तुतिः - ११-३७

ज्ञानाज्ञानसमाख्यातगुणदोषविचारणैः ।
गुणत्रयविकल्पैश्च सर्गसंयोगचिन्तनैः ॥ ११-३७ ॥

मूलम् - ११-३७

विश्वास-प्रस्तुतिः - ११-३८

आन्वितं विविधैः साङ्ख्यैः प्रसङ्ख्यानकृतक्रमैः ।
योगप्रकारकल्पैश्च वृत्तीनां कल्पनैरपि ॥ ११-३८ ॥

मूलम् - ११-३८

विश्वास-प्रस्तुतिः - ११-३९

अभ्यासकल्पैर्विविधैश्चातुर्वैराग्यकल्पनैः ।
अन्तरङ्गबहिर्भूतयोगाङ्गपरिचिन्तनैः ॥ ११-३९ ॥

मूलम् - ११-३९

विश्वास-प्रस्तुतिः - ११-४०

क्लेशकर्मविपाकानामाशयानां च वर्णनैः ।
तापसंस्कारचिन्ताभिर्दुःखभेदविचिन्तनैः ॥ ११-४० ॥

मूलम् - ११-४०

विश्वास-प्रस्तुतिः - ११-४१

तैस्तैश्चतुरधिष्ठानकल्पनैः कल्पितं पृथक् ।
उपादेयस्य हेयस्य हानोपादानयोरपि ॥ ११-४१ ॥

मूलम् - ११-४१

स्वरूपचिन्तानैश्चित्रैर्भोगकामविकल्पनैः ।

प्। १००) क्रियायोगैरनेकैश्च चित्तसंस्कारसाधनैः ॥ ११-४२ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ११-४३

सिद्धिभिश्च विचित्राभिश्चित्तस्थाभिरलङ्कृतम् ।
पतिपाशपशुव्याख्याविकल्पैर्हेतुचित्रितैः ॥ ११-४३ ॥

मूलम् - ११-४३

विश्वास-प्रस्तुतिः - ११-४४

शुद्धाध्वकल्पनाभिश्च क्रियाज्ञानविभेदतः ।
अर्थपञ्चकचिन्ताभिरनेकाभिरलङ्कृतम् ॥ ११-४४ ॥

मूलम् - ११-४४

विश्वास-प्रस्तुतिः - ११-४५

शक्तिपञ्चकचिन्ताभिर्मलत्रयविचारणैः ।
भोगोपकरणाख्यानैः पुंसां रूपविकल्पनैः ॥ ११-४५ ॥

मूलम् - ११-४५

विश्वास-प्रस्तुतिः - ११-४६

दीक्षाप्रतिष्ठाकल्पैश्च धर्मैः पाशुपतैरपि ।
इति नानाविधाकारबुद्धिकल्पविचित्रया ॥ ११-४६ ॥

मूलम् - ११-४६

विश्वास-प्रस्तुतिः - ११-४७

युक्तं कल्पनया शश्वत् कॢप्तनानाधिकारया ।
अधिकारेण सद्धर्मान् व्याचक्षाणमनेकधा ॥ ११-४७ ॥

मूलम् - ११-४७

विश्वास-प्रस्तुतिः - ११-४८

नियुताध्यायकं पूर्वमासीत् सङ्कर्षणोदितम् ।
सङ्कल्पमयमाद्यस्य विष्णोः सङ्कल्पजात् किल ॥ ११-४८ ॥

मूलम् - ११-४८

तस्य शास्त्रस्य भगवत्प्रीतिहेतुत्वम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ११-४९

तेन शास्त्रेण ते दिव्या मनवो मानवाश्च ते ।
ये प्रोक्ता आदिसर्गे ते तथा मानवमानवाः ॥ ११-४९ ॥

मूलम् - ११-४९

सत्क्रियाभिरनल्पाभिर्नारायणमतोषयन् ।

तस्य शास्त्रस्य मन्दप्रचारता

अथ कालविपर्यासाद्युगभेदसमुद्भवे ॥ ११-५० ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ११-५१

प्। १०१) त्रेतादौ सत्त्वसङ्कोचाद्रजसि प्रविजृम्भिते ।
कामं कामयमानेषु ब्राह्मणेषु महात्मसु ॥ ११-५१ ॥

मूलम् - ११-५१

मन्दप्रचारमासीत् तच्छासनं यत् सुदर्शनम् ।

वाच्यायनादिभिस्तच्छास्त्रविभजनम्

ततो मोहाकुले लोके लोकतन्त्रविधायिनः ॥ ११-५२ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ११-५३

सम्भूय लोककर्तारः कर्तव्यं समचिन्तयन् ।
अपान्तरतपा नाम मुनिर्वाक्सम्भवो हरेः ॥ ११-५३ ॥

मूलम् - ११-५३

विश्वास-प्रस्तुतिः - ११-५४

कपिलश्च पुराणर्षिरादिदेवसमुद्भवः ।
हिरण्यगर्भो लोकादिरहं पशुपतिः शिवः ॥ ११-५४ ॥

मूलम् - ११-५४

विश्वास-प्रस्तुतिः - ११-५५

एते तप्त्वा तपस्तीव्रं वर्षाणामयुतं शतम् ।
आदिदेवमनुज्ञाप्य देवदेवेन चोदिताः ॥ ११-५५ ॥

मूलम् - ११-५५

विश्वास-प्रस्तुतिः - ११-५६

सुदर्शनस्य लेशेन तत्सङ्कल्पेन संयुताः ।
विज्ञानबलमासाद्य धर्माद्देवप्रसादजात् ॥ ११-५६ ॥

मूलम् - ११-५६

आविर्भूतं तु तच्छास्त्रमंशतस्ते ततक्षिम ।

तत्र वाच्यायनेन वेदविभजनम्

ततक्ष भगवान्पूर्वमपान्तरतपा मुनिः ॥ ११-५७ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ११-५८

हरेर्वाच्यायनः पुत्रो यावदात्तं च वै ततः ।
उदभूत् तत्र धीरूपमृग्यजुःसामसङ्कुलम् ॥ ११-५८ ॥

मूलम् - ११-५८

विष्णुसङ्कल्पसम्भूतमेतद्वाच्यायनेरितम् ।

प्। १०२) कपिलेन साङ्ख्यविभजनम्

ततक्ष कपिलः शास्त्राद्यावदंशमुदारधीः ॥ ११-५९ ॥

तत् साङ्ख्यमभवच्छास्त्रं प्रसङ्ख्यानपरायणम् ।

हिरण्यगर्भेण योगशास्त्रविभजनम्

हिरण्यगर्भो लोकादिर्यत् ततक्षादिशासनात् ॥ ११-६० ॥

यमाद्यङ्गमभूदेतद् दिव्यं योगानुशासनम् ।

शिवेन पाशुपतविभजनम्

अहं ततक्ष यच्छास्त्रादंशान्नानाव्रताकुलात् ॥ ११-६१ ॥

अभूत् पाशुपताख्यं तत् पशुपाशविमोचनम् ।

भगवता पाञ्चरात्रविभजनम्

सदागममयात् तस्मात् केवलाद् दिव्यशासनात् ॥ ११-६२ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ११-६३

निर्ममे सारमुद्धृत्य स्वयं विष्णुरसङ्कुलम् ।
तत् परव्यूहविभवस्वभावादिनिरूपणम् ॥ ११-६३ ॥

मूलम् - ११-६३

विश्वास-प्रस्तुतिः - ११-६४

पञ्चरात्राह्वयं तन्त्रं मोक्षैकफललक्षणम् ।
सुदर्शनाह्वयो योऽसौ सङ्कल्पो वैष्णवः परः ॥ ११-६४ ॥

मूलम् - ११-६४

स स्वयं बिभिदे तेन पञ्चधा पञ्चवक्त्रगः ।

अध्यायार्थनिगमनम्

विष्णुसङ्कल्परूपोऽयं प्रमाणव्यूह ईरितः ।

प्। १०३) शस्त्रशास्त्रविभेदेन किं भूयः श्रोतुमिच्छसि ॥ ११-६५ ॥

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां
शब्दात्मकप्रमाणव्यूहनिरूपणं
नामैकादशोऽध्यायः ॥ ११ ॥

आदितः श्लोकाः ६८३

शब्दात्मकप्रमाणव्यूहविशेषस्वरूपनिरूपणं
नाम द्वादशोऽध्यायः

वृत्तानुवादः

नारदः -

विश्वास-प्रस्तुतिः - १२-१

सुरासुरगणाराध्य नमस्ते पार्वतीप्रिय ।
त्वत्प्रसादाच्छ्रुतं देव दिव्यं तद्वैष्णवं यशः ॥ १२-१ ॥

मूलम् - १२-१

विश्वास-प्रस्तुतिः - १२-२

यत् तदाद्यं महच्छास्त्रं सुदर्शनमयं हरेः ।
तस्मात् पृथक् पृथक्छास्त्रमाहुर्वाच्यायनादयः ॥ १२-२ ॥

मूलम् - १२-२

त्रय्यादिस्वरूपप्रश्नः

विश्वास-प्रस्तुतिः - १२-३

त्रयी साङ्ख्यं तथा योगशास्त्रं पाशुपतं तथा ।
सात्त्वतं चेति तद्रूपं श्रोतुमिच्छाम्यहं प्रभो ॥ १२-३ ॥

मूलम् - १२-३

तत्प्रतिवचनप्रतिज्ञा

अहिर्बुध्न्यः -

विश्वास-प्रस्तुतिः - १२-४

शृणु नारद तत्त्वेन तेषां रूपं पृथक् पृथक् ।
सङ्कल्पो यावता विष्णोर्भेदेन व्यवतिष्ठते ॥ १२-४ ॥

मूलम् - १२-४

प्। १०५) त्रयीस्वरूपनिरूपणम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १२-५

तत्र त्रयीमयं रूपमाद्यं सर्वार्थदशनम् ।
ऋग्यजुःसामरूपत्वात् त्रयी सा परिकीर्तिता ॥ १२-५ ॥

मूलम् - १२-५

विश्वास-प्रस्तुतिः - १२-६

कार्यभेदात् त्रयीत्वेऽपि चतुर्धा सा प्रकीर्तिता ।
ऋचो यजूंषि सामानि ह्यथर्वाङ्गिरसस्तथा ॥ १२-६ ॥

मूलम् - १२-६

चातुर्होत्रप्रधानत्वादृगादित्रितयं त्रयी ।

अथर्वणां पृथक्करणे हेतुः

अथर्वाङ्गिरसां रूपं सर्वमृग्यजुषात्मकम् ॥ १२-७ ॥

तथापि शान्त्याभिचारप्राधान्यात् ते पृथक् कृताः ।

ऋगादीनां शाखासङ्ख्या

एकविंशतिशाखावानृग्वेदः परिगीयते ॥ १२-८ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १२-

शतं चैका च शाखाः स्युर्यजुषामेकवर्त्मनाम् ।
साम्नां शाखाः सहस्रं स्युः पञ्च शाखा अथर्वणाम् ॥ १२-

मूलम् - १२-

९ ॥

इयतामेव वेदानां प्रत्यक्षत्वम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १२-१०

इयन्त एव प्रत्यक्षा आम्नायन्ते महर्षिभिः ।
स्मर्यन्ते मुनिभिर्नित्यं लब्धानुज्ञैर्महेश्वरात् ॥ १२-१० ॥

मूलम् - १२-१०

एषां नैयमिका धर्माः स्वरूपाम्नायगोचराः ।

कल्पादीनि षडङ्गानि

कल्पो व्याकरणं शिक्षा निरुक्तं ज्योतिषां गतिः ॥ १२-११ ॥

प्। १०६) छन्दसां विचयश्चेति षडङ्गानि विदुर्बुधाः ।

मीमासा न्यायश्चोपाङ्गम्

उपाङ्गद्वितयं चैतन्मीमांसा न्यायविस्तरः ॥ १२-१२ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १२-१३

धर्मज्ञसमयोऽर्थाश्च वेदवादोत्थितास्तथा ।
निबद्धा चानिबद्धा च संस्काराचारसन्ततिः ॥ १२-१३ ॥

मूलम् - १२-१३

धर्मशास्त्रं महर्षीणामन्तःकरणसम्भृतम् ।

उपवेदादिकम्

इतिहासपुरणाख्य उपवेदः प्रकीर्तितः ॥ १२-१४ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १२-१५

वास्तुवेदो धनुर्वेदो गान्धर्वश्च तथा मुने ।
आयुर्वेदश्च पञ्चैत उपवेदाः प्रकीर्तिताः ॥ १२-१५ ॥

मूलम् - १२-१५

विश्वास-प्रस्तुतिः - १२-१६

दण्डनीतिश्च वार्ता च विद्याद्वयमिदं परम् ।
एकविंशतिभेदो यः सप्रकारः प्रकीर्तितः ॥ १२-१६ ॥

मूलम् - १२-१६

विश्वास-प्रस्तुतिः - १२-१७

वाच्यायनादृषेः पूर्वं विष्णोर्वाणीसमुद्भवात् ।
त्रयीरूपेण सङ्कल्प इयद्भेदो विजृम्भितः ॥ १२-१७ ॥

मूलम् - १२-१७

साङ्ख्यस्वरूपवर्णनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १२-१८

साङ्ख्यरूपेण सङ्कल्पो वैष्णवः कपिलादृषेः ।
उदितो यादृशः पूर्वं तादृशं शृणु मेऽखिलम् ॥ १२-१८ ॥

मूलम् - १२-१८

षष्टिभेदं स्मृतं तन्त्रं साङ्ख्यं नाम महामुने ।

प्। १०७) प्राकृतं वैकृतं चेति मण्डले द्वे समासतः ॥ १२-१९ ॥

प्राकृतमण्डलवर्णनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १२-२०

प्राकृतं मण्डलं तत्र द्वात्रिंशद्भेदमिष्यते ।
तत्राद्यं ब्रह्मतन्त्रं तु द्वितीयं पुरुषाङ्कितम् ॥ १२-२० ॥

मूलम् - १२-२०

विश्वास-प्रस्तुतिः - १२-२१

त्रीणि तन्त्राण्यथान्यानि शक्तेर्नियतिकालयोः ।
गुणतन्त्राण्यथ त्रीणि तन्त्रमक्षरपूर्वकम् ॥ १२-२१ ॥

मूलम् - १२-२१

विश्वास-प्रस्तुतिः - १२-२२

प्राणतन्त्रमथान्यत्तु कर्तृतन्त्रमथेतरत् ।
सामितन्त्रमथान्यत्तु ज्ञानतन्त्राणि पञ्च च ॥ १२-२२ ॥

मूलम् - १२-२२

विश्वास-प्रस्तुतिः - १२-२३

क्रियातन्त्राणि प्रञ्चाथ मात्रातन्त्राणि पञ्च च ।
भूततन्त्राणि पञ्चेति त्रिंशद् द्वे च भिदा इमाः ॥ १२-२३ ॥

मूलम् - १२-२३

प्राकृतं मण्डलं प्रोक्तं वैकृतं मण्डलं शृणु ।

वैकृतमण्डलवर्णनम्

अष्टाविंशति भेदं तन्मण्डलं वैकृतं स्मृतम् ॥ १२-२४ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १२-२५

कृत्यकाण्डानि पञ्चादौ भोगकाण्डं तथाऽपरम् ।
वृत्तकाण्डं तथैकं तु क्लेशकाण्डानि पञ्च च ॥ १२-२५ ॥

मूलम् - १२-२५

विश्वास-प्रस्तुतिः - १२-२६

त्रीणि प्रमाणकाण्डानि ख्यातिकाण्डमतः परम् ।
धर्मकाण्डमथैकं च काण्डं वैराग्यपूर्वकम् ॥ १२-२६ ॥

मूलम् - १२-२६

विश्वास-प्रस्तुतिः - १२-२७

प्। १०८) अथैश्वर्यस्य काण्डं च गुणकाण्डमतः परम् ।
लिङ्गकाण्डमथैकं च दृष्टिकाण्डमतः परम् ॥ १२-२७ ॥

मूलम् - १२-२७

विश्वास-प्रस्तुतिः - १२-२८

आनुश्रविककाण्डं च दुःखकाण्डमतः परम् ।
सिद्धिकाण्डमथैकं च काण्डं काषायवाचकम् ॥ १२-२८ ॥

मूलम् - १२-२८

विश्वास-प्रस्तुतिः - १२-२९

तथा समयकाण्डं च मोक्षकाण्डमतः परम् ।
अष्टाविंशतिभेदं तदित्थं विकृतिमण्डलम् ॥ १२-२९ ॥

मूलम् - १२-२९

विश्वास-प्रस्तुतिः - १२-३०

षष्ठितन्त्राण्यथैकैकमेषां नानाविधं मुने ।
षष्टितन्त्रमिदं साङ्ख्यं सुदर्शनमयं हरेः ॥ १२-३० ॥

मूलम् - १२-३०

आविर्बभूव सर्वज्ञात् परमर्षेर्महामुने ।

योगशास्त्रस्वरूपवर्णनम्

विष्णुसङ्कल्परूपं च महद्योगानुशासनम् ॥ १२-३१ ॥

हिरण्यगर्भादुद्भूतं तस्य भेदानिमाञ्शृणु ।

योगे संहिताद्वयम्

आदौ हिरण्यगर्भेण द्वे प्रोक्ते योगसंहिते ॥ १२-३२ ॥

एका निरोधयोगाख्या कर्मयोगाह्वया परा ।

निरोधसंहिताया द्वादशविधत्वम्

संहिता तु निरोधाख्या तत्र द्वादशधा स्मृता ॥ १२-३३ ॥

अङ्गतन्त्रमथाद्यं तु दोषतन्त्रमतः परम् ।

प्। १०९) उपसर्गाभिधं तन्त्रं तथाधिष्ठानकं परम् ॥ १२-३४ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १२-३५

आधारतन्त्रं योगं च बहिस्तत्त्वाधिकारवत् ।
रिक्तयोगाख्यतन्त्रं च पूर्णयोगाख्यमेव च ॥ १२-३५ ॥

मूलम् - १२-३५

विश्वास-प्रस्तुतिः - १२-३६

सिद्धियोगाख्यया त्रीणि मोक्षतन्त्रमतः परम् ।
इति द्वादशभेदास्ते निरोधायाः प्रकीर्तिताः ॥ १२-३६ ॥

मूलम् - १२-३६

कर्मसंहितायाश्चातुर्विध्यम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १२-३७

ब्रह्मणा गदितास्तत्र चतस्रः कर्मसंहिताः ।
नानाकर्ममयी त्वेका परा त्वेका क्रियामयी ॥ १२-३७ ॥

मूलम् - १२-३७

विश्वास-प्रस्तुतिः - १२-३८

बाह्याभ्यन्तररूपेण द्वे अपि द्विविधे स्मृते ।
योगानुशासनं शास्त्रमिति षोडशविस्तरम् ॥ १२-३८ ॥

मूलम् - १२-३८

सुदर्शनमयं विष्णोरुदितं तत् प्रजापतेः ।

पशुपतस्वरूपवर्णनम्

तन्त्रं पाशुपतं नाम पशुपाशप्रमोचनम् ॥ १२-३९ ॥

मद्वक्त्रान्निःसृतं विष्णोः सङ्कल्पप्रविजृम्भितम् ।

पाशुपतस्याष्टकाण्डत्वम्

अष्टकाण्डमिदं प्रोक्तं मया तन्त्रमनुत्तमम् ॥ १२-४० ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १२-४१

पतिकाण्डमथाद्यं तु पशुकाण्डमतः परम् ।
पाशकाण्डं तृतीयं तु प्रोक्तं पञ्चप्रभेदतः ॥ १२-४१ ॥

मूलम् - १२-४१

विश्वास-प्रस्तुतिः - १२-४२

प्। ११०) शुद्धचर्या च मिश्रा च काण्डे द्वे परिकीर्तिते ।
देवकाण्डमथो षष्ठं दीक्षाकाण्डमतः परम् ॥ १२-४२ ॥

मूलम् - १२-४२

विश्वास-प्रस्तुतिः - १२-४३

सायुज्यमष्टमं प्रोक्तं काण्डं पाशुपतं महत् ।
अष्टकाण्डमिदं शास्त्रं सुदर्शनमयं हरेः ॥ १२-४३ ॥

मूलम् - १२-४३

दिव्यं पाशुपतं शास्त्रं मयैवोक्तं महामुने ।

पाञ्चरात्रस्वरूपवर्णनम्

यत् तत् सौदर्शनं विष्णोः सात्त्वतं नाम जृम्भितम् ॥ १२-४४ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १२-४५

भेदो दशविधस्तस्य सङ्क्षेपेण प्रकीर्तितः ।
भगवत्संहिता त्वाद्या तथान्या कर्मसंहिता ॥ १२-४५ ॥

मूलम् - १२-४५

विश्वास-प्रस्तुतिः - १२-४६

विद्यामयी तृतीया च चतुर्थी कालसंहिता ।
कर्तव्यसंहिता त्वन्या षष्ठी वैशेषिकी क्रिया ॥ १२-४६ ॥

मूलम् - १२-४६

विश्वास-प्रस्तुतिः - १२-४७

सप्तमी गदिता तत्र पूज्या संयमसंहिता ।
अष्टम्यधिकृते चिन्ता नवमी मार्गसंहिता ॥ १२-४७ ॥

मूलम् - १२-४७

विश्वास-प्रस्तुतिः - १२-४८

सात्त्वती गीयते शुद्धा दशमी मोक्षसंहिता ।
एतावत् सात्त्वतं शास्त्रमाविरासीत् सनातनात् ॥ १२-४८ ॥

मूलम् - १२-४८

विश्वास-प्रस्तुतिः - १२-४९

एतानि पञ्च शास्त्राणि मूलभूतानि वै मुने ।
युगे युगे विभज्यन्ते विष्णुसङ्कल्पचोदितैः ॥ १२-४९ ॥

मूलम् - १२-४९

तत्तत्कर्तृसमाख्यातास्तास्तास्त्रय्यादिसंहिताः ।

प्। १११) प्रादेशिक्यो निवर्तन्ते ह्रासकालानुकालतः ॥ १२-५० ॥

शास्त्राभासप्रवृत्तौ कारणम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १२-५१

हिंस्राणां मोहनार्थाय सङ्कल्पा एव वैष्णवाः ।
शास्त्राभासाः प्रवर्तन्ते देवब्रह्मर्षिवक्त्रतः ॥ १२-५१ ॥

मूलम् - १२-५१

उक्तार्थनिगमनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १२-५२

एष प्रमाणयोर्व्यूहो दिव्यः सौदर्शनः परः ।
शब्दार्थप्रविभागेन गदितस्ते मया मुने ॥ १२-५२ ॥

मूलम् - १२-५२

सुदर्शनपर्यायशब्दाः

विश्वास-प्रस्तुतिः - १२-५३

प्राणो माया क्रिया शक्तिर्भाव उन्मेष उद्यमः ।
सुदर्शनं च सङ्कल्पः शब्दाः पर्यायवाचकाः ॥ १२-५३ ॥

मूलम् - १२-५३

पञ्चानामपि शास्त्राणां भगवति निष्ठा

विश्वास-प्रस्तुतिः - १२-५४

निष्ठा त्वेकैव शास्त्राणामेतेषां पञ्चवर्त्मनाम् ।
शास्त्रं सुदर्शनं नाम तदर्थो विष्णुरव्ययः ॥ १२-५४ ॥

मूलम् - १२-५४

विश्वास-प्रस्तुतिः - १२-५५

प्रमाणमय उद्दिष्टो लेशतोऽयं महामुने ।
व्यूहः सौदर्शनो विष्णोः किं भूयः श्रोतुमिच्छसि ॥ १२-५५ ॥

मूलम् - १२-५५

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां
शब्दात्मकप्रमाणव्यूहविशेषस्वरूपनिरूपणं नाम
द्वादशोऽध्यायः ॥ १२ ॥

आदितः श्लोकाः ७३८

प्रमाणार्थनिरूपणं नाम त्रयोदशोऽध्यायः

प्रमाणार्थविषयकः प्रश्नः

नारदः -

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३-१

नमस्ते देवदेवेश नमस्ते मरुतां पते ।
भवानीपतये तुभ्यं नमस्ते वृषकेतन ॥ १३-१ ॥

मूलम् - १३-१

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३-२

त्वद्वक्त्रकमलोद्भूता अर्था अवधृता मया ।
यत् कारणं च जगतामाधारो जगतां च यः ॥ १३-२ ॥

मूलम् - १३-२

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३-३

जगतां यत् प्रमाणं च त्रयं तदवधारितम् ।
प्रमाणार्थमिदानीं मे वक्तुमर्हसि शङ्कर ॥ १३-३ ॥

मूलम् - १३-३

यश्च यादृक् च यावांश्च प्रमाणास्यार्थ इष्यते ।

तत्प्रतिवचनप्रतिज्ञा

अहिर्बुध्न्यः -

शृणु नारद तत्त्वेन प्रमाणस्यार्थमुत्तमम् ॥ १३-४ ॥

विष्णुसङ्कल्पमूलो यो बहुधा प्रविजृम्भते ।

प्रमाणशब्दनिर्वचनम्

मितिर्मा गदिता सद्भिः प्रकृष्टा मा प्रमा स्मृता ॥ १३-५ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३-६

प्। ११३) प्रकर्षश्च मितेः सोऽयं यद्यथार्थावधारणम् ।
धीसाधकतमं यत् तत् प्रमाणमिति शब्द्यते ॥ १३-६ ॥

मूलम् - १३-६

प्रमाणार्थस्वरूपम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३-७

प्रमाणेनार्थ्यते यद्धि स प्रमाणार्थ उच्यते ।
यत् पुंसो हितमत्यन्तं सर्वदेशेषु सर्वदा ॥ १३-७ ॥

मूलम् - १३-७

स प्रमाणार्थ इष्टोऽत्र स द्वेधा व्यवतिष्ठते ।

तस्य द्वैविध्यम्

हितं च साधनं चेति तयोस्तत्त्वमिदं शृणु ॥ १३-८ ॥

हितस्वरूपम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३-९

आत्यन्तिकी निवृत्तिस्तु पुंसो या दुःखसन्ततेः ।
तयोपलक्षितं नित्यं सुखं यत् तद्धितं स्मृतम् ॥ १३-९ ॥

मूलम् - १३-९

साधनस्वरूपम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३-१०

तस्य योऽव्यभिचारेण साधनत्वं प्रपद्यते ।
हितसाधनमित्युक्तः सोऽर्थो वेदान्तपारगैः ॥ १३-१० ॥

मूलम् - १३-१०

हितस्वरूपयाथात्म्यम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३-११

स्वरूपभूतं यत् पुंस्रो हितं सुखमुदीरितम् ।
भगवन्मयता सास्य भगवत्तापराह्वया ॥ १३-११ ॥

मूलम् - १३-११

प्। ११४) साधनद्वैविध्यम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३-१२

अत्यन्तसाधनं तस्य यत् तद् द्वेधा व्यवस्थितम् ।
विधा ज्ञानमिति त्वेका धर्म इत्यपरा विधा ॥ १३-१२ ॥

मूलम् - १३-१२

तयोर्हेतुहेतुमद्भावः

हेतुमद्धेतुभावस्तु विधयोरनयोः स्मृतः ।

ज्ञानद्वैविध्यम्

ज्ञानं तु हेतुमत् तत्र तच्च द्वेधा व्यवस्थितम् ॥ १३-१३ ॥

साक्षात्कारमयं चैकं परोक्षं परमीर्यते ।

तयोरपि हेतुहेतुमद्भावः

हेतुमद्धेतुभावोऽयं द्वयोरपि निरूप्यते ॥ १३-१४ ॥

हेतुमत्त्वपरोक्षं यत् परोक्षं हेतुरुच्यते ।

कर्मणां ज्ञानहेतुत्वम्

अनयोर्ज्ञानयोर्धर्मः स हेतुरिति गीयते ॥ १३-१५ ॥

साक्षात् परोक्षे तत्साध्ये हेतुस्तन्मुखतो ह्यसौ ।

कर्मणां द्वैराश्यम्

अस्यापि द्वे विधे दृष्टे तत्त्वशास्त्राब्धिपारगैः ॥ १३-१६ ॥

प्। ११५) साक्षादाराधनात्मैकः परस्तु व्यवधानतः ।

व्यवहितकर्मस्वरूपम्

अपारं तत् परं ब्रह्म शक्तिमत् परमेश्वरः ॥ १३-१७ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३-१८

नारायणसमाख्यातं नित्यं षाड्गुण्यमव्ययम् ।
विभूतयस्तु तस्येमे ब्रह्माद्याः स्थावरान्तिमाः ॥ १३-१८ ॥

मूलम् - १३-१८

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३-१९

भावनात्रयसम्मिश्रास्तत्सुदर्शनजृम्भिताः ।
या सा भूतिः पुरा शक्तेः कोट्यंशेनोदिता मया ॥ १३-१९ ॥

मूलम् - १३-१९

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३-२०

तदंशलेशाद् ब्रह्माद्या विष्णुसङ्कल्पजृम्भिताः ।
एतद्विभूतिमुखतो यो ह्यकामहतैर्नरैः ॥ १३-२० ॥

मूलम् - १३-२०

ब्रह्मार्पणेन क्रियते स धर्मो व्यवधानवान् ।

अव्यवहितधर्मस्वरूपम्

विभूतिमत् परं ब्रह्म तदेवाव्यवधानतः ॥ १३-२१ ॥

येन प्रीणयते योगी स साक्षाद्धर्म इष्यते ।

पाञ्चरात्रस्याव्यवहितधर्मपरत्वम्

सात्त्वतं शासनं सर्वं तस्यैतस्यावबोधकम् ॥ १३-२२ ॥

सशिरस्कस्य वेदस्य व्यवहितधर्मपरत्वम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३-२३

यस्तु पूर्वस्त्रयीभागः परभागार्थतां गतः ।
अपरस्य स धर्मस्य निष्कामानां निरूपकः ॥ १३-२३ ॥

मूलम् - १३-२३

प्। ११६) पाशुपतस्यैकविभूतिविषयकधर्मपरत्वम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३-२४

धर्म एकविभूतिस्थो मया पाशुपते स्मृतः ।
उग्रव्रतैर्नरैः शश्वद् ब्रह्मप्रीत्यै स साध्यते ॥ १३-२४ ॥

मूलम् - १३-२४

साङ्ख्यस्य परोक्षज्ञानफलकत्वम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३-२५

साक्षाच्च व्यवधानाच्च यत् तन्मोक्षस्य साधनम् ।
परोक्षं तत् प्रसङ्ख्यानं ज्ञानं साङ्ख्येन चिन्त्यते ॥ १३-२५ ॥

मूलम् - १३-२५

वेदान्तानामपरोक्षज्ञानफलकत्वम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३-२६

अन्तरङ्गशमाद्यङ्गभक्तिश्रद्धापुरःसरम् ।
त्रय्यन्तैर्ब्रह्मविज्ञानमपरोक्षं विभाव्यते ॥ १३-२६ ॥

मूलम् - १३-२६

योगस्यापरोक्षज्ञानाङ्गयमादिपरत्वम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३-२७

बहिरङ्गान्तरङ्गाख्ययमाद्यङ्गकलापवान् ।
चित्तवृत्त्तिनिरोधात्मा योगो योगानुशासने ॥ १३-२७ ॥

मूलम् - १३-२७

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३-२८

शश्वदभ्यासवैराग्यपरेशप्रणिधानतः ।
साक्षात्कारावभासाख्यसिद्धशुद्धापवर्गदः ॥ १३-२८ ॥

मूलम् - १३-२८

गुणप्रधानभावेन सर्वत्र सर्वोपदेशः

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३-२९

यथोक्ततत्त्वविज्ञानं नानाहेतुविधान्वितम् ।
धर्मो बहुविधश्चेति सर्वं सर्वैर्निरूप्यते ॥ १३-२९ ॥

मूलम् - १३-२९

शास्त्रेषु
विविधफलान्तरसाधनान्तरोपदेशस्याभिप्रायकथनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३-३०

प्। ११७) हितप्रवृत्तेर्लोकानां तनूकाराय पाप्मनाम् ।
रागद्वेषप्रयुक्तानामायुर्वेदोपदेशवत् ॥ १३-३० ॥

मूलम् - १३-३०

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३-३१

नानारूपफलावाप्त्यै नानानियमभेदिताः ।
शास्त्रैर्धर्मा विधीयन्ते नानारूपा धियस्तथा ॥ १३-३१ ॥

मूलम् - १३-३१

लौकिकपुरुषार्थद्वयोपक्षेपः

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३-३२

तदित्थं सविशेषं ते पुमर्थद्वयमीरितम् ।
अथान्यल्लौकिकं शास्त्रैः पुमर्थद्वयमीरितम् ॥ १३-३२ ॥

मूलम् - १३-३२

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३-३३

अर्थकामौ तयोः कामः स्मृतो वैषयिकेरितः ।
अर्थो गोभूहिरण्यादिप्रेक्षोत्थानफलात्मकः ॥ १३-३३ ॥

मूलम् - १३-३३

त्रिवर्गस्य मिथः साध्यसाधनभावविवेकः

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३-३४

अर्थो धर्मस्य कामस्य तथार्थस्यापि साधनम् ।
धर्मो धर्मस्य कामस्य तथार्थस्यापि साधनम् ॥ १३-३४ ॥

मूलम् - १३-३४

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३-३५

कामो धर्मस्य कामस्य तथार्थस्यापि साधनम् ।
अर्थः कामश्च सर्वत्र व्यभिचारेण साधनम् ॥ १३-३५ ॥

मूलम् - १३-३५

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३-३६

धर्मः सर्वस्य साध्यस्य नियमेनैव साधनम् ।
तदेतत् त्रितयं प्रोक्तं त्रिवर्ग इति पण्डितैः ॥ १३-३६ ॥

मूलम् - १३-३६

प्। ११८) मोक्षस्य सर्वदा साध्यत्वमेव

मोक्षश्च साध्य एवेति पुरुषार्थचतुष्टयम् ।

अर्थकामयोः प्रमाणनिरूपणम्

दण्डनीतिः सवार्ता सा सोपवेदचतुष्टया ॥ १३-३७ ॥

प्रमाणत्वेन निर्दिष्टा पण्डितैरर्थकामयोः ।

इतिहासादेस्तत्त्वज्ञानसहकारित्वम्

इतिहासपुराणाख्य उपवेदो हि यः स्मृतः ॥ १३-३८ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३-३९

सहायभावं शास्त्राणां तत्त्वज्ञाने व्रजत्यसौ ।
इति ते लेशतः प्रोक्ता पुरुषार्थचतुष्टयी ॥ १३-३९ ॥

मूलम् - १३-३९

धर्मादीनामन्तरङ्गसाधनानि

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३-४०

अन्तरङ्गममुष्यास्तु साधनं शृणु नारद ।
निर्व्याजा निरुपस्कारा दया धर्मस्य साधनम् ॥ १३-४० ॥

मूलम् - १३-४०

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३-४१

हेतुरुत्थानमर्थस्य देशकालोपपादितम् ।
हेतुः कामस्य सङ्कल्पो निर्व्याजो निरुपस्कृतः ॥ १३-४१ ॥

मूलम् - १३-४१

हेतुस्तु सर्वसन्न्यासो मोक्षे ज्ञानपुरस्कृतः ।

तेषामेव बहिःसाधनानि

न्याय्यं धर्मादि धर्मस्य बहिःसाधनमुच्यते ॥ १३-४२ ॥

बहिःसाधनमर्थस्य तन्त्रावापादिचिन्तनम् ।

प्। ११९) कामे पाणिग्रहाद्युक्तं बहिरङ्गं विचक्षणैः ॥ १३-४३ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३-४४

निष्कामधर्मकृत्यादि बहिर्मोक्षस्य साधनम् ।
विजृम्भितमिदं भूतेः पुरुषार्थचतुष्टयम् ॥ १३-४४ ॥

मूलम् - १३-४४

सङ्कल्पो वैष्णवस्तस्य विजृम्भाहेतुरुच्यते ।

अध्यायार्थोपसंहारः

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३-४५

इति ते सकला प्रोक्ता प्रमाणार्थगतिः परा ।
ससाधना सप्रकारा किं भूयः श्रोतुमिच्छसि ॥ १३-४५ ॥

मूलम् - १३-४५

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां
प्रमाणार्थनिरूपणं नाम त्रयोदशोऽध्यायः ॥ १३ ॥

आदितः श्लोकाः ७८३

जीवस्य संसारहेतुतदुद्धरणप्रकारवर्णनं नाम
चतुर्दशोऽध्यायः

तत्रादौ मुक्तिविषयः पुनः प्रश्नः

नारदः -

विश्वास-प्रस्तुतिः - १४-१

अज्ञानतिमिरप्लोषिललाटनयनत्विषे ।
नमस्ते त्रिपुराराते नमस्तेऽन्तकविद्विषे ॥ १४-१ ॥

मूलम् - १४-१

विश्वास-प्रस्तुतिः - १४-२

पुरुषार्थाः श्रुताः सर्वे मुख्यगौणविकल्पिताः ।
पुरुषार्थः श्रुतो मुख्यस्तत्र मुक्त्यभिसञ्ज्ञितः ॥ १४-२ ॥

मूलम् - १४-२

विश्वास-प्रस्तुतिः - १४-३

भगवत्तामयी प्रोक्ता मुक्तिश्च त्रिपुरद्विषा ।
तस्याश्च साधनं साक्षात् तत्त्वज्ञानं द्विधा स्थितम् ॥ १४-३ ॥

मूलम् - १४-३

विश्वास-प्रस्तुतिः - १४-४

साधनं तस्य च प्रोक्तो धर्मो निरभिसन्धिकः ।
भूयो विस्तरतः शंस मुक्तिं तां चन्द्रशेखर ॥ १४-४ ॥

मूलम् - १४-४

विश्वास-प्रस्तुतिः - १४-५

यतो यस्य च या मुक्तिस्तच्च मे द्वितयं वद ।
न ह्यन्यं प्रष्टुमर्हामि त्वामृते सर्ववेदिनम् ॥ १४-५ ॥

मूलम् - १४-५

जीवस्वरूपसङ्क्षेपः

अहिर्बुध्न्यः -

अनादिरपरिच्छेद्यश्चिदानन्दमयः पुमान् ।

प्। १२१) भगवन्मय एवायं भगवद्भावितः सदा ॥ १४-६ ॥

जीवस्य भगवच्छक्त्यंशलेशत्वम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १४-७

या सा शक्तिर्महासत्ता विष्णोस्तद्धर्मधर्मिणी ।
तस्याः कुट्यर्बुदांशेन शक्ती द्वे कथिते तव ॥ १४-७ ॥

मूलम् - १४-७

विश्वास-प्रस्तुतिः - १४-८

भूतिश्चेति क्रिया चेति भाव्यभावकसञ्ज्ञिते ।
भूतिः सा क्रियया ज्वाला मरुतेव प्रणर्त्यते ॥ १४-८ ॥

मूलम् - १४-८

विश्वास-प्रस्तुतिः - १४-९

नानाभेदवती भूतेर्विभूतिः कथिता पुरा ।
शुद्ध्यशुद्धिवशाद् द्वेधा शुद्धा सा बहुधोदिता ॥ १४-९ ॥

मूलम् - १४-९

पुंशक्तिः कालमय्यन्या पुमान् सोऽयमुदीरितः ।

तस्य कालवश्यत्वात् संसारप्राप्तिः

कालशक्तिविकारस्थः सोऽयं संसरति ध्रुवम् ॥ १४-१० ॥

साधननिष्पत्त्या स्वरूपाविर्भावः

सोऽयं शास्त्रीयमासाद्य मार्गं स्वेनाभिजायते ।

तत्र पुनः प्रश्नः

नारदः -

भगवन् देवदेवेश त्रिपुरान्तक शङ्कर ॥ १४-११ ॥

कालशक्तिविकारस्थः कथं संसरति ध्रुवम् ।

प्। १२२) कथं वोपायमासाद्य पुमान् स्वेनाभिजायते ॥ १४-१२ ॥

भगवत्स्वातन्त्र्यस्यापर्यनुयोज्यत्वम्

अहिर्बुध्न्यः -

विश्वास-प्रस्तुतिः - १४-१३

सर्वैरननुयोज्यं तत् स्वातन्त्र्यं दिव्यमीशितुः ।
अवाप्तविश्वकामोऽपि क्रीडते राजवद्वशी ॥ १४-१३ ॥

मूलम् - १४-१३

भगवत्सङ्कल्पस्य पञ्चधा विभागः

विश्वास-प्रस्तुतिः - १४-१४

सङ्कल्पो नाम यस्तस्य सुदर्शनसमाह्वयः ।
सत्यप्यनन्तरूपत्वे पञ्चधा स विजृम्भते ॥ १४-१४ ॥

मूलम् - १४-१४

सृष्टिस्थित्यन्तकारेण निग्रहानुग्रहात्मना ।

निग्रहशक्त्या जीवस्याकारादितिरोधानम्

तिरोधानकरी शक्तिः सा निग्रहसमाह्वया ॥ १४-१५ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १४-१६

पुमांसं जीवसञ्ज्ञं सा तिरोभावयति स्वयम् ।
आकारैश्वर्यविज्ञानतिरोभावनकर्मणा ॥ १४-१६ ॥

मूलम् - १४-१६

तिरोधायकपर्यायशब्दाः

विश्वास-प्रस्तुतिः - १४-१७

मायाविद्या महामोहो महातामिस्रमित्यपि ।
तमो बन्धोऽथ हृद्ग्रन्थिरिति पर्यायवाचकाः ॥ १४-१७ ॥

मूलम् - १४-१७

जीवाणुत्वादि

आकारस्य तिरोधानादणुत्वं पुंस इष्यते ।

प्। १२३) ऐश्वर्यस्य तिरोभावादकिञ्चित्करता स्मृता ॥ १४-१८ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १४-१९

पुंसो विज्ञानसङ्कोचादज्ञत्वं समुदाहृतम् ।
तिरोहितः पुमाञ्छक्त्या विष्णुसङ्कल्परूपया ॥ १४-१९ ॥

मूलम् - १४-१९

अणुः किञ्चित्करश्चेति किञ्चिज्ज्ञश्चेति कथ्यते ।

अणुत्वादेर्मलत्वं बन्धत्वं च

मलत्रयमिदं प्रोक्तं बन्धत्रयमिदं बुधैः ॥ १४-२० ॥

अविद्यादिभिर्मलविवृद्धिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - १४-२१

तिरोभावनशक्त्यैवं वैष्णव्या बन्धमेयुषः ।
अविद्यास्मित्वरागाद्या मलं समुपचिन्वते ॥ १४-२१ ॥

मूलम् - १४-२१

इष्टानिष्टप्राप्तिपरिहारेच्छा

विश्वास-प्रस्तुतिः - १४-२२

क्लिश्यद्भिः क्लेशितः क्लेशैरविद्यादिभिरीद्दृशैः ।
नुन्नः प्रेप्साजिहासाभ्यामागमाननुसम्पतन् ॥ १४-२२ ॥

मूलम् - १४-२२

विश्वास-प्रस्तुतिः - १४-२३

इष्टार्थप्राप्तयेऽनिष्टविघाताय च लालसः ।
कर्म तत् कुरुते कामी शुभाशुभफलोदयम् ॥ १४-२३ ॥

मूलम् - १४-२३

कर्मवशात् जात्यायुर्भोगप्राप्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - १४-२४

ततः कर्मविपाकस्थः शुभाशुभविमिश्रितान् ।
जात्यायुरनुबन्धान् स प्राप्नोति विधिचोदितः ॥ १४-२४ ॥

मूलम् - १४-२४

विश्वास-प्रस्तुतिः - १४-२५

प्। १२४) सुखादिवासनास्तास्ताः सञ्चिनोति शनैः शनैः ।
एषा निग्रहशक्तेस्तु तिरोधानपरम्परा ॥ १४-२५ ॥

मूलम् - १४-२५

तिरोधाने सहकारिकारणम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १४-२६

अंशौ यौ कालशक्त्याख्यौ भूतेः समनुवर्तिनौ ।
ताभ्यां पुंसस्तिरोभावं तनुते निग्रहात्मिका ॥ १४-२६ ॥

मूलम् - १४-२६

सृष्ट्यादीनां सञ्चितकर्ममूलकत्वम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १४-२७

अजस्य त्वनया शक्त्या तिस्रः सृष्ट्यादिशक्तयः ।
सञ्चितैः सम्प्रवर्तन्ते तैस्तैः कर्मभिरूर्जितैः ॥ १४-२७ ॥

मूलम् - १४-२७

सहेतुकस्य बन्धस्यानादित्वम्

बन्धोऽनादिरयं प्रोक्तो बन्धहेतुश्च नादिमान् ।

बद्धजीवे भगवत्कृपाविर्भावः

एवं संसृतिचक्रस्थे भ्राम्यमाणे स्वकर्मभिः ॥ १४-२८ ॥

जीवे दुःखाकुले विष्णोः कृपा काप्युपजायते ।

कृपाया अनुग्रहशक्तिपातरूपत्वम्

या ह्युक्ता पञ्चमी शक्तिर्विष्णुसङ्कल्परूपिणी ॥ १४-२९ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १४-३०

अनुग्रहात्मिका शक्तिः सा कृपा वैष्णवी परा ।
शक्तिपातः स वै विष्णोरागमस्थैर्निगद्यते ॥ १४-३० ॥

मूलम् - १४-३०

प्। १२५) कृपाविषयस्य जीवस्य कर्मसाम्यप्राप्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - १४-३१

अनुग्रहात्मना शक्त्या सुदर्शनमयात्मना ।
स्वीकृतो हि यदा विष्णोः करुणावर्षरूपया ॥ १४-३१ ॥

मूलम् - १४-३१

विश्वास-प्रस्तुतिः - १४-३२

समीक्षितस्तदा सोऽयं करुणावर्षरूपया ।
कर्मसाम्यं भजत्येव जीवो विष्णुसमीक्षितः ॥ १४-३२ ॥

मूलम् - १४-३२

विश्वास-प्रस्तुतिः - १४-३३

शक्तिपातः स वै जीवमुत्तारयति संसृतेः ।
कर्मणी च समे तत्र तूष्णीं भावमुपागते ॥ १४-३३ ॥

मूलम् - १४-३३

सदृष्टान्तं कर्मणामुदासितृत्वोपपादनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १४-३४

यथा हि मोषकाः पान्थे परिबर्हमुपेयुषि ।
निवृत्तमोषणोद्योगाः समाः सन्तः उदासते ॥ १४-३४ ॥

मूलम् - १४-३४

विश्वास-प्रस्तुतिः - १४-३५

अनुग्रहात्मिकायास्तु शक्तेः पातक्षणे तथा ।
उदासाते समीभूय कर्मणी ते शुभाशुभे ॥ १४-३५ ॥

मूलम् - १४-३५

मुमुक्षोर्मोक्षोपायप्राप्तिप्रकारः

विश्वास-प्रस्तुतिः - १४-३६

तत्पातानन्तरं जन्तुर्युक्तो मोक्षसमीक्षया ।
प्रवर्तमानवैराग्यो विवेकेऽभिनिवेशवान् ॥ १४-३६ ॥

मूलम् - १४-३६

विश्वास-प्रस्तुतिः - १४-३७

आगमाननुसञ्चिन्त्य गुरूनप्युपसद्य च ।
लब्धसत्त्वप्रकारैस्तैः प्रबुद्धो बोधपालनः ॥ १४-३७ ॥

मूलम् - १४-३७

विश्वास-प्रस्तुतिः - १४-३८

प्। १२६) अक्षिण्वन् गुरुसम्बोधं क्षिण्वन् क्लेशादिकानपि ।
विचिन्वन् सर्वतः सारमुपचिन्वन् परां धियम् ॥ १४-३८ ॥

मूलम् - १४-३८

विश्वास-प्रस्तुतिः - १४-३९

साङ्ख्ययोगसमावेशी सत्कर्मनिरतः स्वयम् ।
उग्रव्रतधरो ज्ञानी वेदान्तज्ञाननिश्चलः ॥ १४-३९ ॥

मूलम् - १४-३९

विश्वास-प्रस्तुतिः - १४-४०

संहतैर्विगृहीतैश्च मार्गैरेभिः सुनिश्चयैः ।
क्लेशेन महता स्थानं वैष्णवं प्रतिपद्यते ॥ १४-४० ॥

मूलम् - १४-४०

लब्धज्ञानस्य मोक्षप्राप्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - १४-४१

सम्प्राप्य ज्ञानभूयस्त्वं निर्मलीकृतचेतनः ।
अनाविलमसङ्क्लेशं वैष्णवं तद्विशेत् पदम् ॥ १४-४१ ॥

मूलम् - १४-४१

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां जीवस्य
संसारहेतुतदुद्धरणप्रकारवर्णनं नाम
चतुर्दशोऽध्यायः ॥ १४ ॥

आदितः श्लोकाः ८२४

अधिकारिनिरूपणं नाम पञ्चदशोऽध्यायः

ध्यातो धृतात्मभिश्चक्रमध्यस्थो मधुसूदनः ।
पायादपायात् संसाररूपकूपात्तु नः परः ॥

अधिकारिविषयः प्रश्नः

नारदः -

विश्वास-प्रस्तुतिः - १५-१

देवदेव नमस्तेऽस्तु वृषकेतन शङ्कर ।
त्वत्प्रसादाच्छ्रुतं दिव्यं रहस्यं ज्ञानमुत्तमम् ॥ १५-१ ॥

मूलम् - १५-१

विश्वास-प्रस्तुतिः - १५-२

प्रश्नशेषं मम ब्रूहि यत् पृष्टोऽसि मया पुरा ।
पुरुषार्था हि ये प्रोक्ताश्चत्वारः सकलाश्रयाः ॥ १५-२ ॥

मूलम् - १५-२

के हि तानधिकुर्वन्ति तन्मे विस्तरतो वद ।

तत्प्रतिवचने प्रथमं सात्त्विकरीतिप्रतिपादनम्

अहिर्बुध्न्यः -

ये हि ते मनवो नाम विद्यागर्भाः पुरोदिताः ॥ १५-३ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १५-४

ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याः शूद्रा इति विभेदिताः ।
मानवास्तत्प्रसूता ये तथा मानवमानवाः ॥ १५-४ ॥

मूलम् - १५-४

विश्वास-प्रस्तुतिः - १५-५

प्। १२८) मुखबाहूरूपादेभ्यो ब्राह्मणाद्याः समुत्थिताः ।
ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याः शूद्रा इत्यपि ते स्मृताः ॥ १५-५ ॥

मूलम् - १५-५

द्वितये ते यथायोगमधिकुर्वन्ति तानिमान् ।

मनुसन्ततिजानां पाञ्चरात्राधिकारः

ये पुरा कथिताः पञ्च सिद्धान्ताः सर्वसम्मताः ॥ १५-६ ॥

मनुसन्ततिजास्तत्र सात्त्वतं त्वधिकुर्वते ।

तेषां तन्निष्ठया भगवत्प्राप्तिः

त्रयोदशविधं कर्म गुणैः सांयमिकैर्युतम् ॥ १५-७ ॥

कुर्वाणाः पञ्चकालस्थास्ते यान्ति पुरुषोत्तमम् ।

तेषु त्रैवर्णिकानां चातुराश्रम्यम्

विहितं चातुराश्रम्यं त्रयाणां तत्र नारद ॥ १५-८ ॥

ब्रह्मचारी गृहस्थो वा वनस्थो भिक्षुरित्यपि ।

तेषां शुश्रूषया शूद्रस्य भगवत्प्राप्तिः

शूद्रः शुश्रूषया तेषां भगवत्कर्मसाधनात् ॥ १५-९ ॥

अरागरोषलोभः सञ्छनैर्याति हरेः पदम् ।

अन्यतमाश्रमस्थानामपि तेषां मोक्षसिद्धिः

सद्ब्रह्मयाजिनस्ते वै शुद्धाः स्वाध्यायतत्पराः ॥ १५-१० ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १५-११

प्। १२९) अनन्ययाजिनो विप्रा आसृष्टेरधिकारिणः ।
मातापितृभ्यां तरुणाः प्राग्बुद्धेः साधु पालिताः ॥ १५-११ ॥

मूलम् - १५-११

विश्वास-प्रस्तुतिः - १५-१२

आचार्यनयसम्पन्नास्ते शुश्रूषणतत्पराः ।
सम्यक् सप्तपदार्थज्ञा नियमस्थाः समाहिताः ॥ १५-१२ ॥

मूलम् - १५-१२

विश्वास-प्रस्तुतिः - १५-१३

प्रकृतिज्ञानसम्पन्नाः प्रमादपरिवर्जिताः ।
त्यक्तकामाः सुधृतयः शुचयः संयतेन्द्रियाः ॥ १५-१३ ॥

मूलम् - १५-१३

विश्वास-प्रस्तुतिः - १५-१४

सिद्धा नाम महाभागाः समाप्तज्ञाननिश्चयाः ।
धिया समाप्तकर्माणश्चरणैरन्विताः शुभैः ॥ १५-१४ ॥

मूलम् - १५-१४

विश्वास-प्रस्तुतिः - १५-१५

आसमाप्तेः समास्थाय चतुर्णामेकमाश्रमम् ।
पाञ्चकालिकमच्छिद्रं कुर्वाणाः शतवार्षिकम् ॥ १५-१५ ॥

मूलम् - १५-१५

विश्वास-प्रस्तुतिः - १५-१६

विवेकजां परां प्राप्य कर्मणोऽन्ते शुभां धियम् ।
प्रद्योतमानविज्ञाना निर्धूतप्राकृतोद्यमाः ॥ १५-१६ ॥

मूलम् - १५-१६

विश्वास-प्रस्तुतिः - १५-१७

सहस्रार्चिषमीशानं लक्ष्मीपतिमनाविलम् ।
क्षेत्रज्ञं सर्वभूतानां वासुदेवं विशन्ति ते ॥ १५-१७ ॥

मूलम् - १५-१७

गार्हस्थ्यस्याश्रमान्तरोपजीव्यत्वम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १५-१८

अग्निमान् बहुमात्रावानेकः कौटुम्ब आश्रमः ।
व्रतादिनिरताः शुद्धास्तत्रयोऽन्येऽनग्नयः स्मृताः ॥ १५-१८ ॥

मूलम् - १५-१८

कौटुम्बमुपजीवन्ति ते त्रयो ह्यूर्ध्वरेतसः ।

प्। १३०) सात्त्विकरीतिनिगमनम्

गदिता सात्त्विकी रीतिरिति ते लेशतो मुने ॥ १५-१९ ॥

अथ त्रय्यादिरीतिकथनारम्भः

एवं विस्तरतो मेऽद्य रीतिमन्यां निशामय ।

मुखबाहूरूपज्जानां त्रय्याद्यधिकारः

ये हि ब्रह्ममुखादिभ्यो वर्णाश्चत्वार उद्गताः ॥ १५-२० ॥

ते सम्यगधिकुर्वन्ति त्रय्यादीनां चतुष्टयम् ।

त्रयीनिष्ठानां फलसिद्धिः साङ्ख्यादिनिष्ठानां क्रमात्
पञ्चरात्रारोहणं च

त्रयीस्था एव सिध्यन्ति साङ्ख्यादिष्वपि च त्रिषु ॥ १५-२१ ॥

आरोहन्तीच्छया तेऽपि सात्त्वतं शासनं परम् ।

पाशुपतनिष्ठानां त्रयीधर्माननुष्ठातृत्वम्

प्राप्ताः पाशुपतं ये हि धर्मं ब्रह्मणपूर्वकाः ॥ १५-२२ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १५-२३

न धर्ममनुतिष्ठन्ति त्रयीस्थं ते पुनर्मुने ।
पञ्चरात्रं प्रविश्येव नान्यं धर्मं वितन्वते ॥ १५-२३ ॥

मूलम् - १५-२३

साङ्ख्यानां नैष्कर्म्यम्

निष्कर्माणः स्मृताः साङ्ख्याः प्रसङ्ख्यानैकतत्पराः ।

योगनिष्ठानां वैदिकर्मानुष्ठातृत्वम्

नित्यनैमित्तिकैर्युक्तो योगी योगाङ्गवाञ्छया ॥ १५-२४ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १५-२५

प्। १३१) कुर्यादलब्धलाभाय लब्धवृद्धय एव च ।
ब्रह्मिष्ठो वैदिकं कर्म नित्यं नैमित्तिकं तथा ॥ १५-२५ ॥

मूलम् - १५-२५

त्रय्यादिमार्गगा रीतिर्नारदैषा प्रदर्शिता ।

वर्णाश्रमतद्धर्माणां निरूपणम्

वर्णाश्रमविभागं मे धर्मैः सह निशामय ॥ १५-२६ ॥

चत्वारो वर्णाः

वर्णाश्चत्वार उद्दिष्टा ब्राह्मणादिक्रमेण ये ।

आद्यानां त्रयाणां वेदाध्ययनं द्विजातित्वं च

अधीयीरंस्त्रयो वर्णाः पूर्वे भूत्वा द्विजातयः ॥ १५-२७ ॥

श्रूद्रस्य द्विजशुश्रूषा एकजातित्वं च

चतुर्थ एकजातिस्ताञ्छुश्रूषेतानहं कृतः ।

याजनाध्यापनप्रतिग्रहा ब्राह्मणस्यैव

ब्राहणो नाम यो वर्ण आद्यो ब्रह्ममुखोद्गतः ॥ १५-२८ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १५-२९

स त्रीनध्यापयेदेतान् ब्राह्मणादीननुक्रमात् ।
याजयेच्च यथाकामं वृत्त्यर्थमनसूयया ॥ १५-२९ ॥

मूलम् - १५-२९

त्रिभ्यश्च प्रतिगृह्णीयादेष वैशेषिको विधिः ।

शस्त्रधारणादिकं क्षत्रियस्य

शास्त्राणां धारणं नित्यं क्षत्रजातेर्विशेषणम् ॥ १५-३० ॥

प्। १३२) क्षतत्राणं यथाशास्त्रं प्रजानां परिपालनम् ।

कृष्यादिकं वैश्यस्य

विशो वैशेषिकी वृत्तिः कृषिगोरक्षवाणिजम् ॥ १५-३१ ॥

इज्याध्ययनदानानि त्रयाणां तुलानि

विश्वास-प्रस्तुतिः - १५-३२

इज्याध्ययनदानं तु द्विजातीनामिदं समम् ।
नित्यं धर्मार्थमेवैतत् तत्र हिंसादिवर्जनम् ॥ १५-३२ ॥

मूलम् - १५-३२

शुश्रूषा शूद्रस्य धर्मो वृत्त्यर्था च

विश्वास-प्रस्तुतिः - १५-३३

शुश्रूषैव तु शूद्रस्य धर्मो वृत्त्यर्थमेव च ।
श्रेष्ठा ब्राह्मणशुश्रूषा कनिष्ठे त्वपरे स्मृते ॥ १५-३३ ॥

मूलम् - १५-३३

चतुर्णां सामान्यधर्माः

विश्वास-प्रस्तुतिः - १५-३४

अहिंसा सत्यमक्रोधः स्वदारनिरतिर्दया ।
चतुर्ष्वेतेषु धर्मोऽयं सामान्येन विधीयते ॥ १५-३४ ॥

मूलम् - १५-३४

ब्राह्मणोत्तमक्षत्रिययोश्चातुराश्रम्यम्

ब्रह्मणश्चातुराश्रम्यं क्षत्रस्य तु कथञ्चन ।

क्षत्रियवैश्ययोराद्यमाश्रमत्रयम्

त्रयं चाद्यं क्षत्रविशोर्नियतं धर्मलक्षणम् ॥ १५-३५ ॥

प्। १३३) त्रैवर्णिकानां प्रागुपनयनात् कामचारः

आचार्यजन्मनः पूर्वमव्रतास्ते द्विजातयः ।

उपनयने द्वितीयं जन्म

आचार्याज्जन्म सावित्र्यां द्वितीयं दिव्यमिष्यते ॥ १५-३६ ॥

यज्ञदीक्षायां तृतीयम्

ते त्रयो यज्ञदीक्षायां जन्म प्राप्य तृतीयकम् ।

तेषा स्वाध्यायनिष्ठानां देवतुल्यत्वम्

ब्राह्मणाः सवनस्थार्याः सवनान्ते यथाक्रमम् ॥ १५-३७ ॥

स्वाध्याये वर्तमानास्ते देवाः सर्वेऽपि ते त्रयः ।

आश्रमधर्माः

इति ते कथिता वर्णा आश्रमानपि मे शृणु ॥ १५-३८ ॥

उपकुर्वाणब्रह्मचारिधर्माः

विश्वास-प्रस्तुतिः - १५-३९

आचार्याज्जन्म सम्प्राप्य तदन्ते नियतं वसन् ।
तद्धर्मकारी तन्निष्ठस्तद्भक्तस्तत्परायणः ॥ १५-३९ ॥

मूलम् - १५-३९

विश्वास-प्रस्तुतिः - १५-४०

तन्निवेदितसर्वार्थो भिक्षार्थी तत्कुलाद्बहिः ।
कर्मशेषेण चाचार्यादिच्छन् स्वाध्यायमत्वरः ॥ १५-४० ॥

मूलम् - १५-४०

विश्वास-प्रस्तुतिः - १५-४१

प्। १३४) उपासीत बहिः सन्ध्ये नित्यस्नाय्यनसूयकः ।
कुर्वन्निन्द्रियसंरोधं भूतानामनुकम्पकः ॥ १५-४१ ॥

मूलम् - १५-४१

विश्वास-प्रस्तुतिः - १५-४२

वह्निं समिद्भिरिन्धान उभे सन्ध्ये समाहितः ।
धर्मज्ञसमयस्थं चाप्याचरन्नात्मनो व्रतम् ॥ १५-४२ ॥

मूलम् - १५-४२

उपकुर्वाणको नाम स्वाध्याये सिध्यति द्विजः ।

समाप्तब्रह्मचर्यस्येच्छया आश्रमान्तरप्राप्तिः

वेदस्नायी व्रतस्नायी गुरवे दक्षिणां ददत् ॥ १५-४३ ॥

प्राप्यानुज्ञां गुरोरिच्छेच्चतुर्णामेकमाश्रमम् ।

नैष्ठिकब्रह्मचारिधर्माः

यदीच्छेद् ब्रह्मचर्यं स ब्रह्मचारी स्वमाश्रमम् ॥ १५-४४ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १५-४५

आचार्यमेव सेवेत युक्त आ देहपातनात् ।
जिज्ञासुर्ब्रह्मचारी स लभेत ज्ञानमुत्तमम् ॥ १५-४५ ॥

मूलम् - १५-४५

अन्यथा पुण्यलोपः स्यादिति वेदानुशासनम् ।

गृहस्थधर्माः

अथ चेद्रोचयेत् कर्तुं गार्हस्थ्यं धर्ममुत्तमम् ॥ १५-४६ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १५-४७

लब्धानुज्ञो गुरोः स्नात्वा सम्प्राप्य विधिवत् स्त्रियम् ।
तया सह चरेद्धर्मं नित्यं स्वाध्यायतत्परः ॥ १५-४७ ॥

मूलम् - १५-४७

श्राद्धकृत् सत्यवादी च नित्यं चैवातिथिप्रियः ।

प्। १३५) सङ्कोचिनीं चरन् वृत्तिमनसूयुरलोलुपः ॥ १५-४८ ॥

स्नातकव्रतशाली च पञ्चयज्ञपरायणः ।

गृहस्थस्यापि पाञ्चरात्रधर्मावश्यकता

पञ्चकालरतो नित्यं दयाक्षान्तिधृतिस्थितिः ॥ १५-४९ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १५-५०

अक्रोधसत्यह्रीविद्याशौचास्तेयदमस्थितः ।
अनायासो ह्यकृपणः शास्त्रीये मङ्गले रतः ॥ १५-५० ॥

मूलम् - १५-५०

मनसा कर्मणा वापि यज्ञान् सर्वान् समाचरेत् ।

निष्कामकर्मिणो गृहस्थस्यापि मोक्षप्राप्तिः

अकामहतया बुद्ध्या त्यक्ताहङ्कारलोभया ॥ १५-५१ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १५-५२

सत्तर्कव्यवसायाभ्यां लोचनाभ्येत्यसम्भवम् ।
श्रौतस्मार्तक्रियानित्यो नित्यनैमित्तिके रतः ॥ १५-५२ ॥

मूलम् - १५-५२

विश्वास-प्रस्तुतिः - १५-५३

ईदृग्गृहस्थो जिज्ञासुः प्राप्य ज्ञानमनुत्तमम् ।
प्राप्तवेदान्तविज्ञानो वैष्णवं श्रयते पदम् ॥ १५-५३ ॥

मूलम् - १५-५३

सकामस्य गृहस्थस्य ब्रह्मलोकप्राप्तिः

केवलो धर्मनित्योऽसौ ब्रह्मलोके महीयते ।

वानप्रस्थधर्माः

गार्हस्थ्यादथवा पूर्वं वानप्रस्थ्यं श्रयेत् पदम् ॥ १५-५४ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १५-५५

प्। १३६) गृहस्थस्तु यदा पश्येद् वलीपलितमात्मनः ।
अपत्यस्यैव चापत्यं वनं चाथ समाश्रयेत् ॥ १५-५५ ॥

मूलम् - १५-५५

विश्वास-प्रस्तुतिः - १५-५६

ग्राम्याहारं परित्यज्य वन्याहारोपयोगवान् ।
बहिरात्मनि वाप्यग्निं जुह्वद्यज्ञपरायणः ॥ १५-५६ ॥

मूलम् - १५-५६

वत्सरे वत्सरे त्रीणि तपांसि विधिवच्चरेत् ।

वानप्रस्थस्यापि निष्कामकर्णिणो मोक्षप्राप्तिः

कुर्वन् वनस्थः शास्त्रार्थानकामहतया धिया ॥ १५-५७ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १५-५८

सेवमानो व्रतस्थश्च तास्ता दीक्षाः समाहितः ।
वृत्तिसङ्कोचकृच्छुभ्रस्तत्त्वजिज्ञासया युतः ॥ १५-५८ ॥

मूलम् - १५-५८

सम्प्राप्य तत्त्वविज्ञानं वैष्णवं श्रयते पदम् ।

सकामस्य तस्य ब्रह्मलोकप्राप्तिः

केवलो धर्मनित्यश्च महाप्रस्थानमाचरन् ॥ १५-५९ ॥

वीतशोकभयो वन्यो ब्रह्मलोके महीयते ।

सन्न्यासिधर्माः

काषायवसनं प्राप्य द्वाभ्यामादित एव वा ॥ १५-६० ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १५-६१

द्वयोरेकस्य वा पश्चात् पारिव्राज्यं समाचरेत् ।
प्राजापत्यां निरुप्येष्टिं सर्ववेदसदक्षिणाम् ॥ १५-६१ ॥

मूलम् - १५-६१

विश्वास-प्रस्तुतिः - १५-६२

प्। १३७) लब्धानुज्ञो गुरोर्वाथ कर्मश्रान्तो महाव्रती ।
समारोप्याग्निमानग्नींश्चतुर्थाश्रममावसेत् ॥ १५-६२ ॥

मूलम् - १५-६२

विश्वास-प्रस्तुतिः - १५-६३

विमुक्तः सर्वदोषेभ्यो विरक्तो विषयेषु च ।
उच्चावचां विचिन्वंश्च गतिमस्यान्तरात्मनः ॥ १५-६३ ॥

मूलम् - १५-६३

विश्वास-प्रस्तुतिः - १५-६४

अन्वीक्षमाणः सूक्ष्मं च परमात्मानमात्मना ।
प्रसङ्ख्यानपरो नित्यं वेदान्तज्ञानतत्परः ॥ १५-६४ ॥

मूलम् - १५-६४

विश्वास-प्रस्तुतिः - १५-६५

समाधिस्थश्च सततमुग्रव्रतपरोऽपि वा ।
वास्यैकं तक्षतो बाहुं चन्दनेनैकमुक्षतः ॥ १५-६५ ॥

मूलम् - १५-६५

विश्वास-प्रस्तुतिः - १५-६६

विद्वेषमनुरागं वा द्वयोरप्यविचिन्तयन् ।
वायुभूतः खवत् स्वस्थ उर्वीस्थिरमना मुनिः ॥ १५-६६ ॥

मूलम् - १५-६६

विश्वास-प्रस्तुतिः - १५-६७

वारिवच्चार्द्रचेतास्तु शुचिर्ज्वलनवत् सदा ।
गाङ्गो ह्रद इवाक्षोभ्यः शून्यागारसमाकृतिः ॥ १५-६७ ॥

मूलम् - १५-६७

विश्वास-प्रस्तुतिः - १५-६८

धियालोचितसर्वार्थो धिया त्यक्तपरिग्रहः ।
धिया स्वीकृतसच्छास्त्रो धिया तृप्तः सुशुद्धया ॥ १५-६८ ॥

मूलम् - १५-६८

विश्वास-प्रस्तुतिः - १५-६९

दत्तसर्वाभयो योगी सर्वैर्दत्ताभयस्तथा ।
स्वाध्यायाद्योगमासीनो योगात् स्वाध्यायमामनेत् ॥ १५-६९ ॥

मूलम् - १५-६९

विश्वास-प्रस्तुतिः - १५-७०

अब्रुवन् केनचित् किञ्चित् प्राप्ते कालेऽप्यविब्रुवन् ।
समः सर्वेषु भूतेषु मातृवत् पितृवत् सदा ॥ १५-७० ॥

मूलम् - १५-७०

आत्मज्योतिरात्मरतिः प्रसीदन्नात्मनि स्वयम् ।

प्। १३८) प्रज्ञाप्रासादमारूढो विमुक्तः सर्वतो जनैः ॥ १५-७१ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १५-७२

भूमिष्ठानिव शैलस्थः पश्यन् सर्वानवस्थितान् ।
कैश्चिन्मूक इति प्रोक्तः कैश्चिद्धीर इतीप्सितः ॥ १५-७२ ॥

मूलम् - १५-७२

विश्वास-प्रस्तुतिः - १५-७३

कैश्चित् कः स्विदिति प्रोक्तः कैश्चिद् घोर इतीरितः ।
उपेक्षाकरुणामैत्रीमुदितालिङ्गितः सदा ॥ १५-७३ ॥

मूलम् - १५-७३

विश्वास-प्रस्तुतिः - १५-७४

विवेकबोधसन्तोषैर्नित्यं परिजनैर्वृतः ।
भैक्षाशी तुष्टिसम्पूर्णो धर्मैरीदृग्गुणैर्युतः ॥ १५-७४ ॥

मूलम् - १५-७४

सन्न्यासिनः परमपुरुषोपासनान्मोक्षप्राप्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - १५-७५

प्रदीप इव शान्तार्चिः परिव्राड् ध्यानमास्थितः ।
देहसंस्कारनाशेन वैष्णवं श्रयते पदम् ॥ १५-७५ ॥

मूलम् - १५-७५

अध्यायार्थनिगमनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १५-७६

इति वर्णाश्रमा ये ते तुल्यवैशेषिकैर्युताः ।
धर्मास्ते लेशतः प्रोक्ताः किं भूयः श्रोतुमिच्छसि ॥ १५-७६ ॥

मूलम् - १५-७६

इति पाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायाम्
अधिकारिनिरूपणं नाम पञ्चदशोऽध्यायः ॥ १५ ॥

आदितः ९००

वर्णोत्पत्तिनिरूपणं नाम षोडशोऽध्यायः

रक्षातदधिकारिविषयः प्रश्नः

नारदः -

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-१

भगवंस्त्रिदशारिघ्न सर्वज्ञ वृषकेतन ।
प्रमाणार्थः श्रुतोऽस्माभिः सहेतुः सविपर्ययः ॥ १६-१ ॥

मूलम् - १६-१

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-२

सर्वस्यास्य च का रक्षा कश्च रक्षाधिकारवान् ।
सप्रकारमिदं द्वन्द्वं भगवन् वक्तुमर्हसि ॥ १६-२ ॥

मूलम् - १६-२

तत्प्रतिवचनारम्भः

अहिर्बुध्न्यः -

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-३

सुदर्शनमयी रक्षा देवस्य हरिमेधसः ।
स्वमृते विष्णुसङ्कल्पं रक्षान्या न विधीयते ॥ १६-३ ॥

मूलम् - १६-३

वस्तुनिष्ठसामर्थ्यस्य सुदर्शनात्मकत्वम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-४

या सा दिव्या क्रियाशक्तिर्विष्णुशक्त्यंशसम्भवा ।
सुदर्शनाह्वया देवी सर्वकृत्यकरी विभोः ॥ १६-४ ॥

मूलम् - १६-४

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-५

तन्मयं विद्धि सामर्थ्यं सर्वं सर्वपदार्थजम् ।
तत्त्वानां तात्त्विकानां च चेतनाचेतनात्मनाम् ॥ १६-५ ॥

मूलम् - १६-५

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-६

प्। १४०) प्रमाणानां विचित्राणां भावाभावयुगस्य च ।
धर्मस्यार्थस्य कामस्य मुक्तेर्बन्धत्रयस्य ॥ १६-६ ॥

मूलम् - १६-६

यद्यत् स्वकार्यसामर्थ्यं तत्तत् सौदर्शनं वपुः ।

शास्त्रास्त्रव्यूहस्य रक्षासाधनत्वम्

उक्ता शास्त्रास्त्ररूपा ते विष्णुसङ्कल्पविक्रिया ॥ १६-७ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-८

यया देवो जगन्नाथः काले काले जनार्दनः ।
अवतीर्याथवाविश्य भूतानि लघयेद्भुवम् ॥ १६-८ ॥

मूलम् - १६-८

मन्त्रग्राम्स्यापि रक्षासाधनत्वम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-९

नानामन्त्रमयी चान्या यन्त्रकोशविचित्रिता ।
वेदतन्त्रोभयोद्भूता नानाप्रसवशालिनी ॥ १६-९ ॥

मूलम् - १६-९

साक्षाद्विष्णोः क्रियाशक्तिः शुद्धसंविन्मयी परा ।

मन्त्रमयरक्षायां ब्राह्मणस्यैवाधिकारः

सर्वतत्त्वार्थपारज्ञः सर्वविद्याविशारदः ॥ १६-१० ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-११

अस्कन्ननित्यनैमित्तः शुद्धाभिजनसंअतः ।
त्रिशुक्लो निस्त्रिसन्देहः षट्कर्मविधिपारगः ॥ १६-११ ॥

मूलम् - १६-११

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-१२

ब्राह्मणो ब्रह्मयोनिस्थः स्वदारनिरतः शुचिः ।
अधिकुर्यात् क्रियाशक्तिं विष्णोर्मन्त्रमयीं पराम् ॥ १६-१२ ॥

मूलम् - १६-१२

प्। १४१) ब्राह्मणस्यापि राजानवष्टब्धस्य रक्षायामसामर्थ्यम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-१३

ब्राह्मणो नानवष्टब्धस्तया कार्यमिहार्हति ।
अवष्टम्ब्य तु राजानं जगतोऽर्थे तया चरेत् ॥ १६-१३ ॥

मूलम् - १६-१३

राजप्रशंसा

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-१४

राजा हि परमं भूतं सर्वदेवमयो विभुः ।
क्रियाशक्तेरधिष्ठानं वैष्णव्या भगवन्मयः ॥ १६-१४ ॥

मूलम् - १६-१४

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-१५

मूर्धतो हि पुरा देवो राजानमसृजत् प्रभुः ।
मूर्धाभिषिक्तस्तेनासौ सर्वभूतोपरि स्थितः ॥ १६-१५ ॥

मूलम् - १६-१५

द्विगुणो ब्राह्मणो राजा वेदशास्त्रेषु गीयते ।

राजद्विषां दृष्टादृष्टयोः प्रत्यवायः

यस्तु तं द्वेष्टि सम्मोहात् स हरिं द्वेष्टि दुर्मतिः ॥ १६-१६ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-१७

यो हरिं द्वेष्टि सम्मोहात् स लक्ष्मीं द्वेष्टि मानवः ।
लक्ष्म्या द्वेष्टा तु दुर्मेधाः सर्वधर्मेषु हीयते ॥ १६-१७ ॥

मूलम् - १६-१७

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-१८

स भ्रष्टः सर्वलोकेभ्यः सर्वदेवबहिष्कृतः ।
अप्रतिष्ठे तमस्यन्धे समास्तिष्ठति शाश्वतीः ॥ १६-१८ ॥

मूलम् - १६-१८

अतो राजा अवश्यं बहु मन्तव्यः

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-१९

ऐहिकामुष्मिकीं लक्ष्मीमतः प्रेप्सुरुदारधीः ।
राजानं बहु मन्येत सर्वलोकाधिदैवतम् ॥ १६-१९ ॥

मूलम् - १६-१९

प्। १४२) केवलयोर्ब्राह्मणनृपयोर्लक्ष्म्या अस्थिरत्वम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-२०

ब्राह्मणे केवले लक्ष्मीर्न वसत्यतिमार्दवात् ।
अत्यौग्र्याद् बिभ्यती क्षत्रे केवले नेच्छति स्थितिम् ॥ १६-२० ॥

मूलम् - १६-२०

संसृष्टयोस्तयोर्लक्ष्म्याः स्थैर्यम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-२१

ब्रह्मक्षत्रे तु सम्पृक्ते ह्यग्नीषोममयात्मनि ।
निवसत्यतिसम्प्रीता ग्रीष्मे शीत इव ह्रदे ॥ १६-२१ ॥

मूलम् - १६-२१

तत्र हेतुः

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-२२

द्वे हि ते बिभृतो लोकस्थितिं सम्भूय तेजसी ।
तयोर्हि सकला शक्तिः स्थिता विष्णोः क्रियात्मिका ॥ १६-२२ ॥

मूलम् - १६-२२

अन्वयव्यतिरेकाभ्यां तत्र दृष्टान्तकथनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-२३

महत्या हि यथा नद्याः कुसरो न धृतेः क्षमम् ।
एवं लघुर्नरो नैव क्रियाशक्तेर्धृतौ क्षमः ॥ १६-२३ ॥

मूलम् - १६-२३

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-२४

पारावारो यथा धीरो महतीं तां प्रतीच्छति ।
ब्रह्मपृक्तं तथा क्षत्रं क्रियाशक्तिं प्रतीच्छति ॥ १६-२४ ॥

मूलम् - १६-२४

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-२५

पूर्यमाणं महानद्या कुतटाकं विदीर्यते ।
रक्ष्यमाणस्तथाप्येको नैव पर्याप्यते तया ॥ १६-२५ ॥

मूलम् - १६-२५

राजार्थं प्रयुक्ताया अपि क्रियाशक्तेः
सर्वप्रजोपकारकत्वकथनम्

यथा समुद्रगामिन्यां महत्यां सरिति ध्रुवम् ।

प्। १४३) उपस्नेहेन पूर्यन्ते सरांस्यन्यानि भूयसा ॥ १६-२६ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-२७

प्रयुक्तायां क्रियाशक्तौ चक्रे वै चक्रवर्तिनः ।
चक्रस्था हि प्रजाः सर्वाः समेधन्ते तथा श्रिया ॥ १६-२७ ॥

मूलम् - १६-२७

चक्रवर्त्यादीनां क्रियाशक्तावधिकारतारतम्यम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-२८

चक्रवर्ती नृपः पूर्वां द्वितीयां मण्डलेश्वरः ।
अधिकुर्यात् क्रियाशक्तिं तृतीयां विषयेश्वरः ॥ १६-२८ ॥

मूलम् - १६-२८

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-२९

महामात्रो द्विजातिर्वा यो वह्वी रक्षति प्रजाः ।
इमां नैको नरः कुर्यादेकस्मै मानवाय तु ॥ १६-२९ ॥

मूलम् - १६-२९

क्रियाशक्तिस्वरूपकथनारम्भः

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-३०

अधिकारः क्रियायाश्च शक्तेस्ते सम्प्रदर्शितः ।
रूपमस्या यथावन्मे गदतस्तन्निशामय ॥ १६-३० ॥

मूलम् - १६-३०

सामान्यतः शक्तेर्द्वैविध्यम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-३१

उन्मेषः परमः शक्तेर्विष्णोः कोट्यंशकोटितः ।
भाव्यभावकभेदेन स द्विधा व्यवतिष्ठते ॥ १६-३१ ॥

मूलम् - १६-३१

भावको विष्णुसङ्कल्पः सुदर्शनपराह्वयः ।

शक्तेः पर्यायशब्दाः

सैषा देवी क्रियाशक्तिः सामर्थ्यं योग इत्यपि ॥ १६-३२ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-३३

प्। १४४) पारमेष्ठ्यं महातेजो मायायोग इतीदृशैः ।
शब्दैः प्रकारसामर्थ्यः सङ्कल्पः सोऽभिधीयते ॥ १६-३३ ॥

मूलम् - १६-३३

भावकस्य भूत्यंशप्रवर्तकत्वम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-३४

भाव्यो नाम य उन्मेषः सा भूतिरिति गीयते ।
शुद्ध्यशुद्धिमयी सेति पूर्वमेव निदर्शितम् ॥ १६-३४ ॥

मूलम् - १६-३४

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-३५

ज्वलनस्येव सा ज्वाला सङ्कल्पेन प्रतन्यते ।
एको नारायणो देवस्तस्य भावानुगामिनी ॥ १६-३५ ॥

मूलम् - १६-३५

तस्या देव्याः क्रियाशक्तेः स्थितिं मन्त्रमयीं शृणु ।

क्रियाशक्तेर्नादात्मकत्वम्

उद्यती सा क्रियाशक्तिर्भजते नादरूपताम् ॥ १६-३६ ॥

नादस्य दीर्घघण्टाध्वनिसाम्यम्

तं नादं परमं विद्धि दीर्घघण्टानदोपमम् ।

तस्य योगिमात्रप्रत्यक्षविषयत्वम्

परमैर्योगिभिः स्वान्ते स साक्षात् क्रियते स्वयम् ॥ १६-३७ ॥

क्वचिदुन्मेषात् तस्य बिन्दुरूपत्वम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-३८

स बुद्बुदवदम्भोधौ क्वचिदुन्मेषमृच्छति ।
अनुद्रुतगतैः सोऽथ योगिभिर्बिन्दुरुच्यते ॥ १६-३८ ॥

मूलम् - १६-३८

प्। १४५) बिन्दोर्नामनामिरूपेण द्वैविध्यम्

नामनामिस्वरूपेण स बिन्दुर्भिद्यते द्विधा ।

नाम्नः शब्दब्रह्मत्वम्

तत्र नामोदयं प्राप्य शब्दब्रह्म प्रवर्तते ॥ १६-३९ ॥

नामिनो भूतिरूपत्वम्

प्राप्य नाम्युदयं भूतिः पूर्वोद्दिष्टा प्रवर्तते ।

वर्णोत्पत्तिकथनारम्भः

नामोदयमिदानीं मे मन्त्राध्वानं मुने शृणु ॥ १६-४० ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-४१

सा हि बिन्दुमयी शक्तिः स्वेच्छया नामतां गता ।
अवर्णोऽप्येकधा पूर्वमनुत्तरमयात्मना ॥ १६-४१ ॥

मूलम् - १६-४१

बिन्दोर्द्वैविध्यम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-४२

स्वरव्यञ्जनभेदेन स द्विधा व्यवतिष्ठते ।
बिन्दुशक्तेरमुष्यास्तु भूयोऽपि शृणु विस्तरम् ॥ १६-४२ ॥

मूलम् - १६-४२

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-४३

उदेत्येषा विसृष्टाख्या शब्दसर्गमयी परा ।
एकानेकविचित्रार्था नानावर्णविकारिणी ॥ १६-४३ ॥

मूलम् - १६-४३

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-४४

साक्षात् सोमस्वरूपा सा लक्ष्म्याः शब्दमयी तनुः ।
स्वरव्यञ्जनरूपेण सा विवर्तं प्रपद्यते ॥ १६-४४ ॥

मूलम् - १६-४४

प्। १४६) अकारात्मना तस्य स्मुन्मेषः

अ इत्यादिसमुन्मेषः सोऽनुत्तर उदीर्यते ।

अकारस्य सर्ववाग्रूपत्वम्

सर्वा वागयमेवैकस्तत्तदाकारभेदवान् ॥ १६-४५ ॥

बिन्दोरिकारोकारात्मना समुन्मेषः

स इच्छन्निरिति व्यक्त उन्मिषन्नुरिति स्मृतः ।

यथोक्तवर्णत्रयस्य सर्वस्वरविभावकत्वम्

एत एव त्रयो वर्णाः सर्वस्वरविभावनाः ॥ १६-४६ ॥

तेषां दीर्घतापत्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-४७

अनुत्तरः स आनन्द आभावं प्रतिपद्यते ।
इरिच्छया स ईशान ईभावं प्रतिपद्यते ॥ १६-४७ ॥

मूलम् - १६-४७

उरुन्मिषन्नूनरूप ऊभावं प्रतिपद्यते ।

एचामुत्पत्तिः

अनुत्तरेच्छासन्धानादेकारो नाम जायते ॥ १६-४८ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-४९

अनुत्तराद्भवन् भूय ऐभावं प्रतिपद्यते ।
दिव्यादनुत्तरोन्मेषादोकारो नाम जायते ॥ १६-४९ ॥

मूलम् - १६-४९

अनुत्तराद्भवन् भूय औभावं प्रतिपद्यते ।

प्। १४७) तेषां सन्ध्यक्षरत्वम्

सन्ध्यात्मान इमे कूटाश्चत्वारः समुदाहृताः ॥ १६-५० ॥

तेषामवयवार्थाविष्करणम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-५१

अनुत्तरेच्छायोगेन ह्येधमानः स ए स्मृतः ।
भूयोऽनुत्तरसंयोगादै चाप्यैश्वर्यवान् स्मृतः ॥ १६-५१ ॥

मूलम् - १६-५१

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-५२

दिव्यादनुत्तरोन्मेषादोतः सर्वत्र ओ स्मृतः ।
अनुत्तरात् स सम्भूय और्जित्यादौगतिं गतः ॥ १६-५२ ॥

मूलम् - १६-५२

ऋऌवर्णोत्पत्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-५३

एकत्रिभागयो ऋद्ध्या अरयो ऋ स्मृतो बुधैः ।
अलयोश्च तथा ऌत्वमाकारः स्यादनुत्तरः ॥ १६-५३ ॥

मूलम् - १६-५३

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-५४

भूयोऽप्यनुत्तरोद्योगात् प्लवमानस्तथा स्मृतः ।
एवं चतुर्दशोद्योगान्नानाकारविभाविनी ॥ १६-५४ ॥

मूलम् - १६-५४

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-५५

नटीव कुण्डलीशक्तिराद्या विष्णोर्विजृम्भते ।
अस्य रूपद्वयं सूक्ष्मं सृष्टिसंहारकारणम् ॥ १६-५५ ॥

मूलम् - १६-५५

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-५६

अनाख्येया महासत्ता क्रियाशक्तिः क्रमेण सा ।
शब्दात्मना विवर्त्स्यन्ती सा पुरा याति सृष्टिताम् ॥ १६-५६ ॥

मूलम् - १६-५६

प्। १४८) सृष्टिः सर्गो विसर्गश्च विसर्जनमितीदृशैः ।

नाभौ कुण्डल्याः पश्यन्तीत्वम्

मूलाधारात् समुद्यन्ती सा शान्ता सा निरञ्जना ॥ १६-५७ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-५८

अङ्क्ष्यन्ती साञ्जनैस्तैस्तैः संस्कारैः समनुत्तरम् ।
दृष्टिदृश्यात्मतां प्राप्य शब्दार्थत्वविवर्तिनी ॥ १६-५८ ॥

मूलम् - १६-५८

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-५९

पश्यन्ती नाम नाभौ सा योगदृश्योदयं गता ।
शक्तिः सा वैष्णवी सत्ता मन्त्रमाता समञ्जना ॥ १६-५९ ॥

मूलम् - १६-५९

अधिकारक्षयं यान्ति योगिनस्तां गता धिया ।

तस्या हृदब्जे विस्तारः

विजृम्भणोन्मुखी लक्ष्मीः पश्यन्ती सा क्रियामयी ॥ १६-६० ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-६१

भावं संस्कृत्य संस्कारैः समर्थाख्यां विवर्तनाम् ।
भृङ्गीव निनदन्ती सा हृदब्जे याति विस्तृतिम् ॥ १६-६१ ॥

मूलम् - १६-६१

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-६२

वाच्यवाचकभावेन लोलीभूता क्रियामयी ।
तदा संस्कृतयः सर्वाः स्मृतीः पुष्यन्ति वाच्यगाः ॥ १६-६२ ॥

मूलम् - १६-६२

तस्याः कण्ठदेशे विसर्गात्मना परिणामः

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-६३

एवंविधा क्रियाशक्तिस्तत्तद्वाच्यविवक्षया ।
शब्दरूपं समास्थाय कूटस्थं व्यक्तिवर्जितम् ॥ १६-६३ ॥

मूलम् - १६-६३

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-६४

प्। १४९) सा यात्यनुत्तरस्पृष्टा कण्ठं शक्तिर्विसर्गिणी ।
पुनः सानुत्तरे स्थित्वा चतुर्दशविभाविनी ॥ १६-६४ ॥

मूलम् - १६-६४

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-६५

अनुत्तरोत्तरा याति कण्ठे हेति विजृम्भणम् ।
ततः सादिमयी भूत्वा कान्तव्यञ्जनशालिनी ॥ १६-६५ ॥

मूलम् - १६-६५

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-६६

अनुत्तरमयी भूयो बिन्दौ सम्प्रतितिष्ठति ।
बिन्दुः संहार इत्युक्तो विसर्गः सृष्टिरुच्यते ॥ १६-६६ ॥

मूलम् - १६-६६

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-६७

इमौ द्वौ सृष्टिसंहारौ लेशतस्ते निदर्शितौ ।
मत्तः शृणु मुने भूयः स्वराणां विविधां ततिम् ॥ १६-६७ ॥

मूलम् - १६-६७

स्वराणामवान्तरभेदनिरूपणम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-६८

यदादित्रितयं पूर्वं स्वरकूटस्थमीरितम् ।
अष्टादशविधं तत्तु प्रत्येकं योगिनां मतम् ॥ १६-६८ ॥

मूलम् - १६-६८

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-६९

स्वरव्यञ्जनकूटौ यौ ऋ ऌ इत्युदितौ पुरा ।
आद्योऽष्टादशधान्त्यस्तु तयोर्द्वादशभेदवान् ॥ १६-६९ ॥

मूलम् - १६-६९

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-७०

इति स्वराणां पञ्चानामशीतिश्चतुरुत्तरा ।
स्वरकूटास्तु चत्वारो ये तेषामीदृशी भिदा ॥ १६-७० ॥

मूलम् - १६-७०

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-७१

शतानि त्रिण्यथैकारा विंशतिश्चतुरुत्तरा ।
एवं पञ्च सहस्राणि शतान्यष्टावनुष्टुभाम् ॥ १६-७१ ॥

मूलम् - १६-७१

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-७२

प्। १५०) ऐकारः कथितः सम्यक् शिक्षातत्त्वविशारदैः ।
ओकारश्च तथौकार इयद्भेदौ प्रकीर्तितौ ॥ १६-७२ ॥

मूलम् - १६-७२

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-७३

रम्यौ गौरौ यमित्येव सङ्ख्या सम्भूय सन्धिगा ।
योगिनस्तां प्रपश्यन्ति मन्यन्ते मनसा नराः ॥ १६-७३ ॥

मूलम् - १६-७३

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-७४

सम्भूय स्वरसङ्ख्या तु स्तब्धौ गौरो यमित्यसौ ।
द्विस्तावन्तः स्वरा ज्ञेयाः सृष्टिसंहारभेदिताः ॥ १६-७४ ॥

मूलम् - १६-७४

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-७५

सर्गयुक्ता बिन्दुयुक्ताः केवला इति ये त्रिधा ।
देहोऽर्थः सङ्ग इत्येव ते सम्भूय चतुर्दश ॥ १६-७५ ॥

मूलम् - १६-७५

सृष्टिः सोमः समाख्याता बिन्दुः सूर्य उदीर्यते ।

स्वराणां सूर्यचन्द्रकिरणात्मता

पूर्वे सप्त स्वराः सूर्यकिरणाः परिकीर्तिताः ॥ १६-७६ ॥

सोमस्य किरणा ज्ञेया आकारादय उत्तरे ।

तयोरहोरात्रप्रवर्तकत्वम्

अहर्नयति सूर्यस्तु स्वरैः पिङ्गलया चरन् ॥ १६-७७ ॥

रात्रिं सृजति सोमस्तु स्वरैः स्वैरिडया चरन् ।

परशक्तेः सुषुम्नासञ्चारित्वम्

स्वराणां या परा विष्णोः कूटस्था शक्तिरुज्ज्वला ॥ १६-७८ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-७९

प्। १५१) सुषुम्नया सञ्चरते शब्दब्रह्म वितन्वती ।
इति ते लेशतः प्रोक्ता स्वराणां गतिरुत्तमा ॥ १६-७९ ॥

मूलम् - १६-७९

व्यञ्जनसृष्टिकथनारम्भः

अथ व्यञ्जनसृष्टिं ते कथयामि मुने शृणु ।

विसर्गस्य वासुदेवमूर्तित्वम्

अनुत्तरोत्तरा सृष्टिर्या सा हेति पुरोदिता ॥ १६-८० ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-८१

आदिव्यूहस्य देवस्य वासुदेवस्य सा तनुः ।
अच्युतो बिन्दुयुक्तोऽसौ रुन्धन्नाधारमादिमम् ॥ १६-८१ ॥

मूलम् - १६-८१

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-८२

साग्निं दीपयते नादं योगारम्भे तु योगिनाम् ।
अच्युतः सृष्टियुक्तोऽसावूर्ध्वसृष्टिं करोति च ॥ १६-८२ ॥

मूलम् - १६-८२

अच्युतः सृष्टियुक्तस्तु बहिःसृष्टिं करोत्ययम् ।

तस्मादूष्मणामुत्पत्तिस्तेषां चातुरात्म्यं च

हात् सात् षात् शात्ततः शश्वच्छक्त्यूष्माण उदीरिताः ॥ १६-८३ ॥

चातुरात्म्यमिदं प्रोक्तं चतुर्ब्रह्मेति शब्दितम् ।

क्षकारसहितानां तेषां ब्रह्मशब्दवाच्यत्वम्

क्षेण कूटेन संयोगात् पञ्चब्रह्मेति शब्दितम् ॥ १६-८४ ॥

क्षस्तु सत्यस्य बीजं तु प्रोक्तः सात्त्वतशासने ।

प्। १५२) कषकूटमुशन्त्यन्ये नित्यं तत्प्रतिरूपकम् ॥ १६-८५ ॥

अन्तःस्थानामुत्पत्तिस्तेषां सञ्ज्ञात्रयं च

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-८६

शाद्वस्तस्माल्ल उद्दिष्टो लाद्रो राद्यः प्रजायते ।
धारणा नाम विज्ञेया याद्या विश्वस्य धारणात् ॥ १६-८६ ॥

मूलम् - १६-८६

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-८७

अन्तःस्था इति च प्रोक्ता अन्तःस्थपुरुषेशयाः ।
अवस्था इति च प्रोक्ता ईशावतरणक्रमे ॥ १६-८७ ॥

मूलम् - १६-८७

मकारोत्पत्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-८८

यकारादीशशक्तिस्थान्मकारो नाम जायते ।
अनुत्तरोत्तरो बिन्दुर्म इति प्रतिशब्द्यते ॥ १६-८८ ॥

मूलम् - १६-८८

तस्य सर्वचेतनसमष्टिरूपत्वं जीववाचित्वं च

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-८९

चेतनानां तु सर्वेषां समष्टिः सा निगद्यते ।
अस्मदर्थोऽयमुद्दिष्ट सोऽयमुत्तमपूरुषः ॥ १६-८९ ॥

मूलम् - १६-८९

भकारोत्पत्तिस्तस्य च प्रकृतिवाचित्वम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-९०

सूक्ष्मेक्षयानुवृद्धौ सा प्रकृत्या भोग्यरूपया ।
भ इत्येव मकारात् सा पुनः स्थूला विविच्यते ॥ १६-९० ॥

मूलम् - १६-९०

प्। १५३) बादिटान्तत्रयोदशवर्णोत्पत्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-९१

भोगोपकरणाकारा बहिरन्तर्व्यवस्थया ।
त्रयोदशात्मना व्यक्ता बाद्या टान्ता महामुने ॥ १६-९१ ॥

मूलम् - १६-९१

बादित्रयस्य महदहङ्कारमनोवाचित्वम् तवर्गस्य
ज्ञानेन्द्रियवाचित्वम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-९२

बुद्धिश्चाहङ्कृतिश्चैव मनश्चेति मनीषिभिः ।
वादित्रितयमुद्दिष्टं नादि तान्तं तु धीन्द्रियम् ॥ १६-९२ ॥

मूलम् - १६-९२

टवर्गस्य कर्मेन्द्रियवाचकत्वम्

णादि टान्तं तु कर्माख्यमथ भोग्योद्भवो द्विधा ।

चवर्गोत्पत्तिः तस्य तन्मात्रवाचित्वम्

ञादि चान्तं तु तन्मात्रपञ्चकं प्रविजृम्भते ॥ १६-९३ ॥

कवर्गोत्पत्तिः तस्य महाभूतवाचित्वम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-९४

ङादिः पञ्चमहाभूता कान्तान्या वर्णसन्ततिः ।
यस्माद्यस्योद्भवो वर्णात् तत्त्वसृष्ट्यां तु तत् स्मरेत् ॥ १६-९४ ॥

मूलम् - १६-९४

लकारोत्पत्तिः

लस्यैव करणान्यत्वे लकारो नाम जायते ।

व्यञ्जनानां वैविध्यम्

चतुस्त्रिंशदिति प्रोक्ता वर्णास्ते व्यञ्जनात्मकाः ॥ १६-९५ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-९६

प्। १५४) एवमेकैकशो योगाद्भेदाः स्युर्बहवः स्वरैः ।
चतुःपञ्चाशदुद्दिष्टाः ककारास्तत्र वै मुने ॥ १६-९६ ॥

मूलम् - १६-९६

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-९७

किकाराश्च कुकाराश्च कृकाराश्च तथाविधाः ।
कॢकारास्तत्र षट्त्रिंशत् केकारा रसधीर्मुने ॥ १६-९७ ॥

मूलम् - १६-९७

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-९८

तथाविधाश्च कोकारा योगिभिः सङ्ख्यया स्मृताः ।
स्तब्धस्वार्थोऽयमित्येवं कैकारो योगिभिः स्मृतः ॥ १६-९८ ॥

मूलम् - १६-९८

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-९९

कौकाराश्च तथासङ्ख्याः सप्त संहत्य ते पुनः ।
देहोऽर्थः सङ्ग इत्येवं सङ्ख्याताः परमर्षिभिः ॥ १६-९९ ॥

मूलम् - १६-९९

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-१००

वेगव्यञ्जनसङ्ख्यैव देहोऽर्थः साङ्गभेदिताः ।
नीतिमत्प्रतिभा हेति सङ्ख्यया जायते मुने ॥ १६-१०० ॥

मूलम् - १६-१००

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-१०१

स्वरव्यञ्जनसंयोगादियं सङ्ख्या समीरिता ।
एकद्वित्र्यादिसंयोगैर्व्यञ्जनानां क्रमात् क्रमात् ॥ १६-१०१ ॥

मूलम् - १६-१०१

केवलानां सस्वराणां ततः सङ्ख्याविधिः स्मृतः ।

वर्णमातृकाया भगवच्छक्तिप्रोतत्वम्

पदवाक्यप्रमाणादिनानाकोरकशालिनी ॥ १६-१०२ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-१०३

वर्णस्तम्बा ज्ञानमूला शब्दशक्तिर्हि वैष्णवी ।
विष्णुना देवदेवेन तेन शक्तिमता स्वयम् ॥ १६-१०३ ॥

मूलम् - १६-१०३

स्थूलसूक्ष्मपरत्वेन प्रोतेयं वर्णसन्ततिः ।

प्। १५५) भगवदाज्ञया रुद्रांशस्यापि
वर्णमातृकाधिष्ठातृत्वम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १६-१०४

तदाज्ञयास्मदंशैश्च रुद्रैर्नानाविधैरियम् ।
मन्त्रयोनिरियं देवी मातृकाधिष्ठिता सदा ॥ १६-१०४ ॥

मूलम् - १६-१०४

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां
वर्णोत्पत्तिनिरूपणं नाम षोडशोऽध्यायः ॥ १६ ॥

आदितः श्लोकाः १००४

वर्णसञ्ज्ञानिरूपणं नाम सप्तदशोऽध्यायः

ध्यायिनां सुखदं नित्यं ज्वालाजटिलकुन्तलम् ।
सुदर्शनाख्यं तद्दिव्यं महः किमपि धीमहि ॥

वर्णमातृकाधिष्ठातृरूपप्रश्नः

नारदः -

विश्वास-प्रस्तुतिः - १७-१

नमस्ते शर्व सर्वज्ञ सर्वासुरनिबर्हण ।
स्थूलसूक्ष्मपरैर्भावैर्यथा वर्णा अधिष्ठिताः ॥ १७-१ ॥

मूलम् - १७-१

विश्वास-प्रस्तुतिः - १७-२

विष्णुना देवदेवेन रुद्रैश्च भवदंशकैः ।
तथा तं मे परं भावं वक्तुमर्हसि शङ्कर ॥ १७-२ ॥

मूलम् - १७-२

तत्प्रतिवचनप्रतिज्ञा

अहिर्बुध्न्यः -

विश्वास-प्रस्तुतिः - १७-३

विष्णुशक्तिमया वर्णा विष्णुसङ्कल्पजृम्भिताः ।
अधिष्ठिता यथा भावैस्तथा तन्मे निशामय ॥ १७-३ ॥

मूलम् - १७-३

वर्णाधिष्ठातृवैष्णवरूपाणि

विश्वास-प्रस्तुतिः - १७-४

प्रथमश्चाप्रमेयश्च व्यापकोऽकार उच्यते ।
आनन्द आदिदेवश्च गोपनश्चाः स्मृतो बुधैः ॥ १७-४ ॥

मूलम् - १७-४

विश्वास-प्रस्तुतिः - १७-५

प्। १५७) इष्ट इद्धश्च रामश्च इकारः परिपठ्यते ।
विष्णुश्च पञ्चबिन्दुश्च माया ईकार उच्यते ॥ १७-५ ॥

मूलम् - १७-५

विश्वास-प्रस्तुतिः - १७-६

उकार उदयश्चापि ह्युद्दामो भुवनाह्वयः ।
प्रज्ञाधारश्च लोकेश ऊर्ज ऊकार उच्यते ॥ १७-६ ॥

मूलम् - १७-६

विश्वास-प्रस्तुतिः - १७-७

ऋकार ऋतधामा च सत्यश्चाङ्कुश एव च ।
ज्वाला प्रसरणश्चैव ऋकारो विष्टराह्वयः ॥ १७-७ ॥

मूलम् - १७-७

विश्वास-प्रस्तुतिः - १७-८

ऌकारस्तारकः प्रोक्तो लिङ्गात्मा भगवानिति ।
ॡकारो दीर्घघोणश्च देवदत्तस्तथा विराट् ॥ १७-८ ॥

मूलम् - १७-८

विश्वास-प्रस्तुतिः - १७-९

एकारस्तु जगद्योनिस्त्र्यश्रो विग्रह एव च ।
ऐकारश्च तथैश्वर्यं योगी ह्यैरावणस्तथा ॥ १७-९ ॥

मूलम् - १७-९

विश्वास-प्रस्तुतिः - १७-१०

ओदनश्चौतदेवश्च विक्रम्योकार उच्यते ।
और्वो भूधरसञ्ज्ञश्चाप्यौः स्मृतो ह्यौषधात्मकः ॥ १७-१० ॥

मूलम् - १७-१०

विश्वास-प्रस्तुतिः - १७-११

त्रैलोक्यैश्वर्यदो व्यापी व्योमेशौङ्कार एव च ।
अङ्कारः सृष्टिकृत् प्रोक्तो विसर्गः परमेश्वरः ॥ १७-११ ॥

मूलम् - १७-११

विश्वास-प्रस्तुतिः - १७-१२

ककारः कमलश्चैव करालः प्रकृतिः परा ।
खकारः खर्वदेहश्च वेदात्मा विश्वभावनः ॥ १७-१२ ॥

मूलम् - १७-१२

गकारस्तु गदध्वंसी गोविन्दश्च गदाधरः ।

प्। १५८) घकारस्त्वथ घर्मांशुस्तेजस्वी दीप्तिमांस्तथा ॥ १७-१३ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १७-१४

ङकार एकदंष्ट्राख्यो भूतात्मा भूतभावनः ।
चद्रांशुश्चञ्चलश्चक्री चकारः परिकीर्त्यते ॥ १७-१४ ॥

मूलम् - १७-१४

विश्वास-प्रस्तुतिः - १७-१५

छन्दःपतिश्छलध्वंसी छकार छन्द एव च ।
अजितो जन्महन्ता च जकारः शाश्वतः स्मृतः ॥ १७-१५ ॥

मूलम् - १७-१५

विश्वास-प्रस्तुतिः - १७-१६

झकारो झषसञ्ज्ञस्तु सामगः सामपाठकः ।
ञकार उत्तमाख्यश्च ईश्वरस्तत्त्वधारकः ॥ १७-१६ ॥

मूलम् - १७-१६

विश्वास-प्रस्तुतिः - १७-१७

विश्वाप्यायकरश्चन्द्री ट आह्लाद उदीरितः ।
धाराधरो नेमिसञ्ज्ञष्ठकारः कौस्तुभो मतः ॥ १७-१७ ॥

मूलम् - १७-१७

विश्वास-प्रस्तुतिः - १७-१८

मौसलो दण्डधारश्च डकारोऽखण्डविक्रमः ।
ढकारो विश्वरूपश्च दृढकर्मा प्रतर्दनः ॥ १७-१८ ॥

मूलम् - १७-१८

विश्वास-प्रस्तुतिः - १७-१९

णकारोऽभयदः शास्ता वैकुण्ठः परिकीर्तितः ।
तकारस्ताललक्ष्मा च वैराजः स्रग्धरस्तथा ॥ १७-१९ ॥

मूलम् - १७-१९

विश्वास-प्रस्तुतिः - १७-२०

धन्वी भुवनपालश्च थकारः सर्वधारकः ।
दत्तावकाशो दमनो दकारः शान्तिदः स्मृतः ॥ १७-२० ॥

मूलम् - १७-२०

विश्वास-प्रस्तुतिः - १७-२१

धकारः शार्ङ्गधृग्धामा माधवश्च प्रकीर्तितः ।
नरो नारायणः पन्था नकारः समुदाहृतः ॥ १७-२१ ॥

मूलम् - १७-२१

पकारः पद्मनाभश्च पवित्रः पश्चिमाननः ।

प्। १५९) फकारः फुल्लनयनो लाङ्गली श्वेतसञ्ज्ञितः ॥ १७-२२ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १७-२३

बकारो वामनो ह्रस्वः पूर्णाङ्गः स च कथ्यते ।
भल्लातको भकारश्च ज्ञेयः सिद्धिप्रदो ध्रुवः ॥ १७-२३ ॥

मूलम् - १७-२३

विश्वास-प्रस्तुतिः - १७-२४

मकारो मर्दनः कालः प्रधानः परिपठ्यते ।
चतुर्गतिर्यकारश्च सुसूक्ष्मः शङ्ख उच्यते ॥ १७-२४ ॥

मूलम् - १७-२४

विश्वास-प्रस्तुतिः - १७-२५

अशेषभुवनाधारो रोऽनलः कालपावकः ।
लकारो विबुधाख्यश्च धरेशः पुरुषेश्वरः ॥ १७-२५ ॥

मूलम् - १७-२५

विश्वास-प्रस्तुतिः - १७-२६

वराहश्चामृताधारो वकारो वरुणः स्मृतः ।
शकारः शङ्करः शान्तः पुण्डरीकः प्रकीर्तितः ॥ १७-२६ ॥

मूलम् - १७-२६

विश्वास-प्रस्तुतिः - १७-२७

नृसिंहश्चाग्निरूपश्च षकारो भास्करस्तथा ।
सकारस्त्वमृतस्तृप्तिः सोमश्च परिकीर्तितः ॥ १७-२७ ॥

मूलम् - १७-२७

विश्वास-प्रस्तुतिः - १७-२८

सूर्यो हकारः प्राणस्तु परमात्मा प्रकीर्तितः ।
अनन्तेशः क्षकारस्तु वर्गान्तो गरुडः स्मृतः ॥ १७-२८ ॥

मूलम् - १७-२८

विश्वास-प्रस्तुतिः - १७-२९

बिन्दुः संहार इत्युक्तो विसर्गः सृष्टिरुच्यते ।
विष्णुशक्तिमया एते स्थूलसूक्ष्मपरात्मकाः ॥ १७-२९ ॥

मूलम् - १७-२९

अप्रमेयादयो भावाः शतं सार्धमुदीरिताः ।

वर्णाधिष्ठातृरौद्ररूपाणि

वर्णास्तेऽधिष्ठिता यैस्तैर्मदंशै रुद्रसञ्ज्ञितैः ॥ १७-३० ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १७-३१

प्। १६०) तान्निबोध महाभागानक्षरस्थान् महामुने ।
श्रीकण्ठानन्दसूक्ष्मेशास्त्रिमूर्तिरमेश्वरः ॥ १७-३१ ॥

मूलम् - १७-३१

विश्वास-प्रस्तुतिः - १७-३२

अङ्घ्रीऽसो भारभूतिश्च तिथिः स्थाणुर्भवाह्वयः ।
चण्डीशो भौतिकः सद्योजातश्चानुग्रहेश्वरः ॥ १७-३२ ॥

मूलम् - १७-३२

विश्वास-प्रस्तुतिः - १७-३३

अक्रूरश्च महासेनः स्युरेताः स्वरमूर्तयः ।
ततः क्रोधीशचण्डीशपञ्चान्तकशिवोत्तमाः ॥ १७-३३ ॥

मूलम् - १७-३३

विश्वास-प्रस्तुतिः - १७-३४

तथैकरुद्रः कूर्मैकनेत्राह्वचतुराननाः ।
अजेशः सर्वसोमेशौ लाङ्गली दारिकस्तथा ॥ १७-३४ ॥

मूलम् - १७-३४

विश्वास-प्रस्तुतिः - १७-३५

अर्धनारीश्वरश्चोमाकान्तश्चाषाढदण्डिनौ ।
अत्रिर्मीनश्च मेषश्च लोहितश्च शिखी तथा ॥ १७-३५ ॥

मूलम् - १७-३५

विश्वास-प्रस्तुतिः - १७-३६

चलगण्डद्विगण्डौ च समहाकालवालिनौ ।
भुजङ्गेशः पिनाकी च खड्गीशश्च बकस्तथा ॥ १७-३६ ॥

मूलम् - १७-३६

विश्वास-प्रस्तुतिः - १७-३७

श्वेतो भृगुर्वकुलीशः संवर्तक इतीरितः ।
रुद्रमूर्तय उद्दिष्टा मदीया वर्णपालिकाः ॥ १७-३७ ॥

मूलम् - १७-३७

वर्णचक्रपद्मनिरूपणम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १७-३८

तथा वर्णमयं चक्रं पद्मं चापि निबोध मे ।
प्रणवोऽक्षः समुद्दिष्टः शक्तिर्नाभिरुदीरिता ॥ १७-३८ ॥

मूलम् - १७-३८

विश्वास-प्रस्तुतिः - १७-३९

प्। १६१) अकचाष्टतपाश्चैव सवर्ग्या अरपद्धतिः ।
यादयो नेमिरुद्दिष्टा गरुडः प्रधिरुच्यते ॥ १७-३९ ॥

मूलम् - १७-३९

विश्वास-प्रस्तुतिः - १७-४०

प्रणवः कर्णिका प्रोक्ता शक्तिः केसरपद्धतिः ।
स्वरद्विरष्टकं वर्गा अन्तःस्था ऊष्मभिः सह ॥ १७-४० ॥

मूलम् - १७-४०

विश्वास-प्रस्तुतिः - १७-४१

पत्राष्टकमिदं प्रोक्तं गरुडो दीप्तिरुच्यते ।
इति चक्राब्जमध्यस्था मातृकावर्णमालिनी ॥ १७-४१ ॥

मूलम् - १७-४१

मन्त्रयोनिर्महादेवी वैष्णवी षड्गुणात्मिका ।

वर्णमातृकात्मकवैष्णवशक्तिस्वरूपवर्णनम्

आदिवर्णप्रकॢप्ताङ्गा वर्गाभरणभूषिता ॥ १७-४२ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १७-४३

पद्मगर्भप्रतीकाशा शङ्खपङ्कजधारिणी ।
प्रणवेनाथ शक्त्या च श्रिया सङ्कॢप्तदेहिका ॥ १७-४३ ॥

मूलम् - १७-४३

विश्वास-प्रस्तुतिः - १७-४४

स्वरसम्पूर्णवदना कचकॢप्तकरद्वया ।
टतकॢप्तपदद्वन्द्वा पादिकॢप्तोदरा शुभा ॥ १७-४४ ॥

मूलम् - १७-४४

विश्वास-प्रस्तुतिः - १७-४५

यरप्राणोष्मका देवी लकारवरहारिणी ।
वकारकाञ्चीसुभगा शषकुण्डलधारिणी ॥ १७-४५ ॥

मूलम् - १७-४५

विश्वास-प्रस्तुतिः - १७-४६

सहृत्का हान्तरात्मा च क्षप्रभा वर्णमालिनी ।
पाशाङ्कुशकराग्रा च वाणी ध्येया विपश्चिता ॥ १७-४६ ॥

मूलम् - १७-४६

प्रथमं वैष्णवशक्त्याराधनम्

वक्ष्यमाणेन मन्त्रेण पुरैवाराधयेद्गिरम् ।

ततो मन्त्रोद्धारः

प्। १६२) लब्धानुज्ञस्ततो देव्या गुरुपङ्क्तिं समर्च्य च ॥ १७-४७ ॥

गणेशमभिपूज्याथ मन्त्रानिष्टान् समुद्धरेत् ।

वैष्णवरूपैरेव वैष्णवमन्त्रोद्धरणम्

अप्रमेयादिभिर्भावैर्वैष्णवानुद्धरेत् सुधीः ॥ १७-४८ ॥

रौद्रमन्त्राणा रौद्ररूपैरुद्धरणम् शक्तिमन्त्राणां
शक्तिरूपैः

विश्वास-प्रस्तुतिः - १७-४९

रौद्रान् रुद्रैस्ततः शाक्तान् भारत्यंशैः समुद्धरेत् ।
यद्यपि व्यापका मन्त्रा नित्यं सिद्धा महामुने ॥ १७-४९ ॥

मूलम् - १७-४९

स्युः शक्तिशालिनो मन्त्रा एवं सृष्टिविचिन्तनात् ।

उक्तक्रमोल्लङ्घने प्रत्यवायः

उज्झित्वोक्तक्रमं यो हि मन्दात्मा मन्त्रमुद्धरेत् ॥ १७-५० ॥

भवन्ति शापदा मन्त्रास्तस्य शास्त्रातिवर्तिनः ।

अनुल्लङ्घनेऽभ्युदयः

विश्वास-प्रस्तुतिः - १७-५१

अनुज्झित्वा क्रमं सर्वं यः सुधीर्मन्त्रमुद्धरेत् ।
तस्याध्ययनमात्रेण मन्त्रः सिद्धिं प्रयच्छति ॥ १७-५१ ॥

मूलम् - १७-५१

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां
वर्णसञ्ज्ञानिरूपणं नाम सप्तदशोऽध्यायः ॥ १७ ॥

आदितः श्लोकाः १०५५

मन्त्रोद्धारो नाम अष्टादशोऽध्यायः

ध्यातं सकृद्भवानेककोट्यघौघं हरत्यरम् ।
सुदर्शनस्य तद्दिव्यं भर्गो देवस्य धीमहि ॥

शक्तिमन्त्रोद्धारः

अहिर्बुध्न्यः �

विश्वास-प्रस्तुतिः - १८-१

शक्तिं समुद्धरेत् पूर्वमग्नीषोमात्मना स्थिताम् ।
विष्णुस्थां परमात्मस्थां स्पृशन्तीं व्यापिनीं पुनः ॥ १८-१ ॥

मूलम् - १८-१

विश्वास-प्रस्तुतिः - १८-२

वानीहृदयमादाय योजयेदन्तरात्मना ।
हृदा पुनः समायोज्य योजयेदूष्मणो द्वयम् ॥ १८-२ ॥

मूलम् - १८-२

विश्वास-प्रस्तुतिः - १८-३

पञ्चबिन्दुं महाशक्तिं स्मरेदथ तदासनाम् ।
व्योमेशमाश्रयन्तीं तां स्मरेदथ धिया पुनः ॥ १८-३ ॥

मूलम् - १८-३

सङ्क्षेपतस्तत्प्रभावः

विश्वास-प्रस्तुतिः - १८-४

इयं दिव्या महाशक्तिः सोमसूर्याग्निभूषणा ।
माया नाम तनुर्विष्णोस्त्रैलोक्यैश्वर्यदोज्ज्वला ॥ १८-४ ॥

मूलम् - १८-४

विश्वास-प्रस्तुतिः - १८-५

स्थूलसूक्ष्मपरत्वेन शक्तिरेषा निदर्शिता ।
सौदर्शनानां मन्त्राणामियं योनिर्महामुने ॥ १८-५ ॥

मूलम् - १८-५

विश्वास-प्रस्तुतिः - १८-६

प्। १६४) विष्णुसङ्कल्परूपाणां ये चान्ये वैष्णवा भुवि ।
इयम् सा परमा शक्तिरहन्तेयं हरेः परा ॥ १८-६ ॥

मूलम् - १८-६

विश्वास-प्रस्तुतिः - १८-७

विचित्रानेकशब्दार्थतत्तत्सङ्कल्पकोरका ।
युग्मान्तैरादिभिः षड्भिराद्यन्तस्वरषट्कयोः ॥ १८-७ ॥

मूलम् - १८-७

अङ्गकॢप्तिः समुद्दिष्टा शक्त्या मेलितया स्वया ।

सुदर्शनदशाक्षरमन्त्रोद्धारः

मनसाभ्यस्य तां शक्तिं सन्तोषावधि वैष्णवीम् ॥ १८-८ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १८-९

समुद्धरेन्महामन्त्रं सौदर्शनमनन्यधीः ।
अमृतं शक्तिहृद्भूतमप्रमेयेन वर्णयेत् ॥ १८-९ ॥

मूलम् - १८-९

विश्वास-प्रस्तुतिः - १८-१०

दिव्यं तदन्तरात्मानं परमात्मानमञ्जसा ।
योजयेत् प्रथमेनैव तत्स्थां तृप्तिं तु केवलाम् ॥ १८-१० ॥

मूलम् - १८-१०

विश्वास-प्रस्तुतिः - १८-११

केवलं तत्स्थितं सोमं तत्स्थितं च स्मरेत् सुधीः ।
अशेषभुवनाधारं तत्स्थमानन्दमेव च ॥ १८-११ ॥

मूलम् - १८-११

विश्वास-प्रस्तुतिः - १८-१२

कालपावकमादाय दुष्टपापेन्धनानलम् ।
योजयेद् व्यापकेनैव नानाविधविभाविना ॥ १८-१२ ॥

मूलम् - १८-१२

सङ्क्षेपतस्तत्प्रभाववर्णनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १८-१३

दशाक्षरी महाविद्या शक्तिः सौदर्शनी त्वियम् ।
स्थूलसूक्ष्मपराकारा विष्णुसङ्कल्परूपिणी ॥ १८-१३ ॥

मूलम् - १८-१३

विश्वास-प्रस्तुतिः - १८-१४

प्। १६५) तत्तद्विचित्रसङ्कल्पसदसद्भावभाविनी ।
सर्वभावानुगा विष्णो परा सौदर्शनी स्थितिः ॥ १८-१४ ॥

मूलम् - १८-१४

विश्वास-प्रस्तुतिः - १८-१५

आकाशादिपृथिव्यन्तभूतिभेदानुयायिनी ।
सूक्ष्मा सौदर्शनी शक्तिः कारणादिविभागिनी ॥ १८-१५ ॥

मूलम् - १८-१५

विश्वास-प्रस्तुतिः - १८-१६

तत्तद्दुरितदैत्यौघतमोविध्वंसनात्मिका ।
स्थूलचक्रस्वरूपाढ्या विष्णोः साङ्कल्पिकी स्थितिः ॥ १८-१६ ॥

मूलम् - १८-१६

विश्वास-प्रस्तुतिः - १८-१७

स्वरव्यञ्जनकूटस्थैः पूर्णेयं चतुरक्षरी ।
निदानं सर्वसिद्धीनामपदं लाभनाशयोः ॥ १८-१७ ॥

मूलम् - १८-१७

विश्वास-प्रस्तुतिः - १८-१८

कूटे त्र्यर्णमये त्वस्याः परतः प्रायशः स्थितेः ।
याभ्यां षडक्षरी सैषा विद्या भुवनकारिका ॥ १८-१८ ॥

मूलम् - १८-१८

त्रेधा पञ्चमबीजकथनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १८-१९

परमात्मानमादाय योजयेदुदयेन तु ।
प्रधानं संस्पृशेद्भूयः परं बीजं तु पञ्चमम् ॥ १८-१९ ॥

मूलम् - १८-१९

विश्वास-प्रस्तुतिः - १८-२०

सूर्यमुद्दामकालाढ्यं सूक्ष्मं तद्बीजमुच्यते ।
सप्राणं भुवनाधारं रक्षोदुरितमर्दनम् ॥ १८-२० ॥

मूलम् - १८-२०

स्थूलं तु पञ्चमं बीजं सौदर्शनमनुत्तमम् ।

त्रेधा षष्ठबीजकथनम्

प्। १६६) यत्तत् साङ्कर्षणं घोरं लाङ्गलं परमायुधम् ॥ १८-
२१ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १८-२२

योजयेदप्रमेयेण चन्द्रिकाकेवलेन च ।
परं तत् परमं षष्ठं दीप्तिशालि सुदर्शने ॥ १८-२२ ॥

मूलम् - १८-२२

विश्वास-प्रस्तुतिः - १८-२३

सर्वशास्त्रार्थकूटस्थमिति तेजोऽप्रमेयकम् ।
षष्ठे परा स्थितिर्बीजे सेयं नारद दर्शिता ॥ १८-२३ ॥

मूलम् - १८-२३

विश्वास-प्रस्तुतिः - १८-२४

तत् फुल्लनयनाकारं फुल्लैर्यन्नयनैर्वृतम् ।
प्रथितं प्रथमाक्रान्तं विश्वाप्ययकृदुज्ज्वलम् ॥ १८-२४ ॥

मूलम् - १८-२४

विश्वास-प्रस्तुतिः - १८-२५

सूक्ष्मं षष्ठं समुद्दिष्टं बीजं सौदर्शनं परम् ।
यस्मान्नयति सन्मार्गं छित्त्वाघं बाह्यमान्तरम् ॥ १८-२५ ॥

मूलम् - १८-२५

विश्वास-प्रस्तुतिः - १८-२६

प्रथते च मुहुर्वृद्ध्या विश्वमाप्याययत्यपि ।
इयं ते मध्यमावस्था सूक्ष्मा षष्ठी प्रदर्शिता ॥ १८-२६ ॥

मूलम् - १८-२६

विश्वास-प्रस्तुतिः - १८-२७

श्वेताख्या व्यापकाक्रान्ता आह्लादेन तु केवलम् ।
षष्ठी स्थूला समुद्दिष्टा विधा नारद ते मुने ॥ १८-२७ ॥

मूलम् - १८-२७

विश्वास-प्रस्तुतिः - १८-२८

स्थाणुं छित्त्वा यथा दग्ध्वा पूर्वं केदारकारकः ।
फलप्रापणबीजानि प्रथयित्वा च वारिणा ॥ १८-२८ ॥

मूलम् - १८-२८

विश्वास-प्रस्तुतिः - १८-२९

आप्याय्य शान्तसन्तापो व्याप्नुवन् विविधं फलम् ।
आह्लादं लभतेऽतीव सेयं षष्ठी परा मुने ॥ १८-२९ ॥

मूलम् - १८-२९

प्। १६७) इति ते दर्शिता शश्वच्छक्तिः सा षोडशाक्षरी ।

सुदर्शनगायत्री

स्वशक्त्या तु समाक्रान्ता गायत्री सेयमीरिता ॥ १८-३० ॥

पुनः शक्तिमन्त्रवैभवः

विश्वास-प्रस्तुतिः - १८-३१

एषा सौदर्शनी शक्तिर्भवबीजक्षयङ्करी ।
जप्तार्चिता हुता ध्याता तारयत्येव साधकम् ॥ १८-३१ ॥

मूलम् - १८-३१

विश्वास-प्रस्तुतिः - १८-३२

अस्याः प्रातिस्विकं बीजं चतुर्थं कूटमुत्तमम् ।
स्मृता प्रातिस्विकी शक्तिस्तृप्तिः सोमामृतात्मिका ॥ १८-३२ ॥

मूलम् - १८-३२

शक्तिमन्त्रस्य प्रथमद्वितीयाक्षराभ्यां
पुरुषसूक्तश्रीसूक्तयोराविर्भावः

विश्वास-प्रस्तुतिः - १८-३३

अक्षरादादिमादस्याः सूक्तं पौरुषमुद्गतम् ।
द्वितीयाक्षरसम्भूतं श्रीसूक्तं नाम यन्मुने ॥ १८-३३ ॥

मूलम् - १८-३३

सङ्क्षेपतो मन्त्रार्थवर्णनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १८-३४

सहयोर्यत् स्मृतं ज्ञानं तत् सहस्रारमुच्यते ।
सहो बलं समाख्यातं तत् स्रवत्यखिलेन यत् ॥ १८-३४ ॥

मूलम् - १८-३४

विश्वास-प्रस्तुतिः - १८-३५

तत् सहस्रं समाख्यातमनन्तं प्राणनं च तत् ।
अरं ज्ञानं समाख्यातं नित्यशुद्धं निरञ्जनम् ॥ १८-३५ ॥

मूलम् - १८-३५

विश्वास-प्रस्तुतिः - १८-३६

प्। १६८) ज्ञानक्रियात्मिका शक्तिरिति सौदर्शनी कला ।
सम्प्राप्योदयमुद्दामं भुवनस्य कृते स्वयम् ॥ १८-३६ ॥

मूलम् - १८-३६

विश्वास-प्रस्तुतिः - १८-३७

प्राणसूर्यात्मिका भूत्वा परमात्मस्वरूपिणी ।
निहत्य दुरितं शश्वद्विश्वमाप्याययन्त्यपि ॥ १८-३७ ॥

मूलम् - १८-३७

विश्वास-प्रस्तुतिः - १८-३८

श्वेता प्रसन्नभूयिष्ठा स्वयमानन्दते मुहुः ।
संहृतैर्विगृहीतैश्च वाक्यैर्वर्णैः पदैरपि ॥ १८-३८ ॥

मूलम् - १८-३८

लेशतोऽर्थगतिः प्रोक्ता विस्तृत्या नैव शक्यते ।

सुदर्शनसप्ताक्षरी

प्रणवेन समाक्रान्ता सेयं सप्ताक्षरी स्मृता ॥ १८-३९ ॥

सुदर्शनाष्टाक्षरी

स्वशक्त्या च समाक्रान्ता सेयमष्टाक्षरी स्मृता ।

सुदर्शननवाक्षरी

श्रिया समेता भूयोऽपि स्मृता सैषा नवाक्षरी ॥ १८-४० ॥

अथाङ्गसिद्ध्यर्थाङ्गमन्त्रः

विश्वास-प्रस्तुतिः - १८-४१

अथास्या अङ्गसिद्ध्यर्थमेकमङ्गं निशामय ।
चन्द्रांशुमुद्धरेत् पूर्वमप्रमेयेण भूषयेत् ॥ १८-४१ ॥

मूलम् - १८-४१

विश्वास-प्रस्तुतिः - १८-४२

प्। १६९) अशेषभुवनाधारं परप्रकृतिसंयुतम् ।
आनन्देन समाक्रान्तं द्वितीयं कूटमुद्धरेत् ॥ १८-४२ ॥

मूलम् - १८-४२

विश्वास-प्रस्तुतिः - १८-४३

चतुर्गतिमथादाय ह्यप्रमेयेण भूषयेत् ।
ततोऽमृतमुपादायाप्यमृताधारभूषितम् ॥ १८-४३ ॥

मूलम् - १८-४३

विश्वास-प्रस्तुतिः - १८-४४

आनन्दयोजितं पश्चात् परमात्मानमुद्धरेत् ।
आनन्दपूरितः सोऽयं मन्त्रः सर्वाङ्गमन्त्रराट् ॥ १८-४४ ॥

मूलम् - १८-४४

विश्वास-प्रस्तुतिः - १८-४५

अतिचञ्चलदीप्ताग्निः फुल्लत्कमलसन्निभः ।
सूर्यानलसहस्राभ आदिदेवसमद्युतिः ॥ १८-४५ ॥

मूलम् - १८-४५

विश्वास-प्रस्तुतिः - १८-४६

नित्यतृप्तश्च मन्त्रात्मा सूक्ष्मावस्थ उदाहृतः ।
करालाकारवर्णाभा स्फुरच्चक्रायुतान्विता ॥ १८-४६ ॥

मूलम् - १८-४६

विश्वास-प्रस्तुतिः - १८-४७

निहत्य दुरितं सर्वं प्राणेन स्वेन तेजसा ।
सोमसूर्यात्मिका भूत्वा गोपायति जगत्त्रयम् ॥ १८-४७ ॥

मूलम् - १८-४७

इति स्थूला गतिर्दिव्या चक्रमन्त्रस्य दर्शिता ।

विश्वास-प्रस्तुतिः - १८-४८

इदं नानाविधैर्बीजैर्हृदयाद्यङ्गसन्ततौ ।
योजयेच्चक्रमन्त्रं तु यथा तन्मे निशामय ॥ १८-४८ ॥

मूलम् - १८-४८

इति श्रीपाञ्चरात्रे तत्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां
मन्त्रोद्धारो नाम अष्टादशोऽध्यायः ॥ १८ ॥

आदितः श्लोकाः ११०३

अङ्गोपाङ्गमन्त्रोद्धारो नाम एकोनविंशोऽध्यायः

हृदयमन्त्रः

अहिर्बुध्न्यः �

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-१

यत्तज्ज्ञानमयं दिव्यं गुणानां प्रकृतिः परा ।
पञ्चानां तु बलादीनां नित्यशुद्धं निरञ्जनम् ॥ १९-१ ॥

मूलम् - १९-१

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-२

तन्नाम हृदयं मन्त्रं स षाड्गुण्यमयो यतः ।
तस्य वाचकमाकारमुद्धरेन्मनसा सुधीः ॥ १९-२ ॥

मूलम् - १९-२

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-३

ज्ञानत्वादप्रमेयश्च प्रथमो व्यापकः स्मृतः ।
आनन्द आदिदेवश्च गोपनश्चेति षड्विधाः ॥ १९-३ ॥

मूलम् - १९-३

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-४

क्रमात् संहृत्य तज्ज्ञानं साङ्कर्षणमनुत्तम् ।
तत्तद्विशेषसंयोगाद्विशेष्यस्तन्मयः सदा ॥ १९-४ ॥

मूलम् - १९-४

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-५

इत्याभावसमायोगाज्ज्ञानात्मा मन्त्रराट् स्वयम् ।
हृदयाय नमः पश्चाद्व्यक्त्यर्थं सम्प्रयोजयेत् ॥ १९-५ ॥

मूलम् - १९-५

शिरोमन्त्रः

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-६

प्। १७१) रमणीया समिद्धा च येच्छा देवस्य शाश्वती ।
सर्वत्राप्रतिघा दिव्या ह्यमृताधारभेदिता ॥ १९-६ ॥

मूलम् - १९-६

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-७

वीति बीजेन निर्दिष्टा तच्चैश्वर्यं महद्धरेः ।
ऐश्वर्यं च शिरःस्थाने यत्तत् सर्वोपरि स्थितम् ॥ १९-७ ॥

मूलम् - १९-७

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-८

अविघातात्मकं यत्तदिच्छाया रूपमुत्तमम् ।
समिद्धं रमणीयं तदमृतस्याश्रयः परः ॥ १९-८ ॥

मूलम् - १९-८

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-९

वीति तद्द्योतकं बीजं तेन संयोजयेच्छिरः ।
तेन संयोजितश्चक्रमन्त्र ऐश्वर्यबृंहितः ॥ १९-९ ॥

मूलम् - १९-९

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-१०

इच्छामिन्धान एवास्य मन्त्रिणः सम्प्रकाशते ।
ततस्तच्छिरसे स्वाहा व्यक्त्यर्थं सम्प्रयोजयेत् ॥ १९-१० ॥

मूलम् - १९-१०

शिखामन्त्रः

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-११

अमृता सोमरूपा च या सा तृप्तिमयी परा ।
जगत्प्रकृतिरीशाना विष्णुशक्तिः परावरा ॥ १९-११ ॥

मूलम् - १९-११

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-१२

तस्या यो भुवनाकार उद्दाम उदयोऽमलः ।
सु इत्येवं समाख्याता शक्तिस्तेनोदिता सती ॥ १९-१२ ॥

मूलम् - १९-१२

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-१३

विशेषयति रूपेण चक्रमन्त्रं सनातनम् ।
तया स भेदितः शक्त्या शक्त्यात्मा सम्प्रकाशते ॥ १९-१३ ॥

मूलम् - १९-१३

या सा कुण्डलिनी शक्तिर्हृदयस्था समीरिता ।

प्। १७२) योगिभिर्या शिखा तस्या दिव्या दीपाकृतिः परा ॥ १९-१४ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-१५

प्रसरत्यूर्ध्वभागे तु शिखास्थाने विराजते ।
अतः शक्तेः शिखास्थाने न्यासस्तस्यास्ततः स्मृतः ॥ १९-१५ ॥

मूलम् - १९-१५

शिखायै वषडित्येवं व्यक्त्यर्थं सम्प्रयोजयेत् ।

कवचमन्त्रः

ऊर्जो नाम समुद्दिष्टो बलं विष्णोः स्वमूर्जितम् ॥ १९-१६ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-१७

प्रज्ञाधारणसामर्थ्यं नित्यतृप्तिमयं परम् ।
सर्वकार्यैः समुद्युक्तः श्रमाभावे हि तृप्यति ॥ १९-१७ ॥

मूलम् - १९-१७

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-१८

अशेषभुवनाधारस्तद्बलं परिगीयते ।
बले बलं धारणेद्धा बिभर्ति सकलं जगत् ॥ १९-१८ ॥

मूलम् - १९-१८

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-१९

चतुर्गतिमयं यत्तत् प्राणानां परिगीयते ।
व्यानापानादिका सा च प्रोक्ता गतिचतुष्टयी ॥ १९-१९ ॥

मूलम् - १९-१९

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-२०

चतुर्गतिमयः प्राणो बलं तत् परिगीयते ।
अजितो भगवान् येन जयत्यखिलमच्युतः ॥ १९-२० ॥

मूलम् - १९-२०

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-२१

एतैर्गुणैः समायुक्तं बलं तद्वैष्णवं महत् ।
अप्रमेयमनाद्यं तत् सूर्यशब्देन गीयते ॥ १९-२१ ॥

मूलम् - १९-२१

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-२२

बलेन भेदितो मन्त्रो बलात्मा व्यवतिष्ठते ।
बलं चाखिलगात्रेषु मूर्छितं विपुलं महत् ॥ १९-२२ ॥

मूलम् - १९-२२

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-२३

अंसयोस्तदभिव्यक्तिरतस्तत्रैव विन्यसेत् ।
प्। १७३) कवचाय हुमित्येव व्यक्त्यर्थं सम्प्रयोजयेत् ॥ १९-२३ ॥

मूलम् - १९-२३

अस्त्रमन्त्रः

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-२४

महत्ता न्यूनताभावः स च स्यादविकारिता ।
अव्याहतस्वसङ्कल्पः सुशब्दार्थो निरूपितः ॥ १९-२४ ॥

मूलम् - १९-२४

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-२५

चेतनाचेतनं विश्वं स्वसङ्कल्पेन भावयन् ।
यः स्यादविकृतः सोऽस्य भावो महासुदर्शनः ॥ १९-२५ ॥

मूलम् - १९-२५

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-२६

तद्वीर्यं तच्च शास्त्रोक्तं यद् दुष्टदमनात्मकम् ।
शान्तिदं सर्वपापानां शङ्करं जगतामपि ॥ १९-२६ ॥

मूलम् - १९-२६

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-२७

विकारविरहो दैत्यमर्दिनः परमात्मनः ।
महासुदर्शनेत्येवं तद्विर्यं बहुधोच्यते ॥ १९-२७ ॥

मूलम् - १९-२७

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-२८

वीर्येण भेदितो मन्त्रो वीर्यात्मा व्यवतिष्ठते ।
तस्य हस्ततले स्थाने ततस्तत् तत्र विन्यसेत् ॥ १९-२८ ॥

मूलम् - १९-२८

ततोऽस्त्राय फडित्येवं व्यक्त्यर्थं सम्प्रयोजयेत् ।

नेत्रमन्त्रः

अन्तर्बोधस्वरूपो यः प्राकृतध्वान्तनाशनः ॥ १९-२९ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-३०

सूर्यवत् तपतस्तस्य या ज्वालाप्यूर्ध्वगामिनी ।
पुरुषाणामशेषाणामैश्वर्यान्निरपेक्षता ॥ १९-३० ॥

मूलम् - १९-३०

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-३१

अमृताधाररूपत्वमनिशं जन्मघातकम् ।
प्। १७४) नैरपेक्ष्येण यत् तस्य तत् तेजः समुदाहृतम् ॥ १९-३१ ॥

मूलम् - १९-३१

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-३२

ज्वालाशब्देन तत् तेजो वैष्णवं बहुधेर्यते ।
तेजसा भेदितो मन्त्रस्तेजोरूपोऽवतिष्ठते ॥ १९-३२ ॥

मूलम् - १९-३२

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-३३

तेजसो नयनं स्थानमतस्तत् तत्र विन्यसेत् ।
वौषण्नेत्रत्रयायेति व्यत्यासाद् व्यक्तये पठेत् ॥ १९-३३ ॥

मूलम् - १९-३३

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-३४

इति षाड्गुण्यरूपेयं दर्शिता तेऽङ्गसन्ततिः ।
उपाङ्गसन्ततिश्चैव न्यसनीया विपश्चिता ॥ १९-३४ ॥

मूलम् - १९-३४

उपाङ्गमन्त्रः

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-३५

कुक्षिपृष्ठांसयुग्मोरुजानुपादयुगेषु च ।
शाद्यर्णान् व्यापिसंयुक्तान् ज्ञानाद्यैर्नमसा सह ॥ १९-३५ ॥

मूलम् - १९-३५

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-३६

विन्यसेत् षड्गुणात्मैव मन्त्रिदेहः प्रजायते ।
अप्रमेयो गदध्वंसी पन्थाः स्वर्गापवर्गयोः ॥ १९-३६ ॥

मूलम् - १९-३६

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-३७

इच्छामयो हि यो भावो विष्णुसङ्कल्पजृम्भितः ।
अशेषदुरितप्लोषात् सोऽग्निरित्युच्यते बुधैः ॥ १९-३७ ॥

मूलम् - १९-३७

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-३८

अग्निना भेदितो मन्त्रस्त्वग्न्यात्मा व्यवतिष्ठते ।
प्राकारं कल्पयेत् तेन परितः पावकाकृतिम् ॥ १९-३८ ॥

मूलम् - १९-३८

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-३९

अग्निप्राकारमध्यस्थो दुर्निरीक्षोऽभिजायते ।
संस्मरंश्चक्रगायत्रीं परितश्चक्रमुद्रया ॥ १९-३९ ॥

मूलम् - १९-३९

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-४०

ऊर्ध्वाधस्तिर्यगाकारं मुद्रयेदात्मनो बहिः ।
अग्निप्राकारतः पूर्वं चक्रमुद्राथवा भवेत् ॥ १९-४० ॥

मूलम् - १९-४०

चक्रगायत्री

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-४१

हृदयं चाथ चक्राय विद्महेपदमादिमम् ।
मन्त्रनाथस्य नेत्रादिपदं सूक्ष्मोऽथ धीमहि ॥ १९-४१ ॥

मूलम् - १९-४१

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-४२

गायत्र्या आद्यनवमे ततश्चैवानिवारितः ।
ततः समस्तरूपं तु गायत्र्या दशमं पदम् ॥ १९-४२ ॥

मूलम् - १९-४२

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-४३

उदिता चक्रगायत्री सप्तविंशतिकीर्तिता ।
अथ सौदर्शनास्त्राणां मन्त्रानेतान् निबोध मे ॥ १९-४३ ॥

मूलम् - १९-४३

चक्राद्यस्त्रमन्त्राः

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-४४

ॐ नमो भगवन् विष्णो सर्वेषामादिमं समम् ।
चक्रमूर्तिधरेत्येवं गदामूर्तिधरेति च ॥ १९-४४ ॥

मूलम् - १९-४४

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-४५

शार्ङ्गमूर्तिधरेत्येवं खड्गमूर्तिधरेति च ।
चक्राद्यस्त्रचतुष्कं तु ततः सेनापतेपदम् ॥ १९-४५ ॥

मूलम् - १९-४५

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-४६

सर्वत्र सममुच्चार्य वदेत् प्रातिस्विकं ततः ।
मन्त्रनाथो भवेच्चक्रे षड्वर्नोऽथ गदादिषु ॥ १९-४६ ॥

मूलम् - १९-४६

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-४७

कौमोदकि महाशर्ङ्ग महाखड्गेत्युदीरयेत् ।
वर्मास्त्रे च ततो युञ्ज्यादेष मौनविधिक्रमः ॥ १९-४७ ॥

मूलम् - १९-४७

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-४८

इमाश्चतस्रो गायत्र्यश्चक्रादीनामुदीरिताः ।
शङ्खादीनां चतुर्णां तु मन्त्रानेतान्निबोध मे ॥ १९-४८ ॥

मूलम् - १९-४८

शङ्खादिमन्त्राः

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-४९

प्। १७६) ॐ नमो भगवन् विष्णो सर्वेषामादितः समम् ।
शङ्खमूर्तिधरेत्येवं हलमूर्तिधरेति च ॥ १९-४९ ॥

मूलम् - १९-४९

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-५०

मुसलमूर्तिधरेत्येवं शूलमूर्तिधरेति च ।
सेनापतेपदं पश्चात् सर्वेषां तुल्यमुच्चरेत् ॥ १९-५० ॥

मूलम् - १९-५०

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-५१

महाथ पाञ्चजन्याय स्वाहेत्येकाधिको मनुः ।
महाहलाय स्वाहेति मन्त्रोऽप्येकाधिकः स्मृतः ॥ १९-५१ ॥

मूलम् - १९-५१

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-५२

महा च मुसलायाथ स्वाहेत्यभ्यधिको मनुः ।
महाशूलाय स्वाहेति स चाप्यभ्यधिको मनुः ॥ १९-५२ ॥

मूलम् - १९-५२

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-५३

इमाश्चतस्रो गायत्र्यः शङ्खादीनां प्रदर्शिताः ।
दण्डादीनामथाष्टानामिमान् मन्त्रान् निबोध मे ॥ १९-५३ ॥

मूलम् - १९-५३

दण्डाद्यस्त्रमन्त्राः

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-५४

ॐ नमो भगवन् विष्णो सर्वेषामादितः समम् ।
दण्डमूर्तिधरेत्येवं कुन्तमूर्तिधरेति च ॥ १९-५४ ॥

मूलम् - १९-५४

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-५५

शक्तिमूर्तिधरेत्येवं पाशमूर्तिधरेति च ।
अङ्कुशमूर्तिधराय कुलिशमूर्तिधरेति च ॥ १९-५५ ॥

मूलम् - १९-५५

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-५६

परशुमूर्तिधरायाथ ततः शतमुखेति च ।
अनलमूर्तिधरेत्येवं प्रातिस्विकपदक्रमः ॥ १९-५६ ॥

मूलम् - १९-५६

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-५७

सेनापतेपदं पश्चात् सर्वेषा सममुच्चरेत् ।
प्। १७७) महादण्डायाथ नमो मन्त्र एवाधिकः स्मृतः ॥ १९-५७ ॥

मूलम् - १९-५७

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-५८

महाकुन्तायाथ नमो मन्त्रोऽप्येकोऽधिकः स्मृतः ।
महाशक्तये च नमो मन्त्रोऽप्येकोऽधिकः स्मृतः ॥ १९-५८ ॥

मूलम् - १९-५८

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-५९

महापाशायाथ नमो मन्त्रोऽप्येकोऽधिकः स्मृतः ।
महाङ्कुशाय नम इत्येषोऽप्यधिक उच्यते ॥ १९-५९ ॥

मूलम् - १९-५९

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-६०

महा च कुलिशायाथ नम इत्यपि तादृशः ।
महापरशवे चाथ नम इत्यपि तादृशः ॥ १९-६० ॥

मूलम् - १९-६०

महा च कुलिशायाथ नम इत्यपि तादृशः ।
महापरशवे चाथ नम इत्यपि तादृशः ॥ १९-६० ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-६१

महाशतमुखेत्येवमनलाय ततो नमः ।
अयं मन्त्रस्त्रयस्त्रिंशद्वर्णो वह्न्ययुतप्रभः ॥ १९-६१ ॥

मूलम् - १९-६१

इत्यस्त्राणामिमे मन्त्रा रूपतस्ते निदर्शिताः ।

अत्रानुक्तस्य संहितान्तरात् ग्रहणम्

आधाराद्यासनाकारो द्वारपर्यन्तपूजनम् ॥ १९-६२ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-६३

मुद्रा च विविधाकारा यस्य यस्य च यादृशी ।
अभिषेकविधिश्चैव दीक्षानियम एव च ॥ १९-६३ ॥

मूलम् - १९-६३

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-६४

भूतशुद्धिविधिश्चैव ध्यानानि विविधानि च ।
सर्वं जयाश्रुतं कार्यं तत्तद्वैशेषिकं विना ॥ १९-६४ ॥

मूलम् - १९-६४

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-६५

अमुद्राणामिहास्त्राणां दण्डादीनां महामुने ।
कार्या समन्विता दिव्या शक्तिमुद्रास्त्रमुद्रया ॥ १९-६५ ॥

मूलम् - १९-६५

विश्वास-प्रस्तुतिः - १९-६६

प्। ७८) इति ते लेशतः प्रोक्तः सौदर्शनविधिक्रमः ।
ग्रहणादिप्रकारोऽयं वक्ष्यते शृणु तं मुने ॥ १९-६६ ॥

मूलम् - १९-६६

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायाम्
अङ्गोपाङ्गमन्त्रोद्धारो नाम एकोनविंशोऽध्यायः ॥ १९ ॥

आदितः श्लोकाः ११६९

मन्त्रग्रहणादिदीक्षाविधानं नाम विंशोऽध्यायः

आचार्यलक्षणम्

अहिर्बुध्न्यः �

विश्वास-प्रस्तुतिः - २०-१

वेदवेदान्ततत्त्वज्ञो विद्यास्थानविचक्षणः ।
ऊहापोहविधानज्ञो दैवपित्र्यक्रियापरः ॥ २०-१ ॥

मूलम् - २०-१

विश्वास-प्रस्तुतिः - २०-२

अवक्ता चापवादानामकर्ता पापकर्मणाम् ।
अमत्सरी परोत्कर्षे परदुःखे घृणापरः ॥ २०-२ ॥

मूलम् - २०-२

विश्वास-प्रस्तुतिः - २०-३

दयावान् सर्वभूतेषु हृष्टः परसुखोदये ।
पुण्येषु मुदितायुक्त उपेक्षावान् कुबुद्धिषु ॥ २०-३ ॥

मूलम् - २०-३

विश्वास-प्रस्तुतिः - २०-४

तपःअसन्तोषशौचाढ्यो योगस्वाध्यायतत्परः ।
पाञ्चरात्रविधानज्ञस्तन्त्रान्तरविचक्षणः ॥ २०-४ ॥

मूलम् - २०-४

विश्वास-प्रस्तुतिः - २०-५

तन्त्राणामन्तरज्ञश्च मन्त्राणां कृत्यतत्त्ववित् ।
पदवाक्यप्रमाणज्ञो हेतुवादविचक्षणः ॥ २०-५ ॥

मूलम् - २०-५

विश्वास-प्रस्तुतिः - २०-६

प्। १८०) सामान्यस्यापवादस्य वेत्ता यन्त्रविचक्षणः ।
कुण्डमण्डलभेदज्ञः क्रियाकारविचक्षणः ॥ २०-६ ॥

मूलम् - २०-६

विश्वास-प्रस्तुतिः - २०-७

अध्यात्मज्ञानकुशलः शान्तो दान्तो जितेन्द्रियः ।
सदन्ववायसम्भूत आचार्यो नाम वैष्णवः ॥ २०-७ ॥

मूलम् - २०-७

शिष्यलक्षणम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २०-८

आचार्यमाश्रयेच्छिष्यः श्रेयोऽर्थी सुसमाहितः ।
विनयव्रतशाली च द्विजातिः संस्कृतः शुचिः ॥ २०-८ ॥

मूलम् - २०-८

विश्वास-प्रस्तुतिः - २०-९

ब्रह्मचर्यपरो धीमान् स्वदारनिरतोऽथवा ।
अच्छलेन यथावत् स्वकृताकृतनिवेदकः ॥ २०-९ ॥

मूलम् - २०-९

विश्वास-प्रस्तुतिः - २०-१०

संसाराङ्गारमध्यस्थः पच्यमानः स्वकर्मभिः ।
भवन्तं शरणं प्राप्त उपसन्नोऽस्म्यधीहि भोः ॥ २०-१० ॥

मूलम् - २०-१०

इत्येवं प्रतिपद्येत शिष्य आचार्यसत्तमम् ।

दीक्षाक्रमः

इत्येवं सम्प्रपन्नाय शिष्यायाच्छलवादिने ॥ २०-११ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - २०-१२

प्रत्यक्षाभिः परोक्षाभिरुपाधिभिरनेकधा ।
शोधितायैकरूपाय रहस्याम्नायगोपिने ॥ २०-१२ ॥

मूलम् - २०-१२

विश्वास-प्रस्तुतिः - २०-१३

अशठायानसूयाय लोभमोहाद्यसेविने ।
संवत्सरं परीक्ष्यैवं परितः परितो धिया ॥ २०-१३ ॥

मूलम् - २०-१३

प्। १८१) निष्कम्पाय वदेद्विद्यां यावती यादृशी च सा ।

अङ्गन्यासकरन्यासौ

मातृकामादितो देवीं विन्यसेद्वपुषि स्वके ॥ २०-१४ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - २०-१५

अङ्गन्यासकरन्यासौ मन्त्रवर्णैः समाचरेत् ।
मृजेत् प्रकोष्ठमेकैकं त्रिर्मन्त्रेण त्रिरूपिणा ॥ २०-१५ ॥

मूलम् - २०-१५

विश्वास-प्रस्तुतिः - २०-१६

एवं पाणितलद्वन्द्वमङ्गुलीष्वथ विन्यसेत् ।
उभाभ्यां मध्यमाग्राभ्यामुभयस्मिंस्तलद्वये ॥ २०-१६ ॥

मूलम् - २०-१६

विश्वास-प्रस्तुतिः - २०-१७

तारकं तारिकां लक्ष्मीं प्रणवाद्यन्तगां न्यसेत् ।
प्रणवाद्यन्तगं सोमं मध्यमेऽङ्गुष्ठपर्वणि ॥ २०-१७ ॥

मूलम् - २०-१७

विश्वास-प्रस्तुतिः - २०-१८

सबिन्दुं विन्यसेत् प्राणमेव तर्जनिपर्वणि ।
न्यसेद्वर्णांस्तृतीयादीनङ्गुल्यन्तरपर्वसु ॥ २०-१८ ॥

मूलम् - २०-१८

लाङ्गलं परमास्त्रं तु न्यसेदूर्ध्वाङ्गुलीष्वथ ।

ऋष्यादीनां स्थानभेदः

ऋषिं शिरसि विन्यस्येच्छन्दो वदनगोचरम् ॥ २०-१९ ॥

नारायणमनाद्यन्तं देवतां हृदये स्मरेत् ।

परसूक्ष्मस्थूलमन्त्राणामृषयः

पराकारस्य मन्त्रस्य परमात्मा ऋषिः स्मृतः ॥ २०-२० ॥

सङ्कर्षणस्तु सूक्ष्मस्य स्थूलस्याहमृषिः स्मृतः ।

सुदर्शनमन्त्रस्याथर्वणवेदसारतमत्वम्

प्। १८२) अथर्वाङ्गिरसो नाम पञ्च शाखा महामुने ॥ २०-२१ ॥

तासु त्वन्तर्हितो दिव्यः कृतान्तो मन्त्रराट् स्वयम् ।

सङ्कर्षणाज्ञया अहिर्बुध्न्येन तदुद्धरणम्

मया त्रेतायुगादौ तु तप्त्वा वर्षायुतं तपः ॥ २०-२२ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - २०-२३

दिव्यात् सङ्कर्षणादेशात् परमेण समाधिना ।
सर्व आथर्वणो वेदो मथितस्तु शनैः शनैः ॥ २०-२३ ॥

मूलम् - २०-२३

विश्वास-प्रस्तुतिः - २०-२४

मथ्यमानात् ततस्तस्माद् दध्नो घृतमिवोद्धृतः ।
मन्त्रोऽयं सपरीवारः साङ्गोपाङ्गः सनातनः ॥ २०-२४ ॥

मूलम् - २०-२४

विश्वास-प्रस्तुतिः - २०-२५

स्थूलस्य मन्त्रनाथस्य ततो मामृषिमूचिरे ।
दैवी ब्राह्मी तथार्षी च गायत्री छन्द उच्यते ॥ २०-२५ ॥

मूलम् - २०-२५

परः सूक्ष्मस्तथा स्थूलः परमात्मा च देवता ।

देहे संहारन्यासक्रमः

विन्यसेदथ गात्रेषु मन्त्रनाथं सनातनम् ॥ २०-२६ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - २०-२७

परसूक्ष्मादिभावेन सोमार्कानलदीधितिम् ।
प्रणवादित्रयं मूर्ध्नि ललाटे सोममेव च ॥ २०-२७ ॥

मूलम् - २०-२७

विश्वास-प्रस्तुतिः - २०-२८

आस्ये सूर्यं गले स्रां च हृदि रं नाभिगं तु हुम् ।
मूलाधारे तु फट्कारं तारादित्रितयं हृदि ॥ २०-२८ ॥

मूलम् - २०-२८

विश्वास-प्रस्तुतिः - २०-२९

प्। १८३) नाभौ समूलगं हं च पादयोः स्रां च रं हृदि ।
हुं वक्त्रे फट् शिरोदेशे ततः सर्वात्मना क्रिया ॥ २०-२९ ॥

मूलम् - २०-२९

अङ्गोपाङ्गन्यासः

विश्वास-प्रस्तुतिः - २०-३०

हृदयादीन्यथाङ्गानि स्वेषु स्थानेषु विन्यसेत् ।
उपाङ्गेषु तथा न्यासं मान्त्रैर्वर्णैः समाचरेत् ॥ २०-३० ॥

मूलम् - २०-३०

देहस्य त्रेधा विभावनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २०-३१

स्थूलसूक्ष्मपरत्वेन देहं विद्यात् ततस्त्रिधा ।
अङ्गप्रत्यङ्गकोशाढ्यं प्रत्यक्षं स्थूलमुच्यते ॥ २०-३१ ॥

मूलम् - २०-३१

विश्वास-प्रस्तुतिः - २०-३२

पुर्यष्टकं तु सूक्ष्माख्यं परमाणव उच्यते ।
वह्न्यर्ककोटिसङ्काशज्वालाकोलाहलाकुले ॥ २०-३२ ॥

मूलम् - २०-३२

विश्वास-प्रस्तुतिः - २०-३३

त्रिविधे मन्त्रनाथेऽस्मिंस्त्रिविधं भावयेद्वपुः ।
तेजो दिव्यं महच्छुभ्रं मनःस्थं हृत्स्थमव्ययम् ॥ २०-३३ ॥

मूलम् - २०-३३

विश्वास-प्रस्तुतिः - २०-३४

नारायणमयं ध्यायेदात्मानं ज्योतिषां पतिम् ।
ततस्तच्चक्रमध्याक्षसोमसूर्यानलात्मनि ॥ २०-३४ ॥

मूलम् - २०-३४

मज्जयित्वा स्वमात्मानं निर्वासनमथोद्धरेत् ।

सृष्टिन्यासः

ततः परादिभावस्थान् मन्त्रनाथान् सनातनान् ॥ २०-३५ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - २०-३६

प्। १८४) तेनैव क्रमयोगेन तनूस्ता विसृजेत् पुनः ।
तासु प्रवेश्य चात्मानं पुनर्न्यासं समाचरेत् ॥ २०-३६ ॥

मूलम् - २०-३६

हस्तदेहादिगो न्यासो यावत् पूर्वमुदाहृतः ।

शिष्यावेक्षणम्

अथ मन्त्रतनुर्दिव्यो मन्त्रात्मा मन्त्रसारथिः ॥ २०-३७ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - २०-३८

विष्णुसङ्कल्पजं रूपं वहन् सौदर्शनं वपुः ।
नेत्रैः शिष्यमवेक्षेत वह्न्यर्केन्दुमयैः क्रमात् ॥ २०-३८ ॥

मूलम् - २०-३८

शिष्यस्य संहारन्यासः

विश्वास-प्रस्तुतिः - २०-३९

अथ स्थूलादिभावेन दहेन्मन्त्रेण तद्धिया ।
पूर्वोक्तक्रमयोगेन शिष्यात्मानं परात्मनि ॥ २०-३९ ॥

मूलम् - २०-३९

सृष्टिन्यासः

विश्वास-प्रस्तुतिः - २०-४०

निमज्जयित्वेत्याद्यं तु क्रमं सर्वं समाचरेत् ।
मनसा शुष्कदग्धोत्थे शिष्यदेहे तथा तथा ॥ २०-४० ॥

मूलम् - २०-४०

विन्यसेत् क्रमयोगेन मन्त्रन्यासं धिया ततः ।

मन्त्रोपदेशः

अथ तस्योपदेष्टव्यः सहाङ्गो मन्त्रनायकः ॥ २०-४१ ॥

सार्थः सप्रतिपत्तिश्च यो यो भावः पुरोदितः ।

प्। १८५) एवं गृहीतमात्रे तु मन्त्रनाथे सनातने ॥ २०-४२ ॥

उत्पद्यते स्वयं चित्ते प्रत्ययो देवनिर्मितः ।

शिष्यकृत्यम्

सम्यगित्थं गृहीतेन मन्त्रेणानेन मन्त्रवित् ॥ २०-४३ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - २०-४४

कृतार्थं मन्यमानः स्वं गुरवेऽथ निवेदयेत् ।
आत्मानमथ चात्मीयं यत् किञ्चिदुत विद्यते ॥ २०-४४ ॥

मूलम् - २०-४४

विश्वास-प्रस्तुतिः - २०-४५

विना पापमनिष्टं च सर्वं तस्मै निवेदयेत् ।
एवं निवेद्य मन्वीत कृतार्थोऽहमिति स्वयम् ॥ २०-४५ ॥

मूलम् - २०-४५

विश्वास-प्रस्तुतिः - २०-४६

एवन्धियो ह्यच्छलेन मन्त्रः स्वेन प्रकाशते ।
भावस्य तारतम्येन तत्तद्दीक्षादिसाधनम् ॥ २०-४६ ॥

मूलम् - २०-४६

विश्वास-प्रस्तुतिः - २०-४७

दीक्षया दीक्षयित्वाथ पात्रयित्वाथवा धिया ।
संस्कारेणाथर्वणेन यद्वा संस्कृत्य मन्त्रतः ॥ २०-४७ ॥

मूलम् - २०-४७

विश्वास-प्रस्तुतिः - २०-४८

मन्त्रोऽयमुपदेष्टव्यो गुरुणा गुरुसेविनः ।
इत्थं ग्रहणसिद्धेन साधनेनाथ वाग्यतः ॥ २०-४८ ॥

मूलम् - २०-४८

मन्त्रेणानेन सिद्धेन कुर्याल्लोकहितं सुधीः ।

क्षुद्रार्थं मन्त्रो न प्रयोज्यः

न जातु यस्य कस्यापि क्षुद्रस्यात्मन एव वा ॥ २०-४९ ॥

प्। १८६) लौकिकेऽर्थे विधिः कार्यः क्षुद्रकृत्यं हि तत् स्मृतम् ।

मन्त्रप्रयोगविषयाः

त्रैलोक्यस्याथ रक्षायै भुवश्चक्रस्य वा कृते ॥ २०-५० ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - २०-५१

राष्ट्रस्य वाथ राज्ञो वा राजमात्रस्य वा कृते ।
भावायैव विधिः कार्यो नैवाभावाय कर्हिचित् ॥ २०-५१ ॥

मूलम् - २०-५१

पुरश्चरणार्थप्रदेशविधिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - २०-५२

पर्वताग्रे नदीतीरे विष्णोरायतनेऽपि वा ।
ऋषीणामाश्रमे वापि सिद्धानामालयेऽपि वा ॥ २०-५२ ॥

मूलम् - २०-५२

गवामायतने वापि वह्न्यायतन एव वा ।

कृच्छ्रादिभिः शरीरशोधनम्

त्रिभिः कृच्छ्रैर्विशोध्य स्वं गायत्रीनियुतेन वा ॥ २०-५३ ॥

त्रिभिर्वा ब्रह्मकूर्चोत्थैः स्नानैः सात्त्वतचोदितैः ।

पुरश्चरणाङ्गनियमाः

अहरेकं हरेर्बिम्बमापादमवलोकयेत् ॥ २०-५४ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - २०-५५

ततो भैक्षहविष्याशी यावकेनोत वर्तयेत् ।
पयोव्रतो हविष्याशी यथा वा शक्नुयान्नरः ॥ २०-५५ ॥

मूलम् - २०-५५

मन्त्रजपादिसङ्ख्या

विश्वास-प्रस्तुतिः - २०-५६

प्। १८७) जपेल्लक्षाणि षण्मन्त्री जुहुयाच्चायुतानि षट् ।
तावच्च तर्पयेत् तोयैर्ब्राह्मणानथ तर्पयेत् ॥ २०-५६ ॥

मूलम् - २०-५६

मन्त्रसिद्धिः

अच्छलेनेतिवृत्तस्य मन्त्रनाथः प्रसीदति ।

तेन लोकसंरक्षा

प्रसन्नेनाथ मन्त्रेण रक्षा लोकानुकम्पया ॥ २०-५७ ॥

राजार्थितेन वै कार्या नार्थकार्पण्यतः क्वचित् ।
इति ते दर्शितः सम्यङ् मन्त्रनाथस्य विस्तरः ।

मन्त्रानधिकारिणः

नादान्तैः श्रावणीयोऽयं नैव यादृशतादृशैः ॥ २०-५८ ॥

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां
मन्त्रग्रहणादिदीक्षाविधानं नाम विंशोऽध्यायः ॥ २० ॥

आदितः श्लोकाः १२२७

ज्योतिर्मयरक्षानिरूपणं नाम एकविंशोऽध्यायः

रक्षाप्रकारप्रश्नः

नारदः �

विश्वास-प्रस्तुतिः - २१-१

नमो निखिलगीर्वाणगणश्रेयोविधायिने ।
नमस्ते त्रिपुराराते भूयो गौरीगुरो नमः ॥ २१-१ ॥

मूलम् - २१-१

विश्वास-प्रस्तुतिः - २१-२

अत्यद्भुतमिदं दिव्यं वेदान्तेष्वपि दुर्लभम् ।
श्रुतं भगवतो वाक्यं कृतार्थोऽहमनेन वै ॥ २१-२ ॥

मूलम् - २१-२

विश्वास-प्रस्तुतिः - २१-३

भूयोऽहं श्रोतुमिच्छामि त्वद्वाक्यामृतमुत्तमम् ।
का रक्षा कीदृशी चैव कार्या मन्त्रेण मन्त्रिणा ॥ २१-३ ॥

मूलम् - २१-३

रक्षाया द्वैविध्यम्

अहिर्बुध्न्यः �

विश्वास-प्रस्तुतिः - २१-४

रक्षा तु द्विविधा मान्त्री मन्त्रनित्येन धीमता ।
कार्या ज्योतिर्मयी पूर्वं पश्चात् तत्र च वाङ्मयी ॥ २१-४ ॥

मूलम् - २१-४

अक्षकल्पनम्

यत् तद् दिव्यं महज्ज्योतिरक्षरं ब्रह्म शाश्वतम् ।

प्। १८९) सूर्यस्य यः परः सूर्यश्चन्द्रश्चन्द्रस्य यः परः ॥ २१-५
॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - २१-६

अग्नेरग्निः परो दीप्तेस्तेजस्तत्तेजसामपि ।
नित्यतृप्तं सदानन्दमुदयास्तमयोज्झितम् ॥ २१-६ ॥

मूलम् - २१-६

तदक्षं कल्पयेद् दिव्यमथ नाभिं स्मरेद् बुधः ।

नाभिकल्पनम्

तद्धर्मधर्मिणीं शक्तिं ब्रह्मणोऽनपगामिनीम् ॥ २१-७ ॥

अनाकारामनौपम्यां लक्षयन्तीं सदा जगत् ।

शक्तेः श्रीशब्दवाच्यत्वं तन्निर्वचनं च

श्रयन्तीं श्रीयमाणां च शृणन्तीं शृण्वतीमपि ॥ २१-८ ॥

महानन्दां महाभासां निर्विकारां निरेषणाम् ।

श्रियः षाड्गुण्यपूर्णता

ज्ञानशक्तिबलैश्वर्यवीर्यतेजःप्रभावतीम् ॥ २१-९ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - २१-१०

अनन्तानन्तरूपां तामभेद्यां सर्वभेदिनीम् ।
नन्दां भद्रां जयां पूर्णां रिक्तां चैवामृतां हराम् ॥
२१-१० ॥

मूलम् - २१-१०

विश्वास-प्रस्तुतिः - २१-११

त्रिरूपामत्रिरूपां च सर्वप्रत्यक्षसम्मताम् ।
निषेधैरनिषेध्यां तामविधेयां विधिक्रमैः ॥ २१-११ ॥

मूलम् - २१-११

अवाच्यां वाचिकां नित्यां गौरीं लक्ष्मीं सरस्वतीम् ।

अरकल्पनम्

अराणि पञ्च कृत्यानि शक्तेस्तस्याः प्रकल्पयेत् ॥ २१-१२ ॥

प्। १९०) तिरोभावं सृजिं चैव स्थितिं संहृत्यनुग्रहौ ।

नेमिकल्पनम्

व्यूहं व्यूहान्तरं चैव नेमिभावं प्रकल्पयेत् ॥ २१-१३ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - २१-१४

सच्चिदानन्दसन्दोहमस्पन्दस्पन्दलक्षणम् ।
सर्वक्रियास्पदं शुद्धमक्रियास्पदसेवितम् ॥ २१-१४ ॥

मूलम् - २१-१४

विश्वास-प्रस्तुतिः - २१-१५

उदयास्तमयस्थं तदुदयास्तमयोज्झितम् ।
अवस्थाविधुरं नित्यं शश्वच्चतुरवस्थितम् ॥ २१-१५ ॥

मूलम् - २१-१५

विश्वास-प्रस्तुतिः - २१-१६

अपदं चाक्रमं चैव क्रमास्थितचतुष्पदम् ।
अनायुधमसंरम्भं सर्वायुधसमन्वितम् ॥ २१-१६ ॥

मूलम् - २१-१६

विश्वास-प्रस्तुतिः - २१-१७

शास्त्रशास्त्रार्थतद्भेदं फलकॢप्तिविचक्षणम् ।
चन्द्रार्काग्निसहस्रौघकोटिकोट्यर्बुदोपमैः ॥ २१-१७ ॥

मूलम् - २१-१७

स्वभासां निचयैर्ध्वस्तसमस्तदुरितोदयम् ।

विभवेशादीनां नेमिबाह्यस्थानकल्पनम्

नेमिबाह्यस्थितान् ज्वालान् विभवेशाननुस्मरेत् ॥ २१-१८ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - २१-१९

चन्द्रार्काग्निसहस्राभान् संविदानन्दलक्षणान् ।
सर्वाकारान् निराकारान् सर्वाभीष्टफलप्रदान् ॥ २१-१९ ॥

मूलम् - २१-१९

विश्वास-प्रस्तुतिः - २१-२०

कान्तिज्वालाकुलालीढरक्षोदैत्येन्द्रदानवान् ।
धूम्रां ज्वालाकुलोत्थां च सृष्टिं शुद्धेतरां स्मरेत् ॥ २१-२०
॥

मूलम् - २१-२०

त्रैलोक्यं धरणीं चक्रं मण्डलं वा तदीश्वरम् ।

प्। १९१) अक्षस्थं कल्पयेत् तस्य यदीच्छेद्रक्षितुं धिया ॥ २१-२१ ॥

एवं ध्यायिन आनुषङ्गिकं फलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २१-२२

इत्थं विचिन्तयेद् यत्र मन्त्री मन्त्रार्थतत्परः ।
तत्र नश्यति पाप्मान आधयो व्याधयोऽपि वा ॥ २१-२२ ॥

मूलम् - २१-२२

विश्वास-प्रस्तुतिः - २१-२३

ईतयोऽरातयश्चैव न क्लेशा दधते पदम् ।
राजा विजयते नित्यं शश्वत् स्निह्यन्ति मन्त्रिणः ॥ २१-२३ ॥

मूलम् - २१-२३

विश्वास-प्रस्तुतिः - २१-२४

नित्यं माद्यन्ति मित्राणि सुख्यन्ति सुहृदस्तथा ।
बध्नन्ति बान्धवाः प्रीतिं सन्तः सन्ति च सन्ततम् ॥ २१-२४ ॥

मूलम् - २१-२४

विश्वास-प्रस्तुतिः - २१-२५

पोष्याः पुष्यन्ति चार्थानां श्रयन्ति श्रिय एव च ।
ऋध्नुवन्ति प्रजा नित्यं प्रसीदन्त्यः परस्परम् ॥ २१-२५ ॥

मूलम् - २१-२५

विश्वास-प्रस्तुतिः - २१-२६

कामैर्धमान् निबन्ध्नन्ति धर्मैरर्थाननेकशः ।
अर्थैः कामान् निबध्नन्ति तथा धर्मानशेषतः ॥ २१-२६ ॥

मूलम् - २१-२६

विश्वास-प्रस्तुतिः - २१-

धर्मैरर्थान् निबध्नन्ति तथा कामानशेषतः ।
धर्मार्थाभ्यां तथा कामं कामार्थाभ्यां तथेतरम् ॥ २१-

मूलम् - २१-

२७ ॥

अर्थं च धर्मकामाभ्यां सञ्चिन्वन्ति सदा नराः ।

मुख्यफलकथनम्

सर्वे स्वधर्मनिरतास्तथा कल्याणभागिनः ॥ २१-२८ ॥

सम्प्राप्य भगवज्ज्ञानं प्राप्नुवन्ति परं पदम् ।

प्। १९२) अध्यायार्थनिगमनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २१-२९

इति ज्योतिर्मयी रक्षा लेशतस्ते निदर्शिता ।
रक्षां तु वाङ्मयीं प्रोक्तां गृणतो मे निशामय ॥ २१-२९ ॥

मूलम् - २१-२९

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां
ज्योतिर्मयरक्षानिरूपणं नाम एकविंशोऽध्यायः ॥ २१ ॥

आदितः श्लोकाः १२५६

मन्त्रमयरक्षानिरूपणं नाम द्वाविंशोऽध्यायः

तत्रादौ चतुररब्रह्मचक्रम्

अहिर्बुध्न्यः �

विश्वास-प्रस्तुतिः - २२-१

शृणु मन्त्रमयीं रक्षां वाङ्मयी या निगद्यते ।
यस्मिन् विश्वमिदं प्रोतं सदेवासुरमानुषम् ॥ २२-१ ॥

मूलम् - २२-१

विश्वास-प्रस्तुतिः - २२-२

मन्त्रनाथः पुरा यो हि षड्वर्णः समुदाहृतः ।
कामधुक् साधकेन्द्राणामचिन्त्याश्चर्यबृंहितः ॥ २२-२ ॥

मूलम् - २२-२

विश्वास-प्रस्तुतिः - २२-३

तं तारशक्तिश्रीबीजैर्ग्रथितं कल्पयेन्मनुम् ।
तारेण वेष्टयेत् त्रिस्तं तथा शक्त्या तथा श्रिया ॥ २२-३ ॥

मूलम् - २२-३

विश्वास-प्रस्तुतिः - २२-४

विलिखेत् परितो भूयः सहग्रथितमातृकम् ।
परितो विलिखेद् बाह्ये साध्यनाम विदर्भितम् ॥ २२-४ ॥

मूलम् - २२-४

विश्वास-प्रस्तुतिः - २२-५

मन्त्रेश्वरं बहिर्भूयस्तारशक्तिश्रियो लिखेत् ।
अक्षकॢप्तिरियं दिव्या देवैरपि सुदुर्लभा ॥ २२-५ ॥

मूलम् - २२-५

विश्वास-प्रस्तुतिः - २२-६

प्। १९३) स्राकारं कल्पयेन्नाभिं शक्तिश्रीकारलोलितम् ।
स्राकारग्रथितेनैव मन्त्रनाथेन वेष्टयेत् ॥ २२-६ ॥

मूलम् - २२-६

विश्वास-प्रस्तुतिः - २२-७

शक्तिश्रीतारग्रथितां मातृकां बहिरालिखेत् ।
अप्रमेयं ततस्तारं प्रथमं शक्तिमप्यतः ॥ २२-७ ॥

मूलम् - २२-७

विश्वास-प्रस्तुतिः - २२-८

व्यापकं च श्रियं चेति क्रमात् पूर्वमरं लिखेत् ।
अप्रमेयेण ग्रथितं पार्श्वयोर्मन्त्रमालिखेत् ॥ २२-८ ॥

मूलम् - २२-८

विश्वास-प्रस्तुतिः - २२-९

उद्दामादिक्रमेणैव दक्षिणं चारमालिखेत् ।
प्रासादादिक्रमेणैव प्रश्चिमं चारमालिखेत् ॥ २२-९ ॥

मूलम् - २२-९

विश्वास-प्रस्तुतिः - २२-१०

व्योमेशादिक्रमेणैवमुत्तरं चारमालिखेत् ।
इयं चतुररी दिव्या सुरैरपि सुपूजिता ॥ २२-१० ॥

मूलम् - २२-१०

विश्वास-प्रस्तुतिः - २२-११

आद्यन्तयोरराणां च रेफं मन्त्राक्षरं लिखेत् ।
कालानलसमज्योतिर्भवेदरचतुष्टयम् ॥ २२-११ ॥

मूलम् - २२-११

विश्वास-प्रस्तुतिः - २२-१२

परितः कल्पयेन्नेमिं वैष्णवं तु षडक्षरम् ।
शक्तिताररमाबीजैर्ग्रथितं वर्मवेष्टितम् ॥ २२-१२ ॥

मूलम् - २२-१२

विश्वास-प्रस्तुतिः - २२-१३

शक्तिताररमाश्चैव परितस्त्रिस्त्रिरालिखेत् ।
फट्कारशक्तितारश्रीग्रथितां मातृकां पुनः ॥ २२-१३ ॥

मूलम् - २२-१३

प्रधिभूमौ लिखेच्चक्रमेतच्चतुररं स्मृतम् ।

षडरविष्णुचक्रम्

तारकात्मकमेतत्तु चक्रमक्षं प्रकल्पयेत् ॥ २२-१४ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - २२-१५

प्। १९५) तारशक्तिरमाबीजैर्ग्रथितं मन्त्रनायकम् ।
परितो विलिखेच्चक्रं पूर्वमक्षीकृतं हि यत् ॥ २२-१५ ॥

मूलम् - २२-१५

विश्वास-प्रस्तुतिः - २२-१६

नामवर्णान् लिखेद् बाह्ये तारादित्रयदर्भितान् ।
वैष्णवेन षडर्णेन ग्रथितं मन्त्रनायकम् ॥ २२-१६ ॥

मूलम् - २२-१६

विश्वास-प्रस्तुतिः - २२-१७

परितो विलिखेद् बाह्ये तद्बहिः सहदर्भिताम् ।
मातृकां विलिखेत् सर्वमिदमक्षं विचिन्तयेत् ॥ २२-१७ ॥

मूलम् - २२-१७

विश्वास-प्रस्तुतिः - २२-१८

वैष्णवेन षडर्णेन शक्तिश्रीबीजतारकैः ।
ग्रथितं कल्पयेन्नाभिं स्राकारां परमाद्भुतम् ॥ २२-१८ ॥

मूलम् - २२-१८

विश्वास-प्रस्तुतिः - २२-१९

स्राकारग्रथितां चापि मातृकां परितो लिखेत् ।
रेफं च प्रणवं रेफं प्रणवं शक्तिमेव च ॥ २२-१९ ॥

मूलम् - २२-१९

विश्वास-प्रस्तुतिः - २२-२०

रेफं च प्रणवं पश्चाच्छ्रियं पश्चान्महामुने ।
रेफं चेति लिखेत् पूर्वमरं कालानलद्युतिम् ॥ २२-२० ॥

मूलम् - २२-२०

विश्वास-प्रस्तुतिः - २२-२१

प्रणवालोलितं मन्त्रमाग्नेयमरमालिखेत् ।
रेफं विं प्रणवं रेफं विं शक्तिं रेफमेव च ॥ २२-२१ ॥

मूलम् - २२-२१

विश्वास-प्रस्तुतिः - २२-२२

विं श्रियं रेफमित्येवं दक्षिणं चारमालिखेत् ।
रेफं ष्णं प्रणवं रेफं ष्णं शक्तिं रेफमेव च ॥ २२-२२
॥

मूलम् - २२-२२

विश्वास-प्रस्तुतिः - २२-२३

ष्णं [श्रियं रेफमित्येवं नैर्-ऋतं चाप्यरं लिखेत् ।
रेफं वें प्रणवं रेफं वें शक्तिं रेफमेव च ॥ २२-२३ ॥

मूलम् - २२-२३

वें श्रियं] रेफमित्येवं वारुणं चाप्यरं लिखेत् ।

प्। १९६) रेफं नं प्रणवं रेफं नं शक्तिं रेफमेव च ॥ २२-
२४ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - २२-२५

नं श्रियं रेफमित्येवं वायव्यं चारमालिखेत् ।
रेफं मों प्रणवं रेफं मों शक्तिं रेफमेव च ॥ २२-२५ ॥

मूलम् - २२-२५

विश्वास-प्रस्तुतिः - २२-२६

मों श्रियं रेफमित्येवमैशानं चाप्यरं लिखेत् ।
तत्तदक्षरसन्दिष्टं मन्त्रं तत्पार्श्वयोर्लिखेत् ॥ २२-२६ ॥

मूलम् - २२-२६

विश्वास-प्रस्तुतिः - २२-२७

दशाक्षराण्यराणि स्युः प्रत्येकं षडिमानि तु ।
इयं हि षडरी दिव्या देवैरपि सुपूजिता ॥ २२-२७ ॥

मूलम् - २२-२७

विश्वास-प्रस्तुतिः - २२-२८

परितो विलिखेन्नेमिं मन्त्रमष्टाक्षरं बुधः ।
हङ्कारं विलिखेन्नेमिं शक्तिश्रीतारलोलितम् ॥ २२-२८ ॥

मूलम् - २२-२८

विश्वास-प्रस्तुतिः - २२-२९

शक्तिताररमास्त्रिस्त्रिरालिखेत् परितो बहिः ।
फट्कारग्रथितां बाह्ये मातृकां प्रधिमालिखेत् ॥ २२-२९ ॥

मूलम् - २२-२९

एतत्तु षडरं चक्रं षड्विंशार्णविनिर्मितम् ।

अष्टारनारायणचक्रम्

षडरं कल्पयेच्चक्रमक्षमेतन्महाद्युति ॥ २२-३० ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - २२-३१

अष्टाक्षरेण मन्त्रेण चक्रमष्टारमालिखेत् ।
महाबलं महाभीमं कालानलसमद्युति ॥ २२-३१ ॥

मूलम् - २२-३१

विश्वास-प्रस्तुतिः - २२-३२

विधानमस्य चक्रस्य यथावदवधारय ।
विलिखेत् परितो मन्त्रं तारादित्रयलोलितम् ॥ २२-३२ ॥

मूलम् - २२-३२

विश्वास-प्रस्तुतिः - २२-३३

प्। १९७) नामवर्णान् लिखेद्बाह्ये तारादित्रयलोलितान् ।
अष्टाक्षरेण मन्त्रेण ग्रथितं मन्त्रनायकम् ॥ २२-३३ ॥

मूलम् - २२-३३

विश्वास-प्रस्तुतिः - २२-३४

परितो विलिखेद् बाह्ये तद्बहिः सहदर्भिताम् ।
मातृकां विलिखेत् सर्वमिदमक्षं विचिन्तयेत् ॥ २२-३४ ॥

मूलम् - २२-३४

विश्वास-प्रस्तुतिः - २२-३५

अष्टाक्षरेण मन्त्रेण शक्तिश्रीबीजतारकैः ।
ग्रथितं कल्पयेन्नाभिं स्राकारं परमाद्भुतम् ॥ २२-३५ ॥

मूलम् - २२-३५

विश्वास-प्रस्तुतिः - २२-३६

स्राकारग्रथितां चापि मातृकां परितो लिखेत् ।
एषा नाभिः समुद्दिष्टा बहिरष्टाक्षरं लिखेत् ॥ २२-३६ ॥

मूलम् - २२-३६

विश्वास-प्रस्तुतिः - २२-३७

रेफं च प्रणवं तारं रेफं तारं च तारिकाम् ।
रेफं तारं श्रियं चैव रं चेति प्रागरं लिखेत् ॥ २२-३७ ॥

मूलम् - २२-३७

विश्वास-प्रस्तुतिः - २२-३८

रेफं नं तारकं रेफं नं शक्तिं रेफनौ तथा ।
श्रियं रेफमिति प्राज्ञोऽप्याग्नेयं कल्पयेदरम् ॥ २२-३८ ॥

मूलम् - २२-३८

विश्वास-प्रस्तुतिः - २२-३९

रेफं मों तारकं रेफं मों शक्तिं रेफमोन्द्वयम् ।
श्रियं रेफं च मतिमानरं याम्यं क्रमाल्लिखेत् ॥ २२-३९ ॥

मूलम् - २२-३९

विश्वास-प्रस्तुतिः - २२-४०

रेफं नां तारकं रेफं नां शक्तिं रेफमेव च ।
नां श्रियं रेफमित्येवं नैर्-ऋतं च लिखेदरम् ॥ २२-४० ॥

मूलम् - २२-४०

विश्वास-प्रस्तुतिः - २२-४१

रेफं रां तारकं रेफं रां शक्तिं रेफमेव च ।
रां श्रियं रेफमित्येवं वारुणं च लिखेदरम् ॥ २२-४१ ॥

मूलम् - २२-४१

विश्वास-प्रस्तुतिः - २२-४२

रेफं यं तारकं रेफं यं शक्तिं रेफमेव च ।
यं श्रियं रेफमित्येवं वायव्यं च लिखेदरम् ॥ २२-४२ ॥

मूलम् - २२-४२

विश्वास-प्रस्तुतिः - २२-४३

प्। १९८) रेफं णां तारकं रेफं णां शक्तिं रेफमेव च ।
णां श्रियं रेफमित्येवं कौबेरं च लिखेदरम् ॥ २२-४३ ॥

मूलम् - २२-४३

विश्वास-प्रस्तुतिः - २२-४४

रेफं यं तारकं रेफं यं शक्तिं रेफमेव च ।
यं श्रियम् रेफमित्येवमैशानं च लिखेदरम् ॥ २२-४४ ॥

मूलम् - २२-४४

विश्वास-प्रस्तुतिः - २२-४५

तत्तदक्षरसंयुक्तं मन्त्रं चाप्यरपार्श्वयोः ।
अष्टारीयं महापुण्या सुरासुरनमस्कृता ॥ २२-४५ ॥

मूलम् - २२-४५

विश्वास-प्रस्तुतिः - २२-४६

परितः कल्पयेन्नेमिं द्वादशाक्षरमद्भुतम् ।
तारतारानुताराभिर्ग्रथितं हुं बहिर्लिखेत् ॥ २२-४६ ॥

मूलम् - २२-४६

विश्वास-प्रस्तुतिः - २२-४७

शक्तिताररमास्त्रिस्त्रिः परितो बहिरालिखेत् ।
फट्कारग्रथितां बाह्ये मातृकां प्रधिमालिखेत् ॥ २२-४७ ॥

मूलम् - २२-४७

नारायणं महाचक्रमेतन्नारायणेरितम् ।

विश्वास-प्रस्तुतिः - २२-४८

अक्षं कृत्वा चक्रमेतद् द्वादशारं बहिर्लिखेत् ।
वासुदेवं महाचक्रं विधिं तस्य निशामय ॥ २२-४८ ॥

मूलम् - २२-४८

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां
मन्त्रमयरक्षानिरूपणं नाम द्वाविंशोऽध्यायः ॥ २२ ॥

आदितः श्लोकाः १३०४

वासुदेवादियन्त्रनिरूपणं नाम त्रयोविंशोऽध्यायः

द्वादशारचक्रम्

अहिर्बुध्न्यः �

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-१

द्वादशारस्य चक्रस्य क्रमोऽयं परिगीयते ।
पाप्मानो विप्रदूयन्ते यस्य स्मरणमात्रतः ॥ २३-१ ॥

मूलम् - २३-१

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-२

नारायणाह्वयं चक्रं यत् पूर्वं समुदीरितम् ।
तदक्षं कल्पयेन्मन्त्री वक्ष्यमाणविधानतः ॥ २३-२ ॥

मूलम् - २३-२

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-३

तारतारानुताराभिर्ग्रथितं मन्त्रनायकम् ।
परितो विलिखेद् बाह्ये चक्रान्नारायणाह्वयात् ॥ २३-३ ॥

मूलम् - २३-३

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-४

नामवर्णान् लिखेद् बाह्ये तारादित्रयलोलितान् ।
द्वादशाक्षरमन्त्रेण ग्रथितं मन्त्रनायकम् ॥ २३-४ ॥

मूलम् - २३-४

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-५

परितो विलिखेद् बाह्ये तद्बहिः सहदर्भिताम् ।
मातृकां विलिखेत् सर्वमेतदक्षं विचिन्तयेत् ॥ २३-५ ॥

मूलम् - २३-५

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-६

प्। २००) द्वादशाक्षरमन्त्रेण शक्तिश्रीबीजतारकैः ।
ग्रथितां कल्पयेन्नाभिं स्राकारं परमाद्भुतम् ॥ २३-६ ॥

मूलम् - २३-६

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-७

स्राकारग्रथितां चापि मातृकां परितो लिखेत् ।
एषा नाभिः समुद्दिष्टा द्वादशाराण्यथो लिखेत् ॥ २३-७ ॥

मूलम् - २३-७

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-८

दिक्षु द्वे द्वे अरे लिख्याद्विदिक्ष्वेकैकमप्युत ।
रेफं मन्त्राक्षरं तारं रेफं मन्त्रार्णतारिके ॥ २३-८ ॥

मूलम् - २३-८

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-९

रेफं मन्त्रार्णलक्ष्म्यौ च रेफमित्यनया दिशा ।
अराणि द्वादशैवं च द्वादशाक्षरविद्यया ॥ २३-९ ॥

मूलम् - २३-९

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-१०

प्रागादीशानपर्यन्तं कल्पयेन्मन्त्रवित्तमः ।
तत्तदक्षरसंयुक्तं मन्त्रं चाप्यरपार्श्वयोः ॥ २३-१० ॥

मूलम् - २३-१०

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-११

द्वादशारी महाविद्या सेयं सर्वेश्वरप्रिया ।
परितः कल्पयेन्नेमिं जितन्ताख्यमहामनुम् ॥ २३-११ ॥

मूलम् - २३-११

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-१२

तारतारानुताराभिर्ग्रथितं हुं बहिर्लिखेत् ।
शक्तिताररमास्त्रिस्त्रिरालिखेत् परितो बहिः ॥ २३-१२ ॥

मूलम् - २३-१२

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-१३

फट्कारग्रथितां बाह्ये मातृकां प्रधिमालिखेत् ।
वासुदेवाह्वयं चक्रमेतद् देवैरभिष्टुतम् ॥ २३-१३ ॥

मूलम् - २३-१३

अस्य चक्रस्य माहात्मयं वक्तुं शक्यं न मादृशैः ।

अजिताख्यद्वात्रिंशदरचक्रम्

अक्षं कृत्वा चक्रमेतद् द्वात्रिंशदरमालिखेत् ॥ २३-१४ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-१५

प्। २०१) अजिताख्यमिदं चक्रं सुरासुरनमस्कृतम् ।
अस्य चक्रस्य विधिवद् विधानमुपदिश्यते ॥ २३-१५ ॥

मूलम् - २३-१५

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-१६

वासुदेवाह्वयं चक्रमस्याक्षं परिकल्पयेत् ।
यथा तथा विधानेन विधानं शृणु साम्प्रतम् ॥ २३-१६ ॥

मूलम् - २३-१६

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-१७

तारतारानुताराभिर्ग्रथितं मन्त्रनायकम् ।
परितो विलिखेन्मन्त्री वासुदेवाह्वयाद् बहिः ॥ २३-१७ ॥

मूलम् - २३-१७

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-१८

तारादिग्रथितान् साध्यनामवर्णान् लिखेद्बहिः ।
जितन्ताग्रथितं मन्त्रं परितो बहिरालिखेत् ॥ २३-१८ ॥

मूलम् - २३-१८

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-१९

मातृकां विलिखेद् बाह्ये सहद्वन्द्वविदर्भिताम् ।
विद्यादजितचक्रस्य सम्यगक्षमिदं बुधः ॥ २३-१९ ॥

मूलम् - २३-१९

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-२०

जितन्ताख्येन मन्त्रेण शक्तिश्रीबीजतारकैः ।
ग्रथितं कल्पयेन्नाभिं स्राकारं परमाद्भुतम् ॥ २३-२० ॥

मूलम् - २३-२०

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-२१

स्राकारग्रथितां चापि मातृकां परितो लिखेत् ।
एषा नाभिः समुद्दिष्टा पुण्डरीकाक्षसम्मता ॥ २३-२१ ॥

मूलम् - २३-२१

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-२२

द्वात्रिंशतमराण्यस्य परितो नाभिमालिखेत् ।
दिक्षु चत्वारि चत्वारि लिखेदष्टसु वै क्रमात् ॥ २३-२२ ॥

मूलम् - २३-२२

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-२३

रेफं मन्त्राक्षरं तारं रेफं मन्त्रार्णतारिके ।
रेफं मन्त्रार्णलक्ष्म्यौ च रेफमित्यनया दिशा ॥ २३-२३ ॥

मूलम् - २३-२३

द्वात्रिंशतमराण्येवं लिखेत् सम्यग्जितन्तया ।

प्। २०२) तत्तदक्षरसंयुक्तं मन्त्रं चाप्यरपार्श्वयोः ॥ २३-२४ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-२५

सा द्वात्रिंशदरी दिव्या देवदेवजयप्रदा ।
परितः कल्पयेन्नेमिं नृसिंहानुष्टुभं पराम् ॥ २३-२५ ॥

मूलम् - २३-२५

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-२६

तारतारानुताराभिर्ग्रथितं हुं बहिर्लिखेत् ।
शक्तिताररमास्त्रिस्त्रिः परितो बहिरालिखेत् ॥ २३-२६ ॥

मूलम् - २३-२६

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-२७

फट्कारग्रथितां बाह्ये मातृकां प्रधिमालिखेत् ।
अजिताख्यमिदं चक्रं पुण्डरीकाक्षसम्मतम् ॥ २३-२७ ॥

मूलम् - २३-२७

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-२८

येनाद्य पुण्डरीकाक्षो दैत्यान् विजयतेऽखिलान् ।
एतदत्यद्भुतं चक्रं कथ्यते वैष्णवं यशः ॥ २३-२८ ॥

मूलम् - २३-२८

नित्ययुक्तोऽत्र सन्मन्त्री जगद्विजयतेऽखिलम् ।

नारसिंहद्वात्रिंशदरचक्रम्

अक्षीकृत्यैतच्चक्रं तु चक्रमन्यत् प्रवर्तते ॥ २३-२९ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-३०

महाविष्णुमयं घोरं भद्रं मृत्युविमर्दनम् ।
विधानं शृणु तस्येदं कथ्यमानं मयानघ ॥ २३-३० ॥

मूलम् - २३-३०

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-३१

तारतारानुताराभिर्ग्रथितं मन्त्रनायकम् ।
अजिताख्यान्महाचक्रात् परितो बहिरालिखेत् ॥ २३-३१ ॥

मूलम् - २३-३१

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-३२

तारादिग्रथितान् साध्यनामवर्णान् बहिर्लिखेत् ।
उग्रवीरादिमन्त्रेण ग्रथितं मन्त्रनायकम् ॥ २३-३२ ॥

मूलम् - २३-३२

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-३३

परितो विलिखेद् बाह्ये सहग्रथितमातृकम् ।
प्। २०३) महाविष्णुमयं ह्येतदक्षं चक्रस्य शोभनम् ॥ २३-३३ ॥

मूलम् - २३-३३

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-३४

उग्रवीरादिमन्त्रेण शक्तिश्रीबीजतारकैः ।
ग्रथितं कल्पयेन्नाभिं स्राकारं परमाद्भुतम् ॥ २३-३४ ॥

मूलम् - २३-३४

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-३५

स्राकारग्रथितां चापि मातृकां परितो लिखेत् ।
एषा नाभिः समुद्दिष्टा महाविष्णुमयी परा ॥ २३-३५ ॥

मूलम् - २३-३५

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-३६

द्वात्रिंशतमराण्यस्य परितो नाभिमालिखेत् ।
दिक्षु चत्वारि चत्वारि लिखेदष्टसु वै क्रमात् ॥ २३-३६ ॥

मूलम् - २३-३६

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-३७

रेफं मन्त्राक्षरं तारं रेफं मन्त्रार्णतारके ।
रेफं मन्त्रार्णलक्ष्म्यौ च रेफमित्यनया दिशा ॥ २३-३७ ॥

मूलम् - २३-३७

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-३८

द्वात्रिंशतमराण्येवं नृसिंहानुष्टुभा लिखेत् ।
तत्तदक्षरसंयुक्तं मन्त्रं चाप्यरपार्श्वयोः ॥ २३-३८ ॥

मूलम् - २३-३८

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-३९

सा द्वात्रिंशदरी विद्या दुष्टदैत्यनिबर्हणी ।
अस्य चक्रस्य नेमिं तु त्रीणि छन्दांसि कल्पयेत् ॥ २३-३९ ॥

मूलम् - २३-३९

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-४०

गायत्रीं त्रिष्टुभं चैव तथानुष्टुभमेव च ।
तारतारानुताराभिर्ग्रथितं हुं बहिर्लिखेत् ॥ २३-४० ॥

मूलम् - २३-४०

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-४१

शक्तिताररमास्त्रिस्त्रिः परितो बहिरालिखेत् ।
फट्कारग्रथितां बाह्ये मातृकां प्रधिमालिखेत् ॥ २३-४१ ॥

मूलम् - २३-४१

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-४२

एतदत्यद्भुतं घोरं दुष्टदानवसूदनम् ।
नारसिंहं महाचक्रं मृत्युञ्जयमिति श्रुतम् ॥ २३-४२ ॥

मूलम् - २३-४२

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-४३

प्। २०४) प्रेतापस्मारकुश्माण्डदैत्यदानवराक्षसाः ।
डाकिन्यो भूतयोगिन्यो याश्चान्याः क्रूरजातयः ॥ २३-४३ ॥

मूलम् - २३-४३

स्मरणादस्य चक्रस्य विनश्यन्त्येव सर्वदा ।

शतारज्योतिश्चक्रम्

अक्षीकृत्यैतच्चक्रं तु ज्योतिश्चक्रं प्रवर्तते ॥ २३-४४ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-४५

ज्योतींषि त्रीणि च्छन्दांसि गायत्र्यादीन्यसंशयम् ।
विधिज्ञैस्तस्य चक्रस्य विधानं विहितं शृणु ॥ २३-४५ ॥

मूलम् - २३-४५

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-४६

यदेतत् प्रथितं ज्योतिर्दिवि प्रत्यक्षमुत्तमम् ।
एषा तदिति गायत्री वेदानां जननी परा ॥ २३-४६ ॥

मूलम् - २३-४६

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-४७

यदेतदग्निहोत्रस्थं ज्योतिर्वहति वै हुतम् ।
जातवेदस इत्येषा त्रिष्टुबग्निमयी तनुः ॥ २३-४७ ॥

मूलम् - २३-४७

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-४८

रसैः पुष्णाति यद्विश्वं ज्योतिर्नयननन्दनम् ।
तत् त्रियम्बकमित्येषानुष्टुबिन्दुमयी तनुः ॥ २३-४८ ॥

मूलम् - २३-४८

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-४९

ज्योतिर्भिर्धार्यते विश्वं बोधतापनहर्षणैः ।
विरुद्धोपक्रमैर्विश्वं भोक्तृभोग्यमयात्मभिः ॥ २३-४९ ॥

मूलम् - २३-४९

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-५०

यत् पूर्वमुदितं चक्रं महाविष्णुमयं महत् ।
तदक्षं कल्पयेन्मन्त्री त्रिभिर्ज्योतिर्भिरुत्तमैः ॥ २३-५० ॥

मूलम् - २३-५०

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-५१

छन्दोभिः कल्पयेदक्षं तारादिग्रथितं पुरा ।
महाविष्णुमयाद् बाह्ये विलिखेन्मन्त्रनायकम् ॥ २३-५१ ॥

मूलम् - २३-५१

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-५२

प्। २०५) तारादिग्रथितांश्चापि साध्यवर्णान् लिखेद् बहिः ।
छन्दोभिर्ग्रथितं मन्त्रं मन्त्री तद्बहिरालिखेत् ॥ २३-५२ ॥

मूलम् - २३-५२

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-५३

मातृकां विलिखेद् बाह्ये सहद्वयविदर्भिताम् ।
एतदक्षं समुद्दिष्टं ज्योतिश्चक्रस्य नारद ॥ २३-५३ ॥

मूलम् - २३-५३

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-५४

त्रिभिस्तदाद्यैश्छन्दोभिः शक्तिश्रीबीजतारकैः ।
ग्रथितं कल्पयेन्नाभिं स्राकारं परमाद्भुतम् ॥ २३-५४ ॥

मूलम् - २३-५४

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-५५

स्राकारग्रथितां चापि मातृकां बहिरालिखेत् ।
एषा नाभिः समुद्दिष्टा वेदवेदान्तपूजिता ॥ २३-५५ ॥

मूलम् - २३-५५

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-५६

अराणि शतमस्य स्युर्विधानं तस्य मे शृणु ।
वायुतो वह्निपर्यन्तं रक्षसः शर्वगोचरम् ॥ २३-५६ ॥

मूलम् - २३-५६

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-५७

सूत्रद्वयं पातयित्वा चतुर्धा प्रविभज्य तु ।
अराणि पञ्च पञ्चैव क्षेत्रमेकैकमालिखेत् ॥ २३-५७ ॥

मूलम् - २३-५७

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-५८

अराणि शतमेवं स्युर्विधानं तस्य मे शृणु ।
गायत्र्यादीनि यानि स्युस्तत्र च्छन्दस्त्रयं लिखेत् ॥ २३-५८ ॥

मूलम् - २३-५८

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-५९

रेफं मन्त्राक्षरं तारं रेफं मन्त्रार्णतारके ।
रेफं मन्त्रार्णलक्ष्म्यौ च रेफमित्यनया दिशा ॥ २३-५९ ॥

मूलम् - २३-५९

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-६०

विलिखेदरगायत्रीं गायत्र्यादौ समाहितः ।
अराणां त्रिष्टुभं चैव त्रिष्टुभैव समालिखेत् ॥ २३-६० ॥

मूलम् - २३-६०

अनुष्टुभमराणां चानुष्टुभैव समालिखेत् ।

प्। २०६) प्रागादिक्रमयोगेन यावदीशानगोचरम् ॥ २३-६१ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-६२

तत्तदक्षरसंयुक्तं मन्त्रं चाप्यरपार्श्वयोः ।
शतारीयं महापुण्या सा ब्रह्मास्त्रमयी परा ॥ २३-६२ ॥

मूलम् - २३-६२

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-६३

पादैः पदैरक्षरैश्च त्रिधैव प्रतिलोमया ।
ब्रह्मदण्डब्रह्मशिरोब्रह्मास्त्रमयतेजसा ॥ २३-६३ ॥

मूलम् - २३-६३

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-६४

आन्तरं नेमि भागं तु गायत्र्या कल्पयेत् सुधीः ।
आग्नेयास्त्रस्वरूपिण्या त्रिष्टुभा प्रतिलोमया ॥ २३-६४ ॥

मूलम् - २३-६४

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-६५

मध्यमं नेमिभागं तु कल्पयेन्मन्त्रवित्तमः ।
अनुष्टुभा तृतीयं तु नेमिभागं प्रकल्पयेत् ॥ २३-६५ ॥

मूलम् - २३-६५

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-६६

त्रैयम्बकास्त्ररूपिण्या वर्णशः प्रतिलोमया ।
विलिखेत् प्रतिलोमास्ता मन्त्रेण ग्रथिताः सुधीः ॥ २३-६६ ॥

मूलम् - २३-६६

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-६७

तारतारानुताराभिर्ग्रथितं हुं बहिर्लिखेत् ।
शक्तिताररमास्त्रिस्त्रिः परितो बहिरालिखेत् ॥ २३-६७ ॥

मूलम् - २३-६७

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-६८

फट्कारग्रथितां बाह्ये मातृकां प्रधिमालिखेत् ।
त्रिषु लोकेषु विख्यातं त्रिज्योतिश्चक्रमुत्तमम् ॥ २३-६८ ॥

मूलम् - २३-६८

नानास्त्रग्रामसम्भिन्नं ब्रह्मज्योतिरनामयम् ।

ब्रह्मचक्रम्

अस्माच्चक्राद् बहिः पञ्च होतारः सग्रहाः स्मृताः ॥ २३-६९ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-७०

सम्भाराः पत्नयश्चैव दक्षिणा हृदयानि च ।
प्। २०७) तद्बहिः शतरुद्राणि पञ्च ब्रह्माणि तद्बहिः ॥ २३-७० ॥

मूलम् - २३-७०

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-७१

त्वरितां तद्बहिश्चैव सूक्तं पौरुषमेव च ।
श्रीसूक्तं तद्बहिश्चैव गायत्रीं व्याहृतित्रयम् ॥ २३-७१ ॥

मूलम् - २३-७१

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-७२

प्रणवं चेति परितः पङ्क्तीरेताः क्रमाल्लिखेत् ।
एतद् ब्रह्ममयं चक्रं सर्वच्छन्दोविनिर्मितम् ॥ २३-७२ ॥

मूलम् - २३-७२

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-७३

सर्वदुःखोपशमनं सर्वपापनिबर्हणम् ।
स्मृतिमात्रेण सर्वेषामभीष्टार्थप्रदं सदा ॥ २३-७३ ॥

मूलम् - २३-७३

सहस्रारमातृकाचक्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-७४

बहिः प्रवर्तते चास्मान्मातृकाचक्रमुत्तमम् ।
सोमसूर्यौर्वबिन्दूनां कूटं तु परितो लिखेत् ॥ २३-७४ ॥

मूलम् - २३-७४

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-७५

तारतारानुताराभिर्ग्रथितं मन्त्रनायकम् ।
तद्बहिर्विलिखेन्मन्त्री तारादिग्रथितान् पुनः ॥ २३-७५ ॥

मूलम् - २३-७५

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-७६

नामवर्णान् लिखेद् बाह्ये तद्बहिर्मन्त्रमिश्रितान् ।
मातृकां विलिखेद् बाह्ये सहग्रथितमातृकाम् ॥ २३-७६ ॥

मूलम् - २३-७६

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-७७

एतदक्षं समुद्दिष्टं मातृकाचक्रसम्भवम् ।
तारतारानुताराभिर्वर्णमातृकयापि च ॥ २३-७७ ॥

मूलम् - २३-७७

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-७८

ग्रथितं कल्पयेन्नाभिं स्राकारं परमाद्भुतम् ।
स्राकारग्रथितां चापि मातृकां बहिरालिखेत् ॥ २३-७८ ॥

मूलम् - २३-७८

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-७९

प्। २०८) एषा नाभिः समुद्दिष्टा शब्दब्रह्ममयी परा ।
अराण्यस्य सहस्रं स्युस्तद्विधानमिदं शृणु ॥ २३-७९ ॥

मूलम् - २३-७९

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-८०

पूर्वादिषु विभक्तेषु सूत्रैः क्षेत्रेषु पूर्ववत् ।
पञ्च पञ्चाशतं कुर्यादराणि प्रतिभागशः ॥ २३-८० ॥

मूलम् - २३-८०

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-८१

पञ्चाशद्भिस्तु विंशत्या सहस्रारं भवेत् तलम् ।
तारतारानुताराभिर्वाग्भवाद्यैस्त्रिभिस्तथा ॥ २३-८१ ॥

मूलम् - २३-८१

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-८२

चतुर्भिर्मातृकाबीजैराद्यैरौर्वान्तिमैः स्वरैः ।
आदिद्विसप्तसम्भिन्नैः काद्यैः क्षान्तैश्च वर्णकैः ॥ २३-८२ ॥

मूलम् - २३-८२

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-८३

त्रैलोक्यैश्वर्यदोपेतैः शतैः पञ्चभिरक्षरैः ।
तावद्भिश्चैव सृष्ट्यन्तैः सहस्रेणेति संहतैः ॥ २३-८३ ॥

मूलम् - २३-८३

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-८४

अराणि कल्पयेदेवं सहस्रं तद्विधिं शृणु ।
रेफं मन्त्राक्षरं तारं रेफं मन्त्रार्णतारके ॥ २३-८४ ॥

मूलम् - २३-८४

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-८५

रेफं मन्त्रार्णलक्ष्म्यौ च रेफमित्यनया दिशा ।
प्रागादिक्रमयोगेन लिखेदरसहस्रकम् ॥ २३-८५ ॥

मूलम् - २३-८५

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-८६

सहस्रारीयमुद्दिष्टा शब्दब्रह्ममयी परा ।
ऐश्वर्यं बिन्दुसंयुक्तं वाग्भवं सम्प्रचक्षते ॥ २३-८६ ॥

मूलम् - २३-८६

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-८७

करालविबुधाख्यस्था माया व्यापिसमन्विता ।
कामराजमयं बीजं सोमौर्वव्यापिसंयुता ॥ २३-८७ ॥

मूलम् - २३-८७

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-८८

प्। २०९) बीजं सारस्वतमिदं वाग्भवाद्या इमे त्रयः ।
कालानलस्थकमलभास्करानिलगामिनी ॥ २३-८८ ॥

मूलम् - २३-८८

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-८९

माया व्यापिसमायुक्ता मातृकाबीजमादिमम् ।
अशेषभुवनाधारसूर्यानलविहारिणी ॥ २३-८९ ॥

मूलम् - २३-८९

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-९०

पञ्चबिन्दुर्व्यापियुता द्वितीयं बीजमुच्यते ।
सोमानलस्थसूक्ष्मस्थानन्दव्यापिसमन्वयः ॥ २३-९० ॥

मूलम् - २३-९०

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-९१

तृतीयं बीजमुद्दिष्टं चतुर्थमपि मे शृणु ।
सोमतालाङ्कसूक्ष्मस्थकालपावकगोपना ॥ २३-९१ ॥

मूलम् - २३-९१

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-९२

कूटीकृता व्यापियुता चतुर्थं बीजमुत्तमम् ।
बीजानीमानि चत्वारि मातृकायां महामुने ॥ २३-९२ ॥

मूलम् - २३-९२

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-९३

तत्तदक्षरसंयुक्तं मन्त्रं चोभयपार्श्वयोः ।
अराणां विलिखेन्मन्त्री सहस्रारविधिक्रमे ॥ २३-९३ ॥

मूलम् - २३-९३

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-९४

मन्त्रार्णग्रथितां मन्त्री मातृकां प्रतिलोमिकाम् ।
विलिखेत् परितो मन्त्री तारादिग्रथितं च हुम् ॥ २३-९४ ॥

मूलम् - २३-९४

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-९५

बहिर्लिखेच्छक्तिताररमास्त्रिस्त्रिर्विचक्षणः ।
फट्कारग्रथितां चापि मातृकां प्रधिमालिखेत् ॥ २३-९५ ॥

मूलम् - २३-९५

एतत् तन्मातृकाचक्रं यत्र सर्वं प्रतिष्ठितम् ।

प्। २१०) यद्बीजं मातृकाक्षाद्यं तद्बहिः प्रधिमालिखेत् ॥ २३-९६ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-९७

ततश्चिन्तामणिं बाह्ये तद्बहिश्च लिखेत् पराम् ।
परावरां तद्बहिश्च तद्बहिः श्रियमालिखेत् ॥ २३-९७ ॥

मूलम् - २३-९७

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-९८

तद्बहिस्तारिकां चैव तद्बहिस्तारकं परम् ।
तद्बहिश्चाङ्कुशांस्त्रिस्त्रिः पाशांस्त्रिस्त्रिश्च तद्बहिः ॥ २३-९८ ॥

मूलम् - २३-९८

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-९९

आचक्रादीनि चाङ्गानि तद्बहिः परितो लिखेत् ।
तद्बहिश्चापि दिग्बन्धं तस्य रूपमिदं शृणु ॥ २३-९९ ॥

मूलम् - २३-९९

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-१००

पुरुषाय ततः स्वाहा दिङ्नामामर्षणं ततः ।
सहेति च ततः पश्चाद्बन्धयामीति दिग्गतम् ॥ २३-१०० ॥

मूलम् - २३-१००

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-१०१

आत्मने च ततः स्वाहा विदिङ्नामाप्यमर्षणम् ।
सहेति च ततः पश्चाद्बन्धयामि विदिग्गतम् ॥ २३-१०१ ॥

मूलम् - २३-१०१

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-१०२

विलिखेच्चक्रगायत्रीमग्निप्राकारमन्ततः ।
आकाशमण्डलं बाह्ये तद्बीजेन समन्वितम् ॥ २३-१०२ ॥

मूलम् - २३-१०२

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-१०३

वायुबीजं तु तद्बाह्ये स्वबीजेन समन्वितम् ।
वह्निबीजं तु तद्बाह्ये स्वबीजेन समन्वितम् ॥ २३-१०३ ॥

मूलम् - २३-१०३

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-१०४

आप्यं तु मण्डलं बाह्ये स्वबीजेन समन्वितम् ।
तद्बाह्ये पार्थिवं बिम्बं स्वबीजेन समन्वितम् ॥ २३-१०४ ॥

मूलम् - २३-१०४

प्राणः सूक्ष्मोऽनलश्चैव वारुणः पुरुषेश्वरः ।

प्। २११) सव्यापिनः क्रमादेतद् व्योमादेर्बीजपञ्चकम् ॥ २३-१०५ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-१०६

अनलः कमलश्चैव भास्करो मर्दनस्तथा ।
अनलः सूक्ष्म और्वश्चाप्यूर्जः पिण्डीकृता इमे ॥ २३-१०६ ॥

मूलम् - २३-१०६

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-१०७

सव्यापिनः स्म्र्तं बीजं चिन्तामणिरिदं परम् ।
परा नाम महाविद्या सोमस्थौर्वस्थसृष्टिका ॥ २३-१०७ ॥

मूलम् - २३-१०७

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-१०८

सव्यापी सोमगो विष्णुरियं प्रोक्ता परावरा ।
सौदर्शनेन कूटेन पृथिवीं परिवेष्टयेत् ॥ २३-१०८ ॥

मूलम् - २३-१०८

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-१०९

योनिं सुदर्शनस्याथ वेष्टयेत् तारया बहिः ।
सोमः सूर्यस्ततः सोमः कालपावकयोर्द्वयम् ॥ २३-१०९ ॥

मूलम् - २३-१०९

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-११०

सौदर्शनमिदं कूटं निरचां पञ्चकं हलाम् ।
एतत् सौदर्शनं रूपं कालानलसमद्युति ॥ २३-११० ॥

मूलम् - २३-११०

शमयेत् कूटमेतद्वै तारयामृतरूपया ।

विश्वास-प्रस्तुतिः - २३-१११

अग्नीषोमात्मकं चक्रमेतत्ते दर्शितं मुने ।
वैष्णवं परमं तेजो ध्याहि चक्रमिदं सदा ॥ २३-१११ ॥

मूलम् - २३-१११

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां
वासुदेवादियन्त्रनिरूपणं नाम त्रयोविंशोऽध्यायः ॥ २३ ॥

आदितः श्लोकाः १४१५

यन्त्रदेवताध्याननिरूपणं नाम चतुर्विंशोऽध्यायः

उक्तानामष्टानां चक्राणां सङ्क्षेपेण फलकथनम्

अहिर्बुध्न्यः �

सोमसूर्यदहनप्रभोज्ज्वलं
चक्रमेतदुदितं महामुने ।
वाङ्मयं सकलमन्त्रसम्मितं
शब्दशब्द्यमखिलं यदुद्गतम् ॥ २४-१ ॥

ब्रह्मचक्रमुदितं यदान्तरं
केवलं विमलधीप्रदं मुने ।
विष्णुचक्रमुदितं यदद्भुतं
व्याप्तिकान्तिमतिविक्रमप्रदम् ॥ २४-२ ॥

यत् तृतीयमुदितं महाद्भुतं
चक्रमुज्ज्वलयशोऽर्थदं तु तत् ।
यत्तु चक्रमुदितं तुरीयकं
मोक्षदं मुनिगणोदितं मुने ॥ २४-३ ॥

प्। २१३) पञ्चमं विजयदायि कीर्तिदं
षष्ठमुग्रगदमृत्युनाशनम् ।
ब्रह्मवर्चसविधायि सप्तमं
सम्पदर्थविजयार्थमष्टमम् ॥ २४-४ ॥

विस्तरेण तन्महिमवर्णनस्याशक्त्यत्वम्

एकैकशोऽल्पश इदं गदितं फलं ते
चक्राष्टके सकलयोगिमुनीन्द्रवन्द्ये ।
वर्षायुतैर्बहुभिरप्यखिलात्मकस्य
शक्या न विस्तृतिरमुष्य मयाभिधातुम् ॥ २४-५ ॥

मन्त्राक्षरप्रथितभावविभेदपूर्वं
मन्त्री यजेत विधिवन्मनुदेवतास्ताः ।
आकारशक्तिपरिवारविभूषणास्त्र-
वीर्यप्रभावविषयैश्च विचिन्तयेत् ताः ॥ २४-६ ॥

तत्तच्चक्रदेवतास्वरूपतद्ध्यानादिप्रपञ्चनम्

आद्यं निरञ्जनमशेषजगत्प्रसूति-
त्राणप्रमाथनियमोद्यदनुग्रहस्थम् ।
सम्पूर्णशक्तिमतरङ्गमहार्णवाभं
ध्यायेद्धरिं प्रणवगोचरमादिचक्रे ॥ २४-७ ॥

प्। २१४) श्वेतं प्रसन्नवदनं कमलायताक्षं
पीताम्बरं पृथुलवक्षसमात्मयोनिम् ।
पीनोरुदीर्घभुजबृन्दधृतारिशङ्ख-
कौमोदकीसरसिजं खलु विष्णुचक्रे ॥ २४-८ ॥

श्यामं किरीटिनमुदारचतुर्भुजस्थ-
कौमोदकीकमलवारिजवर्यचक्रम् ।
नारायणं नयननन्दनमादिदेवं
ध्यायेच्छ्रिया सह तृतीयपदस्थचक्रे ॥ २४-९ ॥

कुन्देन्दुगौरमरविन्ददलायताक्षं
शुद्धाक्षमालममलोद्यतबोधमुद्रम् ।
बाहुद्वयीविधृतचक्रविशुद्धशङ्खं
तं वासुदेवमिति चिन्तय तुर्यचक्रे ॥ २४-१० ॥

शङ्खारिपङ्कजगदाङ्कुशपाशशार्ङ्ग-
सौनन्दकान् दधतमष्टभिरुग्रहस्तैः ।
तार्क्ष्यस्थितं रजतशैलनिभं पुराणं
सञ्चिन्तयेदजितचक्रगतं पुमांसम् ॥ २४-११ ॥

क्रूरोग्रवक्रनखकोटिनिकृत्तदैत्य-
वक्षःस्थलोच्चलितशोणितदिग्धदेहम् ।
घोरप्रकारनयनत्रयदुर्निरीक्षं
षष्ठे विचिन्तय मुने नरसिंहमीशम् ॥ २४-१२ ॥

प्। २१५) सोमाग्निसूर्यकिरणोद्गमपुञ्जकुञ्ज-
मध्यस्थितं विधृतपद्मगदारिशङ्खम् ।
छन्दःस्थितं भुवनकारणमप्रमेयं
श्रीशं विचिन्तय मुने पुरुषं पुराणम् ॥ २४-१३ ॥

मातृकाचक्रे लक्ष्म्या ध्येयत्वम्

गोक्षीरशङ्खहिमदीधितिदेवसिन्धु-
कुन्दप्रभाविमलपङ्कजशङ्खहस्ता ।
स्मेरप्रसन्नवदना कमलायताक्षी
ध्येया स्वचक्रभवनोपरि मातृका सा ॥ २४-१४ ॥

आलोलशूलदशकं त्रियुगाधिकं स्वै-
र्हस्तैर्द्विरष्टभिरथो दधती जपाभा ।
चिन्तामणिस्थितिमती नयनत्रयाढ्या
शक्तिर्हरेरिति मुने मनसा विचिन्त्या ॥ २४-१५ ॥

पूर्णेन्दुशीतलरुचिर्धृतबोधमुद्रा
बाह्वन्तरस्थनिजबोधनपुस्तकाढ्या ।
देवी परा परमपूरुषदिव्यशक्ति-
श्चिन्त्या प्रसन्नवदना सरसीरुहाक्षी ॥ २४-१६ ॥

पद्मारुणाभयवराङ्कुशपाशहस्ता
रक्ताम्बरा विपुलवारिजपत्रनेत्रा ।

प्। २१६) सूक्ष्मप्रभास्थितपरावरतत्त्वजाता
चिन्त्यादिशक्तिरपि सा च परावराख्या ॥ २४-१७ ॥

बाहुस्थपाशवलिताखिलजीववर्गा
बन्धूकपद्मकुसुमारुणदेहकान्तिः ।
पीनस्तनी मदविघूर्णितनेत्रपद्मा
लक्ष्मीशपार्श्वनिलयाखिलदेवतेयम् ॥ २४-१८ ॥

वक्राग्रनासिनिशिताङ्कुशकीलितेन
नम्रेण जीवनिकरेण समीड्यमाना ।
दिव्याङ्कुशस्थितिमती हरिशक्तिराद्या
ध्येया समाधिनिरतेन महाप्रभावा ॥ २४-१९ ॥

अङ्गमन्त्रदेवतातद्ध्यानादिप्रपञ्चनम्

अङ्गं तु चक्रमयदेवसमानरूप-
माचक्रपूर्वमखिलं गदितं यदादौ ।
गायत्र्यपि ज्वलितपावकतुल्यवर्णा
चक्रेशतुल्यविभवा विपुलस्तनाढ्या ॥ २४-२० ॥

ज्वालाकुलद्रुतसमस्तसुरारिवर्गं
प्राकारमग्निमयमेव वदन्ति सन्तः ।
प्। २१७) व्योमस्थशक्तिरपि सूर्यसहस्रमाला
नीलाम्बुजद्युतिमती मनसा विचिन्त्या ॥ २४-२१ ॥

मालां चतुर्गतिमयीं वपुषा दधाना
वायुस्थशक्तिरपि धूम्रतनुर्विचिन्त्या ।
कालानलाख्यतरुणार्कसहस्रमाला
तेजःस्थशक्तिरपि रक्ततनुर्विचिन्त्या ॥ २४-२२ ॥

पीयूषरूपरचना सलिलस्थशक्ति-
र्ध्येया वराहनियुतायुतकॢप्तमाला ।
उत्तप्तकाञ्चनरुचिः पुरुषेश्वराढ्या
भूशक्तिरादिपुरुषस्य विचिन्तनीया ॥ २४-२३ ॥

सुदर्शनमयसर्वचक्रकूटध्यानम्

कालानलायुतसहस्रसमानरूपं
कूटं सुदर्शनमयं मनसा विचिन्त्यम् ।
तापातुरक्वथदशेषसुरारिमेदो-
निष्यन्दमेदुरितदीप्तिशिखाजटालम् ॥ २४-२४ ॥

सौदर्शनसर्वमन्त्रमूलभूतशक्तिध्यानम्

सूर्येन्दुवह्निनयना तरुणार्कवर्णा
व्याप्य स्थिता जगदशेषमशेषवन्द्या ।
प्। २१८) चक्राणि बाहुनिवहैर्दधती सहस्रं
योनिः सुदर्शनमनोरिति चिन्तनीया ॥ २४-२५ ॥

उक्तेषु यन्त्रेषु द्विजस्यैवाधिकारः

लेशतो गदितमेतदुदारं
रक्षणं सकललोकहिताय ।
भूपतेरनुमतो द्विजवर्यो
भावयेदनिशमेतदतन्द्री ॥ २४-२६ ॥

उक्तयन्त्राणामानुषङ्गिकफलपूर्वकमुक्तिरूपपरमफल-
साधनत्वम्

नाद्रवन्ति दुरितानि कदाचि-
द्विद्रवन्ति निखिला ग्रहरोगाः ।
वर्धते वसुमती बहुसस्या
न त्रिवर्गविहतिर्मनुजानाम् ॥ २४-२७ ॥

धर्मार्थकामबहुलाश्चिरजीविनश्च
हीनाश्च पाप्मभिरुदारयशःप्रतापाः ।
आराध्य शास्त्रनिरता विहितक्रियाभि-
रन्ते विशन्ति विमलाः परमं पुमांसम् ॥ २४-२८ ॥

सौदर्शनमन्त्रेष्वभिक्रमनाशाद्यभावः

प्। २१९) दिव्यो विधिः कथित एष मुने समस्तो
विप्रैर्नृपैर्धृतसमाधिभिरत्र भाव्यम् ।
अस्मिन् समाधिविरही ललितक्रियोऽपि
यत्नोचितं लभत एव फलं मनुष्यः ॥ २४-२९ ॥

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां
यन्त्रदेवताध्याननिरूपणं नाम चतुर्विंशोऽध्यायः ॥ २४ ॥

आदितः श्लोकाः १४४४

सुदर्शनयन्त्रवैभववर्णनं नाम पञ्चविंशोऽध्यायः

यन्त्रवैभवं प्रदर्शयितुमुक्तार्थानुवादः

नारदः �

विश्वास-प्रस्तुतिः - २५-१

भगवन् सम्यगाख्यातं विस्तरेण यथातथम् ।
यत्कारणं यदाधारं यत्प्रमाणमिदं जगत् ॥ २५-१ ॥

मूलम् - २५-१

विश्वास-प्रस्तुतिः - २५-२

तथा धर्मार्थकामानां स्वरूपं साधनं तथा ।
परविद्या तथा विद्या तथा चाध्यात्मसञ्ज्ञिता ॥ २५-२ ॥

मूलम् - २५-२

विश्वास-प्रस्तुतिः - २५-३

मुक्तिश्च परमा प्रोक्ता बन्धस्तत्साधनं तथा ।
वर्णाश्रमविभागश्च तद्धर्माश्च विशेषतः ॥ २५-३ ॥

मूलम् - २५-३

विश्वास-प्रस्तुतिः - २५-४

सर्वेषामेव वर्णानां राज्ञां रक्षाविधिस्तथा ।
राज्ञां तु रक्षणविधिर्दिव्योऽयं वर्णितस्तथा ॥ २५-४ ॥

मूलम् - २५-४

कथं किल कलौ प्राप्ते राज्ञां रक्षाविधिर्भवेत् ।

सङ्क्षेपतः कलिस्वरूपकथनम्

न यक्ष्यन्ति न दास्यन्ति न होष्यन्ति द्विजातयः ॥ २५-५ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - २५-६

प्। २२१) न सर्वे स्वेषु धर्मेषु करिष्यन्ति मतिं कलौ ।
शक्तयः सर्वमन्त्राणां प्रयास्यन्ति तिरस्कृतिम् ॥ २५-६ ॥

मूलम् - २५-६

विश्वास-प्रस्तुतिः - २५-७

निर्वीर्याश्च भविष्यन्ति राजानः सत्त्ववर्जिताः ।
निर्धना हृतराज्याश्च दस्युभिः परिपीडिताः ॥ २५-७ ॥

मूलम् - २५-७

विश्वास-प्रस्तुतिः - २५-८

अल्पक्षीरा भविष्यन्ति गावः प्राप्ते कलौ युगे ।
प्रजाः क्षुधार्ताश्च कलाववग्रहनिपीडिताः ॥ २५-८ ॥

मूलम् - २५-८

विश्वास-प्रस्तुतिः - २५-९

पाषण्डधर्मनिरता भगवन्तं जनार्दनम् ।
निन्दनादीन् करिष्यन्ति तमःप्राया ह्यवेदिनः ॥ २५-९ ॥

मूलम् - २५-९

तादृशे कलौ राज्ञां रक्षाविध्युपायप्रश्नः

विश्वास-प्रस्तुतिः - २५-१०

इत्थं दोषास्पदे काले राज्ञां रक्षाविधिः कथम् ।
सम्पत्स्यते शक्तिहीनैर्द्विजैः सत्त्वविवर्जितैः ॥ २५-१० ॥

मूलम् - २५-१०

विश्वास-प्रस्तुतिः - २५-११

येनोपायेन रक्षा स्यात्तं मे ब्रूहि सुनिश्चितम् ।
सर्वज्ञ त्वदृते वक्तुं कः शक्नोति महेश्वर ॥ २५-११ ॥

मूलम् - २५-११

तत्प्रतिवचनारम्भः

अहिर्बुध्न्यः �

विश्वास-प्रस्तुतिः - २५-१२

साधु साधु यदेतत् त्वं पृष्टवानसि नारद ।
सत्यमेतत् कलौ रक्षाविधिर्मन्त्रैर्न युज्यते ॥ २५-१२ ॥

मूलम् - २५-१२

विश्वास-प्रस्तुतिः - २५-१३

तथापि भक्त इति ते कथयामि शृणुष्व तम् ।
प्। २२२) सर्वेषामेव भूतानां राज्ञां चैव विशेषतः ॥ २५-१३ ॥

मूलम् - २५-१३

रक्षाविधिं परं गुह्यं तन्त्राणां सारमुत्तमम् ।

स्वकृतपितामहशिरश्छेदमहापापप्रशमाय नारायणात्
सुदर्शनयन्त्रप्राप्तिकथनम्

मम नारायणेनोक्तं पुण्ये बदरिकाश्रमे ॥ २५-१४ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - २५-१५

पितामहशिरश्छेदमहापातकशान्तये ।
सर्वबाधाप्रशमनं सर्वदुःखनिवारणम् ॥ २५-१५ ॥

मूलम् - २५-१५

तन्महिमसङ्क्षेपः

विश्वास-प्रस्तुतिः - २५-१६

सर्वसिद्धिप्रदं सर्वसम्पदामेककारणम् ।
पराभिचारशमनं परराज्यप्रदं शुभम् ॥ २५-१६ ॥

मूलम् - २५-१६

विश्वास-प्रस्तुतिः - २५-१७

कलिदोषापहरणं सर्वशत्रुनिबर्हणम् ।
यस्य संस्मरणेनैव नॄणां नश्यन्ति शत्रवः ॥ २५-१७ ॥

मूलम् - २५-१७

विश्वास-प्रस्तुतिः - २५-१८

दस्यवो नष्टविषया विद्रवन्ति दिशो दश ।
यन्त्रं यस्य गृहे न्यस्तं तस्य सर्वं प्रसिध्यति ॥ २५-१८ ॥

मूलम् - २५-१८

विश्वास-प्रस्तुतिः - २५-१९

यो राजा यन्त्रमेतत्तु सादरं कारयेद् गृहे ।
तस्य भूमण्डलं सर्वं भवेद् वश्यं न संशयः ॥ २५-१९ ॥

मूलम् - २५-१९

सौदर्शनस्य यन्त्रस्य माहात्म्यं वर्णितं मया ।

सुदर्शननारसिंहयन्त्रफलप्रदर्शनम्

प्। २२३) सुदर्शनेन युक्तस्य नारसिंहस्य यन्त्रकम् ॥ २५-२० ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - २५-२१

यः कारयति तस्यान्यो लोको वश्यो भवेदपि ।
एतल्लेखनमात्रेण सर्वं सम्पद्यते नृणाम् ॥ २५-२१ ॥

मूलम् - २५-२१

विष्णुपञ्जरयन्त्रफलप्रदर्शनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २५-२२

विष्णुपञ्जरयन्त्रस्य करणेनैव देवताः ।
सर्वाः प्रसीदन्ति सदा किं पुनर्मनुजादयः ॥ २५-२२ ॥

मूलम् - २५-२२

समुदितयन्त्रत्रयफलस्याशक्यवर्णनत्वम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २५-२३

एषां त्रयाणां यन्त्राणां समाहारफलं मया ।
वक्तुं न शक्यते सर्वं सर्वज्ञेनापि नारद ॥ २५-२३ ॥

मूलम् - २५-२३

महासुदर्शनयन्त्रफलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २५-२४

महासुदर्शनस्येह यन्त्रस्य करणाद् द्विजः ।
त्रैलोक्यं समवाप्नोति किं पुनर्मण्डलं भुवः ॥ २५-२४ ॥

मूलम् - २५-२४

एकत्र कल्पितसुदर्शननारसिंह-
मन्यत्र केवलसुदर्शनमुज्ज्वलाङ्गम् ।
सङ्कल्पितोभयमुखं घटितास्त्रजालं
श्रीविष्णुपञ्जरगतं युतमन्त्रजालम् ॥ २५-२५ ॥

प्। २२४) माहासुदर्शनमपुण्यकृतां जनाना-
मप्राप्यमाश्रितसुखप्रदमेकयन्त्रम् ।
तेजोमयं सकललोकनमस्कृतं यत्
तत् कारयेत् सकललोकजयं यदीच्छेत् ॥ २५-२६ ॥

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां
सुदर्शनयन्त्रवैभववर्णनं नाम
पञ्चविंशोऽध्यायः ॥ २५ ॥

आदितः श्लोकाः १४७०

महासुदर्शनयन्त्रलक्षणं नाम षड्विंशोऽध्यायः

विस्तरेण महासुदर्शनयन्त्रलक्षणप्रश्नः

नारदः �

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-१

विस्तरेणास्य यन्त्रस्य संस्थानं लक्षणं तथा ।
श्रोतुमिच्छामि भगवंस्तन्ममाचक्ष्व पृच्छतः ॥ २६-१ ॥

मूलम् - २६-१

तत्प्रतिवचनप्रतिज्ञा

अहिर्बुध्न्यः �

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-२

विस्तरेण प्रवक्ष्यामि स्वरूपं लक्षणं तथा ।
अस्य यन्त्रस्य देवर्षे तन्मे कथयतः शृणु ॥ २६-२ ॥

मूलम् - २६-२

यन्त्रनिर्माणद्रव्याणि

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-३

रजतेन सुवर्णेन लोहैर्वा शिलयापि वा ।
यथाधिकारं यन्त्रस्य कुर्यादर्चां तु साधकः ॥ २६-३ ॥

मूलम् - २६-३

यन्त्रलेखनसाधनद्रव्याणि

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-४

धातुचन्दनकर्पूरकुङ्कुमागुरुजै रसैः ।
सुवर्णसूच्या यदि वा यन्त्रमेतल्लिखेत् पटे ॥ २६-४ ॥

मूलम् - २६-४

प्। २२६) यन्त्रमध्ये सौदर्शनपुरुषलेखनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-५

चन्द्रमण्डलमध्ये तु तारं कुर्यात् समाहितः ।
तस्य मध्ये लिखेद् देवं रक्तवर्णं सुदर्शनम् ॥ २६-५ ॥

मूलम् - २६-५

तत्स्वरूपवर्णनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-६

पिङ्गाक्षं पिङ्गकेशाढ्यं रक्ताम्बरधरं विभुम् ।
युक्तं षोडशभिर्हस्तैरष्टाभिर्वा महाद्युतिम् ॥ २६-६ ॥

मूलम् - २६-६

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-७

पाशाङ्कुशाब्जमुसलधनुःशङ्खगदारिभिः ।
भीषणैरायुधवरैरुपेतं जयिनां वरम् ॥ २६-७ ॥

मूलम् - २६-७

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-८

तद्विष्णोः परमं रूपं नित्यं तैजसविग्रहम् ।
दंष्ट्रानिष्ठ्यूतसप्तार्चिर्ज्वालापल्लविताननम् ॥ २६-८ ॥

मूलम् - २६-८

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-९

भूषणैर्भूषितं चित्रैर्भीषणं रोमहर्षणम् ।
स्वतेजसा जगत् सर्वं पूरयन्तं महाबलम् ॥ २६-९ ॥

मूलम् - २६-९

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-१०

निर्भिद्यमानदैतेयशोणिताशनलम्पटम् ।
उद्यत्प्रद्योतनशतप्रख्यं विख्यातपौरुषम् ॥ २६-१० ॥

मूलम् - २६-१०

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-११

मनस्तत्त्वेन सततं संश्रितं वेगवत्तया ।
नारायणकराम्भोजसेवारसविशारदम् ॥ २६-११ ॥

मूलम् - २६-११

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-१२

जवेन विष्णुचिन्तायाः परमं मार्गदर्शिनम् ।
स्मृत्यैव स्वानुरक्तानां दृष्टादृष्टार्थसाधनम् ॥ २६-१२ ॥

मूलम् - २६-१२

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-१३

स्वभक्तप्रत्यनीकानां मारणं सुरपूजितम् ।
प्। २२७) संस्तूयमानचरितं सिद्धगन्धर्वदानवैः ॥ २६-१३ ॥

मूलम् - २६-१३

तस्य सर्वशरण्यत्वं निर्दोषत्वं कल्याणगुणाकरत्वं च

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-१४

भक्तारिभञ्जनपरं शरण्यं शरणार्थिनाम् ।
नित्यनिःसीमनिर्दोषकल्याणगुणसागरम् ॥ २६-१४ ॥

मूलम् - २६-१४

तत्पादप्रान्ते साधकनामलेखनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-१५

एवम्भूतं समालिख्य सदानन्दं सुदर्शनम् ।
तत्पादपद्मपर्यन्ते साधकं नाम विन्यसेत् ॥ २६-१५ ॥

मूलम् - २६-१५

ततः पर्यन्ते षट्कोणचक्रलेखनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-१६

इन्दुबिम्बस्य पर्यन्ते षट्कोणं चक्रमालिखेत् ।
आग्नेयममितप्रख्यममोघं सर्वसाधकम् ॥ २६-१६ ॥

मूलम् - २६-१६

तत्र षडक्षरविन्यासः

प्राच्यादिदिक्षु कोणेषु षड् वर्णान् विन्यसेन्मनोः ।

अङ्गमन्त्रन्यासः

षट्सु कोणान्तरालेषु त्वङ्गमन्त्रान् न्यसेत् क्रमात् ॥ २६-१७ ॥

ततश्चतुर्दलपद्मलेखनम्

अस्माद्बहिस्तथा पद्मं चतुर्दलसमन्वितम् ।

तत्र न्यसनीया वर्णाः

सबिन्दुवर्म फट् चास्य दलेष्वेषु क्रमान्न्यसेत् ॥ २६-१८ ॥

अन्तरालेष्वन्तःस्थवर्णविन्यासः

प्। २२८) दलान्तरालेष्वन्तःस्थान् विन्यसेत् साधकस्तथा ।

ततः षोडशकेसराष्टदलपद्मलेखनम्

बाह्ये तत्राष्टपत्राब्जमन्तः षोडशकेसरम् ॥ २६-१९ ॥

केसरेषु षोडशस्वरविन्यासः

केसरेषु क्रमादस्य विलिखेत् षोडश स्वरान् ।

दलेष्वष्टाक्षरमन्त्रन्यासः

अष्टाक्षरं महामन्त्रं दलेष्वस्य समालिखेत् ॥ २६-२० ॥

द्वात्रिंशत्केसरषोडशदलपद्मलेखनम्

द्वात्रिंशत्केसरं चास्य बहिः षोडशपत्रकम् ।

केसरेषु कादिसान्तवर्णविन्यासः

ककारादि सकारान्तं केसरेष्वस्य चालिखेत् ॥ २६-२१ ॥

दलेषु षोडशार्णमन्त्रवर्णन्यासः

दलेष्वस्य लिखेन्मन्त्रं षोडशार्णं तु वैष्णवम् ।

द्वात्रिंशत्केसरदलपद्मलेखनम्

द्वात्रिंशत्केसरदलं बाह्ये तस्य समालिखेत् ॥ २६-२२ ॥

केसरेषु वाराहानुष्टुभमन्त्रवर्णन्यासः

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-२३

केसरेष्वस्य पद्मस्य प्राच्यादिषु यथाक्रमम् ।
प्। २२९) मन्त्रमानुष्टुभं सम्यग्वाराहं विलिखेत् परम् ॥ २६-२३ ॥

मूलम् - २६-२३

दलेषु नारसिंहानुष्टुभमन्त्रवर्णन्यासः

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-२४

द्वात्रिंशति दलेष्वस्य नारसिंहं क्रमाल्लिखेत् ।
आनुष्टुभं महामन्त्रममोघं सर्वसाधकम् ॥ २६-२४ ॥

मूलम् - २६-२४

चतुःषष्टिदलपद्मलेखनम्

तस्य बाह्ये लिखेत् पद्मं चतुःषष्टिदलैर्युतम् ।

तद्दलेषु पातालनारसिंहमन्त्रन्यासः

पातालनारसिंहाख्यं तद्दलेषु न्यसेन्मनुम् ॥ २६-२५ ॥

पुनरष्टदलपद्मलेखनम्

पुनश्च पद्मं विन्यस्य दलैरष्टभिरावृतम् ।

तद्दलेष्वष्टाक्षरनारसिंहमन्त्रन्यासः

अष्टाक्षरं नारसिंहं तद्दलेषु समालिखेत् ॥ २६-२६ ॥

तद्बहिर्माहेन्द्रमण्डलकल्पनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-२७

तद्बाह्ये मण्डलं कुर्यान्माहेन्द्रं वज्रभूषितम् ।
जाज्वल्यमानं स्वेनैव सर्वालङ्कारमण्डितम् ॥ २६-२७ ॥

मूलम् - २६-२७

तद्बहिः साधकनाम्ना सह तद्बीजन्यासः

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-२८

तस्य बाह्ये महादिक्षु प्रागादिषु यथाक्रमम् ।
प्। २३०) तद्बीजं विन्यसेद्धीमान्निजनाम्ना समन्वितम् ॥ २६-२८ ॥

मूलम् - २६-२८

बहिष्कोणेष्वन्तःस्थवर्णन्यासः

बहिष्कोणेषु चतुर्षु तथान्तःस्थान् प्रकल्पयेत् ।

कोणान्तरालेषु तद्बीजन्यासः

कोणाभ्यन्तरभागेषु तद्बीजं विन्यसेत् पुनः ॥ २६-२९ ॥

तत्परितः स्वराणां प्रातिलोम्येन विन्यासः

परितस्तत् स्वरान् सर्वान् प्रातिलोम्येन चालिखेत् ।

तत्परितः सादिकान्ताक्षरविन्यासः

सकारादि ककारान्तं विन्यसेत् परितस्तथा ॥ २६-३० ॥

स्वनाम्ना पाशाङ्कुशाभ्यां चावेष्टनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-३१

विदर्भितं स्वनाम्नैव परितोऽन्त्ययुगं न्यसेत् ।
पाशेनावेष्टयेदेतदङ्कुशेन तथातुरः ॥ २६-३१ ॥

मूलम् - २६-३१

भूपुरकल्पनम्

पुटितं भूपुरं तस्य बाह्ये कुर्यादतन्द्रितः ।

समन्तात् केशवादिमूर्तिन्यासः

केशवादीन् मूर्तिमतः समन्तादस्य विन्यसेत् ॥ २६-३२ ॥

केशवस्वरूपवर्णनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-३३

प्। २३१) तप्तजाम्बूनदप्रख्यं पुण्डरीकायतेक्षणम् ।
अपारकरुणं पद्मशङ्खचक्रगदाधरम् ॥ २६-३३ ॥

मूलम् - २६-३३

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-३४

पीताम्बरधरं देवं वनमालाविभूषितम् ।
हारकेयूरकटककुण्डलैरुपशोभितम् ॥ २६-३४ ॥

मूलम् - २६-३४

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-३५

चतुर्बाहुमुदाराङ्गं प्रसन्नवदनं विभुम् ।
प्रागादि विन्यसेद् देवं केशवं क्लेशनाशनम् ॥ २६-३५ ॥

मूलम् - २६-३५

नारायणस्वरूपवर्णनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-३६

शङ्खपद्मगदाचक्रधरं नीलाम्बुदच्छविम् ।
सर्वालङ्कारसंयुक्तं कुर्यान्नारायणं ततः ॥ २६-३६ ॥

मूलम् - २६-३६

माधवस्वरूपवर्णनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-३७

पद्मकौमोदकीशङ्खचक्रधारिणमव्ययम् ।
देवमिन्दीवरश्यामं माधवं भावयेत् ततः ॥ २६-३७ ॥

मूलम् - २६-३७

गोविन्दस्वरूपवर्णनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-३८

चक्रकौमोदकीशङ्खपद्मायुधविराजितम् ।
इन्दुबिम्बनिभं कुर्याद् गोविन्दममितौजसम् ॥ २६-३८ ॥

मूलम् - २६-३८

विष्णुस्वरूपवर्णनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-३९

गदाब्जशङ्खचक्रास्त्रधरं परमभूषितम् ।
विष्णुं विश्वपतिं कुर्यात् पद्मकिञ्जल्कसन्निभम् ॥ २६-३९ ॥

मूलम् - २६-३९

मधुसूदनस्वरूपवर्णनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-४०

प्। २३२) चक्रशङ्खाम्बुजगदाधारिणं करुणानिधिम् ।
रक्तपद्मदलप्रख्यं भावयेन्मधुसूदनम् ॥ २६-४० ॥

मूलम् - २६-४०

त्रिविक्रमस्वरूपवर्णनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-४१

चक्रकौमोदकीपद्मशङ्खसेवितमीश्वरम् ।
उज्ज्वलत्कनकप्रख्यं तं कुर्वीत त्रिविक्रमम् ॥ २६-४१ ॥

मूलम् - २६-४१

वामनस्वरूपवर्णनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-४२

शङ्खचक्रगदापद्मधरं परमभूषितम् ।
तरुणादित्यसङ्काशं वामनं भावयेत् ततः ॥ २६-४२ ॥

मूलम् - २६-४२

श्रीधरस्वरूपवर्णनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-४३

पद्मचक्रगदाशङ्खधरं सद्गुणसागरम् ।
पुण्डरीकनिभं देवं श्रीधरं परिकल्पयेत् ॥ २६-४३ ॥

मूलम् - २६-४३

हृषीकेशस्वरूपवर्णनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-४४

गदासुदर्शनयुते शङ्खपद्मे च बिभ्रतम् ।
विद्युत्प्रभं हृषीकेशं कुर्वीत कमलेक्षणम् ॥ २६-४४ ॥

मूलम् - २६-४४

पद्मनाभस्वरूपवर्णनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-४५

शङ्खपद्मे गदाचक्रे तथा बिभ्राणमुज्ज्वलम् ।
सहस्रादित्यसङ्काशं पद्मनाभं तु कारयेत् ॥ २६-४५ ॥

मूलम् - २६-४५

दामोदरस्वरूपवर्णनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-४६

पद्मशङ्खगदाचक्रधरं बन्धूकसन्निभम् ।
प्। २३३) भक्त्येकसुलभं देवं दामोदरमथ स्मरेत् ॥ २६-४६ ॥

मूलम् - २६-४६

नमोऽन्तानां तत्तन्नाम्नामपि लेखनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-४७

एवं क्रमेण न्यस्यैतानेषां नामानि च न्यसेत् ।
नमोऽन्तान्यमुकं रक्ष रक्षेति च समन्ततः ॥ २६-४७ ॥

मूलम् - २६-४७

प्रागादिषु प्रादक्षिण्येन बीजाक्षरन्यासः

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-४८

यं शं रं षं तथा लं सं वं हं चेति द्वयं द्वयम् ।
प्राच्यादिषु महादिक्षु प्रादक्षिण्येन विन्यसेत् ॥ २६-४८ ॥

मूलम् - २६-४८

ऐशान्यादिष्वप्रादक्षिण्येन बीजाक्षरन्यासः

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-४९

यं शं रं षं तथा लं सं वं हं चेति युगं युगम् ।
ऐशान्यादिषु कोणेषु विन्यसेदप्रदक्षिणम् ॥ २६-४९ ॥

मूलम् - २६-४९

पुनः पाशाङ्कुशाभ्यां वेष्टनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-५०

पाशेन तु समावेष्ट्य अङ्कुशेनापि वेष्टयेत् ।
सर्वमेतत् सबीजेन हृल्लेखमनुना वृतम् ॥ २६-५० ॥

मूलम् - २६-५०

प्रागादिचतुर्दिक्षु विष्णुविन्यासस्तेषामायुधानि च

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-५१

प्रागादिषु चतुर्दिक्षु विन्यसेद् विष्णुमव्ययम् ।
चक्रकौमोदकीशार्ङ्गखड्गैर्युक्तं यथाक्रमम् ॥ २६-५१ ॥

मूलम् - २६-५१

साधारणौ च सर्वेषां शङ्खचक्रौ वरायुधौ ।

आग्नेयादिकोणेषु हृषीकेशन्यासः

प्। २३४) आग्नेयादिषु कोणेषु हृषीकेशं ततो न्यसेत् ॥ २६-५२ ॥

तेषामायुधविशेषाः

शङ्खं हलं च मुसलं शूलं चैतेषु धारयेत् ।

कोणान्तरालेष्वष्टसु जनार्दनविन्यासः

विकोणेष्वष्टसु तथा जनार्दनमथो न्यसेत् ॥ २६-५३ ॥

तेषामायुधविशेषाः

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-५४

दण्डं कुन्तं तथा शक्तिं पाशमङ्कुशमेव च ।
वज्रं तथैव परशुं तथा शतमुखानलम् ॥ २६-५४ ॥

मूलम् - २६-५४

करेष्वमीषामेतानि विलिखेत्तु यथाक्रमम् ।

तत्तत्पार्श्वेषु तत्तत्परिवारलेखनम्

प्रत्येकं परिवारांस्तु तेषां पार्श्वेषु विन्यसेत् ॥ २६-५५ ॥

ततो भूमौ भूम्या सह पुरुषोत्तमस्मरणम्

वराहरूपिणं देवं शङ्खचक्रगदाधरम्
भूमौ च सहितं भूम्या संस्मरेत् पुरुषोत्तमम् ॥ २६-५६ ॥

अम्बरे नरसिंहस्मरणम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-५७

अम्बरे नारसिंहं तु चिन्तयेदमितौजसम् ।
भीषणं घटितानेकभूषणं दारितासुरम् ॥ २६-५७ ॥

मूलम् - २६-५७

प्रागादिषु चक्रगदाशार्ङ्गखड्गस्मरणम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-५८

प्। २३५) प्राच्यां दिशि महाज्वालागतं चक्रं स्मरेद्बुधः ।
दक्षिणस्यां दिशि तथा स्मरेज्ज्वालागतां गदाम् ॥ २६-५८ ॥

मूलम् - २६-५८

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-५९

प्रतीच्यां शार्ङ्गमत्युग्रज्वालामध्यगतं स्मरेत् ।
उत्तरस्यां दिशि तथा स्मरेत् खड्गं सुदारुणम् ॥ २६-५९ ॥

मूलम् - २६-५९

अस्य यन्त्रस्यापराङ्गकल्पनाय मध्ये
चतुर्विंशत्यरचक्रकल्पनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-६०

अपराङ्गेऽथ यन्त्रस्य मध्ये चक्राब्जसंस्थितम् ।
चतुर्विंशत्यरं चक्रं सुनेमि रुचिराकृति ॥ २६-६० ॥

मूलम् - २६-६०

तन्मध्ये द्वादशदलपद्मलेखनम्

मध्येचक्रं न्यसेत् पद्मं युक्तं द्वादशभिर्दलैः ।

तत्कर्णिकायामाग्नेयमण्डलन्यासः

चक्राब्जकर्णिकास्थाने न्यसेदाग्नेयमण्डलम् ॥ २६-६१ ॥

तन्मध्ये योगनृसिंहलेखनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-६२

तन्मध्ये योगपट्टेन पिनद्धाङ्गं सनातनम् ।
नारसिंहं चतुर्बाहुं चतुश्चक्रधरं परम् ॥ २६-६२ ॥

मूलम् - २६-६२

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-६३

समासीनमशोकस्य मूले कालानलद्युतिम् ।
सर्वाभरणसंयुक्तं सर्वभक्तार्तिहारिणम् ॥ २६-६३ ॥

मूलम् - २६-६३

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-६४

अपारसङ्ख्यकल्याणगुणपूर्णमहार्णवम् ।
भक्तानुकम्पिनं नित्यं सर्वलोकैकनायकम् ॥ २६-६४ ॥

मूलम् - २६-६४

तत्पादपर्यन्ते द्वयोस्तद्भृत्ययोर्विन्यासः

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-६५

प्। २३६) एवं विन्यस्य तत्पादपर्यन्ते विन्यसेदुभौ ।
तदाज्ञाकारिणौ भीमौ नीलनीरदविग्रहौ ॥ २६-६५ ॥

मूलम् - २६-६५

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-६६

उदग्रकायौ भीमाक्षौ भीमायुधधरौ वरौ ।
दंष्ट्राकरालवदनौ विन्यसेद् वृत्तलोचनौ ॥ २६-६६ ॥

मूलम् - २६-६६

चक्रस्य प्रागादिष्वष्टशक्तिध्यानम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-६७

चिन्तयेदथ चक्रस्य समन्तादष्ट योषितः ।
ऊर्ध्वमाबद्धकेशाढ्यास्तच्छक्तीः प्राप्तयौवनाः ॥ २६-६७ ॥

मूलम् - २६-६७

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-६८

सर्वालङ्कारसंयुक्ता द्विभुजा माल्यधारिणीः ।
प्राच्यां दिशि जयां देवीं पीतवर्णां विचिन्तयेत् ॥ २६-६८ ॥

मूलम् - २६-६८

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-६९

आग्नेय्यां मोहिनीं देवीं श्यामलामायतेक्षणाम् ।
याम्यामनुस्मरेद् देवीं विजयां कृष्णरूपिणीम् ॥ २६-६९ ॥

मूलम् - २६-६९

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-७०

रक्तवर्णां तथा देवीं नैर्-ऋत्यां ह्लादिनीं तथा ।
अजितां पीतवर्णां तु प्रतीच्यां संस्मरेत् पराम् ॥ २६-७० ॥

मूलम् - २६-७०

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-७१

वायव्यां दिशि मायां तु कृष्णवर्णां सनातनीम् ।
उदीच्यां रक्तवर्णां तामाशायामपराजिताम् ॥ २६-७१ ॥

मूलम् - २६-७१

ऐशान्यां संस्मरेत् सिद्धिं धूम्रवर्णामतः परम् ।

यथोक्तलक्षणयन्त्रमहिमा

एवमेतन्महायन्त्रं महापातकनाशनम् ॥ २६-७२ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-७३

प्। २३७) आयुरारोग्यधनदं पुत्रमित्रकलत्रदम् ।
सर्वविघ्नोपशमनं सर्वदुष्टनिवारणम् ॥ २६-७३ ॥

मूलम् - २६-७३

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-७४

यो यदर्थी लिखेद्यन्त्रं तत् तदस्य प्रयच्छति ।
मणिविद्रुममुक्ताढ्यं कुर्याद् यन्त्रं हिरण्मयम् ॥ २६-७४ ॥

मूलम् - २६-७४

राजा चेद्राज्यमाप्नोति निष्कण्टकमनामयम् ।

भूर्जपत्रलिखितस्यापि यन्त्रस्य सर्वफलसाधनता

भूर्जपत्रे लिखित्वैतत् कुङ्कुमैश्चन्दनेन तु ॥ २६-७५ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-७६

यो मर्त्यः शिरसा धत्ते तस्य स्यात् सर्वमीप्सितम् ।
पिशाचोरगरक्षांसि क्षिप्रं नश्यन्ति तस्य वै ॥ २६-७६ ॥

मूलम् - २६-७६

एतद्यन्त्रशिलाप्रतिष्ठाया मुक्तिसाधनत्वम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-७७

शिलाप्रतिष्ठां यः कुर्यादेतस्य जगतीतले ।
सर्वान् कामानिहावाप्य विष्णुसायुज्यमाप्नुयात् ॥ २६-७७ ॥

मूलम् - २६-७७

लोहादिभिर्यन्त्रप्रतिमानिर्माणफलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-७८

लोहैर्वा रजतेनाथ यः कुर्यात् प्रतिमां बुधः ।
त्रिवर्गफलमाप्नोति निर्वाणमचिरात् पुनः ॥ २६-७८ ॥

मूलम् - २६-७८

कर्षणादिप्रतिष्ठान्तायतननिर्माणफलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-७९

कर्षणादि प्रतिष्ठान्तं कुर्यादायतनं च यः ।
आप्नुवन्ति च तद्वंश्याः पुण्यलोकाननुत्तमान् ॥ २६-७९ ॥

मूलम् - २६-७९

भयादिषु यन्त्रस्मरणे फलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-८०

प्। २३८) भयागमे च सङ्ग्रामे वादे वा यः स्मरेदिदम् ।
विजयस्तस्य हस्तस्थो नात्र कार्या विचारणा ॥ २६-८० ॥

मूलम् - २६-८०

त्रिसन्ध्यं यन्त्रार्चनं मुक्तिसाधनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-८१

अर्चयेद्यस्त्रिसन्ध्यं वै यन्त्रमेतदनुत्तमम् ।
तापत्रयविनिर्मुक्तो विष्णुलोके महीयते ॥ २६-८१ ॥

मूलम् - २६-८१

राक्षाविधौ राज्ञां वैशेषिकविध्यारम्भः

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-८२

राज्ञां रक्षाविधाने तु विशेषं शृणु नारद ।
राज्यार्थी हृतराज्यो वा परिभूतोऽथवा नृपैः ॥ २६-८२ ॥

मूलम् - २६-८२

तत्र प्रथममाचार्यपूजाविधिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-८३

सौदर्शनस्य यन्त्रस्य प्रदातारं गुरुं परम् ।
सर्वेभ्यो ह्यधिकं मत्वा तमभ्यर्च्य महाधनैः ॥ २६-८३ ॥

मूलम् - २६-८३

ततो भगवदाराधनविधिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-८४

ततो नारायणं देवं पुण्डरीकायतेक्षणम् ।
श्यामलं पीतवसनं सर्वाभरणभूषितम् ॥ २६-८४ ॥

मूलम् - २६-८४

आराधयेच्चतुर्बाहुमाचार्योक्तविधानतः ।

ततो यन्त्रनिर्माणम्

तप्तजाम्बूनदमयं मणिविद्रुमचित्रितम् ॥ २६-८५ ॥

सर्वालङ्कारसंयुक्तं कारयेद्यन्त्रमुत्तमम् ।

यन्त्रनिर्माणस्य राज्यप्राप्तिहेतुत्वम्

प्। २३९) एतत्करणमात्रेण राज्यमाप्नोत्यनामयम् ॥ २६-८६ ॥

प्रतिष्ठापूर्वकार्चनस्य सप्तद्वीपान्तभूमिप्राप्तिहेतुत्वम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-८७

प्रतिष्ठाप्यार्चयेदेतत् सादरं सर्वसिद्धिदम् ।
ततो भूमिमवाप्नोति सप्तद्वीपां सपत्तनाम् ॥ २६-८७ ॥

मूलम् - २६-८७

अन्ततस्त्रैलोक्यपालयितृत्वसिद्धिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-८८

वश्या भवन्ति सततं सिद्धगन्धर्वदानवाः ।
त्रैलोक्यराज्यमखिलं पालयत्यवनीतले ॥ २६-८८ ॥

मूलम् - २६-८८

परकृताभिचारपरावर्तनसिद्धिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-८९

अभिचाराः परकृताश्चैनमप्राप्य भीषिताः ।
प्रविशन्ति प्रयोक्तारमापगेवाचलाहता ॥ २६-८९ ॥

मूलम् - २६-८९

अवग्रहादिपरिहारसिद्धिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-९०

अवग्रहाश्च नश्यन्ति शत्रवो विद्रवन्ति च ।
अपमृत्युमृगव्यालचोररोगादिभिर्भयम् ॥ २६-९० ॥

मूलम् - २६-९०

न तस्य राज्ये भवति विद्यते तत्कुले बलम् ।

सर्वेषां स्वधर्मप्रवृत्तिसिद्धिः

सर्वे स्वेष्वेव धर्मेषु प्रवर्तन्ते सदामुने ॥ २६-९१ ॥

दुर्वाससा शप्तस्येन्द्रस्य यन्त्रेणानेन पुनः स्वपदप्राप्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-९२

प्। २४०) पुरा दुर्वाससः शापाद्धृतराज्ये शचीपतौ ।
एतत्प्रसादादखिलं पुनः प्राप त्रिविष्टपम् ॥ २६-९२ ॥

मूलम् - २६-९२

चतुर्मुखस्य भगवत्सकाशाद्यन्त्रप्राप्तिः

एतत् पुरा महायन्त्रं ब्रह्मणे प्रोक्तवान् हरिः ।

चतुर्मुखेन विश्वकर्मणा यन्त्रविमानयोर्निर्मापणम्

ब्रह्मा च विश्वकर्माणमाहूयैतदकारयत् ॥ २६-९३ ॥

विमानं च तदारभ्य देवगन्धर्वदानवाः ।

तदा प्रभृति यन्त्रस्यैव रक्षासाधनत्वम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २६-९४

अनेन रक्षणविधिं चक्रुः पूर्वे नृपास्तथा ।
तस्माद्राज्ञां च सर्वेषामेष रक्षाविधिः परः ॥ २६-९४ ॥

मूलम् - २६-९४

अध्यायार्थनिगमनम्

अभिनवदिननाथप्रोज्ज्वलद्बिम्बतुल्यं
कमलभवमुखाद्यैः संश्रितं देवबृन्दैः ।
परिगतमपि भूतैः पञ्चभिः सेव्यमानं
प्रकृतिमहदहङ्कारैः स्मरेद्यन्त्रराजम् ॥ २६-९५ ॥

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां
महासुदर्शनयन्त्रलक्षणं नाम षड्विशोऽध्यायः ॥ २६ ॥

आदितः श्लोकाः १५६५

धारकयन्त्रनिरूपणं नाम सप्तविंशोऽध्यायः

वृत्तानुवादपूर्वकं धारकयन्त्रविषयकः प्रश्नः

नारदः �

विश्वास-प्रस्तुतिः - २७-१

कथितो यन्त्रराजस्य देवदेवस्य विस्तरः ।
स्वरूपं साधनं चास्य प्रकारश्च फलं तथा ॥ २७-१ ॥

मूलम् - २७-१

विश्वास-प्रस्तुतिः - २७-२

अद्येदं श्रोतुमिच्छामि भगवान् परमेश्वर ।
एतदत्यद्भुतं दिव्यं ध्रियते केन भूषणम् ॥ २७-२ ॥

मूलम् - २७-२

विश्वास-प्रस्तुतिः - २७-३

न चास्य धारणे शक्तिं कस्यचित् कलयाम्यहम् ।
अतिशक्तितयास्येमं संशयं छेत्तुमर्हसि ॥ २७-३ ॥

मूलम् - २७-३

तत्प्रतिवचनारम्भः

अहिर्बुध्न्यः �

विश्वास-प्रस्तुतिः - २७-४

सत्यं न केनचिद्धर्तुं पार्यते तन्महाद्युति ।
ऋते यन्त्रान्तरादस्माद् देवर्षे शक्तिशालिनः ॥ २७-४ ॥

मूलम् - २७-४

शृणु तस्य मुनिश्रेष्ठ स्वरूपं वीर्यमद्य वै ।

प्रथमं माहेन्द्रमण्डलनिर्माणम्

प्। २४२) प्रथमं मण्डलं कृत्वा माहेन्द्रं वसुधात्मकम् ॥
२७-५ ॥

सर्वालङ्कारसंयुक्तं यन्त्रलाञ्छनलाञ्छितम् ।

तत्कोणेषु भूबीजाक्षरन्यासः

भौममेतस्य कोणेषु विन्यसेद् बीजमुत्तमम् ॥ २७-६ ॥

शेषाद्यैरष्टभिर्नागैर्धार्यमाणं समन्ततः ।

मण्डलप्राग्भागे शेषगुलिकयोर्न्यासः

प्राग्भागे मण्डलस्यास्य भीषणौ भीमलोचनौ ॥ २७-७ ॥

विलिखेच्छेषगुलिकौ लोकयन्तौ परस्परम् ।

दक्षिणभागे वासुकिशङ्खयोः

वासुकिं शङ्खपालं च वीक्षमाणौ परस्परम् ॥ २७-८ ॥

दक्षिणस्यां दिशि तथा विन्यसेदस्य साधकः ।

पश्चिमे तक्षकमहाम्बुजयोः

पश्चिमायां लिखेदेवं तौ तक्षकमहाम्बुजौ ॥ २७-९ ॥

उत्तरभागे कार्कोटकाम्बुजयोः

विश्वास-प्रस्तुतिः - २७-१०

कार्कोटकं चाम्बुजं च लिखेदुत्तरतो मुने ।
तस्य मध्ये महाज्वालामालावर्तविराजितम् ॥ २७-१० ॥

मूलम् - २७-१०

मध्ये वह्निमण्डलकल्पना

प्। २४३) कोणसट्कयुतं वह्निमण्डलं बीजसंयुतम् ।

तन्मध्ये वायुमण्डलविन्यासः

समालिख्य च तन्मध्ये वायव्यं मण्डलं लिखेत् ॥ २७-११ ॥

वर्तुलं बिन्दुसंयुक्तं तद्बीजेन समन्वितम् ।

तन्मध्ये दशारचक्रलेखनम्

तन्मध्ये चक्रमतुलं प्रोज्ज्वलन्नेमिमण्डलम् ॥ २७-१२ ॥

अरैर्दशभिराकीर्णं विन्यसेदरिमर्दनम् ।

अरेषु सुदर्शननारसिंहमन्त्रन्यासः

मन्त्रं सौदर्शनस्यास्य नारसिंहस्य विन्यसेत् ॥ २७-१३ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - २७-१४

द्वाभ्यां द्वाभ्यां तु वर्णाभ्यामरेषु नवसु क्रमात् ।
दशमे हनशब्दं तु विन्यसेदरकेऽस्य वै ॥ २७-१४ ॥

मूलम् - २७-१४

चक्रमध्ये अष्टदलपद्मलेखनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २७-१५

चक्रमध्ये न्यसेत् पद्मं दलैरष्टभिरन्वितम् ।
कर्णिकाघटितं रम्यं केसरैरुपशोभितम् ॥ २७-१५ ॥

मूलम् - २७-१५

कर्णिकायां प्रणवन्यासः

तत्कर्णिकायां विलिखेत् तारं संसारतारकम् ।

तत्रैवाभीष्टार्थसाध्यनाम्नोर्विलेखनम्

अभीष्टमर्थं साध्यस्य नामधेयमतः परम् ॥ २७-१६ ॥

एवं भूतेन धारकयन्त्रेण सकलार्थसिद्धिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - २७-१७

प्। २४४) तदेतत् परमं दिव्यं मङ्गलानां च मङ्गलम् ।
पवित्राणां पवित्रं च चोरपीडानिवारणम् ॥ २७-१७ ॥

मूलम् - २७-१७

सर्वार्थसाधकं घोरं विश्ववन्द्यमनुत्तमम् ।

यन्त्रेणानेनेन्द्रस्य शत्रुजयप्राप्तिः

पुरा देवेषु दैतेयैरभिभूतेषु वासवः ॥ २७-१८ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - २७-१९

बृहस्पतिं समाहूय प्रोवाचेदं वचस्तदा ।
बाधन्ते नितरामस्मानिमे दैतेयदानवाः ॥ २७-१९ ॥

मूलम् - २७-१९

विश्वास-प्रस्तुतिः - २७-२०

केनोपायेन भगवन् विजेष्यामो महासुरान् ।
बलहानिः कथं वैषां भविता भगवन् वद ॥ २७-२० ॥

मूलम् - २७-२०

विश्वास-प्रस्तुतिः - २७-२१

एवं मघवता प्रोक्तः प्रोवाचेदं बृहस्पतिः ।
सौदर्शननृसिंहस्य यन्त्रस्य करणादिह ॥ २७-२१ ॥

मूलम् - २७-२१

विश्वास-प्रस्तुतिः - २७-२२

नश्यन्ति शत्रवः सर्वे सुराणां बलसूदन ।
इत्युक्त्वा स्थापयामास यन्त्रं मघवतः पुरे ॥ २७-२२ ॥

मूलम् - २७-२२

विश्वास-प्रस्तुतिः - २७-२३

मणिविद्रुममुक्ताढ्यं सौवर्णममितप्रभम् ।
ततः प्रभृति दैतेया नष्टश्रीका हतत्विषः ॥ २७-२३ ॥

मूलम् - २७-२३

विश्वास-प्रस्तुतिः - २७-२४

पराजिता विद्रवन्ति दिशो नष्टनिकेतनाः ।
तदेतदतिवीर्यं तु यन्त्रं सुरसुपूजितम् ॥ २७-२४ ॥

मूलम् - २७-२४

अस्यैव यन्त्रस्य पूर्वोक्तमहासुदर्शनयन्त्रधारकत्वम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २७-२५

प्। २४५) तदेतेनैव यन्त्रेण यन्त्रं सौदर्शनं परम् ।
धार्यते तत् सुरमुने विचित्रं विष्टरात्मना ॥ २७-२५ ॥

मूलम् - २७-२५

विश्वास-प्रस्तुतिः - २७-२६

यन्त्रमेतन्मयाख्यातमेवं माहासुदर्शनम् ।
धृतं यन्त्रेण वीर्यात्तु सुदर्शननृसिंहयोः ॥ २७-२६ ॥

मूलम् - २७-२६

राजन्वद्देशस्यैव यथोक्तयन्त्रभरणक्षमत्वम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २७-२७

एतस्य तु विशिष्टस्य भरणे सैव भूः क्षमा ।
यस्याः पालयिता राजा धार्मिको दृढविक्रमः ॥ २७-२७ ॥

मूलम् - २७-२७

देवद्विजगुरुप्राज्ञपूजकः परमास्तिकः ।

राज्ञो नित्यमेतदभ्यर्चनविधिः

एतदभ्यर्चयेद्राजा चक्राकारमतन्द्रितः ॥ २७-२८ ॥

पुरुषाकारमपि वा तथैवोभयतोमुखम् ।

एतन्मन्त्रप्रदातुर्विशेषतः पूज्यत्वम्

एतन्मन्त्रप्रदातारं विशिष्टं पूजयेद् बुधः ॥ २७-२९ ॥

एतन्मन्त्रविधिना कर्षणादिप्रतिष्ठान्तकर्मविधिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - २७-३०

कर्षणादीनि कर्माणि प्रतिष्ठान्तान्यमुष्य तु ।
एतन्मन्त्रोक्तमार्गेण कारयेन्नृपतिः स्वयम् ॥ २७-३० ॥

मूलम् - २७-३०

तन्त्रस्यास्य सात्त्वतादिभिरेकतन्त्रत्वम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २७-३१

प्। २४६) सात्त्वतादिषु तन्त्रेषु विहितेनैव चाध्वना ।
सुदर्शनस्य मन्त्रस्य नारसिंहस्य वा मुने ॥ २७-३१ ॥

मूलम् - २७-३१

विश्वास-प्रस्तुतिः - २७-३२

कल्पप्रयुक्ता विधयः सर्वे चैतस्य सन्निधौ ।
भवन्ति सकलाश्चैतत्प्रभावेण प्रयोजिताः ॥ २७-३२ ॥

मूलम् - २७-३२

तस्माद्यथोक्तमार्गेण प्रतिष्ठाप्यैतदर्चयेत् ।

राज्ञामेतदर्चनेन राज्यादिलाभः

राजा राज्यं जयं भूतिमायुरारोग्यमाप्नुयात् ॥ २७-३३ ॥

नित्यमर्चयतः फलविशेषः

विश्वास-प्रस्तुतिः - २७-३४

नित्यमर्चयतो राज्ञः सप्तद्वीपवती मही ।
समुद्रवसना चैषा विश्वा वश्या भविष्।यति ॥ २७-३४ ॥

मूलम् - २७-३४

होमार्थं प्रासादकुण्डयोर्निर्माणम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २७-३५

प्रासादं लक्षणोपेतं विधाय परमासनम् ।
तत्रैव कारयेत् कुण्डं मन्त्रस्यास्य यथाविधि ॥ २७-३५ ॥

मूलम् - २७-३५

साधकेन तत्र होमादिनिर्वर्तनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २७-३६

भूपतेर्यानि कर्माणि साधयंस्तानि साधकः ।
मन्त्रेणानेन जुहुयादस्मिन् कुण्डे समाहितः ॥ २७-३६ ॥

मूलम् - २७-३६

वैकल्पिकप्रदेशान्तरविधिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - २७-३७

प्। २४७) अनेनैव तु मन्त्रेण राज्ञो रक्षाविधिर्यदि ।
विष्णोरायतने रम्ये मण्डपे मण्डितेऽथवा ॥ २७-३७ ॥

मूलम् - २७-३७

विश्वास-प्रस्तुतिः - २७-३८

कृत्वैतत् कुण्डमत्रैव राजाभ्यर्च्य महाधनैः ।
एतन्मन्त्रप्रदातारं स्वकर्माण्येव कारयेत् ॥ २७-३८ ॥

मूलम् - २७-३८

पुनर्यन्त्रार्चनफलविशेषकथनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २७-३९

अनेन कृतकृत्यस्तु राजा राज्यमवाप्नुयात् ।
नीरोगो निःसपत्नश्च दीर्घायुश्च भविष्यति ॥ २७-३९ ॥

मूलम् - २७-३९

विश्वास-प्रस्तुतिः - २७-४०

नागैरनेकसाहस्रैरसङ्ख्येयैश्च वाजिभिः ।
स्यन्दनैर्नरवर्यैश्च पूर्णा तस्य पुरी भवेत् ॥ २७-४० ॥

मूलम् - २७-४०

विश्वास-प्रस्तुतिः - २७-४१

यश्चैनमर्चयेद्राजा यन्त्रराजमनुत्तमम् ।
सर्वमन्त्रविशिष्टत्वादर्चितास्तेन देवताः ॥ २७-४१ ॥

मूलम् - २७-४१

विश्वास-प्रस्तुतिः - २७-४२

यदर्थं योऽर्चयेदेनमात्मार्थे यतते परम् ।
सर्वेषामेव भूतानां राज्ञश्च कुरुते हितम् ॥ २७-४२ ॥

मूलम् - २७-४२

अस्मिन् मन्त्रे यन्त्रे च राज्ञामेवाधिकारः

विश्वास-प्रस्तुतिः - २७-४३

अयं मन्त्रश्च यन्त्रं च राज्ञामेव विधीयते ।
सर्वसाधारणार्थानि मन्त्रजातानि नारद ॥ २७-४३ ॥

मूलम् - २७-४३

विश्वास-प्रस्तुतिः - २७-४४

प्। २४८) एतदभ्यर्चनपरा मन्त्रिणो यस्य भूपतेः ।
अभिरक्षन्ति राजानमरिष्टमुखतोऽपि ते ॥ २७-४४ ॥

मूलम् - २७-४४

एतत्प्रणामादीनामपि तत्तत्फलसाधनत्वम्

एतत्प्रणामेन समर्चनेन
सङ्कीर्तनेन स्मरणेन वाऽपि ।
सन्तोषयेत् सन्ततमस्य सर्वं
मनीषितं हस्तगतं प्रपश्येत् ॥ २७-४५ ॥

अध्यायार्थनिगमनम्

इति निगदितमेतद्यन्त्ररूपं समन्त्रं
सकलदुरितभेदव्यापृतं संश्रितानाम् ।
तदिह कृतविधेयो भूपतिः पूर्णकामो
भुवनतलमशेषं प्राप्नुयाच्चक्रवर्ती ॥ २७-४६ ॥

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां
धारकयन्त्रनिरूपणं नाम सप्तविंशोऽध्यायः ॥ २७ ॥

आदितः श्लोकाः १६११

भगवदाराधनविधिनिरूपणं नाम
अष्टाविंशोऽध्यायः

आराधनविधिनिरूपणारम्भः

अहिर्बुध्न्यः �

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-१

आराधनविधिं वक्ष्ये समासेनैव नारद ।
आयुरारोग्यविजयभूप्रदं धनधान्यदम् ॥ २८-१ ॥

मूलम् - २८-१

तस्यैहिकामुष्मिकफलसाधनत्वम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-२

पुत्रपश्वन्नकामानां तत्तत्साधनमुत्तमम् ।
भुक्तिमुक्तिप्रदं शान्तं पराभिभवकारणम् ॥ २८-२ ॥

मूलम् - २८-२

तत्रादौ स्नानविधिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-३

तीर्थं गत्वा शुचौ देशे मृदमादाय मन्त्रतः ।
द्विधा कृत्वैकभागेन कुर्याद् देहस्य शोधनम् ॥ २८-३ ॥

मूलम् - २८-३

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-४

स्नात्वाचम्य गृहीत्वान्यं मृद्भागं विन्यसेत् त्रिधा ।
वामे पाणौ दिशाबन्धं विदध्यादेकभागतः ॥ २८-४ ॥

मूलम् - २८-४

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-५

गात्रालेपं ततः कुर्यादन्येनांशेन नारद ।
प्। २५०) सङ्कल्पयेत् तृतीयांशं तीर्थपीठमतःपरम् ॥ २८-५ ॥

मूलम् - २८-५

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-६

गङ्गां तत्र स्मरेद्विष्णोर्वामपादविनिःसृताम् ।
अर्घ्यमस्यै निवेद्याथ ततो हृत्वा जलाञ्जलिम् ॥ २८-६ ॥

मूलम् - २८-६

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-७

स्वमूर्ध्नि सिञ्चेत् त्रिस्तावत् सप्तकृवोऽभिमन्त्रितम् ।
निमग्नस्तत्र देवस्य पादाब्जन्यस्तमस्तकः ॥ २८-७ ॥

मूलम् - २८-७

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-८

यथाशक्ति जपेन्मन्त्रं तस्य ध्यानपरायणः ।
तत उत्तीर्य चाचम्य धृत्वा वस्त्रोत्तरीयके ॥ २८-८ ॥

मूलम् - २८-८

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-९

धृतोर्ध्वपुण्ड्रः स्वाचान्तो देवादीनच्युतात्मकान् ।
ध्यात्वा सन्तर्पयेदन्यदाह्निकं विधिवच्चरेत् ॥ २८-९ ॥

मूलम् - २८-९

यागभूमिमथागम्य क्षालिताङ्घ्रिकरो वशी ।

आराधनोपक्रमः

आचम्य वाग्यतो भूत्वा प्रारभेत समर्चनम् ॥ २८-१० ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-११

चतुर्द्वारयुतं रम्यं गत्वा शरणमात्मवान् ।
द्वाःस्थानशेषानभ्यर्च्य ततो मण्डपमाश्रयेत् ॥ २८-११ ॥

मूलम् - २८-११

मण्डपवर्णनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-१२

तुङ्गं मङ्गलसंयुक्तं मणिकुट्टिमभूषितम् ।
सौवर्णैर्बहुभिः स्तम्भैर्मणिविद्रुमभूषितैः ॥ २८-१२ ॥

मूलम् - २८-१२

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-१३

उपेतं दीपिकाजालैर्जातरूपमयैर्वृतम् ।
प्। २५१) विचित्राभिः पताकाभिस्तोरणैरुपशोभितम् ॥ २८-१३ ॥

मूलम् - २८-१३

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-१४

मणिकिङ्किणिजालैश्च वितानैः क्षौमकल्पितैः ।
विराजमानं सर्वत्र मणिपीठविराजितम् ॥ २८-१४ ॥

मूलम् - २८-१४

तत्र वेदिकानिर्माणम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-१५

तस्य मण्डपरत्नस्य मध्ये परमभास्वराम् ।
पद्मरागमयैः स्तम्भैश्चतुर्भिरुपशोभिताम् ॥ २८-१५ ॥

मूलम् - २८-१५

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-१६

मुक्तामयवितानेन युक्तां रत्निचतुष्किकाम् ।
वैडूर्यघटितोत्तुङ्गवेदिकां दीपिकायुताम् ॥ २८-१६ ॥

मूलम् - २८-१६

एवं कर्तुमशक्तश्चेदेवं ध्यायीत पूजकः ।

तत्र सपरिवारभगवद्ध्यानम्

एवं चतुष्किकामध्ये चक्राब्जमयविष्टरे ॥ २८-१७ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-१८

आधारशक्तिकमठानन्तधर्मादिधारिते ।
पद्मे सोमरविज्योतिःसत्त्वादिपरिवारिते ॥ २८-१८ ॥

मूलम् - २८-१८

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-१९

एवमुक्तप्रकारेण परिवारैर्निषेवितम् ।
वेदैर्मन्त्रैस्तथा शस्त्रैरस्त्रैः शक्तिभिरावृतम् ॥ २८-१९ ॥

मूलम् - २८-१९

ध्यायेत् तदासने देवं समासीनः समासने ।

भगवत्प्रार्थना

अर्चयामि त्वदीयोऽहं त्वद्दत्तैरौपचारिकैः ॥ २८-२० ॥

प्। २५२) सांस्पर्शिकैरिति ब्रूयाद् देवमाभ्यवहारिकैः ।

भूतशुद्धिक्रमः

संहरेद् देहतत्त्वानि प्रतिसञ्चरवर्त्मना ॥ २८-२१ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-२२

ततः स्थूलमिदं देहं शोषयित्वाथ सन्दहेत् ।
प्राणायामेन चाद्येन मन्त्रं नाभ्यां तु विन्यसेत् ॥ २८-२२ ॥

मूलम् - २८-२२

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-२३

तदुद्भूतेन नादेन सुषुम्नामध्यवर्तिना ।
वायुमण्डलमभ्येत्य तदुत्थेनैव वायुना ॥ २८-२३ ॥

मूलम् - २८-२३

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-२४

संशोषयेदिमं देहं स्थूलं सुरमुने ततः ।
प्राणायामद्वितीयेन हृदये विन्यसेन्मनुम् ॥ २८-२४ ॥

मूलम् - २८-२४

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-२५

मन्त्रोत्थेनाग्निना देहं दहेन्मण्डलवर्तिना ।
तृतीयेन स्वमात्मानं प्राणायामेन देशिकः ॥ २८-२५ ॥

मूलम् - २८-२५

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-२६

अधो निवेशयन् विष्णोर्वामपादाम्बुजस्य वै ।
स्वं तदङ्गुष्ठनिष्ठ्यूतपीयूषाप्लावितं स्मरेत् ॥ २८-२६ ॥

मूलम् - २८-२६

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-२७

पञ्चौपनिषदैर्मन्त्रैस्ततः सञ्जातविग्रहः ।
न्यस्ताङ्गो मन्त्रविन्मन्त्रैश्चिन्तयित्वा सुदर्शनम् ॥ २८-२७ ॥

मूलम् - २८-२७

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-२८

आवाह्य ब्रह्मरन्ध्रेण हृत्पद्मे सूर्यमण्डलात् ।
प्रारभेत ततः पूजां करन्यासं विधाय वै ॥ २८-२८ ॥

मूलम् - २८-२८

हृद्यागं प्रथमं कुर्यान्नियतेन्द्रियमानसः ।

पात्रादिस्थापनम्

प्। २५३) आत्मनो दक्षिणे पार्श्वे वासितैः पावनैर्जलैः ॥ २८-२९ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-३०

पूरितं स्थापयेत् पात्रं मूलमन्त्रेण मन्त्रितम् ।
वामपार्श्वे तथा सर्वं विन्यसेत् साधनान्तरम् ॥ २८-३० ॥

मूलम् - २८-३०

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-३१

ततो विस्तीर्य पुरतः शाटिकामतिनिर्मलाम् ।
तस्यामाग्नेयदिग्भागे विन्यसेदर्घ्यपात्रकम् ॥ २८-३१ ॥

मूलम् - २८-३१

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-३२

पाद्यपात्रमथो न्यस्येत् कोणे दक्षिणपश्चिमे ।
पात्रमाचमनीयस्य विन्यसेत् पश्चिमोत्तरे ॥ २८-३२ ॥

मूलम् - २८-३२

स्नानीयपात्रं दिग्भागे विन्यसेच्छाङ्करे ततः ।

अर्घ्यादिषु प्रक्षेप्यद्रव्याणि

सिद्धार्थमक्षतं चैव कुशाग्रं तिलमेव च ॥ २८-३३ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-३४

यवं गन्धं फलं पुष्पमष्टाङ्गं चार्घ्यमुच्यते ।
दूर्वा च विष्णुपर्णी च श्यामाकं पद्ममेव च ॥ २८-३४ ॥

मूलम् - २८-३४

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-३५

पाद्यद्रव्याणि चत्वारि सोदकानि प्रकल्पयेत् ।
लवङ्गजातीतक्कोलद्रव्याण्याचमनीयके ॥ २८-३५ ॥

मूलम् - २८-३५

सिद्धार्थकादि स्नानीये पूर्ववत् कल्पयेद् बुधः ।

प्। २५४) तत्र मन्त्रासनं प्रथनम्

अर्घ्यं सङ्कल्पयामीति स्पृशेज्जप्त्वार्घ्यमादितः ॥ २८-३६ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-३७

पाद्यपात्रादिकेष्वेवं ब्रूयात् सुरमुने क्रमात् ।
गन्धतोयेन सम्पूर्य पात्राण्येतानि सर्वशः ॥ २८-३७ ॥

मूलम् - २८-३७

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-३८

अर्घ्यात् किञ्चित् समुद्धृत्य जलं पात्रान्तरेण तु ।
देवस्य दक्षिणे पाणौ मूलमन्त्रेण विन्यसेत् ॥ २८-३८ ॥

मूलम् - २८-३८

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-३९

पुष्पं दत्त्वाथ पाद्येन पादौ देवस्य सेचयेत् ।
वस्त्रेण मार्जयित्वाथ दद्यादाचमनीयकम् ॥ २८-३९ ॥

मूलम् - २८-३९

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-४०

अर्घ्यादिदत्तशिष्टानि क्षिपेत् पात्रान्तरे तदा ।
चन्दनं माल्यदानं च धूपं दीपं दिशेत् ततः ॥ २८-४० ॥

मूलम् - २८-४०

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-४१

पुनराचमनीयं च मुखवासमतः परम् ।
ताम्बूलं च निवेद्याथ प्रणम्यात्मनिवेदनम् ॥ २८-४१ ॥

मूलम् - २८-४१

स्नानासनं द्वितीयम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-४२

विधाय स्नानपीठं तु गन्धपुष्पादिनार्चयेत् ।
विज्ञाप्य पादुके दत्त्वा देवे स्नानासनं गते ॥ २८-४२ ॥

मूलम् - २८-४२

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-४३

वस्त्रभूषणमाल्यानि व्यपनीय ततः परम् ।
स्नानार्थं शाटिकां दद्यात् पाद्यमाचमनीयकम् ॥ २८-४३ ॥

मूलम् - २८-४३

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-४४

पादपीठप्रदानं च दन्तकाष्ठं दिशेत् ततः ।
प्। २५५) जिह्वानिर्लेखनं चैव मुखशोधमथो दिशेत् ॥ २८-४४ ॥

मूलम् - २८-४४

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-४५

पुनराचमनीयं च तथादर्शोपदर्शनम् ।
पुनस्ताम्बूलदानं च तैलाभ्यङ्गमतः परम् ॥ २८-४५ ॥

मूलम् - २८-४५

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-४६

उद्वर्तनविधानं च दानमामलकस्य च ।
तोयदानं ततः कुर्यात् कङ्कतप्लोतमेव च ॥ २८-४६ ॥

मूलम् - २८-४६

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-४७

ततो विदद्याद् देवस्य देहशोधनशाटिकाम् ।
हरिद्रालेपनं कुर्यात् प्रक्षालनमतः परम् ॥ २८-४७ ॥

मूलम् - २८-४७

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-४८

वस्त्रोत्तरीयके दद्यादुपवीतं तथैव च ।
पाद्याचमनके कुर्याद् विचित्रं चन्दनं तथा ॥ २८-४८ ॥

मूलम् - २८-४८

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-४९

गन्धं पुष्पं तथा धूपं दीपमाचमनं तथा ।
नृत्तवादित्रगीतादिसर्वमङ्गलसंयुतम् ॥ २८-४९ ॥

मूलम् - २८-४९

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-५०

अभिषेकं ततः कुर्यान्नीराजनविधिं ततः ।
प्लोतवस्त्रोत्तरीये च उपवीतमतः परम् ॥ २८-५० ॥

मूलम् - २८-५०

तत आचमनीयं च दत्त्वा देवाय देशिकः ।

तृतीयमलङ्कारासनम्

अलङ्कारासनं पश्चादभ्यर्च्य प्रोक्षणादिना ॥ २८-५१ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-५२

विज्ञाप्य पादुके दत्त्वा देवे विष्टरमाश्रिते ।
अर्घ्यादीन्यथ पात्राणि पूर्ववत् कल्पयेत् ततः ॥ २८-५२ ॥

मूलम् - २८-५२

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-५३

अर्घ्यं पाद्यं ततो दद्यात् तत आचमनीयकम् ।
प्। २५६) गन्धवच्चन्दनाद्यैश्च द्रव्यैश्चार्घ्यादिकं चरेत् ॥ २८-५३
॥

मूलम् - २८-५३

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-५४

ततश्चित्राणि वासांसि प्रयच्छेद् भूषणानि च ।
यज्ञोपवीतदानं च तत आचमनीयकम् ॥ २८-५४ ॥

मूलम् - २८-५४

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-५५

गन्धपुष्पप्रदानं चाप्यादर्शस्य प्रदर्शनम् ।
धूपदीपौ तथा दद्यात् पुनराचमनीयकम् ॥ २८-५५ ॥

मूलम् - २८-५५

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-५६

ततः स्तोत्रं जपेच्छत्रचामराणां प्रदर्शनम् ।
दर्शनं वाहनानां च ततः शङ्खरवं तथा ॥ २८-५६ ॥

मूलम् - २८-५६

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-५७

वीणाकाहलभेर्यादिनिनादश्रावनं तथा ।
नृत्तवादित्रगीताद्यैरर्चयेन्मन्त्रतस्ततः ॥ २८-५७ ॥

मूलम् - २८-५७

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-५८

मूलमन्त्रेण दद्यात्तु पुष्पं देवाय देशिकः ।
पुष्पाञ्जलिं प्रतिदिशं प्रदक्षिणपुरःसरम् ॥ २८-५८ ॥

मूलम् - २८-५८

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-५९

दत्त्वा पुनः प्रणम्याथ स्तोत्रैर्देवं स्तुवीत वै ।
स्वमात्मानं भगवते किङ्करत्वाय वेदयेत् ॥ २८-५९ ॥

मूलम् - २८-५९

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-६०

ततो ध्यात्वा जपेन्मन्त्रं यथाशक्ति समाहितः ।
आचार्यं गन्धपुष्पाद्यैः समभ्यर्च्य मुने ततः ॥ २८-६० ॥

मूलम् - २८-६०

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-६१

सर्वभोगैस्तु सम्पूर्णान् मन्त्रांस्तस्मै निवेदयेत् ।
मुखवासं ततो दद्यात् ताम्बूलं चार्घ्यमेव च ॥ २८-६१ ॥

मूलम् - २८-६१

चतुर्थं भोज्यासनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-६२

भोज्यासनमथाभ्यर्च्य देवं विज्ञाप्य पादुके ।
दद्यात् तत्रोपविष्टेऽस्मिन् पाद्यमाचमनं ततः ॥ २८-६२ ॥

मूलम् - २८-६२

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-६३

प्। २५७) अर्हणं च ततः कृत्वा दध्याज्यक्षीरमाक्षिकान् ।
गन्धं च पात्रे निक्षिप्य शोषणादिकमाचरेत् ॥ २८-६३ ॥

मूलम् - २८-६३

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-६४

सम्प्रोक्ष्यार्घ्यजलेनैव मधुपर्कमथो दिशेत् ।
ततो दद्यात् सुवर्णं च गां च रत्नानि पूजकः ॥ २८-६४ ॥

मूलम् - २८-६४

हविर्निवेदनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-६५

सुसंस्कृतान्नमाज्यं च दधिक्षीरमधूनि च ।
मूलानि मोदकान् स्निग्धान् व्यञ्जनानि फलानि च ॥ २८-६५ ॥

मूलम् - २८-६५

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-६६

यानि कालोपपन्नानि शुचीनि गुणवन्ति च ।
स्वादिष्ठानि प्रभूतानि हृद्यान्यन्यानि यानि च ॥ २८-६६ ॥

मूलम् - २८-६६

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-६७

विशोध्य शोषणाद्यैस्तु सम्प्रोक्ष्यार्घ्यजलेन तु ।
विधाय रक्षामस्त्रेण हविरर्हणपूर्वकम् ॥ २८-६७ ॥

मूलम् - २८-६७

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-६८

मुद्रां तु सुरभिं कृत्वा देवायैतन्निवेदयेत् ।
अनुवासं ततो दद्याद् दर्पणं च ततः परम् ॥ २८-६८ ॥

मूलम् - २८-६८

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-६९

दद्यादाचमनीयं च हस्तमार्जनचन्दनम् ।
मुखवासं च ताम्बूलं प्रदायास्मै प्रणम्य च ॥ २८-६९ ॥

मूलम् - २८-६९

पुनर्मन्त्रासनं पञ्चमम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-७०

अथ मन्त्रासनं न्यस्य कूर्चेन परिमृज्य च ।
गन्धपुष्पादिनाभ्यर्च्य दद्याद् विज्ञाप्य पादुके ॥ २८-७० ॥

मूलम् - २८-७०

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-७१

तथाधिरूढे देवेशे माल्यादिकमपोह्य तु ।
पाद्याचमनके दत्त्वा ततो धूपं निवेदयेत् ॥ २८-७१ ॥

मूलम् - २८-७१

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-७२

प्। २५८) स्वादिष्ठानि फलान्यस्मै दद्यात् ताम्बूलमेव च ।
गीतवादित्रनृत्ताद्यैर्देवमभ्यर्चयेत् ततः ॥ २८-७२ ॥

मूलम् - २८-७२

प्रदक्षिणं विधायास्मै प्रणमेतद् दण्डवत् ततः ।

षष्ठं पर्यङ्कासनम्

अथ पर्यङ्कमभ्यर्च्य देवं विज्ञापयेत् ततः ॥ २८-७३ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-७४

ततः पादूप्रदानेन देवे पर्यङ्कमास्थिते ।
पाद्यमाचमनीयं च पुनर्दत्त्वा समाहितः ॥ २८-७४ ॥

मूलम् - २८-७४

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-७५

माल्यभूषणकादीनि व्यपनीय महामते ।
शयनोचितमाल्यानि भूषणान्यंशुकानि च ॥ २८-७५ ॥

मूलम् - २८-७५

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-७६

सुखस्पर्शानि चान्यानि दद्याद्यज्ञोपवीतकम् ।
दद्यादाचमनीयं च गन्धं पुष्पमथो दिशेत् ॥ २८-७६ ॥

मूलम् - २८-७६

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-७७

मुखवासं च ताम्बूलं दत्त्वा स्तोत्रः स्तुवीत तम् ।
अष्टाङ्गेन प्रणामेन प्रणम्य शरणं व्रजेत् ॥ २८-७७ ॥

मूलम् - २८-७७

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-७८

प्रदक्षिणसमेतेन देवं योगासनस्थितम् ।
मनोबुद्ध्यभिमानेन सह न्यस्य धरातले ॥ २८-७८ ॥

मूलम् - २८-७८

कूर्मवच्चतुरः पादाञ्छिरस्तत्रैव पञ्चमम् ।

दास्यप्रार्थना

अज्ञानादथवा ज्ञानादशुभं यत् कृतं मया ॥ २८-७९ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-८०

प्। २५९) क्षन्तुमर्हसि तत् सर्वं दास्येन च गृहाण माम् ।
एवमाराधनं कुर्यादुभयत्र मुखे हरिम् ॥ २८-८० ॥

मूलम् - २८-८०

सुदर्शनं नृसिंहं च विष्णुरूपं सुदर्शनम् ।

एवमनुष्ठितस्याराधनस्य मोक्षसाधनत्वम्

समाराधयतस्त्वेवमेकाहमपि नारद ॥ २८-८१ ॥

मुक्तिः करे स्थिता तस्य सर्वे कामाश्च किं पुनः ।

आनुषङ्गिकफलसाधनत्वं कैमुतिकम्

अनेन लोकपालाश्च सर्वे देवगणास्तथा ॥ २८-८२ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-८३

सिद्धगन्धर्वयक्षाश्च नागाश्चाप्सरसां गणाः ।
सर्वे वश्या भवन्तीह किं पुनर्भुवि मानवाः ॥ २८-८३ ॥

मूलम् - २८-८३

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-८४

भूतप्रेतपिशाचाश्च कुश्माण्डाश्च विनायकाः ।
प्रेष्यास्तस्य भविष्यन्ति साधकस्य महात्मनः ॥ २८-८४ ॥

मूलम् - २८-८४

परिवाराध्यर्चनविधिः

तथास्य परिवाराणां देवानां शक्तियोषिताम् ।

विश्वास-प्रस्तुतिः - २८-८५

मन्त्राणामस्त्रशस्त्राणां स्वैः स्वैर्नामभिरर्चनम् ।
नमोऽन्तैरुपचारैश्च कुर्यात् षोडशभिः क्रमात् ॥ २८-८५ ॥

मूलम् - २८-८५

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां
भगवदाराधनविधिनिरूपणं
नामाष्टाविंशोऽध्यायः ॥ २८ ॥

आदितः श्लोकाः १६९६

काम्याराधनविधिनिरूपणं नाम एकोनत्रिंशोऽध्यायः

भगवदाराधनस्यानुषङ्गिकफलसाधनत्वकथन्ताप्रश्नः

नारदः �

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-१

एतदाराधनैः कस्य कथं देवादयः सुराः ।
अन्ये चोक्ता वशं यान्ति तन्मे ब्रूहि यथातथम् ॥ २९-१ ॥

मूलम् - २९-१

तत्प्रतिवचनारम्भः

अहिर्बुध्न्यः �

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-२

क्षत्रियस्य विशेषेण जयार्थित्वान्महामुने ।
येनार्चनविशेषेण विश्वे वश्या भवन्ति हि ॥ २९-२ ॥

मूलम् - २९-२

शृणुष्व तं समासेन कथयामि यथातथम् ।

तत्तदाराधनविशेषाणां तत्तद्दिग्विजयसाधनत्वम्

यदीच्छेद्विजयं दिक्षु सर्वासु च महीपतिः ॥ २९-३ ॥

आराधनविशेषैस्तु तत्तद्विजयमाप्नुयात् ।

तत्र प्राचीदिग्विषये

नृपेभ्यो विजयाकाङ्क्षी प्राच्येभ्यश्चेन्महीपतिः ॥ २९-४ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-५

प्। २६१) आराधयेद्विशिष्टैस्तु द्रव्यैर्देवं सुदर्शनम् ।
सितपुष्पैः सितैर्वस्त्रैरङ्गरागैः सितैरपि ॥ २९-५ ॥

मूलम् - २९-५

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-६

शाल्योदनैश्च दध्याढ्यैरर्चयित्वा सुदर्शनम् ।
मण्डपे मण्डिते शुद्धे पूर्वोक्ते देवसन्निधौ ॥ २९-६ ॥

मूलम् - २९-६

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-७

प्रासादलक्षणे कुण्डे चतुष्कोणपरिस्तृते ।
तत्र वह्निमथादाय काष्ठैः प्रज्वाल्य बैल्वकैः ॥ २९-७ ॥

मूलम् - २९-७

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-८

आसीनः प्राङ्मुखो भूत्वा शुचिस्तत्र समाहितः ।
तस्मिन् फलानि बैल्वानि सर्पिःसिक्तानि नारद ॥ २९-८ ॥

मूलम् - २९-८

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-९

नियुतं मूलमन्त्रेण जुहुयाज्ज्वलितेऽनले ।
होमैरेभिः समुद्रान्ता प्राची वश्या भवेन्मही ॥ २९-९ ॥

मूलम् - २९-९

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-१०

फलानां कोटिहोमेन बैल्वानां वशमेष्यति ।
प्लक्षद्वीपस्य देशस्तु प्राच्यः सहमहीपतिः ॥ २९-१० ॥

मूलम् - २९-१०

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-११

कोटिद्वयेन चैतेषां शाल्मलो वशमेष्यति ।
देशः प्राच्यः सभूपालः स्वदेश इव नारद ॥ २९-११ ॥

मूलम् - २९-११

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-१२

कुशः क्रौञ्चस्तथा शाकः पुष्करद्वीपसञ्ज्ञितः ।
एकद्वित्रिचतुःपञ्चषट्कैः प्राच्याः क्रमेण वै ॥ २९-१२ ॥

मूलम् - २९-१२

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-१३

कोटीनां फलहोमानां वशं यास्यन्ति भूपतेः ।
द्वीपानामपि चैतेषां प्राची माघवती पुरी ॥ २९-१३ ॥

मूलम् - २९-१३

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-१४

दशकोट्या तु होमानां वशं यास्यति सा ध्रुवम् ।
प्। २६२) पालनार्थं तु लोकानामेकेनांशेन वासवः ॥ २९-१४ ॥

मूलम् - २९-१४

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-१५

तत्रैव वर्तते सोऽपि साहाय्यं तस्य यास्यति ।
स्त्रीभिरन्नैश्च पानैश्च वाजिभिः परमैर्गजैः ॥ २९-१५ ॥

मूलम् - २९-१५

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-१६

यथा स्वस्मिन् पुरे राजा विहरत्यविशङ्कया ।
चिन्तितोपनतैरेव तैर्द्रव्यै रंस्यते नृपः ॥ २९-१६ ॥

मूलम् - २९-१६

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-१७

अस्य प्रभावतः सर्वे विष्टब्धाः सर्वसागराः ।
गन्तुं योग्या भविष्यन्ति स्यन्दनेन यथा स्थली ॥ २९-१७ ॥

मूलम् - २९-१७

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-१८

हारं च वासवस्तस्य चक्रवर्तित्वलक्षणम् ।
सर्वरत्नमयं दिव्यमुपनेष्यति च स्वयम् ॥ २९-१८ ॥

मूलम् - २९-१८

दक्षिणदिग्विषये

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-१९

दक्षिणाशाजयाशा चेदजनिष्ट महीपतेः ।
पूर्वोक्ते मण्डपे देवं दक्षिणाभिमुखं नयेत् ॥ २९-१९ ॥

मूलम् - २९-१९

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-२०

रक्तमाल्याम्बरधरं रक्तचन्दनरञ्जितम् ।
रक्ताम्बरधरं देवमभ्यर्च्योक्तेन वर्त्मना ॥ २९-२० ॥

मूलम् - २९-२०

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-२१

गुडौदनं हविस्तस्मै निवेद्य तिलमिश्रितम् ।
अर्धचन्द्रोपमं कुण्डं कृत्वा प्रासादलक्षणम् ॥ २९-२१ ॥

मूलम् - २९-२१

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-२२

कुशैः पुष्पैश्च लाजैश्च परिष्कृतमविक्षतम् ।
दक्षिणाभिमुखस्तत्र समासीनोऽग्रतो विभोः ॥ २९-२२ ॥

मूलम् - २९-२२

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-२३

प्। २६३) मन्त्रेण वह्निमादाय काष्ठैः प्रज्वाल्य खादिरैः ।
पद्मानां चैव रक्तानां नियुतैर्होममाचरेत् ॥ २९-२३ ॥

मूलम् - २९-२३

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-२४

ततः सा दक्षिणा पृथ्वी सागरान्ता वशा भवेत् ।
सोपहाराश्च राजानस्तत्रत्या द्वारि वारिताः ॥ २९-२४ ॥

मूलम् - २९-२४

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-२५

प्रतीक्षमाणाः स्थास्यन्ति कालं तस्य महात्मनः ।
ततो दक्षिणदिग्भागे षट्सु द्वीपेषु सम्मताः ॥ २९-२५ ॥

मूलम् - २९-२५

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-२६

एकद्वित्रिचतुःपञ्चषड्भिर्वश्याः सभूभुजः ।
रक्तपद्माहुतीनां च कोटीनां तु यथाक्रमम् ॥ २९-२६ ॥

मूलम् - २९-२६

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-२७

एषा दक्षिणतो रम्या याम्या संयमिनी पुरी ।
सा रक्तपद्महोमानां दशकोट्या वशा भवेत् ॥ २९-२७ ॥

मूलम् - २९-२७

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-२८

यमोऽपि तस्य भावेन प्रसन्नः प्रीतमानसः ।
राज्ञो मनीषितं यत् तन्नान्यथा वर्तयिष्यति ॥ २९-२८ ॥

मूलम् - २९-२८

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-२९

अकालमरणं किञ्चित् तद्देशे न भविष्यति ।
ये पुर्यां संयमिन्यां च यमस्य वशवर्तिनः ॥ २९-२९ ॥

मूलम् - २९-२९

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-३०

ते सर्वे तस्य वशगा भविष्यन्ति न संशयः ।
दिव्ये रक्ताङ्गदे रम्ये सार्वभौमत्वलक्षणे ॥ २९-३० ॥

मूलम् - २९-३०

यमस्तु स्वयमादाय प्रीतस्तस्मै प्रयच्छति ।

पश्चिमदिग्विषये

प्। २६४) पश्चिमाशां प्रति यदा जिगीषुर्नृपतिस्तदा ॥ २९-३१ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-३२

मण्डपेऽलङ्कृते देवं पश्चिमाभिमुखं नयेत् ।
चित्रमालाधरं चित्रैरंशुकैः समलङ्कृतम् ॥ २९-३२ ॥

मूलम् - २९-३२

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-३३

चित्राङ्गरागैश्चित्राभिर्भूषाभिरुपशोभितम् ।
मध्वोदनं हविः कृत्वा देवायैतन्निवेदयेत् ॥ २९-३३ ॥

मूलम् - २९-३३

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-३४

पद्मोपमानं प्रासादं कुण्डं कृत्वा स्वलङ्कृतम् ।
तत्राधायाग्निमासित्वा देवस्य पुरतो वशी ॥ २९-३४ ॥

मूलम् - २९-३४

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-३५

काष्ठैः शमीमयैरग्निं प्रज्वाल्याथ समाहितः ।
मध्वक्तैः करवीरैस्तु नियुतं जुहुयान्मनुम् ॥ २९-३५ ॥

मूलम् - २९-३५

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-३६

ततः ससागरा पृथ्वी जम्बूद्वीपस्य पश्चिमा ।
वर्तिष्यते वशे तस्य राज्ञः सनृपतिस्तदा ॥ २९-३६ ॥

मूलम् - २९-३६

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-३७

करवीराहुतीनां च कोट्या कोटिद्वयेन च ।
कोटित्रयचतुःपञ्चसट्कैस्ते च यथाक्रमम् ॥ २९-३७ ॥

मूलम् - २९-३७

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-३८

सड् द्वीपखण्डाः पाश्चात्त्या वशं यास्यन्ति भूपतेः ।
सुखाख्या वारुणी रम्या पुरी परमभास्वरा ॥ २९-३८ ॥

मूलम् - २९-३८

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-३९

सदा सन्निहितैर्भोज्यैर्लेह्यैः पेयैश्च पूरिता ।
दिव्यपादपसंयुक्तैर्नन्दनैरुपशोभिता ॥ २९-३९ ॥

मूलम् - २९-३९

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-४०

प्। २६५) सदोत्फुल्लाम्बुजाढ्याभिः सरसीभिः परिष्कृता ।
आक्रीडपर्वतैर्युक्ता नानारत्नविभूषितैः ॥ २९-४० ॥

मूलम् - २९-४०

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-४१

प्रासादैर्मण्डपैस्तुङ्गैर्मण्डिता सा हिरण्मयैः ।
एवं विधा पुरी तस्य राज्ञो भोग्या भविष्यति ॥ २९-४१ ॥

मूलम् - २९-४१

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-४२

वरुणोऽपि स्वयं छत्रं मणिविद्रुमभूषितम् ।
मुक्तादामभिराकीर्णममृतस्यन्दि वन्दितम् ॥ २९-४२ ॥

मूलम् - २९-४२

चिह्नं तच्चक्रवर्तीनां राज्ञे प्रीतः प्रदास्यति ।

उत्तरदिग्विषये

उदीचीं दिशमुद्युक्तो जेतुं यदि महीपतिः ॥ २९-४३ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-४४

चक्राब्जविष्टरे देवमुत्तराभिमुखं नयेत् ।
पीताम्बराणि बिभ्राणं पीतपुष्पैरलङ्कृतम् ॥ २९-४४ ॥

मूलम् - २९-४४

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-४५

विद्रुमाभरणैर्युक्तं कुङ्कुमक्षोदरञ्जितम् ।
घृतौदनं हविः कृत्वा तेनाभ्यर्च्य सुदर्शनम् ॥ २९-४५ ॥

मूलम् - २९-४५

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-४६

कुर्यात् तस्याग्रतः कुण्डं वृत्तप्रासादलक्षणम् ।
उदङ्मुखोऽग्निमाधाय कुण्डे मण्डपसंश्रिते ॥ २९-४६ ॥

मूलम् - २९-४६

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-४७

काष्ठैरौदुम्बरैर्वह्निं प्रज्वाल्य ज्वलितेऽनले ।
नन्द्यावर्तप्रसूनैस्तु नियुतं जुहुयात् पुरः ॥ २९-४७ ॥

मूलम् - २९-४७

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-४८

तेनेदं भारतं वर्षं काञ्चनाचलसंयुतम् ।
प्। २६६) सराजकं तस्य वशे भविष्यति न संशयः ॥ २९-४८ ॥

मूलम् - २९-४८

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-४९

लक्षद्वयेन होमानां वर्षं किम्पुरुषाह्वयम् ।
सभूपं भूपतेस्तस्य वशमेष्यत्यसंशयम् ॥ २९-४९ ॥

मूलम् - २९-४९

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-५०

लक्षत्रयेण वश्यं स्याद्धरिवर्षं सराजकम् ।
होमलक्षचतुष्केण भद्राश्वं वशमेष्यति ॥ २९-५० ॥

मूलम् - २९-५०

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-५१

पञ्चषट्सप्तभिर्होमलक्षाणां पृथिवीपतेः ।
इलावृतं केतुमालं रम्यकं च वशे भवेत् ॥ २९-५१ ॥

मूलम् - २९-५१

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-५२

हिरण्मये मेरुवर्षे अष्टाभिर्नवभिस्तथा ।
वशे भविष्यतो होमलक्षाणां समहीश्वरे ॥ २९-५२ ॥

मूलम् - २९-५२

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-५३

षण्णां प्लक्षमुखानां तु द्वीपानां भोगभूमयः ।
उक्तसङ्ख्यायुतैर्होमैर्वशमेष्यन्ति नारद ॥ २९-५३ ॥

मूलम् - २९-५३

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-५४

सर्वेषां द्वीपवर्षाणामुत्तरत्र पुरी वरा ।
विभावरीति विख्याता सोमस्य परमाद्भुता ॥ २९-५४ ॥

मूलम् - २९-५४

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-५५

दशकोट्या वशे तस्य होमानां सा भविष्यति ।
ये तस्यां देवतावर्गाः सोमस्य वशवर्तिनः ॥ २९-५५ ॥

मूलम् - २९-५५

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-५६

ते सर्वे भूपतेस्तस्य वर्तिष्यन्ते वशे मुने ।
तस्य प्रभावतः सोमः स्वयमादाय चामरे ॥ २९-५६ ॥

मूलम् - २९-५६

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-५७

स्वज्योत्स्नासञ्चयप्रख्ये रत्ननालसमन्विते ।
विश्वाधिराज्यचिह्ने ते शुभ्रे शीतलदर्शने ॥ २९-५७ ॥

मूलम् - २९-५७

प्। २६७) प्रीतः प्रदास्यति श्रीमानस्मै विस्मितकर्मणे ।

विदिशां विषये

महादिशां जयात् सिद्धो विदिशां वशिनो जयः ॥ २९-५८ ॥

उपहारान् प्रदास्यन्ति तत्तद्दिक्पालकाः परे ।

ऊर्ध्वलोकस्य विषये

ऊर्ध्वलोकजयोद्योगो यद्यवर्तिष्ट भूपतेः ॥ २९-५९ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-६०

देवं मण्डपरत्ने तु प्राङ्मुखासनमर्हयेत् ।
गन्धवन्माल्यसंवीतं मुक्ताभूषणभूषितम् ॥ २९-६० ॥

मूलम् - २९-६०

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-६१

दिव्यचन्दनलिप्ताङ्गं क्षौमैः कल्पितवाससम् ।
एवमभ्यर्च्य विधिना पायसं खण्डसम्मितम् ॥ २९-६१ ॥

मूलम् - २९-६१

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-६२

आज्याढ्यं हविरावेद्य सर्वपक्वफलान्वितम् ।
प्रासादकुण्डमष्टाश्रं सर्वमङ्गलसंयुतम् ॥ २९-६२ ॥

मूलम् - २९-६२

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-६३

कारयित्वास्त्रमन्त्रेण वह्निमादाय मन्त्रवित् ।
कृष्णागुरुमयैः काष्ठैर्ज्वलयेज्जातवेदसम् ॥ २९-६३ ॥

मूलम् - २९-६३

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-६४

तत्राज्यहोमं कुर्याद्वै शतकोटिसमन्वितम् ।
अन्तरिक्षं ततस्तेन होमेन वशमेष्यति ॥ २९-६४ ॥

मूलम् - २९-६४

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-६५

तल्लोकवासिनः सर्वे सिद्धगन्धर्वकिन्नराः ।
यक्षाः किम्पुरुषाश्चैव चारणाः साङ्गनागणाः ॥ २९-६५ ॥

मूलम् - २९-६५

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-६६

प्। २६८) वीणावेणुमृदङ्गैश्च वाद्यैस्तालैश्च सर्वशः ।
तस्यापदानचरितगर्भा भोगवलीः पराः ॥ २९-६६ ॥

मूलम् - २९-६६

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-६७

गायन्तः परिवार्यैनं हर्षयिष्यन्ति भूपतिम् ।
कोटिकोट्या तु होमानां स्वर्गो वश्यो भविष्यति ॥ २९-६७ ॥

मूलम् - २९-६७

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-६८

तत्र देवैर्महेन्द्रोऽपि देव्या शच्या समन्वितः ।
आरुह्यैरावतं नागमप्सराणां गणैः सह ॥ २९-६८ ॥

मूलम् - २९-६८

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-६९

तमभ्येत्य महात्मानमवरुह्य मुदान्वितः ।
मणिपीठं समारोप्य वाचयित्वा च मङ्गलम् ॥ २९-६९ ॥

मूलम् - २९-६९

नृत्तैर्गीतैश्च वाद्यैश्च दिव्यदुन्दुभिनिस्वनैः ।

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-७०

शङ्खकाहलनादैश्च सह तीर्थाहृतैर्जलैः ।
वासवश्चक्रवर्तित्वे राजानमभिषेक्ष्यति ॥ २९-७० ॥

मूलम् - २९-७०

मणिमुकुटमथास्मै वारणं दिव्यमेकं
हयमनिलसमानं पुष्पकाभं विमानम् ।
सरसिजपरिकॢप्तां काञ्चनीं दिव्यमाला-
मपि च हरुषजुष्टो दास्यति स्वात्मसाम्यम् ॥ २९-७१ ॥

हयमेधशतेन याजयित्वा
नृपतिं सर्वमहीपतिं विधाय ।
शतमप्सरसः प्रदाय तस्मै
त्रिदिवं यास्यति वृत्रहा सदेवः ॥ २९-७२ ॥

नागलोकस्य विषये

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-७३

प्। २६९) नागलोकेषु जाता चेज्जिगीषा चक्रवर्तिनः ।
पद्मरागमयैर्दिव्यैर्भूषणैरुपशोभितम् ॥ २९-७३ ॥

मूलम् - २९-७३

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-७४

रक्तचन्दनलिप्ताङ्गं देवं पद्मैः समर्चयेत् ।
पिष्टौदनं गुडाढ्यं च हविस्तस्मै निवेद्य च ॥ २९-७४ ॥

मूलम् - २९-७४

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-७५

प्रासादलक्षणे कुण्डे षट्कोणे ज्वलितानले ।
अपूपानां तु कोटीनां कोट्या होमं समाचरेत् ॥ २९-७५ ॥

मूलम् - २९-७५

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-७६

तेन तक्षकमुख्यानां नागानां परमा पुरी ।
वश्या भवेद्भोगवती स्वपुरीवास्य भूपतेः ॥ २९-७६ ॥

मूलम् - २९-७६

तस्य प्रभावमवलोक्य स नागराजो
रत्नानि भास्वरतराणि महान्ति भान्ति ।
द्वे कुण्डले मणिमये च सहाङ्गनाभि-
रादाय सत्यमुपयास्यति सार्वभौमम् ॥ २९-७७ ॥

सामान्यपरिभाषा

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-७८

उक्तानामप्यनुक्तानां शृणु नारद लक्षणम् ।
सामान्यं येन सिद्धिः स्यादीप्सितार्थस्य मन्त्रिणः ॥ २९-७८ ॥

मूलम् - २९-७८

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-७९

एकद्वित्रिचतुःपञ्चषट्सप्ताष्टनवात्मकाः ।
प्। २७०) विहारास्त्रिचतुःपञ्च समुखान्तायतोच्छ्रिताः ॥ २९-७९ ॥

मूलम् - २९-७९

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-८०

दिग्विदिक्षु तथा मध्ये नवकाः परिकीर्तिताः ।
दिक्षु मध्ये तथा पञ्च शेषाः प्राङ्मुखपङ्क्तयः ॥ २९-८० ॥

मूलम् - २९-८०

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-८१

एकद्व्यादियुगाश्चैव शान्तिपुष्ट्योः प्रकीर्तिताः ।
एकत्र्याद्ययुजश्चैव क्षुद्रेषु नवकं विना ॥ २९-८१ ॥

मूलम् - २९-८१

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-८२

पलाशौदुम्बराश्वत्थखदिराद्याश्च यज्ञियाः ।
दूर्वाद्याश्च तिलाद्याश्च प्रशस्ताः शुभकर्मणि ॥ २९-८२ ॥

मूलम् - २९-८२

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-८३

कारस्करादयः क्षुद्रे कटुबीजादयस्तथा ।
सहस्राद्या लक्षमध्याः कोट्यन्ता होमजातयः ॥ २९-८३ ॥

मूलम् - २९-८३

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-८४

एको द्वौ बहवो वापि यथर्द्ध्या ऋत्विजः स्मृताः ।
एकस्मिन् वह्निकुण्डे चेज्जुहुयुः प्रागुदङ्मुखाः ॥ २९-८४ ॥

मूलम् - २९-८४

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-८५

वासुदेवालयोद्यानमन्दिरेषु शुभा क्रिया ।
अशुभा तु श्मशानादावथ कालविधिक्रमः ॥ २९-८५ ॥

मूलम् - २९-८५

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-८६

युक्षु कुर्याद् दिनर्क्षेषु शुभामन्यामथान्यथा ।
व्यस्तैरथ समस्तैर्वा यद्वा कामविकल्पितैः ॥ २९-८६ ॥

मूलम् - २९-८६

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-८७

समिदाज्यादिभिर्लक्षकोटिहोमादयः स्मृताः ।
एवमभ्यूह्य कुर्वीत मन्त्रेणेष्टस्य साधनम् ॥ २९-८७ ॥

मूलम् - २९-८७

विश्वास-प्रस्तुतिः - २९-८८

प्। २७१) अनुक्तमिव यत् किञ्चित् तान् स्वगृह्योक्तमाचरेत् ।
अपूर्वो वा भवेद्धोमो नाघारादिसमन्वितः ॥ २९-८८ ॥

मूलम् - २९-८८

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां
काम्याराधनविधिनिरूपणं नामैकोनत्रिंशोऽध्यायः ॥ २९ ॥

आदितः श्लोकाः १७८४

अस्त्राणां जन्मनामनिरूपणं नाम त्रिंशोऽध्यायः

ब्राह्माद्यस्त्राणां देवपरिवारत्वकथन्ताप्रश्नः

नारदः �

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३०-१

कथं ब्रह्मास्त्रमुख्यानां महतां शक्तिशालिनाम् ।
अस्त्राणामप्रमेयाणां देवस्य परिवारता ॥ ३०-१ ॥

मूलम् - ३०-१

तेषां जन्मनामप्रश्नः

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३०-२

कस्मादेतानि जातानि महास्त्राणि महेश्वर ।
अमीषां कानि नामानि तन्ममाचक्ष्व पृच्छतः ॥ ३०-२ ॥

मूलम् - ३०-२

तत्प्रतिवचनार्थमाख्यायिकारम्भः

अहिर्बुध्न्यः �

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३०-३

पुरा नारायणो देवः स्वयमेव व्यवस्थितः ।
प्राक् सृष्टेर्न रतिं लेभे लीलोपकरणादृते ॥ ३०-३ ॥

मूलम् - ३०-३

लीलार्थं भगवतो बहुभवनम्

ततो लीलार्थमात्मानं बह्वकल्पयदीश्वरः ।

पुरुषाधिष्ठितप्रधानसृष्टिः

प्। २७३) अथ प्रधानमसृजत् पुरुषाधिष्ठितं स्वतः ॥ ३०-४ ॥

प्रधानान्महतः सृष्टिः

ततो महान्तमव्यक्ताज्जनयामास नारद ।

महतोऽहङ्कारसृष्टिः

गुणत्रयात्मकं तस्मादहङ्कारमतः परम् ॥ ३०-५ ॥

सात्त्विकाहङ्कारादेकादशेन्द्रियसृष्टिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३०-६

इन्द्रियाणि दशैतानि ज्ञानकर्मात्मकानि वै ।
मनश्च सात्त्विकात् तस्मादहङ्कारादजीजनत् ॥ ३०-६ ॥

मूलम् - ३०-६

तामसाहङ्कारात् भूतसूक्ष्माणां भूतानां च सृष्टिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३०-७

भूतानि भूतसूक्ष्माणि दशैतानि महामुने ।
असृजत् तामसात् तस्मादहङ्काराज्जनार्दनः ॥ ३०-७ ॥

मूलम् - ३०-७

सप्तावरणवेष्टिताण्डसृष्टिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३०-८

महदादिविशेषान्तैरेतैरण्डमजीजनत् ।
दशोत्तरैरावरणै सप्तभिः परिवेष्टितम् ॥ ३०-८ ॥

मूलम् - ३०-८

अण्डे चतुर्मुखसृष्टिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३०-९

तस्मिन्नण्डे स्वयं विष्णुः प्रजापतिमथाकरोत् ।
उच्चावचानां भूतानां कर्तारं निजशक्तिभिः ॥ ३०-९ ॥

मूलम् - ३०-९

भगवच्छक्तिभूतस्य कालस्य सृष्टौ सहकारित्वम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३०-१०

हरिः स्वशक्तिरूपेण कालेन च समन्वितः ।
महदादिषु सृज्येषु सृष्टिं चक्रे जगन्मयः ॥ ३०-१० ॥

मूलम् - ३०-१०

चतुर्मुखव्याजेन भगवत एव विचित्रजगत्स्रष्टृत्वम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३०-११

विष्णुर्ब्रह्मापदेशेन चिदचिन्मिश्रितं जगत् ।
विचित्रं जनयामास तत्तच्छक्तिसमन्वितः ॥ ३०-११ ॥

मूलम् - ३०-११

वेदशब्देभ्य एव देवादीनां नामरूपव्याकरणम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३०-१२

वेदानालोच्य भूतानां देवादीनां यमः प्रभुः ।
नामरूपे च विविधे यथापूर्वमकल्पयत् ॥ ३०-१२ ॥

मूलम् - ३०-१२

आप्तकामस्यापि स्रष्टृत्वोपपतिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३०-१३

सर्वदावाप्तसकलकामोऽपि परमेश्वरः ।
जन्तुभिर्निजसृष्टैश्च लीलारसमथान्वभूत् ॥ ३०-१३ ॥

मूलम् - ३०-१३

भगवत एव पालकत्वम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३०-१४

अनालोच्यैव जगतां त्रातारमपरं हरिः ।
स्वयमेवांशरूपेण पालयत्यखिलं जगत् ॥ ३०-१४ ॥

मूलम् - ३०-१४

दुष्टनिरसनं विना पालनस्याशक्यत्वम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३०-१५

दैतेयानां दानवानामन्तरेण निबर्हणम् ।
न शक्यते पालयितुं सदेवासुरमानवम् ॥ ३०-१५ ॥

मूलम् - ३०-१५

दुष्टनिबर्हणाय भगवत एव चक्रात्मनावस्थानम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३०-१६

प्। २७५) अतश्च भगवान् विष्णुश्चक्ररूपी व्यवस्थितः ।
हन्यन्ते तेन चक्रेण विश्वे दैतेयदानवाः ॥ ३०-१६ ॥

मूलम् - ३०-१६

देवादीनां सुदर्शनधारणासामर्थ्यम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३०-१७

देवादीनां सुराणां च विशेषाच्च महीक्षिताम् ।
न शक्यते धारयितुं सुदर्शनमनुत्तमम् ॥ ३०-१७ ॥

मूलम् - ३०-१७

शास्त्रास्त्ररूपेण तस्य विभागः

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३०-१८

अतस्तेषां विभक्तानि विविधानि बहूनि च ।
अस्त्राणि शस्त्रजातानि शत्रुनाशाय नारद ॥ ३०-१८ ॥

मूलम् - ३०-१८

भगवदात्मकात् सुदर्शनादस्त्राणामुत्पत्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३०-१९

अस्त्राणि तानि निर्जग्मुर्विष्णुरूपात् सुदर्शनात् ।
अमोघानि ततोऽस्त्राणि भीषणानि महान्ति च ॥ ३०-१९ ॥

मूलम् - ३०-१९

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३०-२०

प्रजाः स्रष्टुं मनश्चक्रे चक्ररूपी जगत्पतिः ।
स्रष्टुमस्त्राणि सर्वाणि स्वस्माद्रूपान्महामुने ॥ ३०-२० ॥

मूलम् - ३०-२०

तस्माद्देवो भीममापद्य चोग्रं
रूपं पिङ्गं पिङ्गलावृत्तनेत्रम् ।
दंष्ट्रानिर्यत्पावकप्लुष्टकाष्ठं
भीमं केशैः पिङ्गलैर्विद्युदाभैः ॥ ३०-२१ ॥

तत्र मुखजातान्यस्त्राणि

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३०-२२

नारायणं पाशुपतं ब्राह्ममस्त्रं तथैव च ।
प्। २७६) अस्त्रं ब्रह्मशिरो नाम विष्णुचक्रं च जृम्भणम् ॥ ३०-२२ ॥

मूलम् - ३०-२२

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३०-२३

कालपाशमथाग्नेयमस्त्रं हयशिरस्तथा ।
प्रस्वापनं तापसं च कालास्त्रममितप्रभम् ॥ ३०-२३ ॥

मूलम् - ३०-२३

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३०-२४

दण्डचक्रं कालचक्रं धर्मचक्रं तथैव च ।
शैवं शूलं रौद्रमस्त्रं त्रिशूलं घोरमेव च ॥ ३०-२४ ॥

मूलम् - ३०-२४

अस्त्राण्येतानि मुख्यानि मुखतो जज्ञिरे विभोः ।

वक्षोजातान्यस्त्राणि

सम्मोहनं तथैषीकमैन्द्रं चक्रं महाद्युति ॥ ३०-२५ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३०-२६

अशनी द्वे च शुष्कार्द्रासञ्ज्ञिते सर्वभीषणे ।
पैनाकमस्त्रं कङ्कालं कापालमतिदारुणम् ॥ ३०-२६ ॥

मूलम् - ३०-२६

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३०-२७

सौर्यं वारुणपाशं च सन्तापनमरिन्दमम् ।
अस्त्रं वारुणमत्युग्रं धर्मपाशं तथैव च ॥ ३०-२७ ॥

मूलम् - ३०-२७

एतान्यस्त्राणि देवस्य निर्जग्मुर्वक्षसस्तथा ।

ऊरुजातान्यस्त्राणि

शक्तिद्वयं च वायव्यमस्त्रं मौसलमेव च ॥ ३०-२८ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३०-२९

गान्धर्वं दर्पणं चास्त्रं शोषणं परदारणम् ।
तेजःप्रभं च पैशाचमैन्द्रमस्त्रं सुदारुणम् ॥ ३०-२९ ॥

मूलम् - ३०-२९

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३०-३०

याम्यं विलापनं चास्त्रं वैद्याधरममित्रहम् ।
प्। २७७) कङ्कणीं मोदकीं चैव शिखरं क्रौञ्चमेव च ॥ ३०-३० ॥

मूलम् - ३०-३०

एतानि जनयामास निजोर्वोरुरुविक्रमः ।

पादजातान्यस्त्राणि

असिरत्नं प्रशमनं कन्दर्पदयितं तथा ॥ ३०-३१ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३०-३२

मदनं सौमनं चास्त्रं सत्यं संवर्तनं तथा ।
मायाधरं च सोमास्त्रं त्वाष्ट्रं शीतेषुमेव च ॥ ३०-३२ ॥

मूलम् - ३०-३२

भगास्त्रमस्त्राण्येतानि पद्भ्यां जातानि नारद ।

अपराङ्गजातान्युपसंहारास्त्राणि

सन्दामनं सत्यवन्तं धरणं धृष्टमेव च ॥ ३०-३३ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३०-३४

भृशाश्वतनयं चैव सत्यकीर्तिं तथैव च ।
मोहनं रभसास्त्रं च सर्वनाहं पराङ्मुखम् ॥ ३०-३४ ॥

मूलम् - ३०-३४

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३०-३५

जृम्भकं प्रतिहारं च तथा वरणमुत्तमम् ।
अवाङ्मुखं धनं धान्यं वृषाक्षं कामरूपकम् ॥ ३०-३५
॥

मूलम् - ३०-३५

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३०-३६

दृढनाहं कामरुचिं सुनाभं मकरं तथा ।
दशाक्षं वृत्तिमन्तं च दशवक्त्रं तथापरम् ॥ ३०-३६ ॥

मूलम् - ३०-३६

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३०-३७

रुचिरं दशशीर्षं च योगन्धरममित्रहम् ।
अनिद्रं मकरं चैव भोक्तारं कङ्कणीं तथा ॥ ३०-३७ ॥

मूलम् - ३०-३७

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३०-३८

प्। २७८) शतोदरं सौमनसं पद्मनाभं तथैव च ।
महानाभं प्रमथनं ज्यौतिषं क्रथनं तथा ॥ ३०-३८ ॥

मूलम् - ३०-३८

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३०-३९

त्रैराशिं सार्चिमालिं च विमलां धृतिकां तथा ।
सृष्टिं तथा विषामास्त्रं सुध्याताहं तथैव च ॥ ३०-३९ ॥

मूलम् - ३०-३९

विधूतं कृशनं चैव लक्षाक्षं कर्शनं तथा ।

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३०-४०

उपसंहाररूपाणि सर्वाण्यस्त्राण्यमूनि वै ।
जनयामास देवोऽसौ स्वापराङ्गात् परन्तपः ॥ ३०-४० ॥

मूलम् - ३०-४०

अध्यायार्थनिगमनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३०-४१

एवमुक्तानि नामानि जन्मान्यपि च नारद ।
अस्त्रानामपि माहात्म्यं यन्त्रस्यास्य समासतः ॥ ३०-४१ ॥

मूलम् - ३०-४१

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायाम् अस्त्राणां
जन्मनामनिरूपणं नाम त्रिंशोऽध्यायः ॥ ३० ॥

आदितः श्लोकाः १८२५

योगाङ्गयमनियमासननिरूपणं नाम
एकत्रिंशोऽध्यायः

ध्यातं सकृद्भवानेककोट्यघौघं हरत्यरम् ।
सुदर्शनस्य तद् दिव्यं भर्गो देवस्य धीमहि ॥

हृद्यागस्वरूपप्रश्नः

नारदः �

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३१-१

प्रथमं बाह्ययागस्य हृदयाराधनं परम् ।
उक्तं त्वया तत्स्वरूपं यथावद्वक्तुमर्हसि ॥ ३१-१ ॥

मूलम् - ३१-१

तदुत्तरकथनारम्भः

अहिर्बुध्न्यः �

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३१-२

साधु पृष्टं त्वया तस्य स्वरूपं शृणु नारद ।
येन प्रीणाति भगवान् सर्वलोकनमस्कृतः ॥ ३१-२ ॥

मूलम् - ३१-२

हृद्यागलक्षणम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३१-३

यैर्बाह्ययागः क्रियते साधनैस्त्रिविधैरिह ।
सङ्कल्पसिद्धैस्तैरेव देवं प्रति समर्चनम् ॥ ३१-३ ॥

मूलम् - ३१-३

हृदयाराधनं प्रोक्तमेतत् सर्वार्थसाधनम् ।

आत्मसमर्पणस्य हृद्यागतुल्यत्वम्

प्। २८०) यद्वा भगवते तस्मै स्वकीयात्मसमर्पणम् ॥ ३१-४ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३१-५

वियुक्तं प्रकृतेः शुद्धं दद्यादात्महविः स्वयम् ।
विशिष्टदैवतायास्मै चक्ररूपाय मन्त्रतः ॥ ३१-५ ॥

मूलम् - ३१-५

प्रकृतिवियुक्तात्मस्वरूपविषयकः प्रश्नः

नारदः �

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३१-६

वियुक्तं प्रकृते रूपमात्मनो वक्तुमर्हसि ।
केनोपायेन तत्प्राप्तिस्तन्मे ब्रूहि सुनिश्चितम् ॥ ३१-६ ॥

मूलम् - ३१-६

तदुत्तरकथनारम्भः

अहिर्बुध्न्यः �

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३१-७

शृणु तत् परमं सूक्ष्मं सर्वगं सर्वभृत् तथा ।
ज्ञानरूपमनाद्यन्तमविकारि निरामयम् ॥ ३१-७ ॥

मूलम् - ३१-७

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३१-८

अचक्षुःश्रोत्रमस्पर्शमपाणिचरणं ध्रुवम् ।
नामजात्यादिरहितमवर्णमगुणं त्वपि ॥ ३१-८ ॥

मूलम् - ३१-८

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३१-९

विश्वश्रवो विश्वचक्षुर्विश्वपाणिपदं परम् ।
असक्तमचरं शान्तं स्वयञ्ज्योतिरनौपमम् ॥ ३१-९ ॥

मूलम् - ३१-९

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३१-१०

दूरस्थमन्तिकचरं ज्ञानगम्यं निरञ्जनम् ।
प्। २८१) भूतभर्तृ समज्योतिर्ज्योतिषां तमसः परम् ॥ ३१-१० ॥

मूलम् - ३१-१०

अक्षरं सर्वभूतस्थं तद्विष्णोः परमं पदम् ।

योगकर्मणोर्विविक्तात्मस्वरूपप्राप्तिसाधनता

तत्प्राप्तिसाधनं योगः कर्म च श्रुतिचोदितम् ॥ ३१-११ ॥

तद्विषयकः प्रश्नः

नारदः �

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३१-१२

कीदृशं कर्म विज्ञेयं योगः कीदृश उच्यते ।
याभ्यां सम्प्राप्यते चात्मा केवलं प्रकृतेः परः ॥ ३१-१२ ॥

मूलम् - ३१-१२

तदुत्तरकथनारम्भः

अहिर्बुध्न्यः �

शृणुष्व प्रथमं कर्म द्विविधं तदिहोच्यते ।

कर्मणां द्वैविध्यम्

एकं प्रवर्तकं प्रोक्तं निवर्तकमथापरम् ॥ ३१-१३ ॥

प्रवर्तकनिवर्तककर्मणोः क्रमादभ्युदयनिश्रेयससाधनत्वम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३१-१४

प्रवर्तकं च स्वर्गादिफलसाधनमुच्यते ।
निवर्तकाख्यं देवर्षे विज्ञेयं मोक्षसाधनम् ॥ ३१-१४ ॥

मूलम् - ३१-१४

जीवपरसंयोगस्याष्टाङ्गयोगशब्दार्थता

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३१-१५

संयोगो योग इत्युक्तो जीवात्मपरमात्मनोः ।
अष्टाङ्ग एष कथितो येनात्मा दृश्यतां गतः ॥ ३१-१५ ॥

मूलम् - ३१-१५

योगाङ्गपरिगणनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३१-१६

प्। २८२) अष्टाङ्गान्यस्य वक्ष्यामि पृथक् तानि निशामय ।
यमश्च नियमश्चैवमासनं तदनन्तरम् ॥ ३१-१६ ॥

मूलम् - ३१-१६

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३१-१७

प्राणायामस्ततः प्रोक्तः प्रत्याहारश्च धारणा ।
ध्यानं तथा समाधिश्चाप्यङ्गान्येतानि नारद ॥ ३१-१७ ॥

मूलम् - ३१-१७

यमस्वरूपनिरूपणम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३१-१८

सत्यं दया धृतिः शौचं ब्रह्मचर्यं क्षमार्जवम् ।
मिताहारस्तथास्तेयमहिंसेति यमा दश ॥ ३१-१८ ॥

मूलम् - ३१-१८

सत्यादीनां स्वरूपनिरूपणम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३१-१९

हितरूपं वचः सत्यं यथादृष्टार्थगोचरम् ।
दया दुःखासहिष्णुत्वं सर्वभूतेषु सर्वदा ॥ ३१-१९ ॥

मूलम् - ३१-१९

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३१-२०

आपद्यपि स्वकार्येषु कर्तव्यत्वस्थितिर्धृतिः ।
शौचं सर्वेन्द्रियाणां च वैधकर्मसु योग्यता ॥ ३१-२० ॥

मूलम् - ३१-२०

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३१-२१

ब्रह्मचर्यं स्वयोषित्सु भोग्यताबुद्धिवर्जनम् ।
अविकारमनस्त्वं तु क्षमा विकृतिहेतुषु ॥ ३१-२१ ॥

मूलम् - ३१-२१

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३१-२२

वाङ्मनःकायवृत्तीनामेकरूपत्वमार्जवम् ।
मिताहारस्त्वाश्रमिणां श्रुतिचोदितभोजनम् ॥ ३१-२२ ॥

मूलम् - ३१-२२

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३१-२३

अस्तेयमस्पृहान्येषां वित्ते वाक्कायमानसैः ।
अहिंसा वाङ्मनःकायैः परपीडानिवर्तनम् ॥ ३१-२३ ॥

मूलम् - ३१-२३

नियमस्वरूपनिरूपणम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३१-२४

सिद्धान्तश्रवणं दानं मतिरीश्वरपूजनम् ।
सन्तोषस्तप आस्तिक्यं ह्रीर्जपश्च तथा व्रतम् ॥ ३१-२४ ॥

मूलम् - ३१-२४

एते तु नियमाः प्रोक्ता दश योगस्य साधकाः ।

सिद्धान्तश्रवणादीनां स्वरूपनिरूपणम्

सिद्धान्तश्रवणं प्रोक्तं वेदान्तश्रवणं बुधैः ॥ ३१-२५ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३१-२६

दानं न्यायार्जितार्थस्य सत्पात्रे प्रतिपादनम् ।
विहिते कर्मणि श्रद्धा मतिरित्यभिधीयते ॥ ३१-२६ ॥

मूलम् - ३१-२६

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३१-२७

यथाशक्त्यर्चनं भक्त्या विष्णोरीश्वरपूजनम् ।
सन्तोषोऽलमनेनेति प्रीतिर्यादृच्छिकेन वै ॥ ३१-२७ ॥

मूलम् - ३१-२७

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३१-२८

कृच्छ्रचान्द्रायणाद्यैश्च तपो देहविशोषणम् ।
आस्तिक्यम्स्ति वेदैकगम्यं वस्त्विति निश्चयः ॥ ३१-२८ ॥

मूलम् - ३१-२८

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३१-२९

निषिद्धकर्मकरणे व्रीडा ह्रीः प्रोच्यते बुधैः ।
गुरूपदिष्टस्वाध्यायमन्त्राभ्यासो जपः स्मृतः ॥ ३१-२९ ॥

मूलम् - ३१-२९

सदाचार्योपदिष्टेषूपायत्वप्रग्रहो व्रतम् ।

अथासनानां स्वास्थ्यहेतुत्वम्

आसनानि प्रवक्ष्यामि मुख्यानि विविधानि च ॥ ३१-३० ॥

आस्थायैषामन्यतमं योगिनो यान्ति निर्वृतिम् ।

प्। २८४) मुख्यासनपरिगणनम्

चक्रं पद्मासनं कूर्मं मायूरं कौक्कुटं तथा ॥ ३१-३१ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३१-३२

वीरासनं स्वस्तिकं च भद्रं सिंहासनं तथा ।
मुक्तासनं गोमुखं च मुख्यान्येतानि नारद ॥ ३१-३२ ॥

मूलम् - ३१-३२

चक्रासनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३१-३३

सव्योरुं दक्षिणे गुल्फे दक्षिणं दक्षिणेतरे ।
निदध्यादृजुकायस्तु चक्रासनमिदं परम् ॥ ३१-३३ ॥

मूलम् - ३१-३३

पद्मासनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३१-३४

ऊर्वोरुपरि संस्थाप्य उभे पादतले सुखम् ।
पद्मासनमिदं प्रोक्तं सर्वकिल्बिषनाशनम् ॥ ३१-३४ ॥

मूलम् - ३१-३४

कूर्मासनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३१-३५

गुदं निपीड्य गुल्फाभ्यां व्युत्क्रमेण समाहितः ।
एतत् कूर्मासनं प्रोक्तं योगसिद्धिकरं परम् ॥ ३१-३५ ॥

मूलम् - ३१-३५

मयूरासनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३१-३६

निवेश्य कूर्परौ सम्यङ् नाभिमण्डलपार्श्वयोः ।
अवष्टभ्य भुवं पाणितलाभ्यां व्योम्नि दण्डवत् ॥ ३१-३६ ॥

मूलम् - ३१-३६

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३१-३७

समोन्नतशिरःपादो मायूरासनमिष्यते ।
एतत् सर्वविषघ्नं च सर्वव्याधिनिवारणम् ॥ ३१-३७ ॥

मूलम् - ३१-३७

कुक्कुटासनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३१-३८

प्। २८५) पद्मासनमधिष्ठाय जान्वन्तरविनिःसृतौ ।
करौ भूमौ निवेश्यैतद्व्योमस्थं कुक्कुटासनम् ॥ ३१-३८ ॥

मूलम् - ३१-३८

वीरासनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३१-३९

एकत्रोरौ तु संस्थाप्य पादमेकमथेतरम् ।
ऊरुं पादे निवेश्यैतद्वीरासनमुदाहृतम् ॥ ३१-३९ ॥

मूलम् - ३१-३९

स्वस्तिकासनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३१-४०

उभे पादतले कृत्वा जानूर्वोरन्तरे दृढम् ।
ऋजुकायः समासीत स्वस्तिकं तत् प्रचक्षते ॥ ३१-४० ॥

मूलम् - ३१-४०

भद्रासनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३१-४१

सीवन्याः पार्श्वयोर्गुल्फौ निवेश्याग्रपदे दृढम् ।
बद्ध्वा कराभ्यां तत् प्रोक्तं भद्रासनमघापहम् ॥ ३१-४१ ॥

मूलम् - ३१-४१

सिंहासनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३१-४२

सीवन्याः पार्श्वयोर्गुल्फौ व्युत्क्रमेण निवेश्य च ।
करौ जान्वोर्निधायोभौ प्रसार्य निखिलाङ्गुलीः ॥ ३१-४२ ॥

मूलम् - ३१-४२

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३१-४३

नासाग्रन्यस्तनयनो व्यात्तवक्त्र ऋजुः सुधीः ।
एतत् सिंहासनं प्रोक्तं सर्वदेवाभिपूजितम् ॥ ३१-४३ ॥

मूलम् - ३१-४३

मुक्तासनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३१-४४

प्। २८६) मेढ्रादुपरि विन्यस्य सव्यगुल्फमिहेतरम् ।
गुल्फं विन्यस्य पाणी चाप्यङ्गमध्ये निवेश्य च ॥ ३१-४४ ॥

मूलम् - ३१-४४

मुक्तासनमिदं प्रोक्तं स्थिता यत्र मुमुक्षवः ।

गोमुखासनम्

उभयोर्गुल्फयोः कृत्वा पृष्ठपार्श्वावुभावपि ॥ ३१-४५ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३१-४६

व्युत्क्रमेणाथ पानिभ्यां विन्यस्ताभ्यां विगृह्य च ।
पृष्ठगाभ्यां पदाङ्गुष्ठावेतद् गोमुखमुच्यते ॥ ३१-४६ ॥

मूलम् - ३१-४६

प्राणायामसिद्धये नाडीशुद्ध्यावश्यकता

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३१-४७

प्राणायामप्रसिद्ध्यर्थं नाडीशुद्धिमनन्तरम् ।
देहस्थवायुभिः कुर्यात् साग्निभिश्च तपोधन ॥ ३१-४७ ॥

मूलम् - ३१-४७

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां
योगाङ्गयमनियमासननिरूपणं
नामैकत्रिंशोऽध्यायः ॥ ३१ ॥

आदितः श्लोकाः १८७२

नाडीशुद्धिवायुजययोगाङ्गप्राणायामादिनिरूपणं
नाम द्वात्रिंशोऽध्यायः

ध्यातं सकृद्भवानेककोट्यघौघं हरत्यरम् ।
सुदर्शनस्य तद् दिव्यं भर्गो देवस्य धीमहि ॥

नाडीसङ्ख्यास्थानादिप्रश्नः

नारदः �

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-१

नाडयः कति तिष्ठन्ति कीदृश्यः किम्प्रमाणकाः ।
क्व वर्तन्ते शरीरेऽस्मिन् कथमासां विशोधनम् ॥ ३२-१ ॥

मूलम् - ३२-१

वायुसङ्ख्यादिप्रश्नः

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-२

वायवः कति तिष्ठन्ति किन्नामानश्च कीदृशाः ।
कानि कर्माण्यमीषां तु तत् सर्वं वक्तुमर्हसि ॥ ३२-२ ॥

मूलम् - ३२-२

तदुत्तरकथनारम्भः

अहिर्बुध्न्यः �

तदेतत् परमं गुह्यं शृणुष्वानन्यमानसः ।

शरीरस्य षण्णवत्यङ्गुलपरिमाणत्वम्

प्। २८८) शरीरं सर्वजन्तूनामङ्गुलीभिरनामयम् ॥ ३२-३ ॥

स्वाभिः स्वाभिः सुरमुने षण्णवत्यङ्गुलात्मकम् ।

शरीरमध्यभागनिर्णयः

शरीरमध्यः क इति शुश्रूषा चेन्महामुने ॥ ३२-४ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-५

श्रूयतां पायुदेशात्तु द्व्यङ्गुलात् परतः परम् ।
मेढ्रदेशादधस्तात्तु द्व्यङ्गुलान्मध्य उच्यते ॥ ३२-५ ॥

मूलम् - ३२-५

शरीरस्थवह्निमण्डलस्वरूपम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-६

चतुष्कोणं त्रिकोणं तद् वृत्तमाग्नेयमण्डलम् ।
चतुष्पदां नृणां चैव विहङ्गानां यथाक्रमम् ॥ ३२-६ ॥

मूलम् - ३२-६

नाडीमूलस्थानम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-७

मेढ्रान्नवाङ्गुलादूर्ध्वं नाडीनां कन्द उच्यते ।
चतुरङ्गुलमुत्सेधं चतुरङ्गुलमायतम् ॥ ३२-७ ॥

मूलम् - ३२-७

अण्डाकारं परिवृतं मेदोमांसास्थिशोणितैः ।

नाभिचक्रस्थानम्

तत्रैव नाभिचक्रं तु द्वादशारं प्रतिष्ठितम् ॥ ३२-८ ॥

शरीरं ध्रियते येन तस्मिन् वसति कुण्डली ।

नाभिचक्रस्यारेषु सुदर्शनमन्त्रवर्णन्यासः

सौदर्शनस्य मन्त्रस्य यानि वर्णानि सन्ति वै ॥ ३२-९ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-१०

प्। २८९) विभज्य तानि सर्वाणि व्यञ्जनानि स्वरांस्तथा ।
चक्रेऽस्मिन् विन्यसेत् तानि प्राच्याद्यारेषु च क्रमात् ॥ ३२-१० ॥

मूलम् - ३२-१०

शिष्टाक्षराणां चक्रमध्ये न्यासः

शेषाणि विन्यसेन्मध्ये चक्रस्यास्य समाहितः ।

नाभिचक्रं परितः कुण्डल्यवस्थितिः

वर्तते परितश्चक्रमष्टवक्त्राथ कुण्डली ॥ ३२-११ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-१२

अष्टप्रकृतिरूपेण भोगेनावेष्ट्य वैष्णवी ।
ब्रह्मरन्ध्रं सुषुम्नायाः पिदधाति मुखेन वै ॥ ३२-१२ ॥

मूलम् - ३२-१२

चक्रमध्ये अलम्बुसासुषुम्नयोः स्थितिः

अलम्बुसा सुषुम्ना च मध्ये चक्रस्य तिष्ठतः ।

अन्यासां द्वादशनाडीनां स्थानभेदाः

अरे प्राच्ये सुषुम्नायाः कुहूर्नाडी वसत्यसौ ॥ ३२-१३ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-१४

अनन्तरारयुग्मे च वारुणा च यशस्विनी ।
दक्षिणारे सुषुम्नायाः पिङ्गला वर्तते क्रमात् ॥ ३२-१४ ॥

मूलम् - ३२-१४

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-१५

तदनन्तरयोः पूषा वर्तते च पयस्विनी ।
सुषुम्नापश्चिमे चारे स्थिता नाडी सरस्वती ॥ ३२-१५ ॥

मूलम् - ३२-१५

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-१६

शङ्खिनी चैव गान्धारी तदनन्तरयोः स्थिते ।
प्। २९०) उत्तरे च सुषुम्नाया इडाख्या निवसत्यरे ॥ ३२-१६ ॥

मूलम् - ३२-१६

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-१७

अनन्तरं हस्तिजिह्वा ततो विश्वोदरा स्थिता ।
प्रदक्षिणक्रमेणैव चक्रस्यारेषु नाडयः ॥ ३२-१७ ॥

मूलम् - ३२-१७

वर्तन्ते द्वादशस्वेता द्वादश ब्रह्मणः सुताः ।

मुख्यानां चतुर्दशनाडीनां नामानि

इडा च पिङ्गला चैव सुषुम्ना च सरस्वती ॥ ३२-१८ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-१९

कुहूः पयस्विनी चैव वारुणा च यशस्विनी ।
विश्वोदरा हस्तिजिह्वा गान्धारी शङ्खिनी तथा ॥ ३२-१९ ॥

मूलम् - ३२-१९

अलम्बुसा च पूषा च मुख्यास्त्वेताश्चतुर्दश ।

देहवर्तिनाडीसङ्ख्या

द्विसप्ततिसहस्राणि नाडीनां देहवर्तिनाम् ॥ ३२-२० ॥

मुख्यास्तिस्रो नाड्यः

तासु तिस्रो मुख्यतमाः सुषुम्नेडा च पिङ्गला ।

तास्वपि सुषुम्ना मुख्यतमा

तासां सुषुम्ना मुख्या स्यादामूर्धान्तं व्यवस्थिता ॥ ३२-२१ ॥

जीवस्य नाडीचक्रे भ्रमणम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-२२

प्राणारूढो भवेज्जीवश्चक्रेऽस्मिन् भ्रमते सदा ।
ऊर्णनाभिर्यथा तन्तुपञ्जरान्तर्व्यवस्थितः ॥ ३२-२२ ॥

मूलम् - ३२-२२

सुषुम्नाया मध्यमरन्ध्रस्य कुण्डल्या पिधानम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-२३

प्। २९१) पञ्चरन्ध्र्याः सुषुम्नायाश्चत्वारो रक्तपूरिताः ।
कुण्डल्या पिहितं शश्वद् ब्रह्मरन्ध्रं तु मध्यमम् ॥ ३२-२३ ॥

मूलम् - ३२-२३

नाडीनां परिमाणनिरूपणम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-२४

प्राच्यः पार्श्वः सुषुम्नाया ललाटान्तं समुच्छ्रितः ।
प्रतीच्यः कन्धरान्तस्तु द्वौ पार्श्वौ सव्यदक्षिणौ ॥ ३२-२४ ॥

मूलम् - ३२-२४

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-२५

आ पार्श्वशिरसः प्राप्तौ गुह्यमेतदुदाहृतम् ।
अलम्बुसाख्या नाडी स्यादापादान्तं व्यवस्थिता ॥ ३२-२५ ॥

मूलम् - ३२-२५

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-२६

आमेढ्रान्तं कुहूः प्राप्ता वारुणा विश्वदेहगा ।
आदक्षिणपदाङ्गुष्ठं सम्प्राप्ताथ यशस्विनी ॥ ३२-२६ ॥

मूलम् - ३२-२६

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-२७

प्राप्ता दक्षिणनासान्तं पिङ्गलाख्या तु नाडिका ।
पूषा पयस्विनी चैव दक्षिणाक्षिश्रुती गते ॥ ३२-२७ ॥

मूलम् - ३२-२७

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-२८

जिह्वामूलमभिप्राप्ता नाडी नाम्ना सरस्वती ।
शङ्खिनी वामकर्णं च गान्धारी वामलोचनम् ॥ ३२-२८ ॥

मूलम् - ३२-२८

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-२९

वामघ्राणं गता नाडी इडा नाम्नेति विश्रुता ।
प्राप्ता वामपदाङ्गुष्ठं हस्तिजिह्वा तु नाडिका ॥ ३२-२९ ॥

मूलम् - ३२-२९

विश्वोदरोदरं प्राप्ता प्रोक्ता नाडीगतिर्मया ।

इडापिङ्गलयोश्चन्द्रसूर्यावस्थितिः

इडायां वर्तते चन्द्रः पिङ्गलायां प्रभाकरः ॥ ३२-३० ॥

प्। २९२) द्वावेव कुरुतः कालं भुङ्क्ते तं ब्रह्मनाडिका ।

शरीरवायुवृत्तान्तकथनम्

श्रूयतां वायुवृत्तान्तः शरीरान्तरवस्थितः ॥ ३२-३१ ॥

शरीरे दश वायवः

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-३२

प्राणापानसमानाश्चाप्युदानो व्यान एव च ।
नागः कूर्मश्च कृकरो देवदत्तो धनञ्जयः ॥ ३२-३२ ॥

मूलम् - ३२-३२

प्राणादिवायूनां स्थाननिरूपणम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-३३

सदा निवसति प्राणो नाभिचक्रे समीरणः ।
आस्यनासिकयोर्मध्ये हृदि प्राणः प्रकाशते ॥ ३२-३३ ॥

मूलम् - ३२-३३

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-३४

अपानो वसति प्रायो गुदमेढ्रोरुजानुषु ।
उदरे वृषणे कट्यां जङ्घानाभ्योः प्रदीपवत् ॥ ३२-३४ ॥

मूलम् - ३२-३४

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-३५

गुदाग्न्यगारयोस्तिष्ठन् मध्येऽपानः प्रकाशते ।
व्यानः श्रोत्राक्षिमध्ये च कृकाट्यां गुल्फयोरपि ॥ ३२-३५ ॥

मूलम् - ३२-३५

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-३६

घ्राणे गले च स्फिग्देशे वसत्यत्र न संशयः ।
उदानः सर्वसन्धिस्थः पादयोर्हस्तयोरपि ॥ ३२-३६ ॥

मूलम् - ३२-३६

समानः सर्वगात्रेषु सर्वं व्याप्य व्यवस्थितः ।

प्राणादीनां वृत्तिनिरूपणम्

निश्वासोच्छ्वासकादीनि प्राणकर्म इतीष्यते ॥ ३२-३७ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-३८

प्। २९३) हानोपादानकर्मैव व्यानकर्मेति चेष्यते ।
उदानकर्म तत् प्रोक्तं देहस्योन्नयनादिकम् ॥ ३२-३८ ॥

मूलम् - ३२-३८

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-३९

पोषणादि समानस्य शरीरे कर्म कीर्तितम् ।
उद्गारादिगुणो यस्तु नागकर्मेति चेरितम् ॥ ३२-३९ ॥

मूलम् - ३२-३९

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-४०

निमीलनादि कूर्मस्य क्षुतं कृकरकस्य च ।
देवदत्तस्य देवर्षे तन्द्रीकर्मेति चेरितम् ॥ ३२-४० ॥

मूलम् - ३२-४०

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-४१

धनञ्जयस्य शोफादि सर्वकर्म प्रकीर्तितम् ।
एवं वायुगतिः सर्वा कर्म तेषां च कीर्तितम् ॥ ३२-४१ ॥

मूलम् - ३२-४१

नाडीशोधनविधिः

ततश्च सर्वनाडीनां कुर्याच्छोधनमात्मवान् ।

तच्छोधनप्रकारः

इडया वायुमापूर्य बाह्यं षोडशमात्रकैः ॥ ३२-४२ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-४३

धारयन्नुदरे वायुं मात्रा द्वात्रिंशतं ततः ।
स्मरेत् स्वमण्डले वह्निं तत्र रेफं सबिन्दुकम् ॥ ३२-४३ ॥

मूलम् - ३२-४३

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-४४

नासाग्रे शशिनो बिम्बं स्मरेत् पीयूषवर्षिणम् ।
स्मृत्वा चन्द्रे वकारं च सबिन्दुं रेचयेत् ततः ॥ ३२-४४ ॥

मूलम् - ३२-४४

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-४५

पुनः पिङ्गलयापूर्य यथोक्तेनैव वर्त्मना ।
धृत्वा च मातरिश्वानमिडया रेचयेत् पुनः ॥ ३२-४५ ॥

मूलम् - ३२-४५

एवं त्रिसन्ध्यां त्रिः कृत्वा कुर्यान्नित्यं समाहितः ।

उक्तक्रमेण शोधयतो मासत्रयेण नाडीशुद्धिसिद्धिः

प्। २९४) एवं नियमयुक्तस्य कुर्वतः सर्वनाडयः ॥ ३२-४६ ॥

मासत्रयेण शुद्धाः स्युरिति योगविदो विदुः ।

ततो वायुजयः

ततश्च मरुतां कुर्युर्विजयं देहवर्तिनाम् ॥ ३२-४७ ॥

वायुजयान्मनसः स्थैर्यम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-४८

ततश्च वायवो देहे यत्र यत्र वसन्ति वै ।
तत्र तत्र मनःस्थैर्यं वह्निना सह नारद ॥ ३२-४८ ॥

मूलम् - ३२-४८

प्राणायामविधिः

प्राणायामं ततः कुर्यात् सर्वपापप्रणाशनम् ।

शिखादिस्थानेषु मनोः षडक्षरन्यासः

शिखास्थाने नाभिचक्रे हृदयाम्बुरुहे ततः ॥ ३२-४९ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-५०

कण्ठकूपे भ्रुवोर्मध्ये जिह्वामूले तथैव च ।
मनोः षडक्षराण्येषु क्रमेणैव विचिन्तयेत् ॥ ३२-५० ॥

मूलम् - ३२-५०

प्राणायामप्रकारः

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-५१

वायुं षोडशमात्राभिरिडयापूर्य चिन्तयेत् ।
हृन्मध्ये परमात्मानं चक्ररूपिणमव्ययम् ॥ ३२-५१ ॥

मूलम् - ३२-५१

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-५२

प्। २९५) यावच्छक्ति जपेन्मन्त्रमिमं सौदर्शनं स्मरन् ।
पुनः षोडशमात्राभी रेचयेत् पिङ्गलाह्वया ॥ ३२-५२ ॥

मूलम् - ३२-५२

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-५३

अनया पुनरारोप्य धृत्वा चेतरया त्यजेत् ।
पूरणे कुम्भके चैव रेचने प्रणवं जपेत् ॥ ३२-५३ ॥

मूलम् - ३२-५३

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-५४

दश पञ्चाशतं चैव चतुर्दश शतं क्रमात् ।
गायत्रीं यदि वा जप्त्वा कुर्यादुक्तेन वर्त्मना ॥ ३२-५४ ॥

मूलम् - ३२-५४

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-५५

एवं प्रतिदिनं कुर्यात् प्राणायामांस्तु षोडश ।
एते पुनन्ति मासेन महापातकिनं नरम् ॥ ३२-५५ ॥

मूलम् - ३२-५५

प्रत्याहारनिरूपणम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-५६

प्रत्याहारं ततः कुर्यादङ्गैः पञ्चभिरन्वितम् ।
स्वभावेनेन्द्रियार्थेषु प्रवृत्तं मानसं बुधैः ॥ ३२-५६ ॥

मूलम् - ३२-५६

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-५७

तद्दोषदर्शनात् तेभ्यः समाहृत्य बलेन तु ।
निवेशनं भगवति प्रत्याहार इति स्मृतः ॥ ३२-५७ ॥

मूलम् - ३२-५७

धारणानिरूपणम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-५८

विषयेषु च वैराग्यादभ्यासाद् गुणदर्शनात् ।
परमात्मनि संरोधो मनसो धारणा स्मृता ॥ ३२-५८ ॥

मूलम् - ३२-५८

ध्याननिरूपणम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-५९

तदेवं धृतचित्तस्तु चक्ररूपं जनार्दनम् ।
ध्यायीत नियतस्तस्मिन् युञ्जानः प्रथमं मनः ॥ ३२-५९ ॥

मूलम् - ३२-५९

वर्णाश्रमधर्माणां ध्यानेतिकर्तव्यतात्वम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-६०

प्। २९६) रमणीये शुचौ देशे विविक्ते सजले वने ।
वर्णाश्रमोचिते धर्मे वर्तमानः प्रसन्नधीः ॥ ३२-६० ॥

मूलम् - ३२-६०

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-६१

शान्तः सर्वगुणोपेतः सममासनमास्थितः ।
ऋजुकायः स्वनासाग्रन्यस्तदृग् भक्तिमान् हरौ ॥ ३२-६१ ॥

मूलम् - ३२-६१

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-६२

प्राणायामोत्थितेनैव वायुना साग्निना मुखम् ।
कुण्डल्यास्तु विनिर्भिद्य सुषुम्नामध्यवर्तिना ॥ ३२-६२ ॥

मूलम् - ३२-६२

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-६३

विकास्य हृदयाम्भोजे तदाकाशे शिखास्पदे ।
स्फुरद्वह्निशिखामध्ये चिन्तयेदद्भुताकृतिम् ॥ ३२-६३ ॥

मूलम् - ३२-६३

ध्यानालम्बनभूतध्येयस्वरूपनिरूपणम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-६४

पिङ्गाक्षं पिङ्गकेशाढ्यं ज्वलज्ज्वलनतेजसम् ।
दंष्ट्राकरालवदनं भ्रुकुटीभीमदर्शनम् ॥ ३२-६४ ॥

मूलम् - ३२-६४

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-६५

विद्युत्पुञ्जप्रतीकाशैरूर्ध्वकेशैर्विराजितम् ।
विचित्रानन्दमाणिक्यमुक्ताढ्यमुकुटोज्ज्वलम् ॥ ३२-६५ ॥

मूलम् - ३२-६५

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-६६

पूर्णचन्द्रप्रतीकाशमणिताटङ्कमण्डितम् ।
भुजाभिरष्टभिर्युक्तं रत्नाम्बरधरं विभुम् ॥ ३२-६६ ॥

मूलम् - ३२-६६

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-६७

शङ्खचक्रगदाशार्ङ्गमुसलैः परमायुधैः ।
प्। २९७) पाशाङ्कुशाम्बुजैरन्यैरुपेतं परदारुणैः ॥ ३२-६७ ॥

मूलम् - ३२-६७

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-६८

दिव्यमाल्याम्बरधरं दिव्यचन्दनचर्चितम् ।
हारकेयूरकटककाञ्चीमञ्जीरमण्डितम् ॥ ३२-६८ ॥

मूलम् - ३२-६८

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-६९

अन्यैश्च विविधैश्चित्रैर्भूषणैरुपशोभितम् ।
पद्मासनस्थं भक्तानां विश्वेषामभयप्रदम् ॥ ३२-६९ ॥

मूलम् - ३२-६९

एवं ध्यायन् विमुच्येत मुक्तः सकलकिल्बिषैः ।

समाधिनिरूपणम्

तदेवं स्मृतिसन्तानजनितोत्कर्षणं क्रमात् ॥ ३२-७० ॥

अर्थमात्रावभासं तु समाधिं योगिनो विदुः ।

समाधिनिष्ठस्य महिमानुवर्णनम्

ततः समाधिमास्थाय तन्मयत्वमुपागतः ॥ ३२-७१ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-७२

तस्य प्रभावमखिलमश्नुते शक्तिशालिनः ।
अणिमादिगुणाः सर्वे भवन्त्यस्य महात्मनः ॥ ३२-७२ ॥

मूलम् - ३२-७२

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-७३

निःसहायः सपत्नानामनीकानि बहून्यपि ।
हिनस्त्येष यथा चक्रं चक्रं दैतेयरक्षसाम् ॥ ३२-७३ ॥

मूलम् - ३२-७३

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-७४

मनीषितानि सर्वानि स्वयमस्योपयान्ति वै ।
सिद्धा विद्याधरा यक्षाः कैङ्कर्यं तस्य कुर्वते ॥ ३२-७४ ॥

मूलम् - ३२-७४

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३२-७५

देवाश्च ऋषयः सर्वे गन्धर्वाप्सरसां गणाः ।
प्। २९८) तदाज्ञाकारिणः सर्वे पिशाचोरगराक्षसाः ॥ ३२-७५ ॥

मूलम् - ३२-७५

निखिलभुवनजन्मस्थेमभङ्गैकहेतु-
र्भवति सकलवेत्ता सर्वदृक् सर्वशक्तिः ।
अभिमतबहुरूपो दैत्यरक्षांसि निघ्नन्
परिहृतपरिवारो वर्तते पूर्णकामः ॥ ३२-७६ ॥

इति पाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायाम्
नाडीशुद्धिवायुजययोगाङ्गप्राणायामादिनिरूपणं नाम
द्वात्रिंशोऽध्यायः ॥ ३२ ॥

आदितः श्लोकाः १९४८

मणिशेखरोपाख्यानवर्णनं नाम त्रयस्त्रिंशोऽध्यायः

ध्यातं सकृद्भवानेककोट्यघौघं हरत्यरम् ।
सुदर्शनस्य तद् दिव्यं भर्गो देवस्य धीमहि ॥

उक्तार्थानुवादः

नारदः �

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-१

भगवन् कथितं सर्वं स्वरूपं च गुणास्तथा ।
परिवारास्तथा मन्त्राः शस्त्रैरस्त्रैश्च दैवतैः ॥ ३३-१ ॥

मूलम् - ३३-१

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-२

शक्तिभिर्मण्डलैश्चित्रैः पद्मैर्बहुविधैरपि ।
एतैर्विशिष्टमाख्यातं यन्त्ररूपमनुत्तमम् ॥ ३३-२ ॥

मूलम् - ३३-२

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-३

सर्वेषामेव जन्तूनां वर्णानां परमेश्वर ।
क्षत्रियस्य विशेषेण रक्षार्थं यन्त्रमीरितम् ॥ ३३-३ ॥

मूलम् - ३३-३

सुदर्शनप्रभावविषयकस्त्रिधा प्रश्नः

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-४

एतस्य यन्त्रराजस्य महिमा कथितः पुरा ।
प्रभावश्चक्ररूपस्य देवस्य किमयं स्मृतः ॥ ३३-४ ॥

मूलम् - ३३-४

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-५

सुदर्शननृसिंहस्य किमु किं परिवारजः ।
तमिमं संशयं छिन्धि सर्वज्ञोऽसि यतः प्रभो ॥ ३३-५ ॥

मूलम् - ३३-५

प्। ३००) विस्तरेण तदुत्तरकथनारम्भः

अहिर्बुध्न्यः �

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-६

सुदर्शनप्रभावोऽयं सङ्क्षेपात् कथितो मया ।
विस्तारमस्य देवर्षे कथ्यमानमिमं शृणु ॥ ३३-६ ॥

मूलम् - ३३-६

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-७

सा भूमानं प्रति प्रायो महतां परिवारता ।
न चेद्भूमास्य नास्त्येव परिवायत्वसम्भवः ॥ ३३-७ ॥

मूलम् - ३३-७

सर्वस्यापि सुदर्शनात्मकत्वम्

ततश्चक्रमयं सर्वं जगत् स्थावरजङ्गमम् ।

सुदर्शनस्यैव कालचक्रात्मकत्वम्

चक्रात्मानमनाद्यन्तं कालं प्रथमतः शृणु ॥ ३३-८ ॥

कालचक्रस्वरूपनिरूपणम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-९

त्रिनाभियुक्तं षण्नेमि पञ्चारं चक्रमव्ययम् ।
संवत्सरमयं यत् तत् कालचक्रमिति स्मृतम् ॥ ३३-९ ॥

मूलम् - ३३-९

सर्वस्यापि कालचक्रवशवर्तित्वम्

तद्वशे वर्तते विश्वं चेतनाचेतनात्मकम् ।

परमात्मा कालचक्रप्रवर्तकः

परिवर्तयते देवस्तदेतच्चक्ररूपधृत् ॥ ३३-१० ॥

जगच्चक्रनिरूपणम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-११

अव्यक्तादिविशेषान्ततत्त्वरूपैररैर्वृतम् ।
प्। ३०१) चतुर्विंशतिसङ्ख्याकैः पुरुषात्मकनेमियुक् ॥ ३३-११ ॥

मूलम् - ३३-११

परमात्मनस्तत्प्रेरकत्वम्

जगच्चक्रमिति ख्यातं तच्च प्रेरयति स्वयम् ।

परमात्मनो नाभिचक्रप्रेरकत्वम्

स्थीयते द्वादशारेण नाभिचक्रेण देहिनः ॥ ३३-१२ ॥

शरीरं तच्च तेनैव प्रेर्यते चक्ररूपिणा ।

परमात्मनः सर्वप्रेरकत्वनिगमनम्

अतः प्रेरयिता देवः समस्तस्य जनार्दनः ॥ ३३-१३ ॥

सुदर्शनवपुः श्रीमाननादिप्रभवाप्ययः ।

तस्यैव जगत्सर्गस्थितिसंहारहेतुत्वम्

ज्ञानस्वरूपो भगवान् पूर्णषाङ्गुण्यविग्रहः ॥ ३३-१४ ॥

स एव सर्वभूतानां स्रष्टा पालयितान्तकः ।

तस्यैव शिवरूपधरस्य शैवैराराध्यत्वम्

स एव शिवरूपेण शैवैराराध्यते प्रभुः ॥ ३३-१५ ॥

तस्यैव ब्रह्मरूपेण जगत्स्रष्टृत्वम्

स एव ब्रह्मरूपेण सृजत्येतच्चराचरम् ।

तस्यैव स्वांशरूपेण जगत्पालकत्वम्

स एव पालयत्येतद् विष्णुर्भूत्वा जनार्दनः ॥ ३३-१६ ॥

तस्यैव रुद्ररूपेण संहर्तृत्वम्

प्। ३०२) स एव रुद्ररूपेण संहरत्यखिलं जगत् ।

तस्यैव बुद्धरूपत्वम्

बुद्धात्मना च बौद्धानां स एव जगति स्थितः ॥ ३३-१७ ॥

तस्यैव दिगम्बररूपत्वम्

स एव शाम्बराणां च निरावरणरूपधृत् ।

तस्यैव जिनरूपत्वम्

स एव चार्वाकमते जिनेश्वरवपुर्धरः ॥ ३३-१८ ॥

तस्यैव यज्ञपुरुषरूपत्वम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-१९

स एव याज्ञिकानां च यज्ञपूरुषसञ्ज्ञकः ।
मीमांसकैः स एवायमुपास्यत्वेन चोद्यते ॥ ३३-१९ ॥

मूलम् - ३३-१९

कापिलमते तस्यैव पुरुषरूपत्वम्

कापिलैः पुरुषत्वेन स एवाख्यायते विभुः ।

सर्वस्वरूपत्वात् तस्यैव सर्वफलप्रदत्वम्

उपास्यत्वेन ये प्राहुर्यं यं तत्तद्वपुर्धरः ॥ ३३-२० ॥

तेषां मनीषितं सर्वं स एवाशु प्रयच्छति ।

देवादिरूपधारणादपि चक्ररूपधारणं भगवतः
प्रियतमम्

प्। ३०३) एतेषामेव देवानां स्वतनूनां जनार्दनः ॥ ३३-२१ ॥

परं प्रीणाति भगवांश्चक्ररूपधरो हरिः ।

तत्र हेतुनिरूपणम्

स्वसमाश्रितरक्षायां परेषां च निबर्हणे ॥ ३३-२२ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-२३

इदमेव वपुर्धत्ते सुदर्शनमयं हरिः ।
रहस्यमेतत् कथितं भक्तोऽसीति तपोधन ॥ ३३-२३ ॥

मूलम् - ३३-२३

तत्रेतिहासोदाहरणम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-२४

पुरावृत्तं सुरमुने शृणुष्व गदतो मम ।
दुर्धर्षो नाम राजर्षिर्धार्मिको दृढविक्रमः ॥ ३३-२४ ॥

मूलम् - ३३-२४

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-२५

प्रमगन्दसुतः श्रीमान्नैचाशाखपुरे वसन् ।
धर्मतः पालयामास सप्तद्वीपवतीं महीम् ॥ ३३-२५ ॥

मूलम् - ३३-२५

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-२६

वत्सला नाम तस्याभून्महिषी वरवर्णिनी ।
सा तस्य जनयामास मणिशेखरमात्मजम् ॥ ३३-२६ ॥

मूलम् - ३३-२६

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-२७

सोऽप्यवस्थामतिक्रम्य प्रथमां मणिशेखरः ।
रमणीयाकृतिः शूरः प्राप्तविद्यः परन्तपः ॥ ३३-२७ ॥

मूलम् - ३३-२७

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-२८

सम्प्राप्तयौवनः श्रीमान् प्राचीं भार्यामविन्दत ।
सर्वलोकाधिपत्यार्हमेनं दुर्धर्षणः सुतम् ॥ ३३-२८ ॥

मूलम् - ३३-२८

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-२९

निधाय राज्ये तत्रैव जगाम तपसे वनम् ।
प्। ३०४) पितेव पालयामास स समुद्रवतीं महीम् ॥ ३३-२९ ॥

मूलम् - ३३-२९

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-३०

प्राच्यां पुत्रः समभवंस्तस्य सप्त महात्मनः ।
पालयत्यवनीं तस्मिन् निखिलां मणिशेखरे ॥ ३३-३० ॥

मूलम् - ३३-३०

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-३१

तस्मिन् काले समभवत् सर्वप्राणिभयङ्करः ।
विकटाक्ष इति ख्यातो ब्रह्मदत्तवरो बली ॥ ३३-३१ ॥

मूलम् - ३३-३१

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-३२

महासुरेण तेनैव पीडिता सकला मही ।
तत्पुत्रैस्तस्य पौत्रैश्च प्रपौत्रैः पूरिता मही ॥ ३३-३२ ॥

मूलम् - ३३-३२

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-३३

तेऽसुराः सर्वभूतानि पीडयन्ति स्म भीषणाः ।
विकटाक्षसमाज्ञप्ता भीमरूपाः सहस्रशः ॥ ३३-३३ ॥

मूलम् - ३३-३३

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-३४

कांश्चिद्विद्रावयन्ति स्म कांश्चिज्जघ्नुस्तरस्विनः ।
द्विजातीनां मुनिश्रेष्ठ यज्ञव्यासेधमाचरन् ॥ ३३-३४ ॥

मूलम् - ३३-३४

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-३५

सर्वेषामेव वर्णानां तत्तदाश्रमवासिनाम् ।
अबाधिषत कर्माणि विहितानि यथातथम् ॥ ३३-३५ ॥

मूलम् - ३३-३५

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-३६

पृथिव्यां यानि रत्नानि धनानि विपुलानि च ।
स्वस्मै प्रदापयामास विकटाक्षो महासुरः ॥ ३३-३६ ॥

मूलम् - ३३-३६

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-३७

ततः सम्पीडिताः सर्वाः प्रजास्तेन दुरात्मना ।
व्यजिज्ञपंस्तद् वृत्तान्तं मणिशेखरभूभुजे ॥ ३३-३७ ॥

मूलम् - ३३-३७

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-३८

क्रोधेन महताविष्टो राजा राजीवलोचनः ।
प्। ३०५) अभियोद्धुं मनश्चक्रे विकटाक्षं महासुरम् ॥ ३३-३८ ॥

मूलम् - ३३-३८

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-३९

समानीय ततः सर्वान् सैनिकान् समनह्यत ।
तस्य सन्नाहमालोक्य मन्त्रिणस्तस्य सङ्गताः ॥ ३३-३९ ॥

मूलम् - ३३-३९

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-४०

इदमूचुरवध्यत्वं तस्य सेनाभियोगतः ।
पुरा दुरात्मावृणुत तपःअस्न्तोषिताद्विधेः ॥ ३३-४० ॥

मूलम् - ३३-४०

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-४१

ये मामभिमुखायाताः शत्रवस्तैरवध्यताम् ।
एवमस्त्विति तेनोक्ते विकटाक्षोऽतिदर्पितः ॥ ३३-४१ ॥

मूलम् - ३३-४१

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-४२

ततः प्रभृत्यजय्योऽभूच्छत्रुभिः सम्मुखागतैः ।
तस्मात् त्वमपि सन्नाहमुपसंहर तं प्रति ॥ ३३-४२ ॥

मूलम् - ३३-४२

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-४३

ततः स शुश्रुवान् वाक्यं मन्त्रिभिः समुदीरितम् ।
ततः सङ्ग्रामसन्नाहाद् विरराम महीपतिः ॥ ३३-४३ ॥

मूलम् - ३३-४३

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-४४

ततः क्रतुं समाहूय पुरोधसमनागसम् ।
मन्त्रयामास नृपतिस्तेन मन्त्रविदा समम् ॥ ३३-४४ ॥

मूलम् - ३३-४४

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-४५

विकटाक्षस्य वृत्तान्तं सर्वमाख्याय तत्त्वतः ।
परैरजय्यतां चास्य युद्धे सम्मुखवर्तिभिः ॥ ३३-४५ ॥

मूलम् - ३३-४५

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-४६

येनोपायेन भगवन् जेष्यामस्तं दुरासदम् ।
ब्रूहि तं सकलाः स्वस्था भवेयुर्मामिकाः प्रजाः ॥ ३३-४६ ॥

मूलम् - ३३-४६

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-४७

एवमुक्तस्तदा तेन भूभुजा स पुरोहितः ।
चिन्तयित्वा चिरायैतदुवाच मणिशेखरम् ॥ ३३-४७ ॥

मूलम् - ३३-४७

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-४८

प्। ३०६) सत्यं न शक्यते जेतुं युद्धे स वरदर्पितः ।
भगवन्तमृते विष्णुं शङ्खचक्रगदाधरम् ॥ ३३-४८ ॥

मूलम् - ३३-४८

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-४९

नीलजीमूतसङ्काशं पुण्डरीकायतेक्षणम् ।
अप्रमेयं जगन्नाथमाश्रितार्तिविनाशनम् ॥ ३३-४९ ॥

मूलम् - ३३-४९

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-५०

उत्तुङ्गमङ्गलगुणं दैत्यचक्रप्रमर्दनम् ।
नास्त्युपायान्तरं लोके तत्समं जगतीपते ॥ ३३-५० ॥

मूलम् - ३३-५०

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-५१

अतस्तं शरणं गच्छ सर्वभावेन भूपते ।
चक्ररूपधरं देवं भक्तरक्षणदीक्षितम् ॥ ३३-५१ ॥

मूलम् - ३३-५१

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-५२

तत्प्राप्त्युपायं जानाति दुर्वासा मुनिसत्तमः ।
तत्प्रासादात् तमसुरं संहर्तुं सकलं क्षमम् ॥ ३३-५२ ॥

मूलम् - ३३-५२

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-५३

तमृषिं सर्वभूतानां भीषणं गच्छ साम्प्रतम् ।
एवमेवेति निश्चित्य राजा परमधार्मिकः ॥ ३३-५३ ॥

मूलम् - ३३-५३

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-५४

निर्जगाम पुरात् तस्मात् सार्धं तेन पुरोधसा ।
हिमवच्छिखरे रम्ये तपस्यन्तं महामुनिम् ॥ ३३-५४ ॥

मूलम् - ३३-५४

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-५५

वसानं वल्कले शुभ्रे शुभ्रयज्ञोपवीतिनम् ।
जटाजिनधरं शान्तं ज्वलत्पावकसन्निभम् ॥ ३३-५५ ॥

मूलम् - ३३-५५

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-५६

तं तथावस्थितं राजा जगाम सपुरोहितः ।
स मुनिस्तौ मुनिश्रेष्ठो दृष्ट्वा राजपुरोहितौ ॥ ३३-५६ ॥

मूलम् - ३३-५६

तौ समभ्यर्च्य विधिना स्वागतं व्याजहार ह ।

प्। ३०७) इमं देशमनुप्राप्तौ किमर्थं वनगोचरम् ॥ ३३-५७ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-५८

भवन्तौ लक्षये साक्षाद् ब्रह्मक्षत्रे सविग्रहे ।
प्रमगन्दसुतं वीर जाने त्वां मणिशेखरम् ॥ ३३-५८ ॥

मूलम् - ३३-५८

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-५९

सप्तद्वीपवती पृथ्वी तव वश्येति शुश्रुम् ।
सर्वेष्वङ्गादिधर्मेषु भवतः किमनामयम् ॥ ३३-५९ ॥

मूलम् - ३३-५९

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-६०

प्रजाः पालयसे सर्वाः स्वधर्मस्था महीपते ।
क्रतुं पुरोहितं लब्ध्वा भवतः किं न सेत्स्यति ॥ ३३-६० ॥

मूलम् - ३३-६०

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-६१

अनूचानो मुनिः श्रेयान् सर्वेषां च तपस्विनाम् ।
शान्तो दान्तः शुचिः श्रीमान् सत्यवादी दृढव्रतः ॥ ३३-६१ ॥

मूलम् - ३३-६१

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-६२

धर्मज्ञः सर्वशास्त्रज्ञः सर्वकर्मसु कोविदः ।
कर्मठः शीलसम्पन्नो यायजूको निरामयः ॥ ३३-६२ ॥

मूलम् - ३३-६२

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-६३

कृपानुरक्तः सर्वेषु समबुद्धिः समाधिमान् ।
दैष्टिकः परमोदारो धृतिमान् राजसत्कृतः ॥ ३३-६३ ॥

मूलम् - ३३-६३

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-६४

सर्वैरनुमतः शश्वद् भक्तिमान् पुरुषोत्तमे ।
षण्णां समयधर्माणामभिज्ञो नयकोविदः ॥ ३३-६४ ॥

मूलम् - ३३-६४

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-६५

दयालुरभिजातश्च साधकः सर्वमन्त्रवित् ।
अन्यैश्च सद्गुणैर्युक्तः पुरोहित इति स्मृतः ॥ ३३-६५ ॥

मूलम् - ३३-६५

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-६६

ईदृशोऽयं क्रतुः साक्षाद् बृहस्पतिरिवापरः ।
अनेन सर्वकार्याणि कुरुष्व मणिशेखर ॥ ३३-६६ ॥

मूलम् - ३३-६६

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-६७

प्। ३०८) तथापि कैश्चिदरिभिः परिभूत इवागतः ।
आख्याहि सर्वं नृपते किमागमनकारणम् ॥ ३३-६७ ॥

मूलम् - ३३-६७

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-६८

एवमुक्त्वा महातेजा विरराम तपोधनः ।
अथ क्रतुर्मुनिश्रेष्ठः प्राह दुर्वाससं प्रति ॥ ३३-६८ ॥

मूलम् - ३३-६८

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-६९

राजकार्यमशेषेण समागमनकारणम् ।
स्वराज्यं विकटाक्षेण पीड्यमानं दुरात्मना ॥ ३३-६९ ॥

मूलम् - ३३-६९

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-७०

बलं महासुरस्यास्य दुर्जयत्वमरातिभिः ।
प्रजापतेर्वरप्राप्तिं तत्सन्ततिविजृम्भणम् ॥ ३३-७० ॥

मूलम् - ३३-७०

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-७१

एवं बहुविधं तस्य चेष्टितं लोकगर्हितम् ।
व्याहृत्य प्रणिपत्यैनमुवाच विनयान्वितः ॥ ३३-७१ ॥

मूलम् - ३३-७१

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-७२

ब्रूहि तस्य जयोपायं त्वामयं शरणं गतः ।
त्वमापदः परित्राहि राजानं धर्मवत्सलम् ॥ ३३-७२ ॥

मूलम् - ३३-७२

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-७३

परित्रातान्यनेनैव भुवनानि तपोधन ।
एवमुक्त्वा मुनिवरं प्रणिपत्य पुरः स्थितौ ॥ ३३-७३ ॥

मूलम् - ३३-७३

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-७४

कृपया परया वीक्ष्य षड्वर्णं मन्त्रमुत्तमम् ।
सौदर्शनं तयोः प्रादाच्चतुर्वर्गफलप्रदम् ॥ ३३-७४ ॥

मूलम् - ३३-७४

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-७५

अनेन साधयाभीष्टमेतेनैव पुरोधसा ।
पुरोधा एव राज्ञां हि दृष्टादृष्टार्थसाधकः ॥ ३३-७५ ॥

मूलम् - ३३-७५

विशेषेणास्य देवस्य प्रतिष्ठाराधनादिषु ।

प्। ३०९) वैगुण्यमस्य तत् सर्वमपराधात् पुरोधसः ॥ ३३-७६ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-७७

तथा साद्गुण्यमस्यैव राज्ञः कार्येषु भूपते ।
अन्यैः पौरोधसैः कार्यं कार्यमेतस्य तच्च वै ॥ ३३-७७ ॥

मूलम् - ३३-७७

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-७८

इत्युक्त्वा तौ तदा प्राह पुरावृत्तं महामुनिः ।
वाराहं रूपमास्थाय भगवान् पुरुषोत्तमः ॥ ३३-७८ ॥

मूलम् - ३३-७८

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-७९

उज्जहार भुवं कल्पे वाराहे सलिलात् ततः ।
तदाह परमप्रीता देवं देवी वसुन्धरा ॥ ३३-७९ ॥

मूलम् - ३३-७९

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-८०

प्रियार्थमनुरक्तानां सदा भूमण्डले त्वया ।
वर्तितव्यं जगन्नाथ प्रियां तनुमुपेयुषा ॥ ३३-८० ॥

मूलम् - ३३-८०

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-८१

एवमुक्तस्तया देव्या तदा प्रभृति केशवः ।
सालग्रामाह्वये पुण्ये न्यवसन्मण्डले भुवः ॥ ३३-८१ ॥

मूलम् - ३३-८१

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-८२

सुदर्शनवपुः श्रीमान् भगवान् भक्तवत्सलः ।
अद्यापि देशमाहात्म्याद् भक्तानामनुकम्पया ॥ ३३-८२ ॥

मूलम् - ३३-८२

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-८३

भुवः प्रार्थनया तत्र नित्यं सन्निहितो हरिः ।
अत्र तप्तं तपो यत् तत् सहस्रगुणितं भवेत् ॥ ३३-८३ ॥

मूलम् - ३३-८३

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-८४

मनुष्याः पशवस्तत्र क्रिमयश्च पतत्रिणः ।
ये मृताः शङ्खचक्राङ्कास्ते भवन्ति न संशयः ॥ ३३-८४ ॥

मूलम् - ३३-८४

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-८५

भगवान् पुण्डरीकाक्षः सुदर्शनवपुर्धरः ।
सन्निधत्ते सदा तत्र सन्मङ्गलगुणार्णवः ॥ ३३-८५ ॥

मूलम् - ३३-८५

तद्देशवासिनो मर्त्याः सुरास्तिर्यञ्च एव च ।

प्। ३१०) तरवश्चाचलाः सर्वे चक्रमुद्राङ्कितास्तदा ॥ ३३-८६ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-८७

सरस्वत्यास्तटे पुण्ये सालग्रामे जनार्दनम् ।
चक्ररूपं समाराध्य पूर्वोक्तेनैव वर्त्मना ॥ ३३-८७ ॥

मूलम् - ३३-८७

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-८८

तत्प्रसादात् सपत्नांस्त्वं जहि दुष्टविचेष्टितान् ।
ततो निष्कण्टकां भूमिं पालयैनां पुरा यथा ॥ ३३-८८ ॥

मूलम् - ३३-८८

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-८९

एवमुक्त्वा मुनिश्रेष्ठो राजानं सपुरोहितम् ।
उपारराम भगवान् दुर्वासा यमिनां वरः ॥ ३३-८९ ॥

मूलम् - ३३-८९

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-९०

ततः प्रणम्य तं राजा पुरोधाश्चापि जग्मतुः ।
जैत्रं विमानमारुह्य नैचाशाखपुरं प्रति ॥ ३३-९० ॥

मूलम् - ३३-९०

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-९१

सालग्रामं ततो गत्वा भगवन्तं जनार्दनम् ।
सम्भृत्य सर्वसम्भारांश्चक्ररूपं जगत्पतिम् ॥ ३३-९१ ॥

मूलम् - ३३-९१

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-९२

पुरोधसैव नृपतिरर्चयामास मन्त्रतः ।
अर्चनेन जपेनैव ध्यानेन च महीपतिः ॥ ३३-९२ ॥

मूलम् - ३३-९२

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-९३

तोषयामास मासेन भक्त्या परमया हरिम् ।
आविर्बभूव स तदा चक्ररूपी महीपतेः ॥ ३३-९३ ॥

मूलम् - ३३-९३

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-९४

गदामुसलशङ्खारिधनुःपाशाङ्कुशाम्बुजान् ।
अष्टाभिर्बाहुभिर्दिव्यैर्बिभ्रत् पिङ्गललोचनः ॥ ३३-९४ ॥

मूलम् - ३३-९४

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-९५

ऊर्ध्वपिङ्गलकेशाढ्यो रक्तवर्णो महाद्युतिः ।
दंष्ट्राकरालवदनः पङ्कजासनसंश्रितः ॥ ३३-९५ ॥

मूलम् - ३३-९५

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-९६

प्। ३११) रक्ताम्बरधरो दृप्तः सर्वभूषणभूषितः ।
दिव्यमालाधरोरस्कः सस्मितं समुदैक्षत ॥ ३३-९६ ॥

मूलम् - ३३-९६

समुदियाय ततो हरिवक्षसः
प्रतिहताखिललोकविलोचनम् ।
वलयिताचिररोचिरिवाम्बरात्
परमचक्रमथैन्द्रमतिद्युति ॥ ३३-९७ ॥

प्रथममेकमथो दश तच्छतं
दशशतक्रमतो नियुतायुते ।
भवदथो बहुधा सकलं नभः
कलितचक्रमभूदतिभीषणम् ॥ ३३-९८ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३३-९९

युगपद् विकटाक्षदानवं विनिहत्याखिलबान्धवैः सह ।
तदिहाविषयं व्यतिष्ठत क्षणमाप्लुत्य ययौ सुदर्शनः ॥ ३३-९९
॥

मूलम् - ३३-९९

शशास पृथ्वीं ससमुद्रकाननां
जिताखिलद्वीपवतीं सपत्तनाम् ।
यथा शचीशस्त्रिदिवं सदैवतं
पवित्रकीर्तिर्मणिशेखरस्तथा ॥ ३३-१०० ॥

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां
मणिशेखरोपाख्यानवर्णनं नाम
त्रयस्त्रिंशोऽध्यायः ॥ ३३ ॥

आदितः श्लोकाः २०४८

ब्रह्मास्त्रादिमन्त्रस्वरूपनिरूपणं नाम
चतुस्त्रिंशोऽध्यायः

ध्यातं सकृद्भवानेककोट्यघौघं हरत्यरम् ।
सुदर्शनस्य तद् दिव्यं भर्गो देवस्य धीमहि ॥

ब्रह्मास्त्रादिमन्त्रस्वरूपप्रश्नः

नारदः �

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-१

भगवन् सर्वधर्मज्ञ सर्वलोकनमस्कृत ।
उक्तं चक्राद्विनिष्क्रान्तमस्त्रजातमिह प्रभो ॥ ३४-१ ॥

मूलम् - ३४-१

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-२

तेषां स्वरूपं मन्त्राणां सर्वेषां वक्तुमर्हसि ।
विना त्वां न हि पश्यामि वेत्तारं कमपीश्वर ॥ ३४-२ ॥

मूलम् - ३४-२

तदुत्तरकथनाय तेषां गुह्यतमत्वाख्यानम्

अहिर्बुध्न्यः �

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-३

महर्षे यत् त्वया पृष्टमेतद् गुह्यतमं परम् ।
सुदुर्लभमनाख्येयं कस्मैचित् सर्वसाधकम् ॥ ३४-३ ॥

मूलम् - ३४-३

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-४

तथापि तव वक्ष्यामि भक्तोऽसीति महामुने ।
त्वयाप्येतन्न दातव्यं सुरासुरसमर्चितम् ॥ ३४-४ ॥

मूलम् - ३४-४

१ � ब्रह्मास्त्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-५

प्। ३१३) फान्तं वह्निसमायुक्तं व्योम हालासमन्वितम् ।
मेषद्वयं दन्तयुतं हालाहलमतः परम् ॥ ३४-५ ॥

मूलम् - ३४-५

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-६

घनाद्यं वायुपूर्वं च दन्तयुक्तमथान्तिमम् ।
सरसं चर्क्षपर्यायं भान्तं भृगुमतः परम् ॥ ३४-६ ॥

मूलम् - ३४-६

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-७

अम्बरं वायुसंयुक्तमरिमर्दनमप्यतः ।
प्रदीप्तमथ वक्तव्यं परमं च पदं ततः ॥ ३४-७ ॥

मूलम् - ३४-७

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-८

तत्ते पदे प्रयोक्तव्ये गायत्र्या मध्यमं ततः ।
पदत्रयं प्रयोक्तव्यमेतद् ब्रह्मास्त्रमीरितम् ॥ ३४-८ ॥

मूलम् - ३४-८

२ � दण्डचक्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-९

जीवः पञ्चमवर्गादिश्चतुर्थाद्योऽन्तिमान्वितः ।
भृगुः सदीर्घो दण्डाद्यो मेषो यष्ट्यपराह्वयः ॥ ३४-९ ॥

मूलम् - ३४-९

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-१०

आत्मने च पदं तत्र चक्रायेति पदं ततः ।
वर्मान्त एष मन्त्रस्तु दण्डचक्रमितीष्यते ॥ ३४-१० ॥

मूलम् - ३४-१०

३ � कालचक्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-११

वारुणं मायया युक्तं वान्तं वारुणसंयुतम् ।
प्। ३१४) यूपान्तं वह्निना युक्तं मोऽथ साग्निरथात्रियुक् ॥ ३४-११ ॥

मूलम् - ३४-११

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-१२

धान्तं कालात्मनेत्येतच्चक्रायेति पदं ततः ।
फडन्त एष मन्त्रस्तु कालचक्रः प्रकीर्तितः ॥ ३४-१२ ॥

मूलम् - ३४-१२

४ � धर्मचक्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-१३

मोन यक्राच नेत्मर्मा तथा ध नमयेति च ।
निलखीत्यपिचाकारो व्युत्क्रमेण प्रदृश्यते ॥ ३४-१३ ॥

मूलम् - ३४-१३

धर्मचक्रमिमं मन्त्रं विदुः पूर्वे महर्षयः ।

५ � विष्णुचक्रम्

तारपूर्वं च हृदयं भगाद्यन्तौ वनादिमः ॥ ३४-१४ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-१५

चण्डीशयुक्त आषाढस्तीव्रतेजस इत्यपि ।
पर्यायं लक्षसङ्ख्याया आरेति च पदं ततः ॥ ३४-१५ ॥

मूलम् - ३४-१५

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-१६

परमत्र प्रयोक्तव्यं भिन्धीति च पदं ततः ।
भीषयेत्यपि वक्तव्यं विष्णुचक्रमिदं विदुः ॥ ३४-१६ ॥

मूलम् - ३४-१६

६ � इन्द्रचक्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-१७

यषशो कं तथा नीवानदा वन्नपिरूमहि ।
मिन्नेलज्वेति तारं च इन्द्रचक्रमिदं स्मृतम् ॥ ३४-१७ ॥

मूलम् - ३४-१७

७ � वज्रास्त्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-१८

तारं चतुर्मुखः स्वङ्गनाथवान् दीर्घसंयुतः ।
प्। ३१५) पिनाकी दीर्घसंयुक्तो जलाद्यं मायि सोमराट् ॥ ३४-१८ ॥

मूलम् - ३४-१८

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-१९

फलान्तं भीषणपदं दम्भोले इत्यपि क्रमात् ।
वर्मास्त्रयुक्तं विज्ञेयं वज्रास्त्रमिदमुत्तमम् ॥ ३४-१९ ॥

मूलम् - ३४-१९

८ � त्रिशूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-२०

हृत्पूर्वं वह्निमायायुगाषाढो मायया बकः ।
वह्निर्भृगुः सचण्डीशः प्रयोक्तव्यस्ततः परम् ॥ ३४-२० ॥

मूलम् - ३४-२०

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-२१

अथ शूलवरायेति भीमरूपपदं तथा ।
दारयेति पदं तत्र मारयेति पदं ततः ॥ ३४-२१ ॥

मूलम् - ३४-२१

अथ शूलवरायेति भीमरूपपदं तथा ।
दारयेति पदं तत्र मारयेति पदं ततः ॥ ३४-२१ ॥

भीषयेति शिरोऽन्तं च त्रिशूलमिदमीरितम् ।

९ � ब्रह्मशिरोऽस्त्रम्

क्रोधी दण्डी च चण्डीशवीरान्तं वृश्चिकादिमम् ॥ ३४-२२ ॥

आषाढयुक् सचण्डीशो हुं फड् ब्रह्मशिरः स्मृतम् ।

१० � ऐषीकास्त्रम्

हास्वा पक्षि यवद्रावि न्यंसैरप मरेति च ॥ ३४-२३ ॥

पकारं व्युत्क्रमेणेदमैषीकं परमं स्मृतम् ।

११ � मोदकी

भृगुः क्रोधी पिनाकी च सानन्तो मित्र इत्यपि ॥ ३४-२४ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-२५

प्। ३१६) सन्तापनान्ते माया स्यान्मोदकान्ते च तां न्यसेत् ।
कवचास्त्रयुतो मन्त्रो मोदकी स्याद् गदाह्वया ॥ ३४-२५ ॥

मूलम् - ३४-२५

१२ � शिखरी

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-२६

लोहितश्च भुजङ्गेशो भृगुर्भौतिकसंयुतः ।
मुण्डः सवाली खड्गीशो दीर्घयुक्तश्च पावकः ॥ ३४-२६ ॥

मूलम् - ३४-२६

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-२७

उमेशो मायया युक्तः शिखरीति पदं ततः ।
ततो भेदिनि फट् चैव शिखरी स्याद् गदाह्वया ॥ ३४-२७ ॥

मूलम् - ३४-२७

१३ � धर्मपाशास्त्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-२८

वप्रान्तमाद्यं चण्डस्य मण्डपे मध्यमं ततः ।
दुर्वृत्तेति पदं तत्र गजपर्यायमप्युत ॥ ३४-२८ ॥

मूलम् - ३४-२८

द्विरावृत्तं बन्धयेति धर्मपाशमिदं विदुः ।

१४ � कालपाशास्त्रम्

अत्रिर्मायान्वितः श्वेतः ससोमेशोऽथ पावकः ॥ ३४-२९ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-३०

षष्ठस्वरसमायुक्तो लोहितश्च ततः क्रमात् ।
विष्टम्भयेति च पदं द्विरावृत्तमतः परम् ॥ ३४-३० ॥

मूलम् - ३४-३०

वर्मान्त एष मन्त्रस्तु कालपाश इतीरितः ।

१५ � वरुणपाशास्त्रम्

तुन्दिलेति पदं पूर्वं सर्वेति च पदं ततः ॥ ३४-३१ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-३२

प्। ३१७) वारणेति ततो घोररूपेति च पदं क्रमात् ।
वर्म फट् चेति मन्त्रोऽयं वारुणं पाशमुत्तमम् ॥ ३४-३२ ॥

मूलम् - ३४-३२

१६ � आद्योऽशनिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-३३

लोहितश्चैव वह्निश्च कूर्मः साषाढकं विषम् ।
भारभूतियुतः क्रोधी ततश्च मतिपश्चिमः ॥ ३४-३३ ॥

मूलम् - ३४-३३

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-३४

अथ हस्तापरं नाम शोषयेति द्विरुच्चरेत् ।
अशनिद्वितयादाद्यमिमं मन्त्रं विदुर्बुधाः ॥ ३४-३४ ॥

मूलम् - ३४-३४

१७ � अन्योऽशनिः

यषभी णरदानोमरप इत्यपरोऽशनिः ।

१८ � पैनाकास्त्रम्

अमरेशोऽथ खान्तोऽग्निसंयुक्तो दण्ड इत्यपि ॥ ३४-३५ ॥

अङ्कुशो भिन्धि भिन्धीति पैनाकममितद्युति ।

१९ � नारायणास्त्रम्

विष्णुर्दण्डी पुनश्चाद्यो भुजङ्गो दीर्घसंयुतः ॥ ३४-३६ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-३७

आषाढो मायया युक्तः सुदर्शनपराह्वयः ।
दारणेति पदं तत्र विश्वमूर्ते इति क्रमात् ॥ ३४-३७ ॥

मूलम् - ३४-३७

वर्मास्त्रे च तथा ज्ञेये नारायणमिदं स्मृतम् ।

२० � पाशुपतास्त्रम्

सपिनाकी बको बिन्दुर्महामायासमन्वितः ॥ ३४-३८ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-३९

प्। ३१८) लोहितोऽथ बकश्चायं पञ्चमस्वरसंयुतः ।
कवचास्त्रे प्रयोक्तव्ये एतत् पाशुपतं स्मृतम् ॥ ३४-३९ ॥

मूलम् - ३४-३९

२१ � आग्नेयास्त्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-४०

तारं ततश्च हृदयं बहुवर्णाय चेत्यथ ।
वृत्तपिङ्गलशब्दं च लोचनेति ततः क्रमात् ॥ ३४-४० ॥

मूलम् - ३४-४०

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-४१

विश्वामित्रपदं चापि तथा प्रशमनेति च ।
दहेति शोषयेत्येवं प्रयुञ्ज्याद् भीषयेति च ॥ ३४-४१ ॥

मूलम् - ३४-४१

एतदाग्नेयमत्युग्रं सुरासुरसुपूजितम् ।

२२ � दयितास्त्रम्

बकश्च सूक्ष्मश्चण्डश्च भुजङ्गो दीर्घदण्डवान् ॥ ३४-४२ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-४३

व्योम खड्गीशसंयुक्तं वाली प्रक्षेपणेति च ।
वर्मान्तमेतं मन्त्रं तु दयितं परिचक्षते ॥ ३४-४३ ॥

मूलम् - ३४-४३

२३ � वायव्यास्त्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-४४

वालिनं दण्डसहितं त्रिरावृत्तं विनिर्दिशेत् ।
यक्षरक्षःपदे चैव पिशाचादीनिति क्रमात् ॥ ३४-४४ ॥

मूलम् - ३४-४४

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-४५

अमित्रांश्चेति च पदं ब्रूयाद् दूरमतः परम् ।
द्विरावृत्तं ततः कुर्यादुत्सारयपदं क्रमात् ॥ ३४-४५ ॥

मूलम् - ३४-४५

वायव्यमेतद् विख्यातं त्रैलोक्ये सर्ववन्दितम् ।

२४ � हयशिरोऽस्त्रम्

व्योम दण्डयुतं व्योम वाली शीताद्यमक्षरम् ॥ ३४-४६ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-४७

प्। ३१९) श्वेतो वह्नियुतो दीर्घो भुजङ्गो दीर्घसंयुतः ।
आषाढोऽथ महामायासंयुतो मुण्डमण्डितः ॥ ३४-४७ ॥

मूलम् - ३४-४७

कबलीकुर्विति ब्रूयादयं हयशिरोमनुः ।

२५ � क्रौञ्चास्त्रम्

नपन्तासरपेत्येष फडन्तः क्रौञ्च ईरितः ॥ ३४-४८ ॥

२६ � प्रथमा शक्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-४९

णिरदाविरप र्तेमूप्तदी व्युत्क्रमतो मनुः ।
वर्मान्त एष शक्तिभ्यामाद्यः सर्वारिभीषणः ॥ ३४-४९ ॥

मूलम् - ३४-४९

२७ � द्वितीया शक्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-५०

नेसेतप्रो र्णिककुशं र्तेमूज्रव इतीरितः ।
व्युत्क्रेमेण हुमन्तोऽयं शक्तिभ्यामपरो मनुः ॥ ३४-५० ॥

मूलम् - ३४-५०

२८ � कङ्कालास्त्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-५१

शिवोत्तमः सबिन्दुश्च क्रोधी दीर्घान्वितोऽनलः ।
भान्तो दीर्घसमायुक्तो वाली पडिति चान्ततः ॥ ३४-५१ ॥

मूलम् - ३४-५१

कङ्काल एष कथितो मन्त्रः सर्वभयङ्करः ।

२९ � मुसलास्त्रम्

चण्डाद्यन्तौ क्रमान्न्यस्य रूपाद्यन्तौ ततः परम् ॥ ३४-५२ ॥

प्। ३२०) आवर्तयद् घातयेति तदेतन्मुसलं स्मृतम् ।

३० � कापालास्त्रम्

चण्डो भुजङ्गश्चात्रिश्च बको वह्निसमायुतः ॥ ३४-५३ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-५४

मुण्डो द्विगण्डो मायी मा मेषद्वयमतः परम् ।
खड्गीशो भौतिकयुतो वह्निश्चण्डीशसंयुतः ॥ ३४-५४ ॥

मूलम् - ३४-५४

अस्त्रान्त एष मन्त्रः स्यात् कापालमतिभीषणम् ।

३१ � कङ्कणी

अत्रिः सदीर्घो वह्निश्च मायया तु समन्वितः ॥ ३४-५५ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-५६

आषाढोऽनन्तसहितो वह्निर्दीर्घसमन्वितः ।
आद्यश्चतुर्थवर्गस्य चण्डीशेन समन्वितः ॥ ३४-५६ ॥

मूलम् - ३४-५६

दमयेति द्विरावृत्त्या मनुरेष तु कङ्कणी ।

३२ � वैद्याधरास्त्रम्

हृदयं प्रथमं न्यस्य भगेति च पदं ततः ॥ ३४-५७ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-५८

वतीत्येतदपि ब्रूयान्महामाये इति क्रमात् ।
कवचास्त्रे प्रयोक्तव्ये एतद्वैद्याधरं परम् ॥ ३४-५८ ॥

मूलम् - ३४-५८

३३ � असिरक्तास्त्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-५९

खण्डिताद्यरिपर्यायं पदं शक्ते इति क्रमात् ।
वर्मान्तमसिरक्ताख्यमस्त्रमेतदुदाहृतम् ॥ ३४-५९ ॥

मूलम् - ३४-५९

३४ - गान्धर्वास्त्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-६०

प्। ३२१) क्रोधी पिनाकिसंयुक्तो दण्डभौतिकसंयुतः ।
मोहयेति द्विरभ्यस्य मनुर्गान्धर्व इष्यते ॥ ३४-६० ॥

मूलम् - ३४-६०

३५ � प्रस्थापनास्त्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-६१

पञ्चान्तकः सदण्डः स्यादथो गणपते अपि ।
लोकेत्यनन्तरं ब्रूयादमित्रानित्यनन्तरम् ॥ ३४-६१ ॥

मूलम् - ३४-६१

प्रस्थापयेत्यथाभ्यस्य प्रस्थापनमुदाहृतम् ।

३६ � प्रशमनास्त्रम्

लोहितः सानलो जीवो महामायासमन्वितः ॥ ३४-६२ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-६३

अत्रिर्द्विरण्डः पञ्चारिर्लान्तो मायी तलादिमः ।
मायारूपिणि चेत्येतत् पदमन्ते प्रयोजयेत् ॥ ३४-६३ ॥

मूलम् - ३४-६३

एतत् प्रशमनं नाम सर्वशत्रुनिवारणम् ।

३७ � सौर्यास्त्रम्

तारं ततश्च हृदयं परायेति पदं ततः ॥ ३४-६४ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-६५

परेति पदमुच्चार्य तेजः पदमनन्तरम् ।
निबर्हणाय चेत्येतत् फडन्तं सौर्यमुच्यते ॥ ३४-६५ ॥

मूलम् - ३४-६५

३८ � दर्पणास्त्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-६६

अत्रिर्दण्डी च खड्गीशो मायया च समन्वितः ।
प्। ३२२) अत्रिः सदीर्घो वह्निश्च मायी चाषाढकः स्मृतः ॥ ३४-६६ ॥

मूलम् - ३४-६६

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-६७

अत्रिर्लोहितयुक्तश्च वह्निर्वर्म च फट् ततः ।
दर्पणास्त्रमिदं प्रोक्तं सर्वारिबलमर्दनम् ॥ ३४-६७ ॥

मूलम् - ३४-६७

३९ � शोषणास्त्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-६८

बको दन्ती च शुक्राद्यो मायायुक्तस्तलादिमः ।
वैरीति मानसेत्येतत् प्रयोज्यं वर्म चान्ततः ॥ ३४-६८ ॥

मूलम् - ३४-६८

एतच्छोषणमित्युक्तं विश्वारातिक्षयङ्करम् ।

४० - सन्तापनास्त्रम्

आषाढो दीर्घसंयुक्तो लोहितो माययान्वितः ॥ ३४-६९ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-७०

आषाढो लोहितो वह्निर्भृगुर्भौतिकसंयुतः ।
मुण्डयुक्तं सवालि स्याद् भृगुराकाश एव च ॥ ३४-७० ॥

मूलम् - ३४-७०

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-७१

स्रमूर्ते इति च न्यस्य सन्तापयपदं ततः ।
आवर्तयेदिमं मन्त्रं सन्तापनमुदाहृतम् ॥ ३४-७१ ॥

मूलम् - ३४-७१

४१ � विलापनास्त्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-७२

भृगुर्भौतिकसंयुक्तः सवह्निर्दण्डसंयुतः ।
महाकालः सदीर्घः स्याद् वाली दीर्घान्वितस्ततः ॥ ३४-७२ ॥

मूलम् - ३४-७२

आत्मने तु पदं पश्चात् फडन्तः स्याद्विलापनम् ।

४२ � मदनास्त्रम्

हुं येमाहामरर्वादु व्युत्क्रान्तं मदनं स्मृतम् ॥ ३४-७३ ॥

४३ � कन्दर्पदयितास्त्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-७४

प्। ३२३) चलगण्डमथो व्योम सामरधीश्वरं ततः ।
महाकलः सदन्तः स्याद् व्योम मेषस्ततः परम् ॥ ३४-७४ ॥

मूलम् - ३४-७४

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-७५

मायाविन्निति च ब्रूयादस्त्रायेति पदं ततः ।
फडन्त एष मन्त्रस्तु कन्दर्पदयितं स्मृतम् ॥ ३४-७५ ॥

मूलम् - ३४-७५

४४ � पैशाचास्त्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-७६

निहमोरप इत्येष व्युत्क्रान्तः सशिरोमनुः ।
पैशाचमिदमाख्यातमखिलारिविमर्दनम् ॥ ३४-७६ ॥

मूलम् - ३४-७६

४५ � तामसास्त्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-७७

अजेश्वरं त्रिरावृतं सदण्डं प्रथमं पठेत् ।
तिमिरेति पदं ब्रूयाद्धस्तपर्यायमेव च ॥ ३४-७७ ॥

मूलम् - ३४-७७

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-७८

प्रतिसैन्यं पदं पश्चात् संवृण्विति समभ्यसेत् ।
एतत् तामसमित्युक्तमस्त्रं सर्वारिमोहनम् ॥ ३४-७८ ॥

मूलम् - ३४-७८

४६ � सौमनास्त्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-७९

विष्णुर्दन्ती महाकालः शिवोत्तममतः परम् ।
शक्ते इति पदं पश्चात् परस्तम्भन इत्यतः ॥ ३४-७९ ॥

मूलम् - ३४-७९

वर्मास्त्रे च ततो ब्रूयादेतत् सौमनमुच्यते ।

४७ � संवर्तास्त्रम्

भुजङ्गो दण्डवान् पश्चाद्रिपूनिति पदं वदेत् ॥ ३४-८० ॥

प्। २२४) क्षिपेति द्विः शिरोऽन्तं स्यात् संवर्तमिदमुत्तमम् ।

४८ � मौसलास्त्रम्

तिग्मेति वृत्ते इति च पदे पूर्वं पठेत् क्रमात् ॥ ३४-८१ ॥

भिन्धीति च द्विरभ्यस्तं शिरोऽन्तं मौसलं स्मृतम् ।

४९ � सत्यास्त्रम्

तारं प्रणामपर्यायं परमार्थाय इत्यथ ॥ ३४-८२ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-८३

रिपूनिति पदं ब्रूयाज्जहीत्येतद् द्विरभ्यसेत् ।
सत्यमस्त्रमिदं प्रोक्तं सर्वशत्रुनिबर्हणम् ॥ ३४-८३ ॥

मूलम् - ३४-८३

५० � मायाधरास्त्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-८४

तारं ततश्च हृदयं देवायेति पदं वदेत् ।
मायात्मने इति पदं पठित्वा तदनन्तरम् ॥ ३४-८४ ॥

मूलम् - ३४-८४

फडन्त एष मन्त्रस्तु मायाधरमुदीरितम् ।

५१ � घोरास्त्रम्

शिवोत्तमः सदण्डश्च पुनश्चायं सदन्तकः ॥ ३४-८५ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-८६

वह्निस्ततो भुजङ्गः स्यदङ्घ्रीशेन च संयुतः ।
लोहितो दीर्घयुग्वाली चण्डायेति पदं वदेत् ॥ ३४-८६ ॥

मूलम् - ३४-८६

शिरोऽन्त एष मन्त्रस्तु घोरमस्त्रमुदीरितम् ।

५२ � रत्यस्त्रम्

भृगुरौद्रद्विकं रेफं द्विः कृत्वा प्रादिकान् पुनः ॥ ३४-८७ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-८८

प्। ३२५) शिवोत्तमं ससत्यं च भुजङ्गेशस्ततः परम् ।
आषाढोऽमरयुङ्मेषं रत्यस्त्रं च पवित्रकम् ॥ ३४-८८ ॥

मूलम् - ३४-८८

५३ � अघोरास्त्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-८९

चटं वीप्स्य पुनः प्रादिं क्रोधीशं व्योम चाभ्यसेत् ।
वारुणं च तथा कालं द्विर्वामनसबिन्दुकम् ॥ ३४-८९ ॥

मूलम् - ३४-८९

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-९०

मीनमावृत्य मेषं च आषाढं लोहितं पुनः ।
शक्त्याधिकमघोरास्त्रं वर्मास्त्रान्तमुदीरितम् ॥ ३४-९० ॥

मूलम् - ३४-९०

५४ � सौमास्त्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-९१

भृगुं सानुग्रहाधीशं दण्डिनं प्रथमं पठेत् ।
द्विषन्तं पदमुच्चार्य तत उद्वेजयेति च ॥ ३४-९१ ॥

मूलम् - ३४-९१

अन्त्यं द्विरभ्यसेदेतत् सौमास्त्रमिदमीरितम् ।

५५ � त्वाष्ट्रास्त्रम्

प्रणवं हृदयं पूर्वं भृगुस्तेनैव संयुतः ॥ ३४-९२ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-९३

क्रोधी पिनाकी मेषश्च मायया च समन्वितः ।
महाकालद्वयं साग्निदीर्घयुक्तं ततः परम् ॥ ३४-९३ ॥

मूलम् - ३४-९३

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-९४

भारभूतियुगाषाढो मीनो दीर्घसमन्वितः ।
धाम्ने इति पदं ब्रूयात् परायेति पदं ततः ॥ ३४-९४ ॥

मूलम् - ३४-९४

एतत् त्वाष्ट्रं समाख्यातं सर्वलोकनमस्कृतम् ।

५६ � दारुणास्त्रम्

विष्णुर्दण्डी पुनश्चाद्यो भुजङ्गो दीर्घसंयुतः ॥ ३४-९५ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-९६

प्। ३२६) आषाढो मायया युक्तो ज्वलनो बिन्दुसंयुतः ।
चतुर्मुखश्च क्रोधीशः फडन्तः स्यात्तु दारुणम् ॥ ३४-९६ ॥

मूलम् - ३४-९६

५७ � भगास्त्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-९७

विपक्षादिममध्यान्तान् पठेद् विभजनेति च ।
प्रवृत्तायेति च पदं भगेति तदनन्तरम् ॥ ३४-९७ ॥

मूलम् - ३४-९७

आत्मने इति निर्दिश्य भगास्त्रं तत् फडन्तिमम् ।

५८ � शीतेष्वस्त्रम्

बकस्त्रिमूर्तिसहित आषाढश्च शिखी ततः ॥ ३४-९८ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-९९

पिनाकी खड्गिको मायी लोहितश्च तथोपरि ।
संवर्तकः सदण्डश्च क्षिपेति द्विः पठेत् ततः ॥ ३४-९९ ॥

मूलम् - ३४-९९

शिरोऽन्त एष मन्त्रस्तु शीतेषुरभिधीयते ।

५९ � मानवास्त्रम्

लोहितश्च भुजङ्गश्च दीर्घो वाल्यथ लोहितः ॥ ३४-१०० ॥

अग्निर्भान्तश्च वाली च सवह्निर्दीर्घसंयुतः ।

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३४-१०१

अत्रिर्दीर्घसमायुक्तो भेदिने इति च क्रमात् ।
भीमरूपाय चेत्युक्त्वा नमोऽन्तं मानवं स्मृतम् ॥ ३४-१०१ ॥

मूलम् - ३४-१०१

६० � रौद्रास्त्रम्

दहेति द्विरभ्यस्य पूर्वं प्रचण्ड �
प्रयोगं विधायाथ रूपेति पश्चात् ।

प्। ३२७) ततो रुद्रधाम्ने न्यस्य पश्चा �
च्छिरोवृत्तमेतत् परं रौद्रमाहुः ॥ ३४-१०२ ॥

६१ � प्रस्वापनास्त्रम्

अत्रिस्त्रिमूर्तिसहितोऽथ शिवोत्तमश्च
साग्निर्भृगुस्त्वमरनायकसप्रयुक्तः ।
सुप्त्यन्तिमः करिपदं च ततः प्रयोज्यं
मायात्मिके इति फडन्तमसौ मनुः स्यात् ॥ ३४-१०३ ॥

प्रस्वापनं तदिदमाहुरशेषवैरि-
सेनासमस्तपरिमोहनकारि मुख्यम् ।
इत्थं समस्तपरमास्त्रसमुद्धृतिस्तु
तत्त्वान्मया विरचिता परमेष्ठिसूनो ॥ ३४-१०४ ॥

तारं सद्योजातमाषाढमन्ते
खड्गेशानं भौतिकेनैव युक्तम् ।
वह्निं मायासंवृतं तत्र चोक्त्वा
हृत्पर्यायं वर्म फट् चान्ततः स्यात् ॥ ३४-१०५ ॥

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां
ब्रह्मास्त्रादिमन्त्रस्वरूपनिरूपणं नाम
चतुस्त्रिंशोऽध्यायः ॥ ३४ ॥

आदितः श्लोकाः २१५३

संहारास्त्रस्वरूपनिरूपणं नाम पञ्चत्रिंशोऽध्यायः

ध्यातं स्कृद्भवानेककोट्यघौघं हरत्यरम् ।
सुदर्शनस्य तद् दिव्यं भर्गोदेवस्य धीमहि ॥

संहारास्त्रस्वरूपप्रश्नः

नारदः �

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-१

भगवन् पूर्वमाख्यातं संहारास्त्राण्यशेषतः ।
सुदर्शनस्यापराङ्गान्निर्जग्मुरिति चेश्वर ॥ ३५-१ ॥

मूलम् - ३५-१

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-२

तेषां स्वरूपविज्ञाने वर्तते मे कुतूहलम् ।
वक्तुमर्हस्यशेषेण यदि सानुग्रहो मयि ॥ ३५-२ ॥

मूलम् - ३५-२

तदुत्तरकथनारम्भः

अहिर्बुध्न्यः �

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-३

तदेतत् परमं गुह्यं पुरा नारायणेरितम् ।
भक्तोऽसीति तव स्नेहाद् वक्ष्यामि शृणु नारद ॥ ३५-३ ॥

मूलम् - ३५-३

१ � सत्यवदस्त्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-४

लोहितोऽग्निसमायुक्तः खड्गीशो भारभूतिमान् ।
आषाढयुग्मं मुण्डश्च मायी स्यात् खड्गनायकः ॥ ३५-४ ॥

मूलम् - ३५-४

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-५

प्। ३२९) साग्न्याषाढयुगं पश्चात् क्रोधीशं निर्दिशेत् ततः ।
परमेष्ठिन्निति ब्रूयादथो ऋतमिति क्रमात् ॥ ३५-५ ॥

मूलम् - ३५-५

पिबेति सशिरोमन्त्रः सत्यवानिति विश्रुतः ।

२ � सत्यकीर्त्यस्त्रम्

तारं ततश्च हृदयं सत्यधाम्न इति क्रमात् ॥ ३५-६ ॥

शमयेति द्विरावृत्तं सत्यकीर्तिरिति स्मृतम् ।

३ - धृष्टास्त्रम्

अत्रिः सामरनाथश्च साग्निः पञ्चान्तकः स्मृतः ॥ ३५-७ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-८

महाकालश्च मज्जा च साग्निश्चोमापतिस्तथा ।
प्रसादयेत्यथाभ्यस्तं धृष्टमस्त्रमिदं विदुः ॥ ३५-८ ॥

मूलम् - ३५-८

४ - रभसास्त्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-९

क्रोधी पिनाकी मायी स्यात् खड्गी मायासमन्वितः ।
अत्रिः पिनाकी मुण्डश्च दीर्घयुक्तो रसस्तथा ॥ ३५-९ ॥

मूलम् - ३५-९

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-१०

अग्निर्द्विरण्डश्च भृगुर्दीर्घो वाली ततः परम् ।
नमोऽन्त एष मन्त्रस्तु रभसः परिकीर्तितः ॥ ३५-१० ॥

मूलम् - ३५-१०

५ � प्रतीहारतरास्त्रम्

तारं शिरोयुतं मन्त्रं प्रतीहारतरं विदुः ।

६ � पराङ्मुखास्त्रम्

प्। ३३०) लोहितो वह्निसंयुक्तः स्तुतेति च पदं ततः ॥ ३५-११ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-१२

स्तोभात्मने इति ब्रूयात् पराङ्मुख इति क्रमात् ।
आयेति च हृदन्तं तु पराङ्मुखमुदाहृतम् ॥ ३५-१२ ॥

मूलम् - ३५-१२

७ � अवाङ्मुखास्त्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-१३

अमरेशस्तथात्रिश्च सवाल्याषाढनायकः ।
विद्रावणायेति पदमवेति तदनन्तरम् ॥ ३५-१३ ॥

मूलम् - ३५-१३

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-१४

नतेति च प्रयोक्तव्यं फलाय तदनन्तरम् ।
शिरोयुक्तमिमं मन्त्रं मन्त्रिणोऽवाङ्मुखं विदुः ॥ ३५-१४ ॥

मूलम् - ३५-१४

८ � लक्षाक्षास्त्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-१५

नियुतापरपर्यायं भेदिने इत्यनन्तरम् ।
निरासकेति चावृत्तं पदमायेति चेत्यथ ॥ ३५-१५ ॥

मूलम् - ३५-१५

हृदयान्तमिमं मन्त्रं लक्षाक्षं परिचक्षते ।

९ � विषमास्त्रम्

खड्गीशो मायया युक्तः कूर्मो मायासमन्वितः ॥ ३५-१६ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-१७

आषाढो वह्निसहितो लोहितश्चाग्निसंयुतः ।
भृगुः सदीर्घो वह्निश्च मर्षयेति द्विरभ्यसेत् ॥ ३५-१७ ॥

मूलम् - ३५-१७

एतद्विषममित्युक्तमस्त्रं परमदुर्जयम् ।

१० � दृढनाभास्त्रम्

शान्तिं पदं न्यसेत् पूर्वं कुर्वित्येतदतः परम् ॥ ३५-१८ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-१९

निबिडेति ततो न्यस्य गात्रशब्दं ततः परम् ।
विष्कम्भेति शिरोऽन्तं च दृढनाभमुदाहृतम् ॥ ३५-१९ ॥

मूलम् - ३५-१९

११ � संहारकास्त्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-२०

हास्वा यक्राचतसृवि मोन ॐ व्युत्क्रमो मनुः ।
संहारकमिदं चास्त्रं विदुः पूर्वे महर्षयः ॥ ३५-२० ॥

मूलम् - ३५-२०

१२ � दशाक्षास्त्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-२१

खड्गीशो मायया युक्तस्तेन युक्तो बकस्तथा ।
वान्तो दीर्घसमायुक्त आषाढो मुण्ड एव च ॥ ३५-२१ ॥

मूलम् - ३५-२१

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-२२

दीर्घी ख्ड्गेश्वरो वह्निरुमेशो दीर्घसंयुतः ।
वाली हृदन्तो मन्त्रोऽयं दशाक्षः परिपठ्यते ॥ ३५-२२ ॥

मूलम् - ३५-२२

१३ � दशशीर्षास्त्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-२३

तारपूर्वं च हृदयं चलगण्डं ततो न्यसेत् ।
अम्बरं सामराधीशं वक्त्रायेति पदं ततः ॥ ३५-२३ ॥

मूलम् - ३५-२३

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-२४

वज्रवारणशब्दौ च आयान्तं शतवक्त्रकम् ।
शिवोत्तमः सदन्तः स्यादग्निर्दीर्घसमन्वितः ॥ ३५-२४ ॥

मूलम् - ३५-२४

भृगुराषाढवान् साग्निः कर्तनायेति विन्यसेत् ।

प्। ३३२) दशेति च पदं पश्चाच्छीर्षायेति पदं ततः ॥ ३५-२५ ॥

शिरोऽन्त एष मन्त्रस्तु दशशीर्षमुदाहृतम् ।

१४ � शतोदरास्त्रम्

तारं प्रणामपर्यायं लुप्तास्त्रेति पदं ततः ॥ ३५-२६ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-२७

जालायेति प्रयोक्तव्यं बहूदरपदं ततः ।
आयेत्यन्ते प्रयोक्तव्यं शतोदरमिदं विदुः ॥ ३५-२७ ॥

मूलम् - ३५-२७

१५ � पद्मनाभास्त्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-२८

लोहितः पावकश्चैव नकुलीशस्ततः परम् ।
आषाढो मायया युक्तः प्रवृत्त इति च क्रमात् ॥ ३५-२८ ॥

मूलम् - ३५-२८

नाशनायेत्यथाभ्यस्तं स्वस्त्यन्तं पद्मनाभकम् ।

१६ � महानाभास्त्रम्

महाकालोऽम्बरं दीर्घं लोहितो दीर्घसंयुतः ॥ ३५-२९ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-३०

बकः खड्गीश्वरो मायी नाशनायेति च न्यसेत् ।
चक्रात्मन इति ब्रूयात् स्वस्त्यन्तो मन्त्रनायकः ॥ ३५-३० ॥

मूलम् - ३५-३०

महानाभमिदं प्राज्ञा वदन्त्यखिलसाधकम् ।

१७ � दुन्दुनाभास्त्रम्

बकश्चैव महाकालो मायी चाषाढनायकः ॥ ३५-३१ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-३२

शूलायेति प्रयोक्तव्यं चण्डनाभाय चेत्यतः ।
स्वस्ति चैव द्विरभ्यस्तं दुन्दुनाभमिदं विदुः ॥ ३५-३२ ॥

मूलम् - ३५-३२

१८ � धृतिमाल्यस्त्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-३३

प्। ३३३) मेषो मायी च साङ्घ्रीशो भृगुश्चैवात्रिरेव च ।
मायायुक्तस्तथाषाढो दीर्घदण्डसमन्वितः ॥ ३५-३३ ॥

मूलम् - ३५-३३

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-३४

क्रोधी च सामरेशः स्याद् बको दीर्घसमन्वितः ।
वाली दीर्घसमायुक्तो निवारितपदं ततः ॥ ३५-३४ ॥

मूलम् - ३५-३४

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-३५

तेजसे इति च ब्रूयात् स्वस्त्यन्तोऽयं महामनुः ।
धृतिमालीति विख्यातः सर्वलोकेषु पूजितः ॥ ३५-३५ ॥

मूलम् - ३५-३५

१९ � रुचिरास्त्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-३६

संवर्तकः सामरेशो मीनो बिन्दुसमन्वितः ।
मायी च क्षामयेत्येतदावृत्तं वृत्तिमान् मनुः ॥ ३५-३६ ॥

मूलम् - ३५-३६

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-३७

द्विरावृत्तः प्रहरणं शं तनोतु पदं ततः ।
शिरोऽन्त एष मन्त्रस्तु रुचिरः परिकीर्तितः ॥ ३५-३७ ॥

मूलम् - ३५-३७

२० � पितृसौमनसास्त्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-३८

लोहितो मायया युक्त आषाढो भारभूतिमान् ।
देवसारेत्यतः पाठ्यं सर्वाभयपदं ततः ॥ ३५-३८ ॥

मूलम् - ३५-३८

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-३९

प्रदेत्येतत् प्रयोक्तव्यं सर्वशान्तिकराय च ।
शिरोऽन्त एष मन्त्रस्तु पितृसौमनसं स्मृतम् ॥ ३५-३९ ॥

मूलम् - ३५-३९

२१ � विधूतास्त्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-४०

प्। ३३४) तारं तथा च हृदयं खड्गीशो मायया युतः ।
मीनश्चाङ्घ्रीशसंयुक्त आषाढो दीर्घसंयुतः ॥ ३५-४० ॥

मूलम् - ३५-४०

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-४१

चण्डो मायी पिनाकी चाप्याषाढो दीर्घसंयुतः ।
लोहितश्च करायेति पदं तत उदीर्य च ॥ ३५-४१ ॥

मूलम् - ३५-४१

परमेत्यथ धाम्ने च विधूतमिदमुत्तमम् ।

२२ � मकरास्त्रम्

नमस्त्रुटितशब्दौ च पठित्वा प्रथमं ततः ॥ ३५-४२ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-४३

शास्त्रास्त्रशब्दौ चोच्चार्य शक्तये इत्यनन्तरम् ।
शक्तिशालिन इत्युक्त्वा मकरायेति च क्रमात् ॥ ३५-४३ ॥

मूलम् - ३५-४३

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-४४

प्रवृत्तास्त्रपदे चैव महार्णवपदं ततः ।
विभेदिन इति ब्रूयादेतन्मकरमुत्तमम् ॥ ३५-४४ ॥

मूलम् - ३५-४४

२३ � करवीरसमास्त्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-४५

तारपूर्वं नमश्चोक्त्वा तिरस्कृतपदं ततः ।
गदाशब्दं समुच्चार्य वीर्यायेति ततः पठेत् ॥ ३५-४५ ॥

मूलम् - ३५-४५

शिरोऽन्त एष मन्त्रस्तु करवीरसमं स्मृतम् ।

२४ � धनास्त्रम्

तारं प्रणामपर्यायं लोहितं वह्निसंयुतम् ॥ ३५-४६ ॥

आषाढोऽनन्तसंयुक्तो लोहितो मीन एव च ।

प्। ३३५) मुण्डः शिवं कुरुपदं द्विरावृत्तं धनं स्मृतम् ॥ ३५-
४७ ॥

२५ � धान्यास्त्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-४८

वेतवाजीर्तरापेति व्युत्क्रमेण समीरितम् ।
शिरोऽन्त एष मन्त्रस्तु धान्यमित्युच्यते बुधैः ॥ ३५-४८ ॥

मूलम् - ३५-४८

२६ � ज्यौतिषास्त्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-४९

लोहितो वह्निसंयुक्तश्चण्डाद्यन्तौ ततः क्रमात् ।
बको मुण्डः समायी स्यात् सवह्निर्लोहितस्तथा ॥ ३५-४९ ॥

मूलम् - ३५-४९

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-५०

बको विषं ततो मुण्डो मायी प्रकटितेति च ।
अथ विश्वं पदं चोक्त्वा ततः प्रशमयेति च ॥ ३५-५० ॥

मूलम् - ३५-५०

द्विरभ्यस्तमिमं मन्त्रं ज्यौतिषं परिचक्षते ।

२७ � कृशनास्त्रम्

क्रोधी पिनाकी मायी स्यादाषाढं च ततः परम् ॥ ३५-५१ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-५२

क्रोधी चानन्तसहितो बकयुग् दीर्घमग्निमत् ।
मुण्डो वाली शिरोऽन्तश्च कृशनं समुदाहृतम् ॥ ३५-५२ ॥

मूलम् - ३५-५२

२८ � नैराश्यास्त्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-५३

मायी खड्गी शिखी चैव महामायी पिनाकवान् ।
कृतचक्रेति शब्दौ च चक्रायेति च निर्दिशेत् ॥ ३५-५३ ॥

मूलम् - ३५-५३

वषडन्तमिमं मन्त्रं नैराश्यं परिचक्षते ।

२९ � विमलास्त्रम्

प्। ३३६) खड्गेशः प्रथमं मायी चाषाढो दीर्घवह्निमान् ॥ ३५-
५४ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-५५

भृगुश्च मायासंयुक्त आषाढो दीर्घसंयुतः ।
मायी चण्डः पिनाकी च सानन्तोऽतः परं क्रमात् ॥ ३५-५५ ॥

मूलम् - ३५-५५

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-५६

भृगुः साषाढदीर्घाग्निर्वाली च तदनन्तरम् ।
विमलायेति चोच्चार्य शिरोऽन्तं विमलं स्मृतम् ॥ ३५-५६ ॥

मूलम् - ३५-५६

३० � योगन्धरास्त्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-५७

भृगुर्लान्तः सवह्निश्च मायाशब्दं पठेत् ततः ।
मयास्त्रायेति च पदं तमोबर्हण इत्यपि ॥ ३५-५७ ॥

मूलम् - ३५-५७

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-५८

मूर्तये इति निर्दिश्य योगं चेति ततः पठेत् ।
धरायेति पदं चापि महते इत्यनन्तरम् ॥ ३५-५८ ॥

मूलम् - ३५-५८

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-५९

भीषणायेति च ब्रूयादभ्यस्तं हृदयं ततः ।
योगन्धरमिदं प्रोक्तमस्त्रं निखिलवन्दितम् ॥ ३५-५९ ॥

मूलम् - ३५-५९

३१ � विनिद्रास्त्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-६०

मुण्डो मायी तथाकाश आषाढश्च ततः परम् ।
मेषो मायायुतोऽत्रिश्च सदीर्घाग्निस्ततः परम् ॥ ३५-६० ॥

मूलम् - ३५-६०

मुद्रायेति शिरोऽन्तोऽयं विनिद्रमभिधीयते ।

३२ � नैद्रास्त्रम्

विषमग्न्यनिलोपेतं सषष्ठस्वरबिन्दुकम् ॥ ३५-६१ ॥

प्। ३३७) पिण्डमेतच्छिरोऽन्तं च नैद्रमस्त्रविदो विदुः ।

३३ - प्रमथनास्त्रम्

प्रथमं तारमुच्चार्य हृदयं च ततः परम् ॥ ३५-६२ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-६३

विषं ततश्च दण्डीशं मायया च समन्वितम् ।
आषाढं च बकं चैव पठित्वा तदनन्तरम् ॥ ३५-६३ ॥

मूलम् - ३५-६३

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-६४

ततः क्रोधी च साषाढश्चण्डीशेन समन्वितः ।
प्रसादयेत्यथावृत्तमस्त्रं प्रमथनं स्मृतम् ॥ ३५-६४ ॥

मूलम् - ३५-६४

३४ � सार्चिर्माल्यस्त्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-६५

वरुणेन समायुक्तो दीर्घयुक्तश्चतुर्मुखः ।
ततः पिनाकी सानन्तो लान्तो मायी ततः परम् ॥ ३५-६५ ॥

मूलम् - ३५-६५

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-६६

ज्वालान्तो मायया युक्तः पिनाकी च ततः परम् ।
आद्यं चतुर्थवर्गस्य महासीति पठेत् ततः ॥ ३५-६६ ॥

मूलम् - ३५-६६

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-६७

शक्त इत्यपि वक्त्रव्यं महामहस इत्यपि ।
मर्षयेति द्विरभ्यस्तं सार्चिर्मालिरयं मनुः ॥ ३५-६७ ॥

मूलम् - ३५-६७

३५ � कामरूपास्त्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-६८

हास्वा नञ्जभरञ्चासरपत्तवृप्र इत्यपि ।
रस्वा इति व्युत्क्रमेण कामरूपमिदं स्मृतम् ॥ ३५-६८ ॥

मूलम् - ३५-६८

३६ � कामरुच्यस्त्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-६९

ॐ नमो इत्युपक्रम्य मुण्डो मायासमन्वितः ।
प्। ३३८) तृतीयस्वरसंयुक्तश्चण्डो रान्तस्ततः परम् ॥ ३५-६९ ॥

मूलम् - ३५-६९

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-७०

कबन्धेति पदं ब्रूयात् सन्धानायेति चान्ततः ।
शिखान्तोऽयं कामरुचिर्मन्त्रः पूर्वैः समीरितः ॥ ३५-७० ॥

मूलम् - ३५-७०

३७ � मोहनास्त्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-७१

भौतिकं दण्डसंयुक्तमङ्कुशं च ततो वदेत् ।
मोहवारिणिशब्दं च शिरोऽन्तं मोह उच्यते ॥ ३५-७१ ॥

मूलम् - ३५-७१

३८ � आवरणास्त्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-७२

खड्गीशो दीर्घसंयुक्तो वह्निर्मायासमन्वितः ।
आषाढश्च महाकालो व्योम दीर्घान्वितं ततः ॥ ३५-७२ ॥

मूलम् - ३५-७२

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-७३

महाकालश्च सानन्तो वाली चण्डीशसंयुतः ।
शिरोऽन्तोऽयं महामन्त्रः प्रोक्तमावरणं बुधैः ॥ ३५-७३ ॥

मूलम् - ३५-७३

३९ � जृम्भकास्त्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-७४

द्विरण्डौ द्वौ क्रमान्न्यस्य सदण्डौ चतुराननम् ।
मुण्डमुच्चार्य परतः स्वस्तीति पदमुद्धरेत् ॥ ३५-७४ ॥

मूलम् - ३५-७४

शिरोऽन्तोऽयं महामन्त्रो जृम्भकः परिकीर्तितः ।

४० � सर्वनाभकास्त्रम्

चण्डोऽनन्तसमायुक्तो मायी चास्त्रिस्ततः परम् ॥ ३५-७५ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-७६

आद्यश्चतुर्थवर्गस्य सेनापदमनन्तरम् ।
प्। ३३९) जीवातव इति ब्रूयाच्छिरोऽन्तं सर्वनाभकम् ॥ ३५-७६ ॥

मूलम् - ३५-७६

४१ � भृशाश्वतनयास्त्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-७७

वेगाद्यन्तौ क्रमादुक्त्वा विश्वाद्यं च ततः परम् ।
जितशब्दमथोच्चार्य वैनतेयाय इत्यपि ॥ ३५-७७ ॥

मूलम् - ३५-७७

शिरोऽन्तोऽयं मनुः प्रोक्तो भृशाश्वतनया इति ।

४२ � सन्धानास्त्रम्

भृगुश्च वरुणः साग्निर्मुण्डो मायी ततः क्रमात् ॥ ३५-७८ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-७९

खड्गीशः साग्निदीर्घश्च लोहितोऽथ उमापतिः ।
शं कुर्वीति द्विरभ्यस्तो मन्त्रः सन्धानमुच्यते ॥ ३५-७९ ॥

मूलम् - ३५-७९

४३ � वारुणास्त्रम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-८०

भृगुर्लान्तोऽग्निसहितो दण्डेन च समन्वितः ।
भृगुर्व्योमाथ जीवश्च वरुणेन समन्वितः ॥ ३५-८० ॥

मूलम् - ३५-८०

शिरोऽन्त एष मन्त्रस्तु वारुणं परिकीर्तितम् ।

अस्त्राणां मूर्तत्वामूर्तत्वजिज्ञासया नारदेनाहिर्बुध्न्यस्तुतिः

नारदः �

भगवन् देवदेवेश सर्वलोकनमस्कृत ॥ ३५-८१ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-८२

सर्वाध्यक्षाप्रमेयात्मन्नचिन्त्यज्ञानगोचर ।
त्वामाश्रित्य सुराः सर्वे लभन्ते काङ्क्षितं फलम् ॥ ३५-८२ ॥

मूलम् - ३५-८२

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-८३

प्। ३४०) त्वत्तः सर्वं समुद्भूतं जगत् स्थावरजङ्गमम् ।
त्वयैव पालितं सर्वं संहृतं च महेश्वर ॥ ३५-८३ ॥

मूलम् - ३५-८३

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-८४

त्वमादिः सर्वजगतामनादिस्त्वं जगन्मय ।
पुरुषस्त्वं त्वमव्यक्तो व्यक्तस्त्वं विश्वभावन् ॥ ३५-८४ ॥

मूलम् - ३५-८४

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-८५

यज्ञस्त्वमिज्यो यष्टा त्वमग्नयस्त्वं त्वमाहुतिः ।
वषट्कारस्त्वमोङ्कारो वेदवेद्यस्तथा भवान् ॥ ३५-८५ ॥

मूलम् - ३५-८५

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-८६

त्वत्त एव च भूतानि प्रवर्तन्ते महेश्वर ।
करणं कारणं कर्ता कार्यं कर्म फलं विभो ॥ ३५-८६ ॥

मूलम् - ३५-८६

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-८७

त्वमेव भूतं भव्यं च भवच्च परमेश्वर ।
निर्गुणस्त्वं जगत्सृष्टौ जुषमाणो गुणानसि ॥ ३५-८७ ॥

मूलम् - ३५-८७

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-८८

अणीयसामणीयांस्त्वं महांश्च त्वं महीयसाम् ।
अनुरक्तस्त्वयीशान प्रयाति परमां गतिम् ॥ ३५-८८ ॥

मूलम् - ३५-८८

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-८९

अपरक्तो व्रजत्येव निरयं विकृतिर्न ते ।
कलाकाष्ठामुहूर्तादिकालश्च त्वं कलात्मकः ॥ ३५-८९ ॥

मूलम् - ३५-८९

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-९०

सर्वदा सर्वभूतेषु निवसन्नपि शङ्कर ।
न लिप्यसे तद्विकारैः पद्मपत्रमिवाम्भसा ॥ ३५-९० ॥

मूलम् - ३५-९०

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-९१

करामलकवत् सर्वं सर्वदा कलयस्यतः ।
प्रोक्तवानसि सर्वास्त्रस्वरूपं पृच्छतो मम ॥ ३५-९१ ॥

मूलम् - ३५-९१

अस्त्राणां मूर्तत्वामूर्तत्वप्रश्नः

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-९२

प्। ३४१) किमेषां मूर्तयः सन्ति किं वामूर्तान्यमूनि वै ।
छेत्तुमर्हसि देवेश तमिमं संशयं विभो ॥ ३५-९२ ॥

मूलम् - ३५-९२

तेषां मूर्तत्वप्रतिपादनम्

अहिर्भुध्न्यः �

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-९३

तेषां भवन्ति गात्राणि भीमरूपाणि नारद ।
वक्रभीषणदंष्ट्रोग्रमुखत्रस्तजनानि वै ॥ ३५-९३ ॥

मूलम् - ३५-९३

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-९४

भीषिताघूर्णितारक्तवृत्तनेत्रयुतानि वै ।
विद्युत्पुञ्जप्रतीकाशकेशभीमानि नारद ॥ ३५-९४ ॥

मूलम् - ३५-९४

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-९५

कानिचिद्धूम्रवर्णानि भास्कराभानि कानिचित् ।
कानिचिच्छुक्लवर्णानि वह्निकल्पानि कानिचित् ॥ ३५-९५ ॥

मूलम् - ३५-९५

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-९६

महापरिघसङ्काशभीमरूपैः करैः परैः ।
यथास्वं धृतशस्त्राणि महान्ति बलवन्ति च ॥ ३५-९६ ॥

मूलम् - ३५-९६

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-९७

वेगवन्ति प्रमाथीनि वैरिदर्पद्रुहाणि च ।
उपासितानि सततं सुरासुरवरैरपि ॥ ३५-९७ ॥

मूलम् - ३५-९७

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३५-९८

एवम्भूतान्यधिष्ठाय गात्राण्यस्त्राणि नारद ।
विचरन्ति यथाकाममकुतोभीतिमन्ति च ॥ ३५-९८ ॥

मूलम् - ३५-९८

प्। ३४२) अकलितमहिमानि भीषणानि
ज्वलितवपूंषि समुद्यतायुधानि ।
अविहतगमनानि चास्त्रमुख्या �
न्यनवरतं भुवनेषु सञ्चरन्ति ॥ ३५-९९ ॥

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां
संहारास्त्रस्वरूपनिरूपणं नाम
पञ्चत्रिंशोऽध्यायः ॥ ३५ ॥

आदितः श्लोकाः २२५२

राज्ञां सुदर्शनयन्त्राराधनविधानकेशवादिगुण-
प्रधानभावव्यवस्थापनं नाम षट्त्रिंशोऽध्यायः

सौदर्शनयन्त्रस्य पूर्वापराङ्गध्यानार्चनप्रकारप्रश्नः

नारदः �

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३६-१

भगवन् कथिताः सर्वे सर्वास्त्राणां महौजसाम् ।
प्रवर्तकास्तथा मन्त्रास्तथैव च निवर्तकाः ॥ ३६-१ ॥

मूलम् - ३६-१

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३६-२

एतच्च कथितं सर्वं सर्वज्ञेन त्वया पुरा ।
सौदर्शनं महायन्त्रमर्चनीयं महात्मभिः ॥ ३६-२ ॥

मूलम् - ३६-२

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३६-३

उक्तेनैव प्रकारेण चतुर्वर्गफलार्थिभिः ।
राजा चेदर्चयेदेतत् सौदर्शनमुखं परम् ॥ ३६-३ ॥

मूलम् - ३६-३

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३६-४

उभयं चास्य यन्त्रस्य मुखमाराधयेदिति ।
कथमस्यापराङ्गं च ध्यायेत् कुर्याच्च वा कथम् ॥ ३६-४ ॥

मूलम् - ३६-४

छेत्तुमर्हसि सन्देहमिमं मम महेश्वर ।

प्। ३४४) तदुत्तरकथनम्

अहिर्बुध्न्यः �

एवं ध्यात्वार्चयेद्राजा यन्त्रमेतन्महाद्युति ॥ ३६-५ ॥

तत्र पूर्वाङ्गे यन्त्रमध्ये सुदर्शनध्यानम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३६-६

यन्त्रमध्ये महात्मानं पुरुषं भीमलोचनम् ।
ऊर्ध्वपिङ्गलकेशाढ्यं ज्वलद्दंष्ट्रोज्ज्वलाननम् ॥ ३६-६ ॥

मूलम् - ३६-६

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३६-७

तिष्ठन्तमष्टभिर्युक्तं भुजैः परमशोभनैः ।
चक्राब्जमध्ये तिष्ठन्तमवष्टभ्य महद्धनुः ॥ ३६-७ ॥

मूलम् - ३६-७

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३६-८

समभङ्गमुदाराङ्गं रक्ताम्बरधरं विभुम् ।
शङ्खचक्राब्जमुसलपाशाङ्कुशगाधरम् ॥ ३६-८ ॥

मूलम् - ३६-८

सर्वाभरणसंयुक्तं पुष्पमालाविभूषितम् ।

परितः केशवादिद्वादशमूर्तिध्यानम्

सुदर्शनमिमं ध्यात्वा परितश्चिन्तयेत् ततः ॥ ३६-९ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३६-१०

तिष्ठतो यदि वासीनान् केशवादीन् सविग्रहान् ।
उक्तेनैव प्रकारेण भूषणैरायुधैर्युतान् ॥ ३६-१० ॥

मूलम् - ३६-१०

प्रधानभूतान् परमान् यथाकामनिवेशितान् ।

ततो विष्ण्वादिषोडशमूर्तिध्यानम्

ततः षोडशभिर्देवैर्विष्ण्वाद्यैरायुधान्वितैः ॥ ३६-११ ॥

मूर्तिमद्भिश्च सोद्योगैः सर्वाभरणसंयुतैः ।

प्। ३४५) एतैः पञ्जरितं ध्यायेद्यन्त्रराजमनुत्तमम् ॥ ३६-१२ ॥

परितो मूर्तिमत्संहारास्त्रध्यानम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३६-१३

परितस्तान्यपि ध्यायेन्मूर्तिमन्ति महान्ति च ।
संहारास्त्राणि सर्वाणि साञ्जलीन्यद्भुतानि च ॥ ३६-१३ ॥

मूलम् - ३६-१३

अकुतोभयशालीनि शक्तिमन्ति समन्ततः ।

ततो मूर्तिमत्प्रवर्तकास्त्रध्यानम्

ततः प्रवर्तकान्येवं ध्यायीतास्त्राणि नारद ॥ ३६-१४ ॥

मूर्तान्यत्तुमिवाशेषभुवनान्युज्ज्वलानि च ।

ततो नारसिंहध्यानम्

एवं चक्रक्रमेणैतदभिध्यायोपरि स्मरेत् ॥ ३६-१५ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३६-१६

दधानं नारसिंहस्य वपुर्नारायणं परम् ।
मूलकोशं परं देवमधोभागेऽथ चिन्तयेत् ॥ ३६-१६ ॥

मूलम् - ३६-१६

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३६-१७

यन्त्रं चक्राकृति श्रीमद् दीप्तनेमिसमन्वितम् ।
नेमेरस्य चतुर्दिक्षु महाज्वालां विचिन्तयेत् ॥ ३६-१७ ॥

मूलम् - ३६-१७

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३६-१८

चक्रकौमोदकीशार्ङ्गखड्गहस्तान् स्मरेत् क्रमात् ।
एवमेकमुखं ध्यायेद्यन्त्रस्यास्य महाद्युतेः ॥ ३६-१८ ॥

मूलम् - ३६-१८

अपराङ्गध्यानम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३६-१९

अपराङ्गं महामन्त्रैः सर्वतः समलङ्कृतम् ।
प्। २४६) अन्तस्तारं समारभ्य यदि वा विष्णुपञ्जरम् ॥ ३६-१९ ॥

मूलम् - ३६-१९

पूर्वोक्तं तद्विना मूर्तेस्तत्तन्मन्त्रसमुच्चयम् ।

अपराङ्गे सर्वास्त्राणां मन्त्रमात्रध्यानम्

यथास्थानं स्मरेत् तस्य पर्यन्ते चिन्तयेत् ततः ॥ ३६-२० ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३६-२१

सर्वसंहरणास्त्राणां मन्त्रानेव च केवलम् ।
तदनन्तरमन्येषामस्त्राणां च प्रवर्तकम् ॥ ३६-२१ ॥

मूलम् - ३६-२१

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३६-२२

मन्त्रजालमभिध्याय सुनेमि सुरपूजितम् ।
महायन्त्रं महाशक्ति चक्ररूपमनुत्तमम् ॥ ३६-२२ ॥

मूलम् - ३६-२२

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३६-२३

उक्तैर्विशेषणैर्जुष्टं सर्वकामैकसाधनम् ।
अस्य चक्रस्य मध्ये यद्वर्तते पुरुषः परः ॥ ३६-२३ ॥

मूलम् - ३६-२३

तस्मान्निगद्यते लोके चक्रवर्तीति सूरिभिः ।

एतद्यन्त्राभ्यर्चनाद्राज्ञां चक्रवर्तित्वलाभः ।

तस्मादभ्यर्चयेदेतद्यो राजा भक्तिसंयुतः ॥ ३६-२४ ॥

सोऽचिरेणैव कालेन चक्रवर्तित्वमाप्नुयात् ।

अन्यैरपि राजहितैषिभिरेतदर्चनं कार्यम्

राजा वा राजभृत्या वा मन्त्रिणो वाथवा परे ॥ ३६-२५ ॥

राज्ञां हितैषिणः सर्वे पूजयेयुरिदं परम् ।

अन्येषामपि श्रीकामानामेतदभ्यर्चनम्

अन्ये च ये तु विपुलां श्रियमिच्छन्ति मानवाः ॥ ३६-२६ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३६-२७

प्। २४७) तैर्नित्यमर्चनीयं स्यादिदं सर्वार्थसाधकम् ।
राज्ञामेव विशेषेण यदेतत् समुदीरितम् ॥ ३६-२७ ॥

मूलम् - ३६-२७

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३६-२८

तद्राजव्यतिरेकेण ये निर्दिष्टास्तु मानवाः ।
तेषां विभूतिर्महती राज्ञा सम्पत्स्यते ध्रुवम् ॥ ३६-२८ ॥

मूलम् - ३६-२८

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३६-२९

लोहैर्वा शिलया वापि यो हि निर्माय पूजयेत् ।
विपुलां श्रियमाप्नोति दीर्घमायुश्च विन्दति ॥ ३६-२९ ॥

मूलम् - ३६-२९

आरोग्यं चाश्नुते सर्वे तद्वंश्या दीर्घजीविनः ।

द्विमुखयन्त्रार्चने मन्त्रोपदेष्टुर्ब्राह्मणस्यैवाधिकारः

परं मन्त्रोपदेष्टैव ब्राह्मणो द्विमुखं यजेत् ॥ ३६-३० ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३६-३१

ज्ञानेन तपसा शक्त्या सोढुं तस्योभयात्मनः ।
स एव शक्रुयात् तस्य प्रभावं परमं मुने ॥ ३६-३१ ॥

मूलम् - ३६-३१

आदित्यमण्डलाक्ष्यादिस्थानां पुरुषाणामभिन्नत्वम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३६-३२

योऽसावादित्यबिम्बस्थः पुरुषो दृश्यते परः ।
हिरण्मयो य एवान्तरक्षिण्यपि च दृश्यते ॥ ३६-३२ ॥

मूलम् - ३६-३२

सोऽप्ययं नाभिचक्रस्य मध्ये यो वर्तते पुमान् ।

तस्यैव कालचक्रादिप्रवर्तकत्वम्

योऽयं कालाख्यचक्रस्य प्रेरकः पुरुषोऽव्ययः ॥ ३६-३३ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३६-३४

प्। ३४८) युगचक्रस्य नेतारमेनमेव विदुर्बुधाः ।
एनं महर्षयोऽप्याहुर्जगच्चक्रप्रवर्तकम् ॥ ३६-३४ ॥

मूलम् - ३६-३४

विमाने संस्थाप्य तस्यैव
समभ्यर्चनमैहिकामुष्मिकफलसाधकम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३६-३५

सर्वलोकैककर्तारं सर्वलोकैकसाक्षिणम् ।
एनं विमाने संस्थाप्य चक्रवर्तिनमव्ययम् ॥ ३६-३५ ॥

मूलम् - ३६-३५

यः पूजयति तस्यायं लोकश्चामुष्मिको भवेत् ।

विमानकरणारम्भस्यापि महाफलकत्वम्

सुदर्शनविमानं यः प्रारभेत महामुने ॥ ३६-३६ ॥

इह सर्वानवाप्यार्थान् विष्णुलोकं स यास्यति ।

विमानकरणार्थस्य कर्षणस्यापि सर्वसम्पत्साधनत्वम्

सुदर्शनविमानस्य कर्षणं यः करोति वै ॥ ३६-३७ ॥

तस्यामित्रा विनश्यन्ति सन्ति सर्वाश्च सम्पदः ।

आरब्धापरिसमाप्तस्यापि विमानकरणस्यान्ततो मुक्तिसाधनता

आरभ्यायतनं मध्ये विच्छित्त्या विघ्नितो यदि ॥ ३६-३८ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३६-३९

स सार्वभौमः सकलान् भुक्त्वा भोगान् महीतले ।
पुनश्च भक्तश्चक्रस्य शेषं निर्वर्तयिष्यति ॥ ३६-३९ ॥

मूलम् - ३६-३९

अन्ते वैकुण्ठमासाद्य विष्णुसायुज्यमाप्नुयात् ।

साङ्गप्रतिष्ठादिकर्तुः फलपरम्परानिरूपणम्

प्। ३४९) विमानं परमं कृत्वा प्रतिष्ठाप्य सुदर्शनम् ॥ ३६-४० ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३६-४१

ब्राह्मणान् वेदविदुषो वैष्णवान् द्वादशावरान् ।
तच्छेषभूतांस्तत्रैव प्रतिष्ठाप्य च शक्तितः ॥ ३६-४१ ॥

मूलम् - ३६-४१

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३६-४२

पर्याप्तजीवनान् कृत्वा दत्त्वा भूमिमठादिकान् ।
नित्यं योऽभ्यर्चयत्येनं देवं भूतिसमन्वितम् ॥ ३६-४२ ॥

मूलम् - ३६-४२

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३६-४३

तस्य प्रतिदिनं भूतिरमर्यादा विवर्धते ।
नीरोगता दीर्घमायुर्लभ्यते नात्र संशयः ॥ ३६-४३ ॥

मूलम् - ३६-४३

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३६-४४

जन्मान्तरे सार्वभौमो जनित्वा सकलां भुवम् ।
भुक्त्वा कालेन महता तदनन्तरजन्मनि ॥ ३६-४४ ॥

मूलम् - ३६-४४

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३६-४५

त्रिविष्टपपतिर्भूत्वा भुङ्क्ते चैन्द्रपदं चिरम् ।
ततः क्रमेण लब्ध्वायं तत्तल्लोकेशतां गतः ॥ ३६-४५ ॥

मूलम् - ३६-४५

तदन्ते परमं धाम वैष्णवं प्रतिपद्यते ।

सुदर्शनपुरुषमनाराधयतो नृपत्वं दुर्लभम्

देवमेनमनाराध्य न कश्चिज्जायते नृपः ॥ ३६-४६ ॥

एतदाराधनतारतम्यात् फलतारतम्यम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३६-४७

एतदाराधनस्यैव तारतम्येन नारद ।
भोगायुषोस्तारतम्यमश्नुते नृपतिर्ध्रुवम् ॥ ३६-४७ ॥

मूलम् - ३६-४७

तस्माद्राज्ञामन्येषां चैतदाराधनावश्यकता

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३६-४८

तस्मात् सर्वप्रयत्नेन राजैवैनं समर्चयेत् ।
प्। ३५०) जात्यायुर्भोगकामाश्च ये चान्ये भुवि मानवाः ॥ ३६-४८ ॥

मूलम् - ३६-४८

तेऽप्येतत्पूजया सर्वं काङ्क्षितं प्राप्नुवन्ति च ।

शेषिणः केशवादेः शेषभूतं सुदर्शनं प्रति
परिवारतादिकथन्ताप्रश्नः

नारदः �

सिद्धं सुदर्शनं विष्णोः शेषमायुधसञ्ज्ञितम् ॥ ३६-४९ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३६-५०

कथमस्य परीवाराः केशवाद्याः समीरिताः ।
विष्ण्वाद्या मूर्तिभेदाश्च कथं वा पञ्जरीकृताः ॥ ३६-५० ॥

मूलम् - ३६-५०

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३६-५१

कथं वा भगवन्मन्त्राः परिवारत्वमागताः ।
इमं च संशयं देव च्छेत्तुमर्हसि साम्प्रतम् ॥ ३६-५१ ॥

मूलम् - ३६-५१

तदुत्तरकथनारम्भः

अहिर्बुध्न्यः �

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३६-५२

शृणु तात महाप्राज्ञ रहस्यमिदमुत्तमम् ।
त्वदृते शक्नुयात् प्रष्टुमिममर्थं न कश्चन ॥ ३६-५२ ॥

मूलम् - ३६-५२

भगवत इव तत्सङ्कल्परूपस्य
सुदर्शनस्याप्यनादित्वापरिच्छेद्यत्वे

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३६-५३

यथा नारायणो देवः पुरुषः पुष्करेक्षणः ।
अनादिरपरिच्छेद्यस्तथायमपि नारद ॥ ३६-५३ ॥

मूलम् - ३६-५३

तदुपपादनाय परमात्मशक्तेर्द्वेधा विभागः

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३६-५४

द्वे शक्ती तस्य विद्येते विष्णोः सर्वार्थसाधने ।
प्रधानभूते याभ्यां तु वहत्येष जगद्धुरम् ॥ ३६-५४ ॥

मूलम् - ३६-५४

प्। ३५१) एका त्विच्छात्मिका तस्य तथान्या तु क्रियात्मिका ।

तत्रेच्छारूपिण्याः शक्तेर्लक्ष्मीरूपत्वम्

प्रथमा परमा लक्ष्मीर्जगत्त्रातुः कुटुम्बिनी ॥ ३६-५५ ॥

क्रियारूपायाः शक्तेः सुदर्शनरूपत्वम्

तत्त्वविद्भिरिदं प्रोक्तं द्वितीयेह सुदर्शनम् ।

ताभ्यां शक्तिभ्यां विना भगवतोऽप्यकिञ्चित्करत्वम्

तस्माल्लक्ष्म्या विना देवः सङ्कल्पे न प्रभुर्हरिः ॥ ३६-५६ ॥

अनेनापि विना कर्तुं किञ्चिन्नार्हति केशवः ।

तस्य शक्तिद्वयस्य सृष्टिस्थितिसंहाराद्युपकरणत्वम्

अनेन सर्वं सृजति देवोऽनेनैव पाति च ॥ ३६-५७ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३६-५८

अनेन संहृतिं देवो विश्वस्यान्ते करोति च ।
अनेन दानवान् दैत्यान्निहन्ति मधुसूदनः ॥ ३६-५८ ॥

मूलम् - ३६-५८

क्रियतेऽनेन तत्कर्म सर्वं सर्वगतेन वै ।

रक्षकं परमात्मानं प्रति शक्तिद्वयस्यापि
रक्ष्यकोट्यन्तर्भावः

तस्मात् सर्वात्मना चैनं स्वबुद्ध्या परिरक्षति ॥ ३६-५९ ॥

विशिष्य लक्ष्म्या अपि रक्ष्यकोट्यन्तर्भावप्रतिपादनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३६-६०

यथा स्वं स्वामिना रक्ष्यं रक्ष्यते स्वयमेव हि ।
एवं सर्वस्य जननीं लक्ष्मीं लक्ष्मीधरः स्वयम् ॥ ३६-६० ॥

मूलम् - ३६-६०

चतुर्धा व्यूह्य चात्मानं स्वभूतां परिरक्षति ।

अतः केशवादीनां परिवारत्वादिकल्पनाया युक्तत्वम्

तत् केशवादिमूर्तीनां परिवारत्वकल्पना ॥ ३६-६१ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३६-६२

विष्ण्वादीनां च मूर्तीनां पञ्जरत्वं च युज्यते ।
सर्वेषामपि मन्त्राणां रक्षकत्वं च साम्प्रतम् ॥ ३६-६२ ॥

मूलम् - ३६-६२

प्रकारान्तरेणापि गुणप्रधानभावोपपादनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३६-६३

अथवा भगवानेव स्वयं चक्रस्वरूपधृत् ।
अवस्थित इति प्राज्ञैः कथ्यते पुरुषोत्तमः ॥ ३६-६३ ॥

मूलम् - ३६-६३

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३६-६४

प्रतित्रेतायुगं देवः साधुत्राणकृते हरिः ।
रामलक्ष्मणशत्रुघ्नभरताद्यात्मना स्वयम् ॥ ३६-६४ ॥

मूलम् - ३६-६४

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३६-६५

चतुर्धावस्थितस्तद्वच्चक्रत्मा हरिरेव हि ।
गुणप्रधानभावस्तु रामादेरिव युज्यते ॥ ३६-६५ ॥

मूलम् - ३६-६५

विश्वास-प्रस्तुतिः - ३६-६६

तदात्मनैव चात्मानं रक्षत्येव जनार्दनः ।
स्वमूर्तिरक्षणे स्वेन विनान्यन्न भवेद्यतः ॥ ३६-६६ ॥

मूलम् - ३६-६६

एतद्रहस्यश्रवणादेरपि क्रमशः परमपुरुषार्थसाधनत्वम्

य इदं शृणुते परिपृच्छति वा
पठति स्मरतीह नरः सततम् ।
विपुलामिह भूतिमवाप्य परा-
मथ याति पदं परमं स हरेः ॥ ३६-६७ ॥

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां राज्ञां
सुदर्शनयन्त्राराधनविधानकेशवादिगुणप्रधानभावव्य-
वस्थापनं नाम षट्त्रिंशोऽध्यायः ॥ ३६ ॥

आदितः श्लोकाः २३१९

तत् D.2.स्थूलसंज्ञिता A B C E F J ↩︎ ↩︎
करणात्मन A. ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎
कालेन तावता सा तु चिकीर्षे प्रतिसंचरे J; अयं श्लोकः D पुस्तके न दृश्यते ↩︎
चिकीर्षेJ. ↩︎ ↩︎
तन्महाग्निना E J; तन्महात्मना F. ↩︎ ↩︎
तदेत्यादि पादद्वयं B C पुस्तकयोर्न दृश्यते ↩︎ ↩︎