०४

सपदि साम्प्रतं मनु-वर्ययोः दशाक्षराष्टाक्षरयोः साध्यते वाञ्छितम् अनेनेति । साधनं दीक्षणं कथ्यते । कीदृशम् ? सकल-फल-साधनं यत् कृत्वा नारदादयो मुनयः महतीं सिद्धिम् इह जगति प्राप्तवन्तः ॥ क्र्द्च्_४।१ ॥

यो विद्यां संविवितुर् मन्त्रं सम्यक् ज्ञातुम् इच्छति स एतादृशं देशिकं गुरुं संश्रयेत् सेवेत । कीदृशम् ? विप्रं ब्राह्मण-जातम् उपदेशे क्षत्रियादेर् अनधिकारात् ।

पुनः कीदृशम् ? प्रकर्षेण दूरीभूता कामाद्य्-अरि-षड्-वर्ग-घटा तया पूतं शरीरं यस्य तथा तं काम-क्रोधौ लोभ-मोहौ मद-मत्सरौ एते रिपवः कामादयः लोभाद्य्-उपहत-चित्तस्य निरन्तरं प्रत्यवायोत्पत्त्या सेव्यत्वाभावात् ।

पुनः कीदृशम् ? श्री-कृष्ण-चरण-कमल-युगले यद्-रजस्- तत्र राग-युक्ताम् अतिशायितां भक्तिं धारयन्तम् अभ्यक्तस्य पुरुषार्थानवाप्तेः ।

पुनः कीदृशम् ? वेद-शास्त्रागम-सम्बन्धि-विमल-मार्गाणां ज्ञातारम् अन्यथा आगम-शास्त्र-विचारानुपपत्तेः । पुनः कीदृशम् ? सत्सु जनेषु मध्ये सम्मतं सज्जनत्वेन प्रसिद्धम् अन्यथा खलत्वात् शुश्रूषानर्हत्वात् सच्-छब्दार्थ एव न स्यात् ।

पुनः किम्भूतम् ? दान्तं वशीकृतेन्द्रियम् अवशीकृतेन्द्रियस्य देवता-पराङ्मुखत्वात् । कीदृशः ? प्रणतानम्रा विनीतातनुः कायो मनो हृदयं च यस्य स तथा अत्राधिकं मत्-कृत-शारद-तिलके ऽवगन्तव्यम् ॥ क्र्द्च्_४।२ ॥

अथानन्तरम् उक्त-लक्षणं गुरुं वत्सर-त्रयं पद्मनाभ-बुद्ध्या सन्तोषयेत् । कैः ? स्वीय-द्रव्यैः तथा शरीरेण तथा प्रिय-वचनेन । कीदृशः ? सुधीरः पण्डितः । पुनः कीदृशः ? अवक्रो ऽतिस्निग्धो अन्तरात्मा अन्तःकरणं यस्य स तथा अथानन्तरं तुष्टे गुरौ मन्त्र-दीक्षां विवक्षतु वक्तुम् इच्छतु शिष्य एव यत् त्व् अन्यत्रोक्तम् -
एकाब्देन भवेद् विप्रो भवेद् अब्द-द्वयान् नृपः ।
भवेद् अब्द-त्रयैर् वैश्यः शूद्रो वर्ष-चतुष्टयैः ॥ इति ।

अन्यथा तु -
त्रिषु वर्षेषु विप्रस्य षड्-वर्षेषु नृपस्य च ।
विशो नवसु वर्षेषु परीक्षेतेति शस्यते ।
समास्व् अपि द्वादशसु तेषां ये वृषलादयः ॥ इति बोद्धव्यम् ।

विहित-नक्षत्रादिकं मत्-कृत-शारदा-तिलकोद्योते बोद्धव्यम् ॥ क्र्द्च्_४।३ ॥

सम्प्रति दीक्षा क्रियावती संस्मार्यते तस्याः स्मरण-मात्रं क्रियते न तु सम्यग् अभिधीयते । अत्र हेतुः यतः प्रपञ्च-सारे विविच्योक्ता । किम् अर्थम् अभिधीयते ? सर्वेषां फलानां प्राप्त्यै यया दीक्षया विना सर्वदा जप-कर्तुः पुरुषस्य मन्त्र-समूहः फलं यस्मान् न ददाति । यद् आहुः -

मन्त्र-वर्गानुसारेण साक्षात्-कृत्येष्ट-देवताम् ।
गुरुश् चेद् बोधयेच् छिष्यं मन्त्र-दीक्षेति सोच्यते ॥ इति ।

-ओ)ओ(ओ-

अथ शोधित-शालादि-स्थाने मण्डप-पूर्व-कृत्यं वास्तु-बलिम् आह-

अथ पुरो विदधीत भुवः स्थलीम्
अधि यथाविधि वास्तु-बलिं बुधः ।
अचल-दोर्-मितम् अत्र तु मण्डपं
मसृण-वेदिकम् आरचयेत् ततः ॥ क्र्द्_४।५ ॥

अथानन्तरं प्रथमं भुवः स्थलीम् अधि पृथिव्याम् उपरि यथाविधि यथोक्त-प्रकारेण वास्तु-बलिं बुधो पुरो दद्यात् । अत्र बलि-दानादि-विधिश् च मत्-कृत-शारद-तिलकोद्द्योते बोद्धव्यः । ततस् तद्-अनन्तरम् अत्र संस्कृत-भूमौ मण्डपं कुर्यात् । कीदृशम् ? अचल-दोर्-मितम् सप्त-हस्त-परिमितम् । तु-शब्दो अनुक्त-समुच्चयार्थः । तेन पञ्च-हस्त-परिमितं नव-हस्त-मितं चेति बोद्धव्यम् । पुनः कीदृशं ? मसृण-वेदिकं चिक्कण-वेदिकम् उक्तृष्ट-वेदिकम् इत्य् अर्थः ॥ क्र्द्च्_४।५ ॥

पुनः कीदृशं ? कुश-मालया वेष्टितम् । किम्भूतया ? श्वेत-रक्त-श्याम-वर्ण-तन्तु-युक्तया यद् वा त्रिगुणी-कृत-सूत्र-युक्तया । पुनः कीदृशं ? अष्टभिर् ध्वजैर् शोभितं प्रकृतिर् अष्ट-सङ्ख्यया । पुनः कीदृशं ? मुख-चतुष्के द्वार-चतुष्टये पयस्-तरुभिर् क्षीर-वृक्षैः तोरणं बहिर् द्वारं यत्र तादृशम् । क्षीर-वृक्षास् तु अश्वत्थोदुम्बर-प्लक्ष-न्यग्रोधाख्याः । पुनः कीदृशं ? शुभ्र-चन्द्रातपेन शोभितम् । पुनः कीदृशं ? उज्ज्वलं निर्मलम् ॥ क्र्द्च्_४।६ ॥

अथानन्तरम् अस्मिन् मण्डपे बुधः वसोर् वह्नेर् धिष्ण्यं कुण्डं करोतु । कीदृशं ? वसुर् अष्ट-सङ्ख्या अष्टौ वसवः इति प्रसिद्धेः । तेषां वसूनां त्रिगुणानि चतुर्विंशाङ्गुलानि, तैः प्रमितं तत्-प्रमाणं खातस्य गर्तस्य उच्चत्वं विस्तारश् च यत्र तादृशम् । कुत्र ? वसुपतेः कुबेरस्य ककुभि दिशि उत्तरस्याम् । पुनः कीदृशं ? वसु-मेखलम् । अत्र वसु-शब्देन अग्निर् उच्यते । स च गार्हपत्याहवनीयेत्य् आदि त्रिविधः । पुनः कीदृशं ? वसु-गणार्ध-कोणं चतुष्कोणम् । पुनः कीदृशं ? पश्चिम-दिश्य् अवस्थितं गजो ऽष्त-सदृश-द्वादशाङ्गुलायामा या योनिस् तया भूषितम् । तद् उक्तम्-द्वादशाङ्गुलि-रूपत्वाद् योनिः स्याद् द्वादशाङ्गुलिः इति । अपरो ऽत्र विशेषः शारदा-तिलकतो ऽवगन्तव्यः
॥ क्र्द्च्_४।७ ॥

ततो मण्डपानन्तरम् अस्मिन् मण्डपे सम्यक् यथोक्त-प्रकारेण मण्डलं लिखेत् । कीदृशे ? गव्यैः पञ्च-गव्यैः शारदा-तिलकोक्त-वैष्णव-गन्धाष्टक-जलेन प्रोक्षिते । कीदृशं ? अष्ट-दल-पद्म-सहितम् । पुनः कीदृशं ? वृत्त-त्रय-सहितम् । पुनः राशयो मेषादयः पीठं कलस-स्थापन-स्थानं तस्याङ्घ्रि-पीठ-पात्र-चतुष्टयं चतस्रो वीथयः चत्वारि-द्वाराणि शोभा उपशोभा अस्रं कोणम् एतैर् युक्तम् । अयम् अर्थः-सार्ध-हस्त-द्वय-प्रमाणेन समं चतुर्-अस्रम् भू-भागं परिष्कृत्य तत्र पूर्वापरायतानि सप्तदश-सूत्राणि पालयेत् । एवं सति षट्-पञ्चआशद् उत्तरं द्वि-शतं कोष्ठानां भवति । तत्र कोष्ठ-विभागो मध्ये षोडशभिः कोष्ठैर् वृत्त-त्रयान्वितं पद्मं
लिखेत् । (तत्र च पद्मोपरि-शिष्टे पीठं तद्-अङ्गं च लिखेत् । तद्-बहिर् अष्टाधिक-चत्वारिंशता-द्वादश-राशीन् लिखेत् । तद्-बहिः षट्-त्रिंशता-पीठं पीठाङ्गं च लिखेत् । (तद्-बहिर् अशीतिभिः पदैर् लिखेत् ।) अत्रेदं बोद्धव्यं पद्मस्य दलाग्र-स्थं वृत्तं पीठ-शक्तिश् च एतयोर् मध्ये पूर्व-दक्षिण-पश्चिमोत्तरं सूत्र-चतुष्टयं दद्यात् । अनन्तरं द्वादशाधिकैः शतपदैर् द्वार-शोभोपशोभा-कोणानि विलिखेत् । तत्र सर्वस्यां दिशि द्वारं षट्-पदम् । तत्र प्रकारः बाह्य-पङ्क्ति-गत-मध्य-कोष्ठ-द्वयं तद्-अन्तर्गत-पङ्क्ति-गतमध्य-कोष्ठ-द्वयम् इति द्वारस्यैकस्मिन् भागे कोष्ठ-चतुष्टयेनैका शोभा भवति । तत्र बाह्य-पङ्क्ति-गतम् एक-कोष्ठं तद्-अन्तर्गत-पङ्क्ति-गतं कोष्ठ-त्रयम् इति । एवं
कोष्ठ-चतुष्टयेनैकोपशोभा भवति । अत्र बाह्य-पङ्क्ति-गत-कोष्ठ-त्रय-तद्-अन्तर्गत-पङ्क्ति-गतम् एकं कोष्ठम् इति तथा कोष्ठ-षट्केन कोणम् इति । एवम् अपरस्मिन् भागे ऽपि शोभोपशोभा-कोणानि बोद्धव्यानि । एवं दिक्-चतुष्टये ऽपि मिलित्वा द्वादशाधिकं शतं भवतीति । अत्रानुक्तं शारदा-तिलके बोध्यम् ॥ क्र्द्च्_४।८ ॥

विधायान्यतः पुष्प-गन्धाक्षताद्यं
कर-क्षालनं पृष्ठतश् चापि पात्रम् ।
प्रदीपावली-दीपिते सर्वम् अन्यत्
स्व-दृग्-गोचरे साधनं चाददीत ॥ क्र्द्_४।१० ॥

तद्-अनन्तरं विधिज्ञः आगमोक्त-प्रकारज्ञः देशिको गुरुः स्नान-पूर्वकं विधानं स्व-गृह्योक्तादि-स्नान-विधिम् आत्म-पूजा-पर्यन्तं समाप्य स्व-वामाग्रे शङ्खार्घ्य-पाद्या-चमानीय-पात्राणि जलादि-स्वच्छ-द्रव्यैः सम्पूरितानि । कृत्वा यथोत्तरं स्थापयित्वान्यतो दक्षिण-भागे पुष्पाणि पूजा-द्रव्याणि निधाय कर-प्रक्षालण-पात्रम् एकं पृष्ठ-देशे निधाय सर्वम् अन्यत् साधनम् उपकरणं स्व-दृग्-गोचरे चक्षुर्-गोचरे प्रदीप-श्रेणि-विराजिते स्थापयेत् । अत्रापरो विशेषः श्री-परमानन्द-भट्टाचार्य-कृते प्रपञ्च-सार-विवरणे द्रष्टव्यः ॥ क्र्द्च्_४।९-१० ॥

पीठस्य राशि-पीठस्य उदक् उत्तर-भागे वायव्य-कोणाद् ईशान-कोण-पर्यन्तं गुरु-सम्बन्धिनी पङ्क्तिर् आदौ प्रथमतः पूज्या । प्रयोगस् तु ॐ गुरुभ्यो नमः इति । अन्यत्र दक्षिण-भागे आम्बिकेयो गणपतिः पूज्यः । कीदृशं ? हस्त-पद्मैः स्व-दन्तं शृणिम् अङ्कुशम् अभयं दधानः ॥ क्र्द्च्_४।११ ॥

अथानन्तरं मण्डल-मध्य-भागे आधार-शक्तिम् आरभ्य कल्प-वृक्ष-पर्यन्तम् आराध्य पूजयित्वा पीठ-न्यास-क्रमेण वह्नीति अग्न्य्-आदि-कोण-गतान् धर्मादीन् पूर्वादि-चतुर्दिक्षु अधर्मादीन् तथा मध्ये शेषं पद्मं तथा सूर्य-सोम-वह्नीनां बिम्ब-त्रयं द्वी᳡अदश-षोडश-दश-कला-व्याप्तं मण्डल-त्रयं तथात्मादि-चतुष्टयं पूजयेत् । अथ केशराणां मध्ये कर्णिकायां च्च विमलाद्या नव-शक्तीः पूर्वादि-क्रमेण पूजयेत् । भूयः पुनर् अपि पूर्वोक्तेन पीठ-मन्त्रेण पीठं पूजयेद् इत्य् अर्थः ॥ क्र्द्च्_४।१२ ॥

तद्-अनन्तरं मध्ये-कमलं कमल-मध्ये शालीन् आढक-परिमितान् तथा शुभ्रान् शाल्य्-अष्ट-भाग-परिमितान् तण्डुलान् श्रेष्ठान् न्यस्येत् स्थापयेत् । यद् उक्तम्-
शालीन् वै कर्णिकायां च निक्षिप्याढक-सम्मितान् ।
तण्डुलांश् च तद्-अष्टांशान् दर्भैः कूर्चैः प्रविन्यसेत् ॥ इति ।

तद्-उपरि तण्डुलोपरि कूर्चाक्षत-युक्तान् दर्भान् विन्यसेत् । कुश-त्रय-घटितो ब्रह्म-ग्रन्थिः कूर्च-शब्देनोच्यते कूर्चः कुश-मुष्टिर् इति त्रिपाठिनः । तद्-उपरि कूर्चोपरि कृशानोर् वह्नेर् दश कला य-कारादयो दश-वर्णा आद्याः प्रथमा यासां ताः प्रादक्षिण्येन न्यसेत् तद्-अनन्तरं इमा दश कला गन्धादिभिः पूजयेत् ।

ताश् च-
धूम्रार्चिर्-ऊष्मा-ज्वलिनी-ज्वालिनी-विस्फुलिङ्गिनी ।
सुश्रीः सुरूपा कपिला हव्य-वहा कव्यवहा ॥ इति ।

प्रयोगस् तु धूम्रार्चिषे नम इति ॥ क्र्द्च्_४।१३ ॥

तत्र दश-कला-मये कूर्चे ती᳡अरम् ओङ्कारम् उच्चरन् कुम्भं न्यसेत् । कुम्भस् तु सुवर्णादि-निर्मितः । तद् उक्तम्-
सौवर्णं राजतं वापि मृण्मयं वा यथोदितम् ।
क्षाणयेद् अस्त्र-मन्त्रेण कुम्भं सम्यक् सुरेश्वरि ॥ इति ।

कीदृशम् ? ग्रीवायां त्रिगुणिता लसन्तः शोभमाना ये तन्तवः कन्या-कर्तित-कार्पास-सूत्राणि तैः कलितम् अस्त्र-मन्त्रेण वेष्टितम् । पुनः कीदृशम् ? जोङ्कट-मयैः कृष्णागुरु-प्रधानैर् धूपैः सुधूपितं तद्-अनन्तरं खमणेः सूर्यस्य द्वादश-कला अस्मिन् कुम्भे न्यस्य अनन्तरं पूज्याः । कैः ? वर्ण-युगलैः । कीदृशैः ? कभाद्यैः क-कार-भ-काराद्यैः । पुनः कीदृशैः ? ठ-ड-वसितिभिः ठ-कार-ड-कारावसानैः । अयम् अर्थः-अनुलोम-पठित-क-काराद्य्-एकैकम् अक्षरं प्रतिलोम-पठित-भ-काराद्य्-एकैकम् अक्षरेण सहितं तपिन्य्-आदिषु द्वादश-कलासु संयोज्य न्यासादिकं कार्यम् । ताश् च-

तपनी तापनी धूम्रा भ्रामरी ज्वालिनी रुचिः ।
सुषुम्णा भोगदा विश्वा बोधिनी धारिणी क्षमा ॥ इति ।

प्रयोगस् तु-कं भं तपिन्यै नमः । खं वं ताइन्यै नमः इत्य् आदि कार्यम् ॥१४॥

एवं सङ्कल्प्याग्निम् आधार-रूपं
भानुं तद्वत् कुम्भ-रूपं विधिज्ञैः ।
न्यस्येत् तस्मिन्न् अक्षताद्यैः समेतं
कूर्चं स्वर्णै रत्न-वर्यैः प्रदीप्तम् ॥ क्र्द्_४।१५ ॥

एवम् अनेन प्रकारेणाधार-रूपम् अग्निं सङ्कल्प्य तद्वत् कुम्भ-रूपं भानुं विचिन्त्य तस्मिन् कुम्भे विधिज्ञ आगमोक्त-प्रकाराभिज्ञः मूल-मन्त्रेणाक्षताद्यैः सहितं कूर्चं पूर्वोक्त-लक्षणैः सुवर्ण-रत्न-वर्यैर् नव-रत्नैः शोभितं न्यसेत् । तद् उक्तं भैरवेण-
एतान् नयित्वा तन्-मध्ये शुक्ल-पुष्पं सिताक्षतम् ।
नव-रत्नं च कूर्चं च मूलेनैव विनिक्षिपेत् ॥ इति ॥ क्र्द्च्_४।१५ ॥

अथानन्तरं पीठ-कुम्भयोर् ऐक्यं विचिन्त्य पञ्चाशद्-वर्णैर् ओषधि-तोयैः पलाश-त्वग्-जलैः क्षीर-द्रुम-त्वक्-क्वाथ-जलैर् वा सर्वौषधि-जलैर् वा गवां पयोभिर् वा पञ्च-गव्यैर् वा केवल-जलैः कर्पूरादि-जलैर् वा तीर्थ-जलैर् वा क्ष-कारादि-वर्णैर् अकारावसानैर् विलोम-मातृकाभिः स्व-मन्त्र-त्रिजपावसानं मूल-मन्त्र-वार-त्रय-जपी᳡अन्तं यथा स्याद् एवं पूरयेत् ॥ क्र्द्च्_४।१६ ॥

तस्मिन् कलश-जले उडुप-कलाश् चन्द्र-कलाः वसु-युग-सङ्ख्याः षोडश-सङ्ख्याः स्वर-गण-पूर्वा अ-कारादि-वर्ण-पूर्वा न्यसतु । तद्-अनु तद्-अनन्तरं ताश् चन्द्र-कलास् तथैव तेनैव क्रमेण पुष्पाञ्जलिभिः पूजयेत् । ताश् चोक्ताः-

अमृता मानदा पूषा तुष्टिः पुष्टी रतिर् धृतिः ।
शशिनी चन्द्रिका कान्तिर् ज्योत्स्ना श्रीः प्रीतिर् अङ्गदा ।

पूर्णा पूर्णामृता च ॥ इति ।

अधुना वैष्णव-गन्धाष्टकम् आह-

उदीच्य-कुष्ट-कुङ्कुमाम्बु-लोह-सज्जटामुरैः ।
सशीतम् इत्य् उदीरितं हरेः प्रियाष्ट-गन्धकम् ॥ क्र्द्_४।१८ ॥

उदीच्यम् उशीरं कुष्टं कुङ्कुमम् अम्बु-बाला नेत्र-बाला लोहः कृष्णागुरुर् जटया सह मुरा जटा मांसी च एतैः सह शीतं चन्दनम् इति हरेः प्रिय-कारि-गन्धाष्टकम् उक्तम् ॥ क्र्द्च्_४।१८ ॥

उदरे शङ्खे विधिनागमोक्त-प्रकारेण मूल-मन्तेण पूर्वोक्त-क्वाथ-जलेन परिपूरिते गन्धी᳡अष्टकं नमो-मन्त्रेण सविलोड्य दत्त्वा सोम-सूर्य-वह्नीनां कलाः पृथक् समावाह्य सेच-कर्म प्राण-प्रतिष्ठा-कर्म क्रमेण विनियोजयेत् कुर्यात् ॥ क्र्द्च्_४।१९ ॥

पूर्वोक्त-प्रकारेण आक्षर-भवा अ-काराक्षर-भवा दश कलाः कादिभिः क-कारादिभिर् दशभिर् अक्षरैः सहिताः पुनर् उ-कार-जा उ-काराक्षर-भवा दश कलाः टादिभिर् दशभिर् अक्षरैः सहितास् तथा मलिपि-जा म-काराक्षर-भवा दश कलाः पादिभिर् दशभिर् अक्षरैः सहितास् तथा बिन्दुजा बिन्दु-प्रभवाः चतस्रः कलाः षादिभिश् चतुर्-अक्षरैः सहिताः तथा नादजा नाद-प्रभवाः षोडश्च कलाः स्वर-समूहेन षोडशभिः स्वरैः सहिताः शङ्ख-सलिले न्यस्याः । ताश् च-

सृष्टिर् ऋद्धिः स्मृतिर् मेधा कान्तिर् लक्ष्मीर् धृइत्ः स्थिरा ।
स्थितिः सिद्धिर् अकारोत्थाः कला दश समीरितः ॥
जरा च पालिनी शान्तिर् ऐश्वरी रति-कामिके ।
वरदा ह्लादिनी प्रीतिर् दीर्घा चोकार-जाः कलाः ॥
तीक्ष्णा रौद्रा भया निद्रा तन्तीर् क्षुत् क्रोधनी क्रिया ।
उत्कारी चैव मृत्युश् च मकाराक्षरजाः कलाः ॥
निवृत्तिश् च प्रतिष्ठा च विद्या शान्तिस् तथैव च ।
इन्धिका दीपिका चैव रेचिका मोचिका परा ॥
सूक्ष्मा सूक्ष्मामृता ज्ञानाज्ञाना चाप्य् आयनी तथा ।
व्यापिनी व्योम-रूपा च अनन्ता नाद-सम्भवाः ॥ इति ।

प्रयोगश् च कं सृष्ट्यै नम इत्य् आदि ॥ क्र्द्च्_४।२० ॥

समावाहनस्यान्ते ऽसुसंस्थापनात् प्राक् प्राण-प्रतिष्ठायाः पूर्वं तत्र तत्र स्थाने पण्डितेन धार्याश् चाभिजप्याः पठनीयाः । अयम् अर्थः-शङ्ख-जले ऽकार-प्रभव-क-कारादि-कलावाहनानन्तरं प्राण-प्रतिष्ठायाः पूर्वं हंसः शुचिषद् इति ऋचं पठेत् । उ-कार-प्रभव-टदि-कलावाहनानन्तरं प्रतद् विष्णुः इति ऋचं पठेत् । म-कारादि-प्रभव-प-कारादि-कलावाहनानन्तरं तत् सवितुर् इत्य् आदि ऋचं पठेत् । नाद-प्रभव-त-कारादि-कलावाहनानन्तरं विष्णोर् योनिर् इत्य् आदि ऋचं पठेत् । अनन्तरं मूल-मन्त्रं शङ्ख-जले विलोमेन जपेत् । तास् ताः कलाः पृथग् एकैकशः यथावत् यथा-विधि सम्पूज्य तच् च पी᳡अथः तच्-छङ्खोदकं मूल-मन्त्रं पठित्वा कुम्भे विनिक्षिपेत् ॥ क्र्द्च्_४।२१

सहकार आम्रः । बोधिर् अश्वत्थः । पनसः कण्टकि-फल-वृक्षः । एतेषां स्तवकैः पल्लवैः शतमन्यु-वल्लि-कलितैर् इन्दवल्ली-बद्धैः कलशं कलश-मुखं सुरद्रुम-धिया पिदधातु समाच्छादयतु तथा पुष्पादिभिः परिपूर्णया शुभ-चक्रिकया शोभमान-शरावेण तद्-उपरि पिदधात् ॥ क्र्द्च्_४।२२ ॥

तद् अनु तद्-अनन्तरं नूतन-मल-रहित-वस्त्र-द्वयेन परित्ः कुम्भ-मुखम् अभिवेष्टयेत् । अनन्तरं कुम्भे पुष्पादिभिर् अलङ्कृते परमोत्कृष्टं महस् तेजः पूज्य-देवता-स्वरूपम् आवाहयेत् आवाहनादिकं कुर्यात् । यथा श्री-कृष्णेहागच्छेह तिष्ठ इह सन्निधेहि ॥ क्र्द्च्_४।२३ ॥

अमुं कलशस्थं हरिं सकलीकृत्य देवताङ्गे षड्-अङ्गानां न्यासः स्यात् सकलीकृतिर् इति । उत्तमाङ्गं विधाय वर्ण-तत्त्वम् अन्व् इति अक्षर-मय-तत्त्व-मन्त्र-न्यासैः सहेति रुद्रधरः । अर्ण इति सृष्टि-संहार-भेदेन अङ्गुल्यारोपण-भेदेन च मन्त्र-वर्ण-विन्यासो ऽर्ण-न्यासो मनु-न्यासः मनु-पुटित-मातृका-न्यास इत्य् अर्थः । इत्य् आदि-न्यासैस् तत्-तेजो-रूप-धरं सकलं सगुणं शरीरं कुर्याद् इति भैरव-त्रिपाठिनः । विद्याधरो ऽप्य् एवम् आह-पीट्ःअ-न्यास-कर-न्यासौ विनापि प्रथम-द्वितीय-पटल-प्रोक्त-न्यासादि-जातैर् इति । केचित् अष्टादशाक्षरे पक्षे तत्त्व-न्यास-स्थाने मन्त्राक्षर-न्यासो द्रष्टव्यः । अथानन्तरम् अवहितः सावधानो गुरुः स-परिवारं आवरण-समेतम् उपचार-गणैः षोडश-पञ्चोपचारान्यतमोपचारेण
पूजयेत् ॥ क्र्द्च्_४।२४ ॥

स्थानं च वासश् च विभूषणानि
साङ्गाय तस्मै विनियोज्य मन्त्री ।
गात्रे पवित्रैर् अथ गन्ध-पुष्पैः
पूर्वं यजेन् न्यास-विधानतो ऽस्य ॥ क्र्द्_४।२६ ॥

तस्मै साङ्गाय नन्दात्मजाय कृष्णाय आसनं पद्मादि-कुसुम-रूपं दत्त्वा स्वागतम् इत्य् उदीर्य स्वागतम् इति शब्दम् उच्चार्य अनन्तरं पूर्वं प्रथमतो ऽर्घ्य-पाद्याचमनीयकानि मधुपर्क-सहितानि देयानि आचमनान्तकानि मधु-पर्कं दत्त्वा पुनर् आचमनीयं देयं स्नानं गन्ध-जलादिभिः कार्यं वासो वस्त्र-युगलं शरीरे देयं विभूषणानि कुण्डलादीनि यथा-स्थानं विनियोज्यानि । अथानन्तरम् अस्य परमेश्वरस्य गात्रे शरीरे पूर्वं प्रथमतः पवित्रैः शुद्धैर् गन्ध-पुष्पैर् न्यास-प्रकारेण यजेत् पूजयेत् ॥ क्र्द्च्_४।२५-२६ ॥

वर्ण-न्यास-मन्त्रैर् यथा-क्रमं पूजयेत् । ॐ गों ॐ नमः इत्य् आदि । सृष्टि-स्थिती पूर्वोक्तं स्वाङ्ग-युगं पञ्चाङ्ग-दशाङ्ग-न्यासौ वेणुं मालां वनमालाम् अभिज्ञान-वरं श्रीवत्सलाञ्छनम् इति अश्म-मुख्यः कौस्तुभः । एतानि सम्पूज्य मूलेन चात्मार्चनवत् यथात्मनि परमेश्वर-पूजा मूल-मन्त्रेण पञ्च-कृत्वः तुलस्यादि-पुष्पाञ्जलिभिः पद-द्वयादिषु कृता तथा कुम्भस्थम् अपि सम्पूज्य भूयः पुनर् अपि आवरणानि वक्ष्यमाणानि पूजयेत् । अष्टादशार्ण-पक्षे सृष्ट्य्-आदि-स्थानेषु वर्ण-न्यास-पद-न्यासानां पूजा कार्येति बोद्धव्यम् ॥ क्र्द्च्_४।२७ ॥

अथानन्तरं कर्णिकायां देवस्य पूर्वादि-चतुर्-दिक्षु दामादयश् चत्वारः पूज्याः । कीदृशाः ? तेजो-रूपा देदीप्यमानाः । प्रयोगस् तु-ॐ दामाय नम इत्य् आदि । द्वितीयावरणम् आह तद्-बहिर् इति । कर्णिका-कोणेषु अङ्गानि समभियजेत् ॥ क्र्द्च्_४।२८ ॥

अग्न्य्-आदि-कोण-चतुष्टयेषु हृदयादि-कवचान्तानि चत्वार्य् अङ्गानि अथानन्तरं पूर्वादि-चतुर्-दिक्षु अस्त्रम् अङ्गं पूजयेत् ॥ क्र्द्च्_४।२९ ॥

अङ्ग-देवता ध्येयाः । किम्भूताः ? प्रमदाः स्त्री-स्वभावाः । पुनः किम्भूताः ? मुक्ताः इन्दुकान्तश् चन्द्रकान्त-मणिः कुवलयं नील-पद्मं हरिनीलः इन्द्रनील-मणिः हुताशो वह्निश् च एतेषां समानाभा प्रभा वर्णो यासान्तास् तथा । किम्भूताः ? अभयेन वरेण च शोभिताः करा यासां ताः । किम्भूताः ? प्रसन्न-वदनाः ॥ क्र्द्च्_४।३० ॥

ततस् तद्-अनन्तरं दलेषु पूर्वादि-पत्रेषु रुक्मिण्य्-आद्याः अष्टौ महिषीर् मुख्या महा-देवीः सम्पूजयेत् । किम्भूताः ? दक्षिण-करैर् धृतानि कमलानि याभिस् तास् तथा । पुनः किम्भूताः ? वसु-पूरित-पात्रैर् मुद्रिताः पूरिता अन्ये वाम-करा यासां तास् तथा ॥ क्र्द्च्_४।३१ ॥

ऋक्षजा जाम्बवती ॥ क्र्द्च्_४।३२ ॥

एता रुक्मिण्य्-आद्या द्विशः युग्मशः क्रमेण काञ्चन-मरकतयोर् इवाभा दीप्तिर् यासां तास् तथा । पुनः किम्भूताः ? शोभमानानि शुक्लानि नाना-प्रकाराणि वस्त्राणि यासां तास् तथा । पुनः किम्भूताः ? अचला ये कुचास् तेषां गौरवेण अलसानि निष्क्रियाणि अङ्गानि यासां तास् तथा । पुनः किम्भूताः ? नाना-प्रकारो मणि-प्रकर इन्द्रनीलादि-समूहस् तेषु विशेषेण शोभितानि आभरणानि यासाम् ॥ क्र्द्च्_४।३३ ॥

ततस् तद्-अनन्तरं दलाग्रेषु पूर्वादि-क्रमेण वसुदेवादीन् सम्पूजयेत् । कीदृशाः ? गोविन्दे विलीना सम्बद्धा मतिर् लोचनं येषां ते तथा ॥ क्र्द्च्_४।३४ ॥

ज्ञान-मुद्रा अभयं च करेषु ययोस् तौ पितरौ वसुदेव-नन्द-गोपौ । कीदृशौ ? हरिद्राभ-श्वेतौ मातरौ देवकी-यशोदे । कीदृश्यौ ? दिव्यानि देवार्हाणि माल्याम्बर-भूषणानि ययोस् तादृश्यौ ॥ क्र्द्च्_४।३५ ॥

वरदं वर-दानं मुद्रा-विशेषं पायसा-पूर्ण-पात्रं च धारयन्त्यौ । पुनः किम्भूते ? अरुणा-श्यामले । पुनः कीदृश्यौ ? हार-कुण्डलाभ्यां शोभिते ॥ क्र्द्च्_४।३६ ॥

बलो बलभद्रः शङ्खेन्दु-धवलः श्वेतः लाङ्गलं मुसलं बिभ्राणः । पुनः कीदृशः ? हाला माध्वी तस्याः पाने लोलः चञ्चलः अमृष्य-कारी । पुनः कीदृशः ? नील-वासाः । पुनः कीदृशः ? हेलावान् लीलावान् । पुनः कीदृशः ? एक-कुण्डल-धारी ॥ क्र्द्च्_४।३७ ॥

सुभद्रा कलाय-श्यामला भद्रा समीचीना भद्र-भूषणा शोभमानाभरणा । पुनः किम्भूता ? वराभय-युता । पुनः किम्भूता ? पीत-वसना । पुनः किम्भूता ? प्रौढ-यौवना ॥ क्र्द्च्_४।३८ ॥

वेणुर् वंशी । वीना तन्त्री । वेत्रं यष्टिः शङ्खः शृङ्गादि नाना-वस्तु पाणौ करे येषाम् एवं विशिष्टा गोपाः गोप्यः पुनर् नाना-प्रकारं यत्-प्राभृतम् उपढौकनं तेनात्तम् आयत्तं वशीकृतं कराब्जं यासां ताः ।

पञ्चमावरणम् आह-मन्दारादीन् इति । तद्-बाह्ये तद्-अनन्तरं मन्दारादीन् अग्रे वक्ष्यमाणान् कल्प-वृक्षान् पूजयेत् ॥ क्र्द्च्_४।३९ ॥

तान् एवाह मन्दारेति । कुत्र कः पूजनीयः तत्राह मध्ये इति । मध्ये कर्णिकायां प्रथम-परित्यागे मानाभावात् प्रथम-निर्दिष्टवत् पूजा चतुर्दिक्षु पूर्वादि-चतुर्-दिक्षु एतादृशान् वाञ्छिता आकाङ्क्षिता ये अर्थास् तेषां दाने एकं अद्वितीया दक्षाः तान् तथा फलैः नम्राः शाखा येषु तान् । यद् वा, आकाङ्क्षित-दाने अद्वितीय-समर्थान् तथा फलैः नम्राः शाखा येषु तान् ॥ क्र्द्च्_४।४० ॥

हरिर् इन्द्रः हव्य-वाड्-अग्निः तरणिजो यमः क्षपाचरो निशाचरो निरृतिः अप्पतिर् वरुणः वायुः सोमः ईशः शेषो ऽनन्तः पद्मजो ब्रह्मा एतान् स्व-दिक्षु पूर्वादि-दिक्षु निर्मल-मतिः पूजयेत् । अत्र निरृति-वरुणयोर् मध्ये ऽनन्तं सोमेशानयोर् मध्ये ब्रह्माणं स्वादिक्ष्व् अतिकथनात् अन्यत्र कल्पित-पूर्वादि-दिक्षु पूजावगम्यते । तद् उक्तम् आगमान्तरे-

देवाग्रे स्वस्य वाप्य् अग्रे प्राची प्रोक्ता च देशिकैः ।
प्राची प्राच्य् एव विज्ञेया मुक्तये देवतार्चनम् ॥ इति ।

कीदृशान् ? स्व-जातिः इन्द्रत्वादिः । अधीश्वरो ऽधिपतिः हेतिः शस्त्रं पत्रं वाहनं परिवारो गणः एतैः संयुक्तान् एतेषां च बीजानि उच्चारयितव्यानि । प्रयोगस् तु लं इन्द्राय सर्व-सुराधिपतये सायुधाय सवाहनाय सपरिवाराय नम एवम् अन्यत्राप्य् ऊहनीयः ॥ क्र्द्च्_४।४१ ॥

कपिशः कनक-वर्णः कपिलस् ताम्र-वर्णाभः श्यामलः कृष्णः श्वेतः शुक्लः धूम्रो ऽसित-भेदः अमल-सितः श्वेतः शुचिर् अपि श्वेत एव रक्तो लोहित एते वासवाद्याः वर्णतो वर्णेन यथा-क्रमं पूर्वोक्त-क्रमतः । पुनः कीदृशः ? हस्त-पद्मे शोभमानानि आयुधानि येषां ते । पुनः उत्कृष्ट-वेशा नाना-प्रकार-मणि-समूहानां पद्म-रागादीनाम् उस्रेण किरणेन प्रस्फुरद्-देदीप्यमानं यद् भूषणं तेनाढ्या उपचिताः शोभमाना इत्य् अर्थः ॥ क्र्द्च्_४।४२ ॥

दम्भोलिर् वज्रं शक्त्य्-अभिधं शक्ति-नामकम् अस्त्रं दण्डः कृपाणः खड्गः चण्डाङ्कुशाह्वयः उग्राङ्कुशाख्यः गदा त्रिशिखं त्रिशूलम् अरि चक्रं पद्म्ं च एतानि वह्नि-वासवादितो बहिः सम्पूज्यानि । दम्भोलि-प्रभृतयः कीदृशाः ? निज- सुलक्षित-मौलि-युक्ताः वज्रादि-लाञ्छित-मुकुटाः । पुनः स्व-स्वायुधैर् अस्त्रैर् अभयेन च समुद्यतं सुलक्षितं हस्त-पद्मं येषां ते तथा ॥ क्र्द्च्_४।४३ ॥

वज्र-पूर्वाः वज्राद्याः रुचा वर्णेन क्रमतो ऽनुक्रमेणैवंरूपा ज्ञेयाः । पुनः कीदृशाः ? काञ्चनं रौप्यं तोयदो मेघः अभ्रं चम्पक-पुष्पम् अरुणो रक्तः हिमं श्वेतः नीलः श्यामलः जवा औण्ड्र-पुष्पं प्रवालो नव-पल्लवः एवम्भूता दीप्तिर् येषां ते तथा । पुनः कीदृशाः ? रुचिरं मनोहरं विलेपनं चन्दनादि वस्त्रं माल्यं भूषणं च येषां ते तथा ॥ क्र्द्च्_४।४४ ॥

इति पूर्वोक्त-प्रकारेण विष्णु-पूजा-विधौ आवरण-सप्तकं कथितम् । कीदृशं ? सकल-सुखार्थ-दायकम् । अशक्तं प्रत्याह प्रयजताद् इति । पूर्वोक्ताशक्तः त्रितयावरणम् आवरण-त्रय-सहितं प्रयजेत् । कैः ? अङ्गम् इन्द्र-वज्रम् एतन्-मुखैर् एतत् प्रधानैर् इत्य् अर्थः ॥ क्र्द्च्_४।४५ ॥

इति पूर्वोक्त-प्रकारेण जल-गन्ध-पुष्पैः पूजयित्वा अथानन्तरं कृष्णाष्टकेन वक्ष्यमाणेन बुधः पण्डितः कृष्ण-पूजां कुर्यात् तानि । समाह्वयानि नामानि प्रणवादि-नमो ऽन्तिकानि वक्ष्यमाणानि ॐ कृष्णाय नम इत्य् आदीनि ॥ क्र्द्च्_४।४६ ॥

असुरान्तक-शब्दान्ते भारहारीति सप्तमः ।
धर्म-संस्थापकश् चाष्टौ चतुर्थ्य्-अन्ताः क्रमाद् इमे ॥ क्र्द्_४।४८ ॥

असुरान्तक-शब्दान्ते भार-हारीत्य् अर्थः । इमे कृष्णादयः शब्दाः क्रमाद् एकैकशः प्रणवाद्याश् चतुर्थ्य्-अन्ता नमो ऽन्तकाश् च विज्ञेयाः ॥ क्र्द्च्_४।४७-४८ ॥

अथवा एभिर् एव कृष्णादिभिः शब्दैः कंसवैरिणः श्री-कृष्णस्य पूजा बुधैः । पण्डितैः कर्तव्या । किम् अर्थम् ? संसार एव सागरः तस्य उत्तीर्त्यै उत्तरणाय । पुनः किम् अर्थम् ? सकल-मनोरथ-प्राप्त्य्-अर्थम् ॥ क्र्द्च्_४।४९ ॥

साराङ्गारे दृढ-काष्ठाङ्गारे । खादिराङ्गारे इति त्रिपाठिनः । संविकीर्णैः क्षिप्तैः गुग्गुल्व्-आद्यैः गुग्गुलु-शर्करा-मधु-चन्दनागुरु-शीरैः घृत-विलुलितैर् धृत-प्लुतैः जर्जरैः कुट्टनेन चूर्णितैर् घन-परिमलैर् निविड-सौरभ-शालिभिः धूपम् आपाद्य कृत्वा मन्त्री उपासकः नीचैर् नाभि-प्रदेशे दनुज-मथनाय गोपाल-कृष्णाय दद्यात् । किं कुर्वन् ? अथानन्तरम् अपरेण वामेन दोष्णा हस्तेन गज-ध्वनि-मन्त्र-मातः स्वाहेति घण्टां वादयन् । किम्भूताम् ? गन्धाक्षत-पुष्पैः पूजिताम् ॥ क्र्द्च्_४।५० ॥

तद्वद् आपाद्य दीपं कुर्यात् । कया ? सुरभि सुगन्धि यद् घृतं तेन सिक्ता उक्षिता कर्पूर-सहिता वर्तिस् तया । कीदृशम् ? दृष्ट्या दीप्तम् । दृष्टि-मनोहरम् इति रुद्रधरः । पद्म-पर्यन्तं मस्तक-पर्यन्तम् उच्चैर् उपरि दत्त्वा दृष्ट्यादीति दक्षिणावर्तेन पद्म-पर्यन्तम् । चरण-कमल-पर्यन्तम् इति त्रिपाठिनः । पाद-पर्यन्तम् इति क्वचित् पाठः । अनन्तरं पुष्पाञ्जलिम् अपि शिरसि दत्त्वा पाद्याचमनीये च दत्त्वा विपुल-स्वर्ण-पात्रे बृहत्-कनक-भाजने नैवेद्यं कल्पयतु सम्पादयतु । साचामम् आचमन-सहितं प्रथमं वदनेत्य् आदिभिर् आचमनं दत्त्वा अनन्तरं नैवेद्यं ददात्व् इत्य् अर्थः ॥ क्र्द्च्_४।५१ ॥

अतिसुरभिणा दुग्धान्नेन सुशृतेन सुपक्वेन सिता-समुपदेशकैः शर्करा-व्यञ्जनैः सह । शर्करया सह उपदंशकैर् व्यञ्जनैर् इति त्रिपाठिनः । अस्मिन् पक्षे शुचितेन सिता-समुपदंशकैर् इति पाठः । रुचिर इच्छी᳡अकरः हृद्यः सुस्वादः विचित्रो मधुरादि-रसो येषु तैः नूतनं श्रेष्ठं सितोपलं खण्डादि-प्रसिद्धं पुष्प-रसो मधु एतैर् द्रव्यैर् नैवेद्यं कल्पयतु ॥ क्र्द्च्_४।५२ ॥

मनुम् अष्टशः सुरभि-मुद्रिकया
परिपूर्णम् अर्चयतु गन्ध-मुखैः ।
हरिम् अर्चयेद् अथ कृत-प्रसवाञ्जलिर्
आस्यतो ऽस्य प्रसरेच् च महः ॥ क्र्द्_४।५४ ॥

मूल-मन्त्रास्त्र-मन्त्रेणास्त्राय फड्-इत्य् अनेन वा उक्षितं सिक्तं चक्र-मुद्रयाभिरक्ष्य वायव्येति वायु-बीज-जप्तोदक-प्रोक्षण-परिशोषित-दोषम् अग्नि-दोष्णा सन्दह्येति रम् इति वह्नि-बीजाभिजप्त-दक्षिण-करेण स्पृष्ट्वा दोषान् दग्ध्वा वाम-कर-सौध-रसाभिपूरणम् इति वाम-हस्तेन पिधाय बं-बीज-जपेनामृत-रसाभिपूर्णं विचिन्त्य मूल-मन्त्रेणामृत-रूपं विचिन्त्याथानन्तरं तद् एतादृशं नैवेद्यम् अभिमृशन् स्पृष्ट्वा मनुं मन्त्रम् अष्टशः अष्ट-वारं प्रजपतु सुरभि-मुद्रिकया धेनु-मुद्रिकया परिपूर्णं नैवेद्यं विचिन्त्य गन्ध-मुखैः चन्दनाद्यैः पूजयतु । दान-प्रकारं दर्शयति-हरिम् इत्य् आदिना । कृत-प्रसवाञ्जलिर् हरिं प्रत्यर्चयेत् नैवेद्य-ग्रहणायास्यतस् तेजो निःसरत्व् इति प्रार्थयेत्
। अथानन्तरम् अस्य हरेर् आस्यतो मुखतस् तेजो निःसरेत् प्रसरत्व् इति चिन्तयेत् । नैवेद्ये संयोजयेद् इति त्रिपाठिनः ॥ क्र्द्च्_४।५३-५४ ॥

अथानन्तरं वीति-होत्र-दयितान्तं स्वाहा-कारान्तं मूल-मन्त्रम् उच्चरन् किञ्चिज् जलं तद्-उपरि क्षिपेत् प्रोक्षयेत् । अत्र स्वाहान्ते ऽपि मन्त्रे पुनः स्वाहा-पद-प्रयोगः कार्यः एतद्-बलाद् एव अनन्तर-दोर्-युजा हस्त-द्वयेन स-कुसुमं स-पुष्पं समुद्धरन् उत्तोलयन् तद्-अमृतात्मकं हविः समर्पयेत् ॥ क्र्द्च्_४।५५ ॥

अयं मन्त्रः सर्वासु देवानां पूजासु निजाख्ययेति हरे इत्य् अस्मिन् स्थाने यस्मै देवाय दीयते तन्-नाम-ग्रहणङ्कर्तव्यम् इति निजाख्या-शब्दार्थः । निवेद्याख्ययेति केचित् ॥ क्र्द्च्_४।५६ ॥

वाम-दोष्णा ग्रास-मुद्रां दर्शयेत् । किम्भूताम् ? प्रफुल्लोत्पल-सदृशीम् । अनन्तरं दक्षिण-हस्तेन प्राणादीनां वक्ष्यमाणां मुद्रां दर्शयेद् इति ॥ क्र्द्च्_४।५७ ॥

अनामिक-तर्जनी-मध्यमाः स्यात्
तद्वच् चतुर्थी-स-कनिष्ठिकास् तः ।
स्यात् पञ्चमी तद्वद् इति प्रदिष्टा
प्राणादि-मुद्रा निज-मन्त्र-युक्ताः ॥ क्र्द्_४।५९ ॥

कनिष्ठोपकनिष्ठे कनिष्ठानामिके द्वे स्वाङ्गुष्ठ-मूर्ध्ना स्पृशेत् । इह मुद्रा प्रथमा तथा तर्जनी-मध्यमे स्वाङ्गुष्ठ-मूर्ध्ना स्पृशेत् अनामिक-मध्यमिके च तेन स्पृशेद् एवं व्यान-मुद्रा अनामा-तर्जनी-मध्यमास् तेन स्पृशेत् । चतुर्थी उदानस्य तास् तिस्रः कनिष्ठा-सहिताः । तद्वत् स्वाङ्गुष्ठ-मूर्ध्ना यदि स्पृशेत् तदा समान-मुद्रा इत्य् अनेन प्रकारेण प्राणादि-मुद्राः प्रदिष्टाः कथिताः । किम्भूताः ? यथायोग्य-स्व-मन्त्र-सहिताः मन्त्र-साहित्येन तासां मुद्रात्वं भवति बिल्व-मुद्रावद् इत्य् अर्थः ॥ क्र्द्च्_४।५८-५९ ॥

प्राणादयः पञ्च क्रमाच् चतुर्थी-विभक्ति-सहिताः तथा तारा-धाराः ओङ्काराधाराः प्रणवाद्या इत्य् अर्थः । तथा कृष्णाध्वनो ऽग्नेर् वध्वा प्रियया इद्धा उद्दीप्ताः सम्बद्धाः स्वाहा-कारान्ता इत्य् अर्थः । एवं च सति ॐ प्राणाय स्वाहा इत्य् आद्याः पञ्च मन्त्रा भवतीत्य् अर्थः ॥ क्र्द्च्_४।६० ॥

ततस् तद्-अनन्तरं निवेद्य-मुद्रां प्रदर्शयेत् । किं कुर्वन् ? कर-द्वये करयोर् अनामिकां प्रधानयाङ्गुष्ठेन स्पृशन् । पुनः किं कुर्वन् ? निजं स्वीयं मनुं मन्त्रं प्रजपन् ॥ क्र्द्च्_४।६१ ॥

नन्दजः ठ-कारः अम्बुः व-कारः मनुः औ-कारः बिन्दुः एतैर् युक्ता नतिर् नमः पार्श्वः प-कारः रा इति स्वरूपं मरुत् य-कारः अवात्मने इति अनि स्वरूपं रुद्धं इति स्वरूपं ङे चतुर्थी अनिरुद्ध-शब्दश् चतुर्थी-युक्त इत्य् अर्थः । निवेद्यम् इति त्रयः आत्म-भूः क-कारः मांसो ल-कारः पार्श्वः प-कारः ल-कार-य-काराभ्यां युक्तो ऽनिलो य-कारः अमीति स्वरूपं तथा ठ्वौं नमः पर्यावात्मने अनिरुद्धाय नैवेद्यं कल्पयामि इति मन्त्रः ॥ क्र्द्च्_४।६२ ॥

मण्डल-परितो बीजाङ्कुर-पात्राणि संस्थाप्य तथैव पिष्ट-कृतान् घृत-परिपूर्णान् प्रज्वलित-शिखान् प्रदीपान् स्थापयेत् ॥ क्र्द्च्_४।६३ ॥

अष्टोत्तरं सहस्रं समाप्य
होमं पुनर् बलिं दद्यात् ।
राशिष्व् अधिनाथेभ्यो
नक्षत्रेभ्यस् ततश् च करणेभ्यः ॥ क्र्द्_४।६५ ॥

अथानन्तरं शास्त्रोक्त-संस्कारैः संस्कृते वह्नौ निर्मल-बुद्धिः यथोक्त-रूपं हरिम् आवाह्य गन्धादिभिश् च यथाविधि सम्पूज्याष्टोत्तर-सहस्रं जुहुयात् । केन सित-दीधितिना भक्तेन कीदृशेन पयः-परिसाधितेन दुग्ध-परिपाचितेन परमान्नेनेत्य् अर्थः । पुनः कीदृशेन ? सिता-घृत-युतेन शर्करा-घृत-सहितेन अनन्तरं यथोक्त-होमं समाप्यावशिष्ट-परमान्नेन राशिषु मेषादिषु अधिनाथेभ्यो राशि-देवताभ्यो मङ्गलादिभ्यः नक्षत्रेभ्यो ऽश्विन्यादिभ्यः करणेभ्यो ववादिभ्यो बलिं दद्यात् । प्रयोगस् तु मेष-वृश्चिकाधिपतये मङ्गलाय एष बलिर् नमः एवं वृष-तुलाधिपतये शुक्राय मिथुन-कन्याधिपतये बुधाय कर्कटाधिपतये चन्द्राय सिंहाधिपतये सूर्याय दनुर्-मीनाधिपतये गुरवे मकर-कुम्भाधिपतये
शनये एव बलिर् नमः । एवं अश्वनी-भरणी-कृत्तिकापादीय-मेष-राशये एष बलिर् नम इत्य् आदि । एवं वववालकीलवतैतिल-गर-वणिज-विष्टिभ्यः एष बलिर् नमः ॥ क्र्द्च्_४।६४-६५ ॥

पानीयम् एव धेनु-मुद्रया सुधां कृत्वा पानार्थं कृष्णाय समर्प्याम्भो दत्त्वा जलम् आचमनार्थं दत्त्वा मुखार्चिर्-देव-मुखान् नैवेद्ये ऽवतारितं तेज आस्ये देव-मुखे उद्वास्य निवेश्य नैवेद्यम् उत्तोल्य विश्वक्सेनाय देव-गणाय नैवेद्यं समर्प्य पृथिवीम् उपलिप्य ॥ क्र्द्च्_४।६६ ॥

भूयः पुनर् अपि गण्डूषं चुलूकोदकं दन्त-धवनं दन्त-काष्ठम् । दन्त-धवनं दन्त-धावनम् इति त्रिपाठिनः । आचमनं शेषाचमने द्विर्-आचमनम् आस्य-हस्तयोर् मृज्यं मुख-हस्तयोः प्रोञ्छन-वस्त्रम् अनुलेपश् चन्दनादिः मुखं वास्यते सुरभि क्रियते अनेनेति मुख-वासं कर्पूरादि माल्यं पुष्पं भूषालङ्करणं ताम्बूलम् अपि समुच्चये एतानि समर्प्य पुनर् एव यथा-पूर्वं पूजा कृता एवं सुवाद्य-नृत्य-गीतैः सुतृप्तं हरिं नत्वा भिपूजयेत् ॥ क्र्द्च्_४।६७ ॥

कैः ? गन्धादिभिः सपरिवारं पूर्वोक्तावरण-सहितम् अथानन्तरम् अस्मै हरये अर्घ्यं दत्त्वा आदरेण पुष्पाञ्जलिं दत्त्वा स्तुत्वा शिरसा प्रणम्य सच्-चरणारविन्द-मूले स्वात्मानं चुलुकेन अर्घ-शेष-जलेन समर्पयतु ॥ क्र्द्च्_४।६८ ॥

अथानन्तरं बुधः पण्डितः कलशगं कुम्भादि-निष्ठं हरिं चिन्तयन् साष्टकम् अष्ट-सहितं सहस्रं मनुं मन्त्रं जपेत् । अथानन्तरं दितिज-जितः श्री-कृष्णस्य वपुषि शरीरे ताः पूर्वोक्ताः समावृतीः आवरण-देवता विलाप्य् विलीना इति विचिन्त्य तद् अपि देव-वपुः सुधात्मताम् अमृततां नयेत् ॥ क्र्द्च्_४।६९ ॥

कलशे चितिं मन्त्र-देवतां चैतन्य-रूपम् अभियोज्य कुसुमैः पुष्पैः सम्पूज्य पुनर् अष्ट-सहितं शतं जपेत् । किम्भूताम् ? चितिं ध्वज-तोरण-दिक्-कलशादि-गतां न केवलं ध्वजादि-गताम् अपि तु मण्डले मण्डपे कुण्ड-गताम् ॥ क्र्द्च्_४।७० ॥

अथानन्तरम् उपोषितः कृतोपवासः शिष्यः प्रभाते प्रातः-काले कृत-नित्य-कृत्यः शुक्ल-वस्त्र-धरः सुवेशः शोभन-भूषणः धरणी पृथिवी धनं सुवर्णादि धान्यं व्रीह्य्-आदि गौर् दोग्ध्री दुकूलं पट्ट-वस्त्रम् एतैर् यथा-योग्यं विप्र-वरान् ब्राह्मण-श्रेष्ठान् धिनुयात् प्रीणयेत् । किम्-अर्थम् ? हरेः श्री-कृष्णस्य प्रसादार्थम् ॥ क्र्द्च्_४।७१ ॥

भूयः पुनर् अपि प्रतर्प्य ब्राह्मणान् सन्तोष्य पुनः कथनम् अत्यन्त-तर्पणार्थं परीत्येति पाठे प्रदक्षिणी-कृत्येत्य् अर्थः । देशिकं गुरुं प्रणिपत्य नमस्कृत्य तस्मै गुरवे देहिने देह-धारिणे परस्मै पुरुषाय श्री-कृष्णाय धन-शाठ्यं परिहृत्य वैभवानुसारेण तां प्रसिद्धां वित्तार्धं चतुर्थांशं वा दत्त्वा न तु दक्षिणाम् इव मन्त्रादानानन्तरम् एव तत्-प्रसङ्गात् स्वां स्वीयां तनुं सुबुद्धिः समर्पयेत् ॥ क्र्द्च्_४।७२ ॥

अथानन्तरं गुरुर् अमुं शिष्यं पुरेव पूर्ववद् एव शोषणादिभिर् भूत-शुद्ध्य्-आदिभिर् विशोधयेत् । कीदृशम् ? अभिषेक-मण्डपे आसने सुखोपविष्टम् ॥ क्र्द्च्_४।७३ ॥

तस्य शिष्यस्य वपुषि शरीरे पीठ-न्यासावसानं पीठ-न्यास-पर्यन्तं सकलं न्यासं विन्यस्य आसिकाया आसनस्य मन्त्रेणासनं पूजयित्वा रोचनां मस्तके निधाय तिलकं कारयित्वा । कीदृशीं रोचनाम् ? दूर्वाक्षत-पुष्प-सहिताम् । अनन्तरं द्विजानाम् आशीर्वादैर् गीति-मङ्गलादि-शब्दैः । कीदृशैर् एतैः ? विशद-पटु-रवैः स्पष्टोत्तम-शब्दैः तथा अन्यैर् अपि माङ्गल्यैर् मङ्गलस्योपयुक्तैः सहितं तं कलशम् अभिवृत आचार्यत्वेन वृतः तत्-समीपं शिष्य-समीपम् आनयेत् । कीदृशः ? शिष्यात्मीयतया प्रतीतो विश्वासान्वितो यः कश्चिद् इत्य् अर्थः ॥ क्र्द्च्_४।७४ ॥

कुम्भस्य पल्वलान् शिष्य-शिरसि निधाय तेन कलसेनेत्य् अर्थाद् यथावत् यथा-युक्त-प्रकारेणाभिषेचयेत् अभिषेचनं कुर्यात् । तद् उक्तम्-

विधिवत् कुम्भम् उद्धृत्य तन्-मुखस्थान् सुर-द्रुमान् ।
शिशोः शिरसि विन्यस्य मातृकां मनसा जपेत् ॥ इति ।

किम्भूतेन ? अभिलीनः संलीनः मणिर् नव-रत्नानि मन्त्रः ऋक् महौषधं दिव्य-पिप्पली-प्रभृति यत्र तेन । कीदृशेन ? परेण धाम्ना पर-तेजः-स्वरूपेण । पुनः कीदृशेन ? परमामृत-रूप-भाजा परमामृत-रूप-मयेन । किं कुर्वन् ? अमुष्य शिशोर् वपुः शरीरं पूरयन् । किं कुर्वन् ? ततस् तद्-अनन्तरं तत्-सामरस्यं तेन तेन तेजो-रूपेण कलशैक्यं वितन्वन् ॥ क्र्द्च्_४।७५ ॥

क्ष-आदिर् येषां तैः आन्तैः अ-कारान्तो येषां तैर् वर्णैर् मातृकाक्षरैर् मूल-मन्त्र-त्रि-जपावसानैर् अभिषिक्त-शरीरः शिष्यः धृत-नवीनातिशुक्ल-वसन-युगलः मौनी कृत-द्विर्-आचमनः ॥ क्र्द्च्_४।७६ ॥

बहु-वारं देशिक-नामानं गुरु-रूपं हरिम् नत्वा अथानन्तरम् उपसङ्गृह्य गुरु-चरणौ व्यत्यस्त-हस्त-द्वयं कृत्वा तद्-दक्षिणतो गुरु-दक्षिणे अभिमुखं गुरु-सम्मुखम् एकाग्र-मानसः एक-चित्तस् तिष्ठेत् उपविशेत् ॥ क्र्द्च्_४।७७ ॥

अथानन्तरं यथा-विधि यथोक्त-प्रकारेण न्यासैः पञ्चाङ्ग-न्यासादिभिः ते शिष्यम् अच्युत-साद्-विधाय श्री-कृष्ण-रूपं कृत्वा गन्धाक्षत-पुष्पैः विभूषित-शरीरस्यास्य अवाम-कर्णे दक्षिण-कर्णे ऋषि-च्छन्दो-देवता-सहितम् अनर्घ्यम् अमूल्यं मन्त्र-वरं मन्त्र-श्रेष्ठं त्रिशः त्रि-वारं ब्रूयात् यथावत् यथोक्त-प्रकारेण स च प्रकारः प्रथमं दक्षिण-हस्ते गुरुर् जलं ददाति अमुक-मन्त्रं ददामीति अनेन शिष्यो ऽपि ददस्व इति ब्रूयात् ततो मन्त्रं दद्याद् इति अत्रावश्यं वार-त्रयं गुरुणा मन्त्रः पठनीयः दत्ते यावच् छिष्यस्य मन्त्रः स्वायत्तो भवति तावत् पठनीय इति ॥ क्र्द्च्_४।७८ ॥

यथा-विधि गुरुणा हेतुना प्राप्तं मन्त्रं प्रसाधितम् अनुग्रहेण दत्तम् इति त्रिपाठिनः । अष्टौ ऊर्ध्वं यस्य तस्य तद् अष्टाधिक-शतं प्रजप्य भूयः पुनर् अपि गुरुम् अभिवाद्यं नमस्कृत्य दण्डवत् प्रणम्य ततो गुरुतः समयान् आचारान् सम्यक् कृत्वा शृणोतु यत् तु विद्याम् अष्ट-कृत्वो जपेद् इति तत्-तन्-न्यून-सङ्ख्या-कल-जप-निषेध-परम् । कीदृशः ? भक्त्यातिशयेन नम्र-शरीरः ॥ क्र्द्च्_४।७९ ॥

अथानन्तरं गुरुः शिष्याय मन्त्रं दत्त्वा न्यस्य न्यासादिकं कृत्वा कृतात्म-यजन-विधिः कृताभ्यन्तर-यागः अष्टाधिकं सहस्रं स्व-सामर्थ्य-हान्य्-अनवाप्तये स्व-सामर्थ्य-रक्षार्थं दत्त-मन्त्रं जपेत् ॥ क्र्द्च्_४।८० ॥

कुम्भादिकं सकलं मण्डल-सहितं मण्डपावस्थित-द्रव्यं गुरवे समर्प्य दत्त्वा भोज्य-समूहैर् द्विज-श्रेष्ठान् सन्तोषयेत् एतत्-करणस्य फलम् आह-इह जगति अनेन विधिना अनया परिपाट्या ये अभिषेकं कुर्वन्ति ते सम्पदां सर्व-समृद्धीनां निलयनं स्थानं त एव धन्याः पुरुषार्थ-भागिनः ॥ क्र्द्च्_४।८१ ॥

किञ्चित् सङ्क्षिप्य दीक्षा उक्ता कथिता विशद-धियां निर्मल-बुद्धीनां संस्मरणाय एतां दीक्षां प्रविश्य प्राप्य मन्त्री साधकः सर्वान् मन्त्रान् जपेत् यजेज् जुहोतु ॥ क्र्द्च्_४।८२ ॥