उत्तर-विभागः
(४।१)
हास्य-भक्ति-रसाख्या
प्रथम-लहरी
भक्ति-भरेण प्रीतिं कलयन्न् उररीकृत-व्रजासङ्गः ।
तनुतां सनातनात्मा भगवान् मयि सर्वदा तुष्टिम् ॥ र्भ्र्स्_४,१।१ ॥
रसामृताब्धेर् भागे ऽत्र तुरीये तूत्ताराभिधे ।
रसः सप्त-विधो गौणो मैत्री-वैर-स्थितिर् मिथः ॥ र्भ्र्स्_४,१।२ ॥
रसाभासाश् च तेनात्र लहर्यो नव कीर्तिताः ।
प्राग् अत्रानियताधाराः कदाचित् क्वाप्य् उदित्वराः ॥ र्भ्र्स्_४,१।३ ॥
गौणा भक्ति-रसाः सप्त लेख्या हास्यादयः क्रमात् ॥ र्भ्र्स्_४,१।४ ॥
भक्तानां पञ्चधोक्तानाम् एषां मध्यत एव हि ।
क्वाप्य् एकः क्वाप्य् अनेकश् च गौणेष्व् आलम्बनो मतः ॥ र्भ्र्स्_४,१।५ ॥
तत्र हास्य-भक्ति-रसः–
वक्ष्यमाणैर् विभावाद्यैः पुष्टिं हास-रतिर् गता ।
हास्य-भक्ति-रसो नाम बुधैर् एष निगद्यते ॥ र्भ्र्स्_४,१।६ ॥
अस्मिन्न् आलम्बनः कृष्णस् तथान्यो ऽपि तद्-अन्वयी ।
वृद्धाः शिशु-मुखाः प्रायः प्रोक्ता धीरैस् तद्-आश्रयाः ।
विभावनादि-वैशिष्ट्यात् प्रवराश् च क्वचिन् मताः ॥ र्भ्र्स्_४,१।७ ॥
तत्र कृष्णो, यथा–
यास्याम्य् अस्य न भीषणस्य सविधं जीर्णस्य शीर्णाकृतेर्
मातर् नेष्यति मां पिधाय कपटाद् आधारिकायाम् असौ ।
इत्य् उक्त्वा चकिताक्षम् अद्भुत-शिशाव् उद्वीक्ष्यमाणे हरौ
हास्यं तस्य निरुद्धतो ऽप्य् अतितरां व्यक्तं तदासीन् मुनेः ॥ र्भ्र्स्_४,१।८ ॥
अथ तद्-अन्वयी—
यच् चेष्टा कृष्ण-विषया प्रोक्तः सो ऽत्र तद्-अन्वयी ॥ र्भ्र्स्_४,१।९ ॥
यथा–
ददामि दधि-फाणितं विवृणु वक्त्रम् इत्य् अग्रतो
निशम्य जरती-गिरं विवृत-कोमलौष्ठे स्थिते ।
तया कुसुमम् अर्पितं नवम् अवेत्य भुग्नानने
हरौ जहसुर् उद्धुरं किम् अपि सुष्ठु गोष्ठार्भकाः ॥ र्भ्र्स्_४,१।१० ॥
यथा वा–
अस्य प्रेक्ष्य करं शिशोर् मुनिपते श्यामस्य मे कथ्यतां
तथ्यं हन्त चिरायुर् एष भविता किं धेनु-कोटीश्वरः ।
इत्य् उक्ते भगवन् मयाद्य परितश् चीरेण किं चारुणा
द्राग् आविर्भवद्-उद्धुर-स्मितम् इदं वक्त्रं त्वया रुध्यते ॥ र्भ्र्स्_४,१।११ ॥
उद्दीपना हरेस् तादृग्-वाग्-वेष-चरितादयः ।
अनुभावास् तु नासौष्ठ-गण्ड-निष्पन्दनादयः ॥ र्भ्र्स्_४,१।१२ ॥
हर्षालस्यावहित्थाद्या विज्ञेया व्यभिचारिणः ।
सा हास-रतिर् एवात्र स्थायि-भावतयोदिता ॥ र्भ्र्स्_४,१।१३ ॥
षोढा हास-रतिः स्यात् स्मित-हसिते विहसितावहसिते च ।
अपहसितातिहसितके ज्येष्ठादीनां क्रमाद् द्वे द्वे ॥ र्भ्र्स्_४,१।१४ ॥
विभावनादि-वैचित्र्याद् उत्तमस्यापि कुत्रचित् ।
भवेद् विहसिताद्यं च भावज्ञैर् इति भण्यते ॥ र्भ्र्स्_४,१।१५ ॥
तत्र स्मितम्–
स्मितं त्व् अलक्ष्य-दशनं नेत्र-गण्ड-विकाश-कृत् ॥ र्भ्र्स्_४,१।१६ ॥
यथा–
क्व यामि जरती खला दधि-हरं दिधीर्षन्त्य् असौ
प्रधावति जवेन मां सुबल मङ्क्षु रक्षां कुरु ।
इति स्खलद्-उदीरिते द्रवति कान्दिशीके हरौ
विकस्वर-मुखाम्बुजं कुलम् अभून् मुनीनां दिवि ॥ र्भ्र्स्_४,१।१७ ॥
हसितम्–
तद् एव दर-संलक्ष्य-दन्ताग्रं हसितं भवेत् ॥ र्भ्र्स्_४,१।१८ ॥
यथा–
मद्-वशेन पुरः-स्थितो हरिर् असौ पुत्रो ऽहम् एवास्मि ते
पश्येत्य् अच्युत-जल्प-विश्वसितया संरम्भ-रज्यद्-दृशा ।
माम् एति स्खलद्-अक्षरे जटिलया व्याक्रुश्य निष्कासिते
पुत्रे प्राङ्गतः सखी-कुलम् अभूद् दन्तांशु-धौताधरम् ॥ र्भ्र्स्_४,१।१९ ॥
विहसितम्–
स-स्वनं दृष्ट-दशनं भवेद् विहसितं तु तत् ॥ र्भ्र्स्_४,१।२० ॥
यथा–
मुषाण दधि मेदुरं विफलम् अन्तरा शङ्कसे
स-निःश्वसित-डम्बरं जटिलयात्र निद्रायते ।
इति ब्रुवति केशवे प्रकट-शीर्ण-दन्त-स्थलं
कृतं हसितम् उत्स्वनं कपट-सुप्तया वृद्धया ॥ र्भ्र्स्_४,१।२१ ॥
अवहसितम्–
तच् चावहसितं फुल्ल-नासं कुञ्चित-लोचनम् ॥ र्भ्र्स्_४,१।२२ ॥
यथा–
लग्नस् ते नितरां दृशोर् अपि युगे किं धातु-रागो घनः
प्रातः पुत्र बलस्य वा किम् असितं वासस् त्वयाङ्गे धृतम् ।
इत्य् आकर्ण्य पुरो व्रजेश-गृहिणी-वाचं स्फुरन्-नासिका
दूती सङ्कुचद्-ईक्षणावहसितं जाता न रोद्धुं क्षमा ॥ र्भ्र्स्_४,१।२३ ॥
अपहसितम्–
तच् चापहसितं साश्रु-लोचनं कम्पितांसकम् ॥ र्भ्र्स्_४,१।२४ ॥
यथा–
उदस्रं देवर्षिर् दिवि दर-तरङ्गद्-भुज-शिरा
यद् अभ्राण्य् उद्दण्डो दशन-रुचिभिः पाण्डरयति ।
स्फुटं ब्रह्मादीनां नटयितरि दिव्ये व्रज-शिशौ
जरत्याः प्रस्तोभान् नटति तद् अनैषीद् दृशम् असौ ॥ र्भ्र्स्_४,१।२५ ॥
अतिहसितम्–
सहस्र-तालं क्षिप्ताङ्गं तच् चातिहसितं विदुः ॥ र्भ्र्स्_४,१।२६ ॥
यथा–
वृद्धे त्वं वलिताननासि वलिभिः प्रेक्ष्य सुयोग्याम् अतस्
त्वाम् उद्वोढुम् असौ बली-मुख-वरो मां साधयत्य् उत्सुकः ।
आभिर् विप्लुत-धीर् वृणे न हि परं त्वत्तो बलि-ध्वंसनाद्
इत्य् उच्चैर् मुखरा-गिरा विजहसुः सोत्तालिका बालिकाः ॥ र्भ्र्स्_४,१।२७ ॥
यस्य हासः स चेत् क्वापि साक्षान् नैव निबध्यते ।
तथाप्य् एष विभावादि-सामर्थ्याद् उपलभ्यते ॥ र्भ्र्स्_४,१।२८ ॥
यथा–
शिम्बी-लम्बि-कुचासि दर्दुर-वधू-विस्पर्धि नासाकृतिस्
त्वं जीर्यद्-दुलि-दृष्टिर् ओष्ठ-तुलिताङ्गारा मृदङ्गोदरी ।
का त्वत्तः कुटिले परास्ति जटिला-पुत्रि क्षितौ सुन्दरी
पुण्येन व्रज-सुभ्रुवां तव धृतिं हर्तुं न वंशी क्षमा ॥ र्भ्र्स्_४,१।२९ ॥
एष हास्य-रसस् तत्र कैशिकी-वृत्ति-विस्तृतौ ।
शृङ्गारादि-रसोद्भेदो बहुधैव प्रपञ्चितः ॥ र्भ्र्स्_४,१।३० ॥
इति श्री-श्री-भक्ति-रसामृत-सिन्धाव् उत्तर-विभागे
हास्य-भक्ति-रस-निरूपणे अद्भुत-भक्ति-रस-लहरी प्रथमा ॥
(४।२)
अद्भुत-भक्ति-रसाख्या
द्वितीय-लहरी
आत्मोचितैर् विभावाद्यैः स्वाद्यत्वं भक्त-चेतसि ।
सा विस्मय-रतिर् नीताद्- भुतो-भक्ति-रसो भवेत् ॥ र्भ्र्स्_४,२।१ ॥
भक्तः सर्व-विधो ऽप्य् अत्र घटते विस्मयाश्रयः ।
लोकोत्तर-क्रिया-हेतुर् विषयस् तत्र केशवः ॥ र्भ्र्स्_४,२।२ ॥
तस्य चेष्टा-विशेषाद्यास् तस्मिन्न् उद्दीपना मताः ।
क्रियास् तु नेत्र-विस्तार-स्तम्भाश्रु-पुलकादयः ॥ र्भ्र्स्_४,२।३ ॥
आवेग-हर्ष-जाड्याद्यास् तत्र स्युर् व्यभिचारिणः ।
स्थायी स्याद् विस्मय-रतिः सा लोकोत्तर-कर्मतः ।
साक्षाद् अनुमितं चेति तच् च द्विविधम् उच्यते ॥ र्भ्र्स्_४,२।४ ॥
तत्र साक्षात्, यथा–
साक्षाद् ऐन्द्रियकं दृष्ट-श्रुत-सङ्कीर्तितादिकम् ॥ र्भ्र्स्_४,२।५ ॥
तत्र दृष्टम्, यथा–
एकम् एव विविधोद्यम-भाजं
मन्दिरेषु युगपन् निखिलेषु ।
द्वारकाम् अभि समीक्स्य मुकुन्दं
स्पन्दनोज्झित-तनुर् मुनिर् आसीत् ॥ र्भ्र्स्_४,२।६ ॥
यथोक्तं श्री-दशमे (१०।६९।२)–
चित्रं बतैतद् एकेन वपुषा युगपत् पृथक् ।
गृहेषु द्व्य्-अष्ट-साहस्रं स्त्रिय एक उदावहत् ॥ र्भ्र्स्_४,२।७ ॥
यथा वा–
क्व स्तन्य-गन्धि-वदनेन्दुर् असौ शिशुस् ते
गोवर्धनः शिखर-रुद्ध-घनः क्व चायम् ।
भोः पश्य सव्य-कर-कन्दूकिताचलेन्द्रः
खेलन्न् इव स्फुरति हन्त किम् इन्द्र-जालम् ॥ र्भ्र्स्_४,२।८ ॥
श्रुतम्, यथा–
यान्य् अक्षिपन् प्रहरणानि भटाः स देवः
प्रत्येकम् अच्छिनदमुनि शर-त्रयेण ।
इत्य् आकलय्य युधि कंसरिपोः प्रभावं
स्फारेक्षणः क्षितिपतिः पुलकी तदासीत् ॥ र्भ्र्स्_४,२।९ ॥
सङ्कीर्तितम्, यथा–
डिम्बाः स्वर्ण-निभाम्बरा घन-रुचो जाताश् चतुर्बाहवो
वत्साश् चेति वदन् कृतो ऽस्मि विवशः स्तम्भ-श्रिया पश्यत ।
आश्चर्यं कथयामि वः शृणुत भोः प्रत्येकम् एकैकशः
स्तूयन्ते जगद्-अण्डवद्भिर् अभितस् ते हन्त पद्मासनैः ॥ र्भ्र्स्_४,२।१० ॥
अनुमितम्, यथा–
उन्मील्य व्रज-शिशवो दृशं पुरस्ताद्
भाण्डीरं पुनर् अतुल्य विलोकयन्तः ।
सात्मानं पशु-पटलीं च तत्र दावाद्
उन्मुक्तां मनसि चमत्क्रियाम् अवापुः ॥ र्भ्र्स्_४,२।११ ॥
अप्रियादेः क्रिया कुर्यान् नालौकिक्य् अपि विस्मयम् ।
असाधारण्य् अपि मनाक् करोत्य् एव प्रियस्य सा ॥ र्भ्र्स्_४,२।१२ ॥
प्रियात् प्रियस्य किम् उत सर्व-लोकोत्तरोत्तरा ।
इत्य् अत्र विस्मये प्रोक्ता रत्य्-अनुग्रह-माधुरी ॥ र्भ्र्स्_४,२।१३ ॥
इति श्री-श्री-भक्ति-रसामृत-सिन्धाव् उत्तर-विभागे
गौण-भक्ति-रस-निरूपणे अद्भुत-भक्ति-रस-लहरी द्वितीया ॥
(४।३)
वीर-भक्ति-रसाख्या
तृतीय-लहरी
सैवोत्साह-रतिः स्थायी विभावाद्यैर् निजोचितः ।
आनीयमाना स्वाद्यत्वं वीर-भक्ति-रसो भवेत् ॥ र्भ्र्स्_४,३।१ ॥
युद्ध-दान-दया-धर्मैश् चतुर्धा-वीर उच्यते ।
आलम्बन इह प्रोक्त एष एव चतुर्विधः ॥ र्भ्र्स्_४,३।२ ॥
उत्साहस् त्व् एष भक्तानां सर्वेषाम् एव सम्भवेत् ॥ र्भ्र्स्_४,३।३ ॥
तत्र युद्ध-वीरः–
परितोषाय कृष्णस्य दधद् उत्साहम् आहवे ।
सखा बन्धु-विशेषो वा युद्ध-वीर इहोच्यते ॥ र्भ्र्स्_४,३।४ ॥
प्रतियोद्धा मुकुन्दो वा तस्मिन् वा प्रेक्षके स्थिते ।
तदीयेच्छावेशेनात्र भवेद् अन्यः सुहृद्-वरः ॥ र्भ्र्स्_४,३।५ ॥
तत्र कृष्णो, यथा–
अपराजित-मानिनं हठाच्
चटुलं त्वाम् अभिभूय माधव ।
धिनुयाम् अधुना सुहृद्-गणं
यदि न त्वं समरात् पराञ्चसि ॥ र्भ्र्स्_४,३।६ ॥
यथा वा–
संरम्भ-प्रकटीकृत-प्रतिभटारम्भ-श्रियोः साद्भुतं
कालिन्दी-पुलिने वयस्य-निकरैर् आलोक्यमानस् तदा ।
अव्युत्थापित-सख्ययोर् अपि वराहङ्कार-विस्फूर्जितः
श्रीदाम्नश् च बकी-द्विषश् च समराटोपः पटीयान् अभूत् ॥ र्भ्र्स्_४,३।७ ॥
सुहृद्-वरो, यथा–
सखि-प्रकर-मार्गणान् अगणितान् क्षिपन् सर्वतस्
तथाद्य लगुडं क्रमाद् भ्रमयति स्म दामा कृती ।
अमंस्त रचित-स्तुतिर् व्रजपतेस् तनुजो ऽप्य् अमुं
समृद्ध-पुलको यथा लगुड-पञ्जरान्तः-स्थितम् ॥ र्भ्र्स्_४,३।८ ॥
प्रायः प्रकृत-शूराणां स्व-पक्षैर् अपि कर्हिचित् ।
युद्ध-केलि-समुत्साहो जायते परमाद्भुतः ॥ र्भ्र्स्_४,३।९ ॥
तथा च हरि-वंशे–
तथा गाण्डीव-धन्वानं विक्रीडन् मधुसूदनः ।
जिगाय भरत-श्रेष्ठं कुन्त्याः प्रमुखतो विभुः ॥ र्भ्र्स्_४,३।१० ॥ इति ।
कत्थितास्फोट-विस्पर्धा-विक्रमास्त्र-ग्रहादयः ।
प्रतियोध-स्थिताः सन्तो भवन्त्य् उद्दीपना इह ॥ र्भ्र्स्_४,३।११ ॥
तत्र कत्थितम्–
पिण्डीशूरस् त्वम् इह सुबलं कैतवेनाबलाङ्गं
जित्वा दामोदर युधि वृथा मा कृथाः कत्थितानि ।
माद्यन्न् एष त्वद्-अलघु-भुजासर्प-दर्पापहारी
मन्द्रध्वानो नटति निकटे स्तोककृष्णः कलापी ॥ र्भ्र्स्_४,३।१२ ॥
कत्थिताद्याः स्व-संस्थाश् चेद् अनुभावाः प्रकीर्तिताः ।
तथैवाहोपुरुषिका क्ष्वेडिताक्रोश-वल्गनम् ॥ र्भ्र्स्_४,३।१३ ॥
असहाये ऽपि युद्धेच्छा समराद् अपलायनम् ।
भीताभय-प्रदानाद्या विज्ञेयाश् चापरे बुधैः ॥ र्भ्र्स्_४,३।१४ ॥
तत्र कत्थितम्, यथा–
प्रोत्साहयस्यतितरां किम् इवाग्रहेण
मां केशिसूदन विदन्न् अपि भद्रसेनम् ।
योद्धुं बलेन समम् अत्र सुदुर्बलेन
दिव्यार्गला प्रतिभटस् त्रपते भुजो मे ॥ र्भ्र्स्_४,३।१५ ॥
आहोपुरुषिका, यथा–
धृताटोपे गोपेश्वर-जलधि-चन्द्रे परिकरं
निबध्नत्य् उल्लासाद् भुज-समर-चर्या-समुचितम् ।
स-रोमाञ्चं क्ष्वेडा-निविड-मुख-बिम्बस्य नटतः
सुदाम्नः सोत्कण्ठं जयति मुहुर् आहोपुरुषिका ॥ र्भ्र्स्_४,३।१६ ॥
चतुष्टये ऽपि वीराणां निखिला एव सात्त्विकाः ।
गर्वावेग-धृति-व्रीडा-मति-हर्षावहित्थिकाः ।
अमर्षोत्सुकतासूया-स्मृत्य्-आद्या व्यभिचारिणः ॥ र्भ्र्स्_४,३।१७ ॥
युद्धोत्साह-रतिस् तस्मिन् स्थायि-भावतयोदिता ।
या स्वशक्ति-सहायाद्यैर् आहार्या सहजापि वा ।
जिगीषा स्थेयसी युद्धे सा युद्धोत्साह ईर्यते ॥ र्भ्र्स्_४,३।१८ ॥
तत्र स्व-शक्त्या आहार्योत्साह-रतिर्, यथा–
स्व-तात-शिष्ट्या स्फुटम् अप्य् अनिच्छन्न्
आहूयमानः पुरुषोत्तमेन ।
स स्तोक-कृष्णो धृत-युद्ध-तृष्णः
प्रोद्यम्य दण्डं भ्रमयाञ्चकार ॥ र्भ्र्स्_४,३।१९ ॥
स्व-शक्त्या सहजोत्साह-रतिर्, यथा–
शुण्डाकारं प्रेक्ष्य मे बाहु-दण्डं
मा त्वं भैषीः क्षुद्र रे भद्रसेन ।
हेलारम्भेणाद्य निर्जित्य रामं
श्रीदामाहं कृष्णम् एवाह्वयेय ॥ र्भ्र्स्_४,३।२० ॥
यथा व–
बलस्य बलिनो बलात् सुहृद्-अनीकम् आलोडयन्
पयोधिम् इव मन्दरः कृत-मुकुन्द-पक्ष-ग्रहः ।
जनं विकट-गर्जितैर् वधिरयन् स धीर-स्वरो
हरेः प्रमदम् एककः समिति भद्रसेनो व्यधात् ॥ र्भ्र्स्_४,३।२१ ॥
सहायेनाहार्योत्साह-रतिर्, यथा–
मयि वल्गति भीम-विक्रमे
भज भङ्गं न हि सङ्गरादितः ।
इति मित्र-गिरा वरूथपः
स-विरूपं विब्रुवन् हरिं ययौ ॥ र्भ्र्स्_४,३।२२ ॥
सहायेन सहजोत्साह-रतिर्, यथा–
सङ्ग्राम-कामुक-भुजः स्वयम् एव कामं
दामोदरस्य विजयाय कृती सुदामा ।
साहाय्यम् अत्र सुबलः कुरुते बली चेज्
जातो मणिः सुजटितो वर-हाटकेन ॥ र्भ्र्स्_४,३।२३ ॥
सुहृद् एव प्रतिभटो वीरे कृष्णस्य न त्वरिः ।
स भक्त-क्षोभ-कारित्वाद् रौद्रे त्व् आलम्बनो रसे ।
रागाभावो दृग्-आदीनां रौद्राद् अस्य विभेदकः ॥ र्भ्र्स्_४,३।२४ ॥
अथ दान-वीरः–
द्वि-विधो दान-वीरः स्याद् एकस् तत्र बहु-प्रदः ।
उपस्थित-दुरापार्थ-त्यागी चापर उच्यते ॥ र्भ्र्स्_४,३।२५ ॥
तत्र बहु-प्रदः–
सहसा दीयते येन स्वयं सर्वस्वम् अप्य् उत ।
दामोदरस्य सौख्याय प्रोच्यते स बहु-प्रदः ॥ र्भ्र्स्_४,३।२६ ॥
सम्प्रदानस्य वीक्षाद्या अस्मिन्न् उद्दीपना मताः ।
वाञ्छिताधिक-दातृत्वं स्मित-पूर्वाभिभाषणम् ॥ र्भ्र्स्_४,३।२७ ॥
स्थैर्य-दाक्षिण्य-धैर्याद्या अनुभावा इहोदिताः ।
वितर्कौत्सुक्य-हर्षाद्या विज्ञेया व्यभिचारिणः ॥ र्भ्र्स्_४,३।२८ ॥
दानोत्साह-रतिस् त्व् अत्र स्थायि-भावतयोदिता ।
प्रगाढा स्थेयसी दित्सा दानोत्साह इतीर्यते ॥ र्भ्र्स्_४,३।२९ ॥
द्विधा बहु-प्रदो ऽप्य् एष विद्वद्भिर् इह कथ्यते ।
स्याद् आभ्युदयिकस् त्व् एकः परस् तत्-सम्प्रदानकः ॥ र्भ्र्स्_४,३।३० ॥
तत्र आभ्युदायिकः–
कृष्णस्याभ्युदयार्थं तु येन सर्वस्वम् अर्प्यते ।
अर्थिभ्यो ब्राह्मणादिभ्यः स आभ्युदायिको भवेत् ॥ र्भ्र्स्_४,३।३१ ॥
यथा–
व्रजपतिर् इह सूनोर् जातकार्थं तथासौ
व्यतरद् अमल-चेताः सञ्चयं नैचिकीनाम् ।
पृथुर् अपि नृग-कीर्तिः साम्प्रतं संवृतासीद्
इति निजगदुर् उच्चैर् भूसुरा येन तृप्ताः ॥ र्भ्र्स्_४,३।३२ ॥
अथ तत्-सम्प्रदानकः–
ज्ञातये हरये स्वीयम् अहन्ता-ममतास्पदम् ।
सर्वस्वं दीयते येन स स्यात् तत्-सम्प्रदानकः ॥ र्भ्र्स्_४,३।३३ ॥
तद्-दानं प्रीति-पूजाभ्यां भवेद् इत्य् उदितं द्विधा ॥ र्भ्र्स्_४,३।३४ ॥
तत्र प्रीति-दानम्–
प्रीति-दानं तु तस्मै यद् दद्याद् बन्ध्व्-आदि-रूपिणे ॥ र्भ्र्स्_४,३।३५ ॥
यथा–
चार्चिक्यं वैजयन्तीं पटम् उरु-पुरटोद्भासुरं भूषणानां
श्रेणिं माणिक्य-भाजं गज-रथ-तुरगान् कर्बुरान् कर्बुरेण ।
दत्त्वा राज्यं कुटुम्बं स्वम् अपि भगवते दित्सुर् अप्य् अन्यद् उच्चैर्
देयं कुत्राप्य् अदृष्ट्वा मख-सदसि तदा व्याकुलः पाण्डवो ऽभूत् ॥ र्भ्र्स्_४,३।३६ ॥
पुजा-दानं–
पुजा-दानं तु तस्मै यद् विप्र-रूपाय दीयते ॥ र्भ्र्स्_४,३।३७ ॥
यथा अष्टमे (८।२०।११)–
यजन्ति यज्ञं क्रतुभिर् यम् आदृता
भवन्त आम्नाय-विधान-कोविदाः ।
स एव विष्णुर् वरदो ऽस्तु वा परो
दास्याम्य् अमुष्मै क्षितिम् ईप्सितां मुने ॥ र्भ्र्स्_४,३।३८ ॥
यथा वा दश-रूपके {*धनिक तो ४।७२}–
लक्ष्मी-पयोधरोत्सङ्ग-कुङ्कुमारुणितो हरेः ।
बलिनैव स येनास्य भिक्षा-पात्रीकृतः करः ॥ र्भ्र्स्_४,३।३९ ॥
अथ उपस्थित-दुरापार्थ-त्यागी–
उपस्थित-दुरापार्थ-त्यग्य् असौ येन नेष्यते ।
हरिणा दीयमानो ऽपि सार्ष्ट्य्-आदिस् तुष्यता वरः ॥ र्भ्र्स्_४,३।४० ॥
पूर्वतो ऽत्र विपर्यस्त-कारकत्वं द्वयोर् भवेत् ।
अस्मिन्न् उद्दीपनाः कृष्ण-कृपालाप-स्मितादयः ॥ र्भ्र्स्_४,३।४१ ॥
अनुभावास् तद्-उत्कर्ष-वर्णन-द्रढिमादयः ।
अत्र सञ्चारिता भूम्ना धृतेर् एव समीक्ष्यते ॥ र्भ्र्स्_४,३।४२ ॥
त्यागोत्साह-रतिर् धीरैः स्थायी भाव इहोदितः ।
त्यागेच्छा तादृशी प्रौढा त्यागोत्साह इतीर्यते ॥ र्भ्र्स्_४,३।४३ ॥
यथा हरि-भक्ति-सुधोदये (७।२८)–
स्थानाभिलाषी तपसि स्थितो ऽहं
त्वां प्राप्तवान् देव-मुनीन्द्र-गुह्यम् ।
काचं विचिन्वन्न् अपि दिव्य-रत्नं
स्वामिन् कृतार्थो ऽस्मि वरं न याचे ॥ र्भ्र्स्_४,३।४४ ॥
यथा वा तृतीये (३।१५।४८)–
नात्यन्तिकं विगणयन्त्य् अपि ते प्रसादं
किं वान्यद् अर्पित-भयं भ्रुव उन्नयैस् ते ।
ये ऽङ्ग त्वद्-अङ्घ्रि-शरणा भवतः कथायाः
कीर्तन्य-तीर्थ-यशसः कुशला रस-ज्ञाः ॥ र्भ्र्स्_४,३।४५ ॥
अयम् एव भवन्न् उच्चैः प्रौढ-भाव-विशेष-भाक् ।
धुर्यादीनां तृतीयस्य वीरस्य पदवीं व्रजेत् ॥ र्भ्र्स्_४,३।४६ ॥
अथ दया-वीरः–
कृपार्द्र-हृदयत्वेन खण्डशो देहम् अर्पयन् ।
कृष्णायाच्छन्न-कृपाय दया-वीर इहोच्यते ॥ र्भ्र्स्_४,३।४७ ॥
उद्दीपना इह प्रोक्तास् तद्-आर्ति-व्यञ्जनादयः ।
निज-प्राण-व्ययेनापि विपन्न-त्राण-शीलता ॥ र्भ्र्स्_४,३।४८ ॥
आश्वासनोक्तयः स्थैर्यम् इत्य् आद्यास् तत्र विक्रियाः ।
औत्सुक्यम् अतिहर्षाद्या ज्ञेयाः सञ्चारिणो बुधैः ॥ र्भ्र्स्_४,३।४९ ॥
दयोत्साह-रतिस् त्व् अत्र स्थायि-भाव उदीर्यते ।
दयोद्रेक-भृद् उत्साहो दयोत्साह इहोदितः ॥ र्भ्र्स्_४,३।५० ॥
यथा–
वन्दे कुट्मलिताञ्जलिर् मुहुर् अहं वीरं मयूर-ध्वजं
येनार्धं कपट-द्विजाय वपुषः कंस-द्विषे दित्सता ।
कष्टं गद्गदिकाकुलो ऽस्मि कथनारम्भाद् अहो धीमता
सोल्लासं क्रकचेन दारितम् अभूत् पत्नी-सुताभ्यां शिवः ॥ र्भ्र्स्_४,३।५१ ॥
हरेश् चेत् तत्त्व-विज्ञानं नैवास्य घटते दया ।
तद्-अभावे त्व् असौ दान-वीरे ऽन्तर्-भवति स्फुटम् ॥ र्भ्र्स्_४,३।५२ ॥
वैष्णवत्वाद् रतिः कृष्णे क्रियते ऽनेन सर्वदा ।
कृतात्र द्विज-रूपे च भक्तिस् तेनास्य भक्तता ॥ र्भ्र्स्_४,३।५३ ॥
अन्तर्-भावं वदन्तो ऽस्य दान-वीरे दयात्मनः ।
वोपदेवादयो धीरा वीरम् आचक्षते त्रिधा ॥ र्भ्र्स्_४,३।५४ ॥
अथ धर्म-वीरः–
कृष्णैक-तोषणे धर्मे यः सदा परिनिष्ठितः ।
प्रायेण धीर-शान्तस् तु धर्म-वीरः स उच्यते ॥ र्भ्र्स्_४,३।५५ ॥
उद्दीपना इह प्रोक्ताः सच्-छास्त्र-श्रवणादयः ।
अनुभावा नयास्तिक्य-सहिष्णुत्व-यमादयः ॥ र्भ्र्स्_४,३।५६ ॥
धर्मोत्साह-रतिर् धीरैः स्थायी भाव इहोच्यते ।
धर्मैकाभिनिवेशस् तु धर्मोत्साहो मतः सताम् ॥ र्भ्र्स्_४,३।५७ ॥
यथा–
भवद् अभि रति-हेतून् कुर्वता सप्त-तन्तून्
पुरम् अभि पुरु-हूते नित्यम् एवोपहूते ।
दनुज-दमन तस्याः पाण्डु-पुत्रेण गण्डः
सुचिरम् अरचि शच्याः सव्य-हस्ताङ्क-शायी ॥ र्भ्र्स्_४,३।५८ ॥
यज्ञः पूजा-विशेषो ऽस्य भुजाद्य्-अङ्गानि वैष्णवः ।
ध्यात्वेन्द्राद्य्-आश्रयत्वेन यद् एष्व् आहुतिर् अर्प्यते ॥ र्भ्र्स्_४,३।५९ ॥
अयं तु साक्षात् तस्यैव निदेशात् कुरुते मखान् ।
युधिष्ठिरो ऽम्बुधिः प्रेम्णां महा-भागवतोत्तमः ॥ र्भ्र्स्_४,३।६० ॥
दानादि-त्रिविधं वीरं वर्णयन्तः परिस्फुटम् ।
धर्म-वीरं न मन्यन्ते कतिचिद् धनिकादयः* ॥ र्भ्र्स्_४,३।६१ ॥
{*चोम्मेन्ततोर् ओन् दशरूपक}
इति श्री-श्री-भक्ति-रसामृत-सिन्धाव् उत्तर-विभागे
वीर-भक्ति-रस-निरूपणे अद्भुत-भक्ति-रस-लहरी तृतीया ॥
[४।४]
करुण-भक्ति-रसाख्या
चतुर्थ-लहरी
आत्मोचितैर् विभावाद्यैर् नीता पुष्टिं सतां हृदि ।
भवेच् छोक-रतिर् भक्ति-रसो हि करुणाभिधः ॥ र्भ्र्स्_४,४।१ ॥
अव्युच्छिन्न-महानन्दो ऽप्य् एष प्रेम-विशेषतः ।
अनिष्टाप्तेः पदतया वेद्यः कृष्णो ऽस्य च प्रियः ॥ र्भ्र्स्_४,४।२ ॥
तथानवाप्त-तद्-भक्ति-सौख्यश् च स्व-प्रियो जनः ।
इत्य् अस्य विषयत्वेन ज्ञेया आलम्बनास् त्रिधा ॥ र्भ्र्स्_४,४।३ ॥
तत्-तद्-वेदी च तद्-भक्त आश्रयत्वेन च त्रिधा ।
सो ऽप्य् औचित्येन विज्ञेयः प्रायः शान्तादि-वर्जितः ।
तत्-कर्म-गुण-रूपाद्या भवत्य् उद्दीपना इह ॥ र्भ्र्स्_४,४।४ ॥
अनुभावा मुखे शोषो विलापः स्रस्त-गात्रता ।
श्वास-क्रोशन-भूपात-घातोरस् ताडनादयः ॥ र्भ्र्स्_४,४।५ ॥
अत्राष्टौ सात्त्विका जाड्य-निर्वेद-ग्लानि-दीनताः ।
चिन्ता-विषाद-औत्सुक्य-चापलोन्माद-मृत्यवः ।
आलस्यापस्मृति-व्याधि-मोहाद्या व्यभिचारिणः ॥ र्भ्र्स्_४,४।६ ॥
हृदि शोकतयांशेन गता परिणतिं रतिः ।
उक्ता शोक-रतिः सैव स्थायी भाव इहोच्यते ॥ र्भ्र्स्_४,४।७ ॥
तत्र कृष्णो, यथा श्री-दशमे (१०।१६।१०)–
तं नाग-भोग-परिवीतम् अदृष्ट-चेष्टम्
आलोक्य तत्-प्रिय-सखाः पशुपा भृशार्ताः ।
कृष्णे ऽर्पितात्म-सुहृद्-अर्थ-कलत्र-कामा
दुःखानुशोक-भयम् ऊढ-धियो निपेतुः ॥ र्भ्र्स्_४,४।८ ॥
यथा वा–
फणि-ह्रदम् अवगाढे दारुणं पिञ्छ-चूडे
स्खलद्-अशिशिर-बाष्प-स्तोम-धौतोत्तरीया ।
निखिल-करण-वृत्ति-स्तम्भिनीम् आललम्बे
विषम् अगतिम् अवस्थां गोष्ठ-राजस्य राज्ञी ॥ र्भ्र्स्_४,४।९ ॥
तस्य प्रिय-जनो, यथा–
कृष्ण-प्रियाणाम् आकर्षे शङ्ख-चूडेन निर्मिते ।
नीलाम्बरस्य वक्त्रेन्दुर् नीलिमानं मुहुर् दधे ॥ र्भ्र्स्_४,४।१० ॥
स्व-प्रियो, यथा हंसदूते (५४)–
विराजन्ते यस्य व्रज-शिशु-कुल-स्तेय-विकल-
स्वयम्भू-चूडाग्रैर् लुलित-शिखराः पाद-नखराः ।
क्षणं यान् आलोक्य प्रकट-परमानन्द-विवशः
स देवर्षिर् मुक्तान् अपि तनु-भृतः शोचति भृशम् ॥ र्भ्र्स्_४,४।११ ॥
यथा वा–
मातर् माद्रि गता कुतस् त्वम् अधुना हा क्वासि पाण्डो पितः
सान्द्रानन्द-सुधाब्धिर् एष युवयोर् नाभूद् दृशां गोचरः ।
इत्य् उच्चैर् नकुलानुजो विलपति प्रेक्ष्य प्रमोदाकुलो
गोविन्दस्य पदारविन्द-युगल-प्रोद्दाम-कान्ति-च्छटाम् ॥ र्भ्र्स्_४,४।१२ ॥
रतिं विनापि घटते हास्यादेर् उद्गमः क्वचित् ।
कदाचिद् अपि शोकस्य नास्य सम्भावना भवेत् ॥ र्भ्र्स्_४,४।१३ ॥
रतेर् भूम्ना क्रशिम्ना च शोको भूयान् कृशश् च सः ।
रत्या सहाविना-भावात् काप्य् एतस्य विशिष्टता ॥ र्भ्र्स्_४,४।१४ ॥
अपि च–
कृष्णैश्वर्याद्य्-अविज्ञानं कृतं नैषाम् अविद्यया ।
किन्तु प्रेमोत्तर-रस-विशेषेणैव तत् कृतम् ॥ र्भ्र्स्_४,४।१५ ॥
अतः प्रादुर्भवन् शोको लब्धाप्य् उद्भटतां मुहुः ।
दुरूहाम् एव तनुते गतिं सौख्यस्य काम् अपि ॥ र्भ्र्स्_४,४।१६ ॥
इति श्री-श्री-भक्ति-रसामृत-सिन्धाव् उत्तर-विभागे
गौण-भक्ति-रस-निरूपणे करुण-भक्ति-रस-लहरी चतुर्थी ॥
४।५
रौद्र-भक्ति-रसाख्या
पञ्चम-लहरी
नीता क्रोध-रतिः पुष्टिं विभावाद्यैर् निजोचितैः ।
हृदि भक्त-जनस्यासौ रौद्र-भक्ति-रसो भवेत् ॥ र्भ्र्स्_४,५।१ ॥
कृष्णो हितो ऽहितश् चेति क्रोधस्य विषयस् त्रिधा ।
कृष्णे सखी-जरत्य्-आद्याः क्रोधस्याश्रयतां गताः ।
भक्ताः सर्व-विधा एव हिते चैवाहिते तथा ॥ र्भ्र्स्_४,५।२ ॥
तत्र कृष्णे सख्याः क्रोधः–
सखी-क्रोधे भवेत् सख्याः कृष्णाद् अत्याहिते सति ॥ र्भ्र्स्_४,५।३ ॥
यथा विदग्ध-माधवे (२।३७)
अन्तः-क्लेश-कलङ्किताः किल वयं यामो ऽद्य याम्यां पुरीं
नायं वञ्चन-सञ्चय-प्रणयिनं हासं तथाप्य् उज्झति ।
अस्मिन् सम्पुटिते गभीर-कपटैर् आभीर-पल्ली-विटे
हा मेधाविनि राधिके तव कथं प्रेमा गरीयान् अभूत् ॥ र्भ्र्स्_४,५।४ ॥
तत्र जरत्याः क्रोधः–
क्रोधो जरत्या वध्व्-आदि-सम्बन्धे प्रेक्षिते हरौ ॥ र्भ्र्स्_४,५।५ ॥
यथा–
अरे युवति-तस्कर प्रकटम् एव वध्वाः पटस्
तवोरसि निरीक्ष्यते बत न नेति किं जल्पसि ।
अहो व्रज-निवासिनः शृणुत किं न विक्रोशनं
व्रजेश्वर-सुतेन मे सुत-गृहे ऽग्निर् उत्थापितः ॥ र्भ्र्स्_४,५।६ ॥
गोवर्धनं महा-मल्लं विनान्येषां व्रजौकसाम् ।
सर्वेषाम् एव गोविन्दे रतिः प्रौढा विराजते ॥ र्भ्र्स्_४,५।७ ॥
अथ हितः–
हितस् त्रिधानवहितः साहसी चेर्ष्युर् इत्य् अपि ॥ र्भ्र्स्_४,५।८ ॥
तत्र अनवहितः–
कृष्ण-पालन-कर्तापि तत्-कर्माभिनिवेशतः ।
क्वचित् तत्र प्रमत्तो यः प्रोक्तो ऽनवहितो ऽत्र सः ॥ र्भ्र्स्_४,५।९ ॥
यथा–
उत्तिष्ठ मूढ कुरु मा विलम्बं
वृथैव धिक् पण्डित-मानिनी त्वम् ।
क्रट्यत्-पलाशि-द्वयम् अन्तरा ते
बद्धः सुतो ऽसौ सखि बम्भ्रमीति ॥ र्भ्र्स्_४,५।१० ॥
अथ साहसी–
यः प्रेरको भय-स्थाने साहसी स निगद्यते ॥ र्भ्र्स्_४,५।११ ॥
यथा–
गोविन्दः प्रिय-सुहृदां गिरैव यातस्
तालानां विपिनम् इति स्फुटं निशम्य ।
भ्रू-भेद-स्थपुटित-दृष्टिर् आद्यम् एषां
डिम्भानां व्रज-पति-गेहिनी ददर्श ॥ र्भ्र्स्_४,५।१२ ॥
अथ ईर्ष्युः–
ईर्ष्युर् मान-धना प्रोक्ता प्रौढेर्ष्याक्रान्त-मानसा ॥ र्भ्र्स्_४,५।१३ ॥
यथा–
दुर्मान-मन्थ-मथिते कथयामि किं ते
दूरं प्रयाहि सविधे तव जाज्ज्वलीमि ।
हा धिक् प्रियेण चिकुराञ्चित-पिञ्छ-कोट्या
निर्मञ्छिताग्र-चरणाप्य् अरुणाननासि ॥ र्भ्र्स्_४,५।१४ ॥
अथ अहितः–
अहितः स्याद् द्विधा स्वस्य हरेश् चेति प्रभेदतः ॥ र्भ्र्स्_४,५।१५ ॥
तत्र स्वस्याहितः–
अहितः स्वस्य स स्याद् यः कृष्ण-सम्बन्ध-बाधकः ॥ र्भ्र्स्_४,५।१६ ॥
यथा उद्धव-सन्देशे (७४)–
कृष्णं मुष्णन् अकरुण-बलाद् गोप-नारी-वधार्थी
मा मर्यादाम् यदु-कुल-भुवाम् भिन्धिरे गान्दिनेयः ।
इति उत्तुङ्गा मम मधु-पुरे यात्रया तत्र तासां
वित्रस्तानां परिववलिरे वल्लवीनां विलापाः ॥ र्भ्र्स्_४,५।१७ ॥
अथ हरेर् अहितः–
अहितस् तु हरेस् तस्य वैरि-पक्षो निगद्यते ॥ र्भ्र्स्_४,५।१८ ॥
यथा–
हरौ श्रुति-शिरः-शिखा मणि-मरीचि-नीराजित
स्फुरच्-चरण-पङ्कजे ऽप्य् अवमतिं व्यनक्त्य् अत्र यः ।
अयं क्षिपति पाण्डवः शमन-दण्ड-घोरं हठात्
त्रिर् अस्य मुकुटोपरि स्फुटम् उदीर्य सव्यं पदम् ॥ र्भ्र्स्_४,५।१९ ॥
सोल्लुण्ठ-हास-वक्रोक्ति-कटाक्षानादरादयः ।
कृष्णाहित-हितस्थाः स्युर् अमी उद्दीपना इह ॥ र्भ्र्स्_४,५।२० ॥
हस्त-निस्पेषणं दन्त-घट्टनं रक्त-नेत्रता ।
दष्टौष्ठतातिभ्रू-कुटी भुजास्फालन-ताडनाः ॥ र्भ्र्स्_४,५।२१ ॥
तुष्णीकता नतास्यत्वं निश्वासो भुग्न-दृष्टिता ।
भर्त्सनं मूर्ध-विधूतिर् दृग्-अन्ते पाटल-च्छविः ॥ र्भ्र्स्_४,५।२२ ॥
भ्रू-भेदाधर-कम्पाद्या अनुभावा इहोदिताः ।
अत्र स्तम्भादयः सर्वे प्राकट्यं यान्ति सात्त्विकाः ॥ र्भ्र्स्_४,५।२३ ॥
आवेगो जडता गर्वो निर्वेदो मोह-चापले ।
असूयौग्र्यं तथामर्ष-श्रमाद्या व्यभिचारिणः ॥ र्भ्र्स्_४,५।२४ ॥
अत्र क्रोध-रतिः स्थायी स तु क्रोधस् त्रिधा मतः ।
कोपो मन्युस् तथा रोषस् तत्र कोपस् तु शत्रु-गः ॥ र्भ्र्स्_४,५।२५ ॥
मन्युर् बन्धुषु ते पूज्य-सम-न्यूनास् त्रिधोदिताः ।
रोषस् तु दयिते स्त्रीणाम् अतो व्यभिचरत्य् असौ ॥ र्भ्र्स्_४,५।२६ ॥
हस्त-पेषादयः कोपे मन्यौ तुष्णीकतादयः ।
दृग्-अन्त-पाटलत्वाद्या रोषे तु कथिताः क्रियाः ॥ र्भ्र्स्_४,५।२७ ॥
तत्र वैरिणि, यथा–
निरुध्य पुरम् उन्मदे हरिम् अगाध-सत्त्वाश्रयं
मृधे मगध-भूपतौ किम् अपि वक्त्रम् आक्रोशति ।
दृशं कवलित-द्विषद्-विसर-जाङ्गले नुनोद
दहद्-इङ्गल-प्रवल-पिङ्गलां लाङ्गली* ॥ र्भ्र्स्_४,५।२८ ॥
{*थ्रेए स्य्ल्लब्लेस् मिस्सिन्ग् इन् थे लस्त् लिने। चोप्यिस्त् एर्रोर् ओर् त्य्पो?}
पूज्यो, यथा विदग्ध-माधवे (२।२२)–
क्रोशन्त्यां कर-पल्लवेन बलवान् सद्यः पिधत्ते मुखं
धावन्त्यां भय-भाजि विस्तृत-भुजो रुन्धे पुरः पद्धतिम् ।
पादान्ते विलुठत्य् असौ मयि मुहुर् दष्टाधरायां रुषा
मातश् चण्डि मया शिखण्ड-मुकुटाद् आत्माभिरक्ष्यः कथम् ॥ र्भ्र्स्_४,५।२९ ॥
समे, यथा–
ज्वलति दुर्मुखि मर्मणि मुर्मुरस्
तव गिरा जटिले निटिले च मे ।
गिरिधरः स्पृशति स्म कदा मदाद्
दुहितरं दुहितुर् मम पामरि ॥ र्भ्र्स्_४,५।३० ॥
न्यूने, यथा–
हन्त स्वकीय-कुच-मूर्ध्नि मनोहरो ऽयं
हारश् चकास्ति हरि-कण्ठ-तटी-चरिष्णुः ।
भोः पश्यत स्वकुल-कज्जल-मञ्जरीयं
कुटेन मां तद् अपि वञ्चयते वधूटी ॥ र्भ्र्स्_४,५।३१ ॥
अस्मिन् न तादृशो मन्यौ वर्तते रत्य्-अनुग्रहः ।
उदाहरण-मात्राय तथाप्य् एष निदर्शितः ॥ र्भ्र्स्_४,५।३२ ॥
क्रोधाश्रयाणां शत्रूणां चैद्यादीनां स्वभावतः ।
क्रोधो रति-विनाभावान् न भक्ति-रसतां व्रजेत् ॥ र्भ्र्स्_४,५।३३ ॥
इति श्री-श्री-भक्ति-रसामृत-सिन्धाव् उत्तर-विभागे
गौण-भक्ति-रस-निरूपणे रौद्र-भक्ति-रस-लहरी पञ्चमी ॥
[४।६]
भयानक-भक्ति-रसाख्या
षष्ठ-लहरी
वक्ष्यमाणैर् विभावाद्यैः पुष्टिं भय-रतिर् गता ।
भयानकाभिधो भक्ति-रसो धीरैर् उदीर्यते ॥ र्भ्र्स्_४,६।१ ॥
कृष्णश् च दारुणाश् चेति तस्मिन्न् आलम्बना द्विधा ।
अनुकम्प्येषु सागस्सु कृष्णस् तस्य च बन्धुषु ॥ र्भ्र्स्_४,६।२ ॥
दारुणाः स्नेहतः शश्वत्-तद्-अनिष्ठाप्ति-दर्शिषु ।
दर्शनाच् छ्रवणाच् चेति स्मरणाच् च प्रकीर्तिताः ॥ र्भ्र्स्_४,६।३ ॥
तत्र अनुकम्प्येषु कृष्णो, यथा–
किं शुष्यद्-वदनो ऽपि मुञ्च खचितं चित्ते पृथुं वेपथुं
विश्वस्य प्रकृतिं भजस्व न मनाग् अप्य् अस्ति मन्तुं तव ।
उष्म-म्रक्षितम् ऋक्ष-राज रभसाद् विस्तीर्य वीर्यं त्वया
पृथ्वी प्रत्युत युद्ध-कौतुक-मयी सेवैव मे निर्मिता ॥ र्भ्र्स्_४,६।४ ॥
यथा वा–
मुर-मथन पुरस् ते को भुजङ्गस् तपस्वी
लघु-हरम् इति कार्षीर् मा स्म दीनाय मन्युम् ।
गुरुर् अयम् अपराधस् तथ्यम् अज्ञानतो ऽभूद्
अशरणम् अतिमूढं रक्ष रक्ष प्रसीद ॥ र्भ्र्स्_४,६।५ ॥
बन्धुषु दारुणा दर्शनाद्, यथा–
हा किं करोमि तरलं भवनान्तराले
गोपेन्द्र गोपय बलाद् उपरुध्य बालम् ।
क्ष्मा-मण्डलेन सह चञ्चलयन् मनो मे
शृङ्गाणि लङ्घयति पश्य तुरङ्ग-दैत्यः ॥ र्भ्र्स्_४,६।६ ॥
श्रवणाद्, यथा–
शृण्वन्ती तुरग-दानवं रुषा
गोकुलं किल विशन्तम् उद्धुरम् ।
द्राग् अभूत् तनय-रक्षणाकुला
शुष्यद्-आस्य-जलजा व्रजेश्वरी ॥ र्भ्र्स्_४,६।७ ॥
स्मरणाद्, यथा–
विरम विरम मातः पूतनायाः प्रसङ्गात्
तनुम् इयम् अधुनापि स्मर्यमाणा धुनोति ।
कवलयितुम् इवान्धीकृत्य बालं घुरन्ती
वपुर् अतिपुरुषं या घोरम् आविश्चकार ॥ र्भ्र्स्_४,६।८ ॥
विभावस्य भ्रू-कुट्य्-आद्यास् तस्मिन्न् उद्दीपना मताः ।
मुख-शोषणम् उच्छ्वासः परावृत्य विलोकनम् ॥ र्भ्र्स्_४,६।९ ॥
स्व-सङ्गोपनम् उद्घूर्णा शरणान्वेषणं तथा ।
क्रोशनाद्याः क्रियाश् चात्र सात्त्विकाश् चाश्रु-वर्जिताः ॥ र्भ्र्स्_४,६।१० ॥
इह सन्त्रास-मरण-चापलावेग-दीनताः ।
विषाद-मोहापस्मार-शङ्काद्या व्यभिचारिणः ॥ र्भ्र्स्_४,६।११ ॥
अस्मिन् भग्न-रतिः स्थायी भावः स्याद् अपराधतः ।
भीषणेभ्यश् च तत्र स्याद् बहुधैवापराधिता ॥ र्भ्र्स्_४,६।१२ ॥
तज्-जा भीर् नापरत्र स्याद् अनुग्राह्य-जनान् विना ।
आकृत्या ये प्रकृत्या ये ये प्रभावेण भीषणाः ॥ र्भ्र्स्_४,६।१३ ॥
एतद्-आलम्बना भीतिः केवल-प्रेम-शालिषु ।
नारी-बालादिषु तथा प्रायेणात्रोपजायते ॥ र्भ्र्स्_४,६।१४ ॥
आकृत्या पूतनाद्याः स्युः प्रकृत्या दुष्ट-भू-भुजः ।
भीषणास् तु प्रभावेण सुरेन्द्र-गिरिशादयः ॥ र्भ्र्स्_४,६।१५ ॥
सदा भगवतो भीतिं गता आत्यन्तिकीम् अपि ।
कंसाद्या रति-शून्यत्वाद् अत्र नालम्बना मताः ॥ र्भ्र्स्_४,६।१६ ॥
इति श्री-श्री-भक्ति-रसामृत-सिन्धाव् उत्तर-विभागे
गौण-भक्ति-रस-निरूपणे भयानक-भक्ति-रस-लहरी षष्ठी ॥
[४।७]
बीभत्स-भक्ति-रसाख्या
सप्तम-लहरी
पुष्टिं निज-विभावाद्यैर् जुगुप्सा-रतिर् आगता ।
असौ भक्ति-रसो धीरैर् बीभत्साख्य इतीर्यते ॥ र्भ्र्स्_४,७।१ ॥
अस्मिन्न् आश्रित-शान्ताद्या धीरैर् आलम्बना मताः ॥ र्भ्र्स्_४,७।२ ॥
यथा–
पाण्डित्यं रत-हिण्डकाध्वनि गतो यः काम-दीक्षा-व्रती
कुर्वन् पूर्वम् अशेष-षिड्ग-नगरी साम्राज्य-चर्याम् अभूत् ।
चित्रं सो ऽयम् उदीरयन् हरि-गुणान् उद्बाष्प-दृष्टिर् जनो
दृष्टे स्त्री-वदने विकूणित-मुखो विष्टभ्य निष्ठीवति ॥ र्भ्र्स्_४,७।३ ॥
अत्र निष्ठीवनं वक्त्र-कूणनं घ्राण-संवृतिः ।
धावनं कम्प-पुलक-प्रस्वेदाद्याश् च विक्रियाः ॥ र्भ्र्स्_४,७।४ ॥
इह ग्लानि-श्रमोन्माद-मोह-निर्वेद-दीनताः ।
विषाद-चापलावेग-जाड्याद्यो व्यभिचारिणः ॥ र्भ्र्स्_४,७।५ ॥
जुगुप्सा-रतिर् अत्र स्यात् स्थायी सा च विवेकजा ।
प्रायिकी चेति कथिता जुगुप्सा द्वि-विधा बुधैः ॥ र्भ्र्स्_४,७।६ ॥
तत्र विवेकजा–
जात-कृष्ण-रतेर् भक्त-विशेषस्य तु कस्यचित् ।
विवेकोत्था तु देहादौ जुगुप्सा स्याद् विवेकजा ॥ र्भ्र्स्_४,७।७ ॥
यथा–
घन-रुधिर-मये त्वचा पिनद्धे
पिशित-विमिश्रित-विस्र-गन्ध-भाजि ।
कथम् इह रमतां बुधः शरीरे
भगवति हन्त रतेर् लवे ऽप्य् उदीर्णे ॥ र्भ्र्स्_४,७।८ ॥
अथ प्रायिकी–
अमेध्य-पूत्य्-अनुभवात् सर्वेषाम् एव सर्वतः ।
या प्रायो जायते सेयं जुगुप्सा प्रायिकी मता ॥ र्भ्र्स्_४,७।९ ॥
यथा–
असृङ्-मूत्राकीर्णे घन-शमल-पङ्क-व्यतिकरे
वसन्न् एष क्लिन्नो जड-तनुर् अहं मातुर् उदरे ।
लभे चेतः-क्षोभं तव भजन-कर्माक्षमतया
तद् अस्मिन् कंसारे कुरु मयि कृपा-सागर कृपाम् ॥ र्भ्र्स्_४,७।१० ॥
यथा वा–
घ्राणोद्घूर्णक-पूत-गन्धि-विकटे कीटाकुले देहली-
स्रस्त-व्याधित-यूथ-गूथ-घटना-निर्धूत-नेत्रायुषि ।
कारा-नामनि हन्त मागध-यमेनामी वयं नारके
क्षिप्तास् ते स्मृतिम् आकलय्य नरक-ध्वंसिन्न् इह प्राणिमः ॥ र्भ्र्स्_४,७।११ ॥
लब्ध-कृष्ण-रतेर् एव सुष्ठु पूतं मनः सदा ।
क्षुभ्यत्य् अहृद्य् अलेशे ऽपि ततो ऽस्यां रत्य्-अनुग्रहः ॥ र्भ्र्स्_४,७।१२ ॥
हास्यादीनां रसत्वं यद् गौणत्वेनापि कीर्तितम् ।
प्राचां मतानुसारेण तद् विज्ञेयं मनीषिभिः ॥ र्भ्र्स्_४,७।१३ ॥
अमी पञ्चैव शान्ताद्या हरेर् भक्ति-रसा मताः ।
एषु हास्यादयः प्रायो बिभ्रति व्यभिचारिताम् ॥ र्भ्र्स्_४,७।१४ ॥
इति श्री-श्री-भक्ति-रसामृत-सिन्धाव् उत्तर-विभागे
गौण-भक्ति-रस-निरूपणे बीभत्स-भक्ति-रस-लहरी सप्तमी ॥
[४।८]
रसानां मैत्री-वैर-स्थिति-नाम्नी
अष्टम-लहरी
अथामीषां क्रमेणैव शान्तादीनां परस्परम् ।
मित्रत्वं शात्रवत्वं च रसानाम् अभिधीयते ॥ र्भ्र्स्_४,८।१ ॥
शान्तस्य प्रीत-बीभत्स-धर्म-वीराः सुहृद्-वराः ।
अद्भुतश् चैष प्रीतादिषु चतुःष्व् अपि ॥ र्भ्र्स्_४,८।२ ॥
द्विषन्न् अस्य शुचिर् युद्धवीरो रौद्रो भयानकः ॥ र्भ्र्स्_४,८।३ ॥
सुहृत्-प्रीतस्य बीभत्सः शान्तो वीर-द्वयं तथा ।
वैरी शुचिर् युद्ध-वीरो रौद्रश् चैक-विभावकः ॥ र्भ्र्स्_४,८।४ ॥
प्रेयसस् तु शुचिर् हास्यो युद्ध-वीरः सुहृद्-वराः ।
द्विषो वत्सल-बीभत्स-रौद्रा भीष्मश् च पूर्ववत् ॥ र्भ्र्स्_४,८।५ ॥
वत्सलस्य सुहृद्-धास्यः करुणो भीष्म-भित् तथा ।
शत्रुः शुचिर् युद्ध-वीरः प्रीतो रौद्रश् च पूर्ववत् ॥ र्भ्र्स्_४,८।६ ॥
शुचेर् हास्यस् तथा प्रेयान् सुहृद् अस्य प्रकीर्तितः ।
द्विषो वत्सल-बीभत्स-शान्त-रौद्र-भयानकाः ।
प्राहुर् एके ऽस्य सुहृदं वीर-युग्मं परे रिपुम् ॥ र्भ्र्स्_४,८।७ ॥
मित्रं हास्यस्य बीभत्सः शुचिः प्रेयान् सवत्सलः ।
प्रतिपक्षस् तु करुणस् तथा प्रोक्तो भयानकः ॥ र्भ्र्स्_४,८।८ ॥
अद्भुतस्य सुहृद् वीरः पञ्च शान्तादयस् तथा ।
प्रतिपक्षो भवेद् अस्य रौद्रो बीभत्स एव च ॥ र्भ्र्स्_४,८।९ ॥
वीरस्य त्व् अद्भुतो हास्यः प्रेयान् प्रीतिस् तथा सुहृत् ।
भयानको विपक्षो ऽस्य कस्यचिच् छान्त एव च ॥ र्भ्र्स्_४,८।१० ॥
करुणस्य सुहृद्-रौद्रो वत्सलश् च विलोक्यते ।
वैरी हास्यो ऽस्य सम्भोग-शृङ्गारश् चाद्भुतस् तथा ॥ र्भ्र्स्_४,८।११ ॥
रौद्रस्य करुणः प्रोक्तो वीरश् चापि सुहृद्-वरः ।
प्रतिपक्षस् तु हास्ये ऽस्य शृङ्गारो भीषणो ऽपि च ॥ र्भ्र्स्_४,८।१२ ॥
भयानकस्य बीभत्सः करुणश् च सुहृद्-वरः ।
द्विषन्तु वीर-शृङ्गार-हास्य-रौद्राः प्रकीर्तिताः ॥ र्भ्र्स्_४,८।१३ ॥
बीभत्सस्य भवेच् छान्तो हास्यः प्रीतिस् तथा सुहृत् ।
शत्रुः शुचिस् तथा प्रेयान् ज्ञेया युक्त्या परे च ते ॥ र्भ्र्स्_४,८।१४ ॥
तत्र सुहृत्-कृत्यम्–
कथितेभ्यः परे ये स्युस् ते तटस्थाः सतां मताः ॥ र्भ्र्स्_४,८।१५ ॥
सुहृदा मिश्रणां सम्यग् आस्वादं कुरुते रसम् ॥ र्भ्र्स्_४,८।१६ ॥
द्वयोस् तु मिश्रणे साम्यं दुःशकं स्यात् तुला-धृतम् ।
तस्माद् अङ्गाङ्गि-भावेन मेलनं विदुषां मतम् ॥ र्भ्र्स्_४,८।१७ ॥
भवेन् मुख्यो ऽथ वा गौणो रसो ऽङ्गी किल यत्र यः ।
कर्तव्यं तत्र तस्याङ्गं सुहृद् एव रसो बुधैः ॥ र्भ्र्स्_४,८।१८ ॥
अथाङ्गित्वं प्रथमतो मुख्यानाम् इह लिख्यते ।
अङ्गतां यत्र सुहृदो मुख्या गौणाश् च बिभ्रति ॥ र्भ्र्स्_४,८।१९ ॥
तत्र शान्ते ऽङ्गिनि प्रीतस्याङ्गता, यथा–
जीव-स्फुलिङ्ग-वह्नेर् महसो घन-चित्-स्वरूपस्य ।
तस्य पदाम्बुज-युगलं किं वा संवाहयिष्यामि ॥ र्भ्र्स्_४,८।२० ॥
अत्र मुख्ये ऽङ्गिनि मुख्यस्याङ्गता ।
तत्रैव बीभत्सस्य, यथा–
अहम् इह कफ-शुक्र-शोणितानां
पृथु-कुतुपे कुतुकी रतः शरीरे ।
शिव शिव परमात्मनो दुरात्मा
सुख-वपुषः स्मरणे ऽपि मन्थरो ऽस्मि ॥ र्भ्र्स्_४,८।२१ ॥
अत्र मुख्य एव गौणस्य ।
तत्रैव प्रीतस्याद्भुत-बीभत्सयोश् च, यथा–
हित्वास्मिन् पिशितोपनद्ध-रुधिर-क्लिन्ने मुदं विग्रहे
प्रीत्य्-उत्सिक्त-मनाः कदाहम् असकृद्-दुस्तर्क-चर्यास्पदम् ।
आसीनं पुरटासनोपरि परं ब्रह्माम्बुद-श्यामलं
सेविष्ये चल-चारु-चामर-मरुत्-सञ्चार चातुर्यतः ॥ र्भ्र्स्_४,८।२२ ॥
अत्र मुख्य एव मुख्यस्य गौणयोश् च ।
अथ प्रीते शान्तस्य, यथा–
निरविद्यतया सपद्य् अहं
निरवद्यः प्रतिपद्य-माधुरीम् ।
अरविन्द-विलोचनं कदा
प्रभुमिन्दीवर-सुन्दरं भजे ॥ र्भ्र्स्_४,८।२३ ॥
अत्र मुख्ये मुख्यस्य ।
तत्रैव बीभत्सस्य, यथा–
स्मरन् प्रभु-पादाम्भोजं नटन्न् अटति वैष्णवः ।
यस् तु दृष्ट्या पद्मिनीनाम् अपि सुष्ठु हृणीयते ॥ र्भ्र्स्_४,८।२४ ॥
अत्र मुख्ये गौणस्य ।
तत्रैव बीभत्स-शान्त-वीराणाम्, यथा–
तनोति मुख-विक्रियां युवति-सङ्ग-रङ्गोदये
न तृप्यति न सर्वतः सुख-मये समाधाव् अपि ।
न सिद्धिषु च लालसां वहति लभ्यमानास्व् अपि
प्रभो तव पदार्चने परम् उपैति तृष्णां मनः ॥ र्भ्र्स्_४,८।२५ ॥
अत्र मुख्ये मुख्यस्य गौणयोश् च ।
अथ प्रेयसि शुचेर्, यथा–
धन्यानां किल मूर्धन्याः सुबलामुर् व्रजाबलाः ।
अधरं पिञ्छ-चूडस्य चलाश् चुलूकयन्ति याः ॥ र्भ्र्स्_४,८।२६ ॥
अत्र मुख्ये मुख्यस्य ।
तत्रैव हासस्य, यथा–
दृशोस् तरलितैर् अलं व्रज निवृत्य मुग्धे व्रजं
वितर्कयसि मां यथा न हि तथास्मि किं भूरिणा ।
इतीरयति माधवे नव-विलासिनीं छद्मना
ददर्श सुबलो बलद्-विकच-दृष्टिर् अस्याननम् ॥ र्भ्र्स्_४,८।२७ ॥
अत्र मुख्ये गौणस्य ।
तत्रैव शुचिहास्ययोर्, यथा–
मिहिर-दुहितुर् उद्यद्-वञ्जुलं मञ्जु-तीरं
प्रविशति सुबलो ऽयं राधिका-वेष-गूढः ।
स-रभसम् अभिपश्यन् कृष्णम् अभ्युत्थितं यः
स्मित-विकशित-गण्डं स्वीयम् आस्यं वृणोति ॥ र्भ्र्स्_४,८।२८ ॥
अत्र मुख्ये मुख्य-गौणयोः ।
अथ वत्सले करुणस्य–
निरातपत्रः कान्तारे सन्ततं मुक्त-पादुकः ।
वत्सान् अवति वत्सो मे हन्त सन्तप्यते मनः ॥ र्भ्र्स्_४,८।२९ ॥
अत्र मुख्ये गौणस्य ।
तत्रैव हास्यस्य, यथा–
पुत्रस् ते नवनीत-पिण्डम् अतनुं मुष्णन् ममान्तर्-गृहाद्
विन्यस्यापससार तस्य कणिकां निद्राण-डिम्भानने ।
इत्य् उक्ता कुल-वृद्धया सुत-मुखे दृष्टिं विभुग्न-भ्रुणि
स्मेरां निक्षिपती सदा भवतु वः क्षेमाय गोष्ठेश्वरी ॥ र्भ्र्स्_४,८।३० ॥
अत्रापि मुख्ये गौणस्य ।
तत्रैव भयानकाद्भुत-हास्य-करुणानाम्, यथा–
कम्प्रा स्वेदिनि चूर्ण-कुन्तल-तटे स्फारेक्षणा तुङ्गिते
सव्ये दोष्णि विकाशि-गण्ड-फलका लीलास्य-भङ्गी-शते ।
बिभ्राणस्य हरेर् गिरीन्द्रम् उदयद्-बाष्पा चिरोर्ध्व-स्थितौ
पातु प्रस्नव-सिच्यमान-सिचया विश्वं व्रजाधीश्वरी ॥ र्भ्र्स्_४,८।३१ ॥
अत्रापि मुख्ये चतूर्णां गौणानाम् ।
केवले वत्सले नास्ति मुख्यस्य खलु सौहृदम् ।
अतो ऽत्र वत्सले तस्य नतरां लिखिताङ्गता ॥ र्भ्र्स्_४,८।३२ ॥
अथ उज्ज्वले प्रेयसो, यथा–
मद्-वेष-शीलित-तनोः सुबलस्य पश्य
विन्यस्य मञ्जु-भुज-मूर्ध्नि भुजं मुकुन्दः ।
रोमाञ्च-कञ्चुक-जुषः स्फुटम् अस्य कर्णे
सन्देशम् अर्पयति तन्वि मद्-अर्थम् एव ॥ र्भ्र्स्_४,८।३३ ॥
अत्र मुख्ये मुख्यस्य ।
तत्रैव हास्यस्य, यथा–
स्वसास्मि तव निर्दये परिचिनोषि न त्वं कुतः
कुरु प्रणय-निर्भरं मम कृशाङ्गि कण्ठ-ग्रहम् ।
इति ब्रुवति पेशलं युवति-वेष-गूढे हरौ
कृतं स्मितम् अभिज्ञया गुरु-पुरस् तदा राधया ॥ र्भ्र्स्_४,८।३४ ॥
अत्र मुख्ये गौणस्य ।
तत्रैव प्रेयो-वीरयोर् यथा–
मुकुन्दो ऽयं चन्द्रावलि-वदन-चन्द्रे चटुलभे
स्मर-स्मेराम् आराद् दृशम् असकलाम् अर्पयति च ।
भुजाम् अंसे सख्युः पुलकिनि दधानः फनि-निभाम्
इभारि-क्ष्वेडाभिर् वृष-दनुजम् उद्योजयति च ॥ र्भ्र्स्_४,८।३५ ॥
अत्र मुख्ये मुख्य-गौणयोः ।
अथ गौणानाम् अङ्गिता–
हास्यादीनां तु गौणानां यद्-उदाहरणं कृतम् ।
तेनैषाम् अङ्गिता व्यक्ता मुख्यानां च तथाङ्गता ।
तथाप्य् अल्प-विशेषाय किञ्चिद् एव विलिख्यते ॥ र्भ्र्स्_४,८।३६ ॥
अथ हास्ये ऽङ्गिनि शुचेर् अङ्गता, यथा–
मदनान्धतया त्रि-वक्रया
प्रसभं पीत-पटाञ्चले धृते ।
अदधाद् विनतं जनाग्रतो
हरिर् उत्फुल्ल-कपोलम् आननम् ॥ र्भ्र्स्_४,८।३७ ॥
अत्र गौणे ऽङ्गिनि मुख्यस्याङ्गता ।
वीरे प्रेयसो, यथा–
सेनान्यं विजितम् अवेक्ष्य भद्रसेनं
मां योद्धुं मिलसि पुरः कथं विशाल ।
रामाणां शतम् अपि नोद्भटोरु-धामा
श्रीदामा गणयति रे त्वम् अत्र को ऽसि ॥ र्भ्र्स्_४,८।३८ ॥
अत्रापि गौणे ऽङ्गिनि मुख्यस्य ।
रौद्रे प्रेयो-वीरयोर्, यथा–
यदुनन्दन निन्दनोद्धतं
शिशुपालं समरे जिघांसुभिः ।
अतिलोहित-लोचनोत्पलैर्
जगृहे पाण्डु-सुतैर् वरायुधम् ॥ र्भ्र्स्_४,८।३९ ॥
अत्र गौणे मुख्य-गौणयोः ।
अद्भुते प्रेयो-वीर-हास्यानाम्, यथा–
मित्राणीक-वृतं गदायुधि गुरुं-मन्यं प्रलम्ब-द्विषं
यष्ट्या दुर्बलया विजित्य पुरतः सोल्लुण्ठम् उद्गायतः ।
श्रीदाम्नः किल वीक्ष्य केलि-समराटोपोत्सवे पाटवं
कृष्णः फुल्ल-कपोलकः पुलकवान् विस्फार-दृष्टिर् बभौ ॥ र्भ्र्स्_४,८।४० ॥
अत्र गौणे मुख्यस्य गौणयोश् च ।
एवम् अन्यस्य गौणस्य ज्ञेया कविभिर् अङ्गिता ।
तथा च मुख्य-गौणानां रसानाम् अङ्गतापि च ॥ र्भ्र्स्_४,८।४१ ॥
सो ऽङ्गी सर्वातिगो यः स्यान् मुख्यो गौणो ऽथवा रसः ।
स एवाङ्गं भवेद् अङ्गि-पोषी सञ्चारितां व्रजन् ॥ र्भ्र्स्_४,८।४२ ॥
तथा च नाट्याचार्याः पठन्ति–
एक एव भवेत् स्थायी रसो मुख्यतमो हि यः ।
रसास् तद्-अनुयायित्वाद् अन्ये स्युर् व्यभिचारिणः ॥ र्भ्र्स्_४,८।४३ ॥
श्री-विष्णु-धर्मोत्तरे च–
रसानां समवेतानां यस्य रूपं भवेद् बहु ।
स मन्तव्यो रसः स्थायी शेषाः सङ्चारिणो मताः ॥ र्भ्र्स्_४,८।४४ ॥
स्तोकाद् विभावनाज् जातः सम्प्राप्य व्यभिचारिताम् ।
पुष्णन् निज-प्रभुं मुख्यं गौणस् तत्रैव लीयते ॥ र्भ्र्स्_४,८।४५ ॥
प्रोद्यन् विभावनोत्कर्षात् पुष्टिं मुख्येन लम्भितः ।
कुञ्चता निज-नाथेन गौणो ऽप्य् अङ्गित्वम् अश्नुते ॥ र्भ्र्स्_४,८।४६ ॥
मुख्यस् त्व् अङ्गत्वम् आसाद्य पुष्णन्न् इन्द्रम् उपेन्द्रवत् ।
गौणम् एवाङ्गिनं कृत्वा निगूढ-निज-वैभवः ॥ र्भ्र्स्_४,८।४७ ॥
अनादि-वासनोद्भास-वासिते भक्त-चेतसि ।
भात्य् एव न तु लीनः स्याद् एष सञ्चारि-गौणवत् ॥ र्भ्र्स्_४,८।४८ ॥
अङ्गी मुख्यः स्वम् अत्राङ्गैर् भावैस् तैर् अभिवर्धयन् ।
सजातीयैर् विजातीयैः स्वतन्त्रः सन् विराजते ॥ र्भ्र्स्_४,८।४९ ॥
यस्य मुख्यस्य यो भक्तो भवेन् नित्य-निजाश्रयः ।
अङ्गी स एव तत्र स्यान् मुख्यो ऽप्य् अन्यो ऽङ्गतां व्रजेत् ॥ र्भ्र्स्_४,८।५० ॥
किं च–
आस्वादोद्रेक-हेतुत्वम् अङ्गस्याङ्गत्वम् अङ्गिनि ।
तद् विना तस्य सम्पातो वैफल्यायैव कल्पते ॥ र्भ्र्स्_४,८।५१ ॥
यथा मृष्ट-रसालायां यवसादेः कथञ्चन ।
तच्-चर्वणे भवेद् एव सतृणाभ्यवहारिता ॥ र्भ्र्स्_४,८।५२ ॥
अथ वैरि-कृत्यम्–
जनयत्य् एव वैरस्यं रसानां वैरिणा युतिः ।
सुमृष्ट-पानकादीनां क्षार-तिक्तादिना यथा ॥ र्भ्र्स्_४,८।५३ ॥
यथा हि–
ब्रह्मिष्ठाया निष्फलो मे व्यतीतः
कालो भूयान् हा समाधि-व्रतेन ।
सान्द्रानन्दं तन् मया ब्रह्म मूर्तं
कोणेनाक्ष्णः साचि-सव्यस्य नैक्षि ॥ र्भ्र्स्_४,८।५४ ॥
तत्र शान्तस्योज्ज्वलेन वैरस्यम् ।
क्षणम् अपि पितृ-कोटि-वत्सलं तं
सुर-मुनि-वन्दित-पादम् इन्दिरेशम् ।
अभिलषति वराङ्गना-नखाङ्कैः
प्रभुम् ईक्षितं मनो मे ॥ र्भ्र्स्_४,८।५५ ॥
तत्र प्रीतस्योज्ज्वलेनैव ।
दोर्भ्याम् अर्गल-दीर्घाभ्यां सखे परिरभस्व माम् ।
शिरः कृष्ण तवाघ्राय विहरिष्ये ततस् त्वया ॥ र्भ्र्स्_४,८।५६ ॥
अत्र प्रेयसो वत्सलेन ।
यं समस्त-निगमाः परमेशं
सात्वतास् तु भगवन्तम् उशन्ति ।
तत् सुतेति बत साहसिकीं त्वां
व्याजि-हीर्षतु कथं मम जिह्वा ॥ र्भ्र्स्_४,८।५७ ॥
अत्र वत्सलस्य प्रीतेन ।
तडिद्-विलास-तरला नव-यौवन-सम्पदः ।
अद्यैव दूति तेन त्वं मया रमय माधवम् ॥ र्भ्र्स्_४,८।५८ ॥
अत्रोज्ज्वलस्य शान्तेन ।
चिरं जीवेति संयुज्य काचिद् आशीर्भिर् अच्युतम् ।
कैलास-स्था विलासेन कामुकी परिषष्वजे ॥ र्भ्र्स्_४,८।५९ ॥
अत्र शुचेर् वत्सलेन ।
शुचेः सम्बन्ध-गन्धो ऽपि कथञ्चिद् यदि वत्सले ।
क्वचिद् भवेत् ततः सुष्ठु वैरस्यायैव कल्पते ॥ र्भ्र्स्_४,८।६० ॥
पिशितासृङ्-मयी नाहं सत्यम् अस्मि तवोचिता ।
स्वापाङ्ग-बिद्धां श्यामाङ्ग कृपयाङ्गी-कुरुष्व माम् ॥ र्भ्र्स्_४,८।६१ ॥
अत्र शुचेर् बीभत्सेन ।
एवम् अन्यापि विज्ञेया प्राज्ञै रस-विरोधिता ।
प्रायेणेयं रसाभास-कक्षायां पर्यवस्यति ॥ र्भ्र्स्_४,८।६२ ॥
किं च–
द्वायोर् एकतरस्येह बाध्यत्वेनोपवर्णने ।
स्मर्यमाणतयाप्य् उक्तौ साम्येन वचने ऽपि च ॥ र्भ्र्स्_४,८।६३ ॥
रसान्तरेण व्यवधौ तट-स्थेन प्रियेण वा ।
विषयाश्रय-भेदे च गौणेन द्विषता सह ।
इत्य् आदिषु न वैरस्यं वैरिणो जनयेद् युतिः ॥ र्भ्र्स्_४,८।६४ ॥
तत्र एकतरस्य बाध्यत्वेन वर्णने, यथा विदग्ध-माधवे (२।१८)–
प्रत्याहृत्य मुनिः क्षणं विषयतो यस्मिन् मनो धित्सते
बालासौ विषयेषु धित्सति ततः प्रत्याहरन्ती मनः ।
यस्य स्फूर्ति-लवाय हन्त हृदये योगी सुमुत्कण्ठते
मुग्धेयं किल तस्य पश्य हृदयान् निष्क्रान्तिम् आकाङ्क्षति ॥ र्भ्र्स्_४,८।६५ ॥
बाध्यत्वम् अत्र शान्तस्य शुचेर् उत्कर्ष-वर्णनात् ॥ र्भ्र्स्_४,८।६६ ॥
स्मर्यमाणत्वे, यथा–
स एष वैहासिकता-विनोदैर्
व्रजस्य हासोद्गम-संविधाता ।
फणीश्वरेणाद्य विकृष्यमाणः
करोति हा नः परिदेवनानि ॥ र्भ्र्स्_४,८।६७ ॥
साम्येन वचने, यथा–
विश्रान्त-षोडश-कला निर्विकल्पा निरावृतिः ।
सुखात्मा भवती राधे ब्रह्म-विद्येव राजते ॥ र्भ्र्स्_४,८।६८ ॥
यथा वा–
राधा शान्तिर् इवोन्निद्रं निर्निमेषेक्षणं च माम् ।
कुर्वती ध्यान-लग्नं च वासयत्य् अद्रि-कन्दरे ॥ र्भ्र्स्_४,८।६९ ॥
वसान्तरेण व्यवधौ, यथा–
त्वं कासि शान्ता किम् इहान्तरीक्षे
द्रष्टुं परं ब्रह्म कुतस् तताक्षी ।
अस्यातिरूपात् किम् इवाकुलात्मा
रम्भे समाविश्य भिदा स्मरेण ॥ र्भ्र्स्_४,८।७० ॥
अत्राद्भुतेन व्यवधिः ।
विषय-भिन्नत्वे, यथा श्री-दशमे (१०।६०।४५)–
त्वक्-श्मश्रु-रोम-नख-केश-पिनद्धम् अन्तर्
मांसास्थि-रक्त-कृमि-विट्-कफ-पित्त-वातम् ।
जीवच्-छवं भजति कान्तम् अति-विमूढा
या ते पदाब्ज-मकरन्दम् अजिघ्रती स्त्री ॥ र्भ्र्स्_४,८।७१ ॥
यथा वा विदग्ध-माधवे (२।३१)–
तस्याः कान्त-द्युतिनि वदने मञ्जुले चाक्षि-युग्मे
तत्रास्माकं यद्-अवधि सखे दृष्टिर् एषा निविष्टा ।
सत्यं ब्रूमस् तद्-अवधि भवेद् इन्दुम् इन्दीवरं च
स्मारं स्मारं मुख-कुटिलता-कारिणीयं हृणीया ॥ र्भ्र्स्_४,८।७२ ॥
उभयत्र शुचि-बीभत्सयोः ।
आश्रय-भिन्नत्वे, यथा–
विजयिनम् अजितः विलोक्य रङ्ग-
स्थल-भुवि सम्भृत-सांयुगीन-लीलम् ।
पशुप-सवयसां वपूंषि भेजुः
पुलक-कुलं द्विषतां तु कालिमानम् ॥ र्भ्र्स्_४,८।७३ ॥
अत्र वीर-भयानकयोः ।
विषयाश्रय-भेदे ऽपि मुख्येन द्विषता सह ।
सङ्गतिः किल मुख्यस्य वैरस्यायैव जायते ॥ र्भ्र्स्_४,८।७४ ॥
तत्र विषय-भेदे, यथा–
विमोचयार्गलाबन्धं विलम्बं तात नाचर ।
यामि काश्य-गृहं यूना मनः श्यामेन मे हृतम् ॥ र्भ्र्स्_४,८।७५ ॥
अत्र शुचेः प्रीतेन ।
आश्रय-भेदे, यथा–
रुक्मिणी-कुच-काश्मीर-पङ्किलोरः-स्थलं कदा ।
सदानन्दं परं ब्रह्म दृष्ट्या सेविष्यते मया ॥ र्भ्र्स्_४,८।७६ ॥
अत्र शान्तस्य शुचिना ।
अनुरक्त-धियो भक्ताः केचन ज्ञान-वर्त्मनि ।
शान्तस्याश्रय-भिन्नत्वे वैरस्यं नानुमन्वते ॥ र्भ्र्स्_४,८।७७ ॥
किं च–
भृत्ययोर् नायकस्येव निसर्ग-द्वेषिणोर् अपि ।
अङ्गयोर् अङ्गिनः पुष्ट्यै भवेद् एकत्र सङ्गतिः ॥ र्भ्र्स्_४,८।७८ ॥
यथा–
कुमारस् ते मल्ली-कुसुम-सुकुमारः प्रियतमे
गरिष्ठो ऽयं केशी गिरिवद् इति मे वेल्लति मनः ।
शिवं भूयात् पश्योन्नमित-भुज-मेधिर् मुहुर् अमुं
खलं क्षुन्दन् कुर्यां व्रजम् अतितरां शालिनम् अहम् ॥ र्भ्र्स्_४,८।७९ ॥
अत्र विद्विषौ वीरभयानकौ वत्सलं पुष्णीतः ।
यथा–
कम्प्रा स्वेदिनि चूर्ण-कुन्तल-तटे इत्य् आदि (ब्र्स् ४।८।३१) ॥ र्भ्र्स्_४,८।८० ॥
तत्र हास्य-करुणौ वत्सलम् एव पुष्णीतः ।
अपि च–
मिथो वैराव् अपि द्वौ यौ भावौ धर्म-सुतादिषु ।
कालादि-भेदत् प्राकट्यं तौ विन्दन्तौ न दुष्यतः ॥ र्भ्र्स्_४,८।८१ ॥
अधिरूढे महा-भावे विरुद्धैर् विरसाः युतिः ।
न स्याद् इत्य् उज्ज्वले राधा-कृष्णयोर् दर्शितं पुरा ॥ र्भ्र्स्_४,८।८२ ॥
क्वाप्य् अचिन्त्य-महा-शक्तौ महा-पुरुष-शेखरे ।
रसावलि-समावेशः स्वादायैवोपजायते ॥ र्भ्र्स्_४,८।८३ ॥
तत्र रसानां विषयत्वे, यथा ललित-माधवे (३।४)–
दैत्याचार्यास् तद्-आस्ये विकृतिम् अरुणतां मल्ल-वर्याः सखायो
गण्डौन्नत्यं खलेशाः प्रलयम् ऋषिगणा ध्यान-मुष्णास्रम् अम्बाः ।
रोमाञ्चं सांयुगीनाः कम् अपि नव-चमत्कारम् अन्तः सुरेशा
लास्यं दासाः कटाक्षं ययुर् असित-दृशः प्रेक्ष्य रङ्गे मुकुन्दम् ॥ र्भ्र्स्_४,८।८४ ॥
आश्रयत्वे, यथा–
स्वस्मिन् धूर्ये ऽप्य् अमानी शिशुषु गरि-धृताव् उद्यतेषु स्मितास्यस्
थूत्कारी दध्नि विस्रे प्रणयिषु विवृत-प्रौढिर् इन्द्रे ऽरुणाक्षः ।
गोष्ठे साश्रुर् विदूने गुरुषु हरि-मखं प्रास्य कम्पः स पायाद्
आसारे स्फार-दृष्टिर् युवतिषु पुलकी बिभ्रद् अद्रिं विभुर् वः ॥ र्भ्र्स्_४,८।८५ ॥
इति श्री-श्री-भक्ति-रसामृत-सिन्धाव् उत्तर-विभागे
रसानां मैत्री-वैर-स्थिति-नाम्नी लहरी अष्टमी ॥
४।९
रसाभासाख्या
नवम-लहरी
पूर्वम् एवानुशिष्टेन विकला रस-लक्षणा ।
रसा एव रसाभासा रस-ज्ञैर् अनुकीर्तिताः ॥ र्भ्र्स्_४,९।१ ॥
स्युस् त्रिधोपरसाश् चानु-रसाश् चापरसाश् च ते ।
उत्तमा मध्यमाः प्रोक्ताः कनिष्ठाश् चेत्य् अमी क्रमात् ॥ र्भ्र्स्_४,९।२ ॥
अत्र उपरसाः–
प्राप्तैः स्थायि-विभावानु-भावाद्यैस् तु विरूपताम् ।
शान्तादयो रसा एव द्वादशोपरसा मताः ॥ र्भ्र्स्_४,९।३ ॥
तत्र शान्तोपरसाः–
ब्रह्म-भावात् पर-ब्रह्मण्य् अद्वैताधिक्य-योगतः ।
तथा बीभत्स-भूमादेः शान्तो ह्य् उपरसो भवेत् ॥ र्भ्र्स्_४,९।४ ॥
तत्र आद्यम्, यथा–
विज्ञान-सुषमाधौते समाधौ यद् उदञ्चति ।
सुखं दृष्टे तद् एवाद्य पुराण-पुरुषे त्वयि ॥ र्भ्र्स्_४,९।५ ॥
द्वितीयम्, यथा–
यत्र यत्र विषये मम दृष्टिस्
तं तम् एव कलयामि भवन्तम् ।
यन् निरञ्जन परावर-बीजं
त्वां विना किम् अपि नापरम् अस्ति ॥ र्भ्र्स्_४,९।६ ॥
अथ प्रीतोपरसः–
कृष्णस्याग्रे ऽतिधार्ष्ट्येन तद्-भक्तेष्व् अवहेलया ।
स्वाभीष्ट-देवतान्यत्र परमोत्कर्ष-वीक्षया ।
मर्यादातिक्रमाद्यैश् च प्रीतोपरसता मता ॥ र्भ्र्स्_४,९।७ ॥
तत्र आद्यम्, यथा–
प्रणयन् वपुर् विवशतां सतां कुलैर्
अवधीर्यमाण-नटनो ऽप्य् अनर्गलः ।
विकिर प्रभो दृशम् इहेत्य् अकुण्ठ-वाक्
चटुलो बटु-व्यवृणुतात्मनो रतिम् ॥ र्भ्र्स्_४,९।८ ॥
अथ प्रेय-उपरसः–
एकस्मिन्न् एव सख्येन हरि-मित्राद्य्-अवज्ञया ।
युद्ध-भूमादिना चापि प्रेयानुपरसो भवेत् ॥ र्भ्र्स्_४,९।९ ॥
तत्र आद्यम्, यथा–
सुहृद् इत्य् उदितो भिया चकम्पे
छलितो नर्म-गिरा स्तुतिं चकार ।
स नृपः परिरिप्सतो भुजाभ्यां
हरिणा दण्डवद् अग्रतः पपात ॥ र्भ्र्स्_४,९।१० ॥
अथ वत्सलोपरसः–
सामर्थ्याधिक्याभिज्ञानाल् लालनाद्य्-अप्रयत्नतः ।
करुणस्यातिरेकादेस् तुर्याश् चोपरसो भवेत् ॥ र्भ्र्स्_४,९।११ ॥
तत्र आद्यम्, यथा–
मल्लानां यद्-अवधि पर्वतोद्भटानाम्
उन्माथं सपदि तवात्मजाद् अपश्यम् ।
नोद्वेगं तद्-अवधि यामि जामि तस्मिन्
द्राघिष्ठाम् अपि समितिं प्रपद्यमाने ॥ र्भ्र्स्_४,९।१२ ॥
अथ शृङ्गारोपरसः । तत्र स्थायि-वैरूप्यम्–
द्वयोर् एकतरस्यैव रतिर् या खलु दृश्यते ।
यान् एकत्र तथैकस्य स्थायिनः सा विरूपता ।
विभावस्यैव वैरूप्यं स्थायिन्य् अत्रोपचर्यते ॥ र्भ्र्स्_४,९।१३ ॥
तत्र एकत्र रतिर्, यथा ललित-माधवे–
मन्द-स्मितं प्रकृति-सिद्धम् अपि व्युदन्तं
सङ्गोपितश् च सहजो ऽपि दृशोस् तरङ्गः ।
धूमायिते द्विज-वधू-मदनार्ति-वह्नाव्
अह्नाय कापि गैत्रि अङ्कुरिताम् अयासीत् ॥ र्भ्र्स्_४,९।१४ ॥
अत्यन्ताभाव एवात्र रतेः खलु विवक्षितः ।
एतस्याः प्राग्-अभावे तु शुचिर् नोपरसो भवेत् ॥ र्भ्र्स्_४,९।१५ ॥
अनेकत्र रतिर्, यथा–
गान्धर्वि कुर्वाणम् अवेक्ष्य लीलाम्
अग्रे धरण्यां सखि काम-पालम् ।
आकर्णयन्ती च मुकुन्द-रेणुं
भिन्नाद्य साध्वि स्मरतो द्विधासि ॥ र्भ्र्स्_४,९।१६ ॥
केचित् तु नायकस्यापि सर्वथा तुल्य-रागतः ।
नायिकास्व् अप्य् अनेकासु वदन्त्य् उपरसं शुचिम् ॥ र्भ्र्स्_४,९।१७ ॥
विभाव-वैरूप्यम्–
वैदग्ध्यौज्ज्वल्य-विरहो विभावस्य विरूपता ।
लता-पशु-पुलिन्दीषु वृद्धास्व् अपि स वर्तते ॥ र्भ्र्स्_४,९।१८ ॥
तत्र लता, यथा–
सखि मधु किरती निशम्य वंशीं
मधु-मथनेन कटाक्षिताथ मृद्वी ।
मुकुल-पुलकिता लतावलीयं
रतिम् इह पल्लवितां हृदि व्यनक्ति ॥ र्भ्र्स्_४,९।१९ ॥
पशुर्, यथा–
पश्याद्भुतास् तुङ्ग-मदः कुरङ्गीः
पतङ्ग-कन्या-पुलिने ऽद्य धन्याः ।
याः केशवाङ्गे तद्-अपाङ्ग-पूताः
सानङ्ग-रङ्गां दृशम् अर्पयन्ति ॥ र्भ्र्स्_४,९।२० ॥
पुलिन्दी, यथा–
कालिन्दी-पुलिने पश्य पुलिन्दी पुलकाचिता ।
हरेर् दृक्-चापलं वीक्ष्य सहजं या विघूर्णते ॥ र्भ्र्स्_४,९।२१ ॥
वृद्धा, यथा–
कज्जलेन कृत-केश-कालिमा
बिल्व-युग्म-रचितोन्नत-स्तनी ।
पश्य गौरि किरती दृग्-अञ्चलं
स्मेरयत्य् अघहरं जरत्य् असौ ॥ र्भ्र्स्_४,९।२२ ॥
स्थायिनो ऽत्र विरूपत्वम् एक-रागतयापि चेत् ।
घटेतासौ विभावस्य विरूपत्वे ऽप्य् उदाहृतिः ॥ र्भ्र्स्_४,९।२३ ॥
शुचित्वौज्ज्वल्य-वैदिग्ध्यात् सुवेशत्वाच् च कथ्यते ।
शृङ्गारस्य विभावत्वम् अन्यत्राभासता ततः ॥ र्भ्र्स्_४,९।२४ ॥
अथ अनुभाव-वैरूप्यम्–
समयानां व्यतिक्रान्तिर् ग्राम्यत्वं धृष्टापि च ।
वैरूप्यम् अनुभावादेर् मनीषिभिर् उदीरितम् ॥ र्भ्र्स्_४,९।२५ ॥
तत्र समय-व्यतिक्रान्तिः–
समयाः खण्डितादीनां प्रिये रोषोदितादयः ।
पुंसः स्मितादयश् चात्र प्रियया ताडनादिषु ।
एतेषाम् अन्यथा-भावः समयानां व्यतिक्रमः ॥ र्भ्र्स्_४,९।२६ ॥
तत्र आद्यम्, यथा –
कान्ता-नखान्धितो ऽप्य् अद्य परिहृत्य हरे ह्रियम् ।
कैलास-वासिनीं दासीं कृपा-दृष्ट्या भजस्व माम् ॥ र्भ्र्स्_४,९।२७ ॥
अथ ग्राम्यत्वम् –
बाल-शब्दाद्य्-उपन्यासो विरसोक्ति-प्रपञ्चनम् ।
कटी-कण्डूतिर् इत्य् आद्यं ग्राम्यत्वं कथितं बुधैः ॥ र्भ्र्स्_४,९।२८ ॥
तत्र आद्यम्, यथा –
किं नः फणि-किशोरीणां त्वं पुष्कर-सदां सदा ।
मुरली-ध्वनिना नीवीं गोप-बाल विलुम्पसि ॥ र्भ्र्स्_४,९।२९ ॥
अथ धृष्टता–
प्रकट-प्रार्थनादिः स्यात् सम्भोगादेस् तु धृष्टता ॥ र्भ्र्स्_४,९।३० ॥
यथा–
कान्त कैलास-कुञ्जो ऽयं रम्याहं नव-यौवना ।
त्वं विदग्धो ऽसि गोविन्द किं वा वाच्यम् अतः परम् ॥ र्भ्र्स्_४,९।३१ ॥
एवम् एव तु गौणानां हासादीनाम् अपि स्वयम् ।
विज्ञेयोपरसत्वस्य मनीषिभिर् उदाहृतिः ॥ र्भ्र्स्_४,९।३२ ॥
अथ अनुरसाः–
भक्तादिभिर् विभावाद्यैः कृष्ण-सम्बन्ध-वर्जितैः ।
रसा हास्यादयः सप्त शान्तश् चानुरसा मताः ॥ र्भ्र्स्_४,९।३३ ॥
तत्र हास्यानुरसः–
ताण्डवं व्यधित हन्त कक्खटी
मर्कटी भ्रू-कुटीभिस् तथोद्धुरम् ।
येन वल्लव-कदम्बकं बभौ
हास-डम्बर-करम्बिताननम् ॥ र्भ्र्स्_४,९।३४ ॥
अथ अद्भुतानुरसः–
भाण्डीर-कक्षे बहुधा वितण्डां
वेदान्त-तन्त्रे शुक-मण्डलस्य ।
आकर्णयन् निर्निमिषाक्षि-पक्ष्मा
रोमाञ्चिताङ्गश् च सुरर्षिर् आसीत् ॥ र्भ्र्स्_४,९।३५ ॥
एवम् एवात्र विज्ञेया वीरादेर् अप्य् उदाहृतिः ॥ र्भ्र्स्_४,९।३६ ॥
अष्टाव् अमी तटस्थेषु प्राकट्यं यदि बिभ्रति ।
कृष्णादिभिर् विभावाद्यैर् गतैर् अनुभवाध्वनि ॥ र्भ्र्स्_४,९।३७ ॥
अथ अपरसाः–
कृष्ण-तत्-प्रतिपक्षश् चेद् विषयाश्रयतां गताः ।
हासादीनां तदा ते ऽत्र प्राज्ञैर् अपरसा मताः ॥ र्भ्र्स्_४,९।३८ ॥
तत्र हास्यापरसः–
पलायमानम् उद्वीक्ष्य चपलायत-लोचनम् ।
कृष्णम् आराज् जरासन्धः सोल्लुण्ठम् अहसीन् मुहुः ॥ र्भ्र्स्_४,९।३९ ॥
एवम् अन्ये ऽपि विज्ञेयास् ते ऽद्भुतापरसादयः ।
उत्तमास् तु रसाभासाः कैश्चिद् रसतयोदिताः ॥ र्भ्र्स्_४,९।४० ॥
तथा हि–
भावाः सर्वे तद्-आभासा रसाभासाश् च केचन ।
अमी प्रोक्त-रसाभिज्ञैः सर्वे ऽपि रसनाद् रसाः ॥ र्भ्र्स्_४,९।४१ ॥
भारताद्याश् चतस्रस् तु रसावस्थान-सूचिकाः ।
वृत्तयो नाट्य-मातृत्वाद् उक्ता नाटक-लक्षणे ॥ र्भ्र्स्_४,९।४२ ॥
ग्रन्थस्य गौरव-भयाद् अस्या भक्ति-रस-श्रियः ।
समाहृतिः समासेन मया सेयं विनिर्मिता ॥
गोपाल-रूप-शोभां दधद् अपि रघुनाथ-भाव-विसारी ।
तुष्यतु सनातनो ऽस्मिन्न् उत्तर-भागे रसामृताम्भोधेः ॥
इति श्री-श्री-भक्ति-रसामृत-सिन्धाव् उत्तर-विभागे
रसाभास-लहरी नवमी ॥
इति श्री-श्री-भक्ति-रसामृत-सिन्धौ गौण-भक्ति-रस-निरूपणो नाम चतुर्थो विभागः समाप्तः ।
रामाङ्ग-शत्रु-गणिते शाके गोकुलम् अधिष्ठितेनायम् ।
भक्ति-रसामृत-सिन्धुर् विटङ्कितः क्षुद्र-रूपेण ॥
समाप्तो ऽयं श्री-श्री-भक्ति-रसामृत-सिन्धुः ॥
थन्क् योउ फ़ोर् उसिन्ग् अ गौदिय ग्रन्थ मन्दिर् तेxत्। रेमेम्बेर्, ग्ग्म् इस् अन् ओपेन् सोउर्चे नेत्wओर्क्।
सो, गिवे बच्क् तो थे wओर्ल्द् चोम्मुनित्य् ओफ़् स्छोलर्स् ब्य् नोतिफ़्यिन्ग् उस् ओफ़् अन्य् मिस्तकेस् ओर् वरिअन्त् रेअदिन्ग्स्, एइथेर् ब्य् एमैलिन्ग् उस् दिरेच्त्ल्य् ओर् ब्य् पोस्तिन्ग् इन् थे ग्ग्म् फ़ोरुम्स्। अन्द् इफ़् योउ अरे wओर्किन्ग् च्लोसेल्य् ओन् थिस् ओर् अन्य् ओथेर् तेxत्, प्लेअसे सेन्द् उस् योउर् एदितेद् वेर्सिओन्।
अन्द्, इफ़् योउ चन्, प्लेअसे हेल्प् ब्य् दोनतिन्ग् तो थे चौसे।
थे wओर्क् दोने हेरे wइल्ल् लस्त् फ़ोर् गेनेरतिओन्स्।
थन्क् योउ, थे एदितोर्स्।