(३)
मुख्य-भक्ति-रस-निरूपकः
पश्चिम-विभागः
(३।१)
शान्ति-भक्ति-रसाख्या
प्रथम-लहरी
धृत-मुग्ध-रूप-भारो भागवतार्पित-पृथु-प्रेमा ।
स मयि सनातन-मूर्तिस् तनोतु पुरुषोत्तमस् तुष्टिम् ॥ र्भ्र्स्_३,१।१ ॥
रसामृताब्धेर् भागे ऽत्र तृतीये पश्चिमाभिधे ।
मुख्यो भक्ति-रसः पञ्चविधः शान्तादीर् ईर्यते ॥ र्भ्र्स्_३,१।२ ॥
अतो ऽत्र पाञ्चविध्येन लहर्यः पञ्च कीर्तिताः ।
अथामी पञ्च लक्ष्यन्ते रसाः शान्तादयः क्रमात् ॥ र्भ्र्स्_३,१।३ ॥
तत्र शान्त-भक्ति-रसः–
वक्ष्यमाणैर् विभावाद्यैः शमिनां स्वाद्यतां गतः
स्थायी शान्ति-रतिर् धीरैः शान्त-भक्ति-रसः स्मृतः ॥ र्भ्र्स्_३,१।४ ॥
प्रायः स्व-सुख-जातीयं सुखं स्याद् अत्र योगिनाम् ।
किन्त्व् आत्म-सौख्यम् अघनं घनं त्व् ईशम् अयं सुखम् ॥ र्भ्र्स्_३,१।५ ॥
तत्रापीश-स्वरूपानुभवस्यैवोरु-हेतुता ।
दासादि-वन्-मनो-ज्ञत्व-लीलादेर् न तथा मता ॥ र्भ्र्स्_३,१।६ ॥
तत्र आलम्बनाः–
चतुर्भुजश् च शान्ताश् च अस्मिन्न् आलम्बना मताः ॥ र्भ्र्स्_३,१।७ ॥
तत्र चतुर्भुजः–
श्यामाकृतिः स्फुरति चारु-चतुर्भुजो ऽयम्
आनन्द-राशिर् अखिलात्म-सिन्धु-तरङ्गः ।
यस्मिन् गते नयनयोः पथि निर्जिहीते
प्रत्यक्-पदात् परमहंस-मुनेर् मनो ऽपि ॥ र्भ्र्स्_३,१।८ ॥
सच्चिदानन्द-सान्द्राङ्ग आत्माराम-शिरोमणिः ।
परमात्मा परं ब्रह्म शमो दान्तः शुचिर् वशी ॥ र्भ्र्स्_३,१।९ ॥
सदा स्वरूप-सम्प्राप्तो हतारि-गति-दायकः ।
विभुर् इत्य् आदि गुणवान् अस्मिन्न् आलम्बनो हरिः ॥ र्भ्र्स्_३,१।१० ॥
अथ शान्ताः–
शान्ताः स्युः कृष्ण-तत्-प्रेष्Ṇह-कारुण्येन रतिं गताः ।
आत्मारामास् तदीयाध्व-बद्ध-श्रद्धाश् च तापसाः ॥ र्भ्र्स्_३,१।११ ॥
अथ आत्मारामाः–
आत्मारामास् तु सनक-सनन्द-मुखा मताः ।
प्राधान्यात् सनकादीनां रूपं भक्तिश् च कथ्यते ॥ र्भ्र्स्_३,१।१२ ॥
तत्र रूपम्–
ते पञ्चषाब्द-बालाभाश् चत्वारस् तेजसोज्ज्वलाः ।
गौराङ्गा वात-वसनाः प्रायेण सहचारिणः ॥ र्भ्र्स्_३,१।१३ ॥
तत्र च भक्तिः–
समस्त-गुण-वर्जिते करणतः प्रतीचीनतां
गते किम् अपि वस्तुनि स्वयम् अदीपि तावत् सुखम् ।
न यावद् इयम् अद्भुता नव-तमाल-नील-द्युतेर्
मुकुन्द सुख-चिद्-घना तव बभूव साक्षात्-कृतिः ॥ र्भ्र्स्_३,१।१४ ॥
अथ तापसाः–
भक्तिर् मुक्त्यैव निर्विघ्नेत्य् आत्त-युक्त-विरक्तताः ।
अनुज्झित-मुमुक्षा ये भजन्ते ते तु तापसाः ॥ र्भ्र्स्_३,१।१५ ॥
यथा–
कदा शैल-द्रोण्यां पृथुल-विटपि-क्रोड-वसतिर्
वसानः कौपीनं रचित-फल-कन्दाशन-रुचिः ।
हृदि ध्यायं ध्यायं मुहुर् इह मुकुन्दाभिधम् अहं
चिदानन्दं ज्योतिः क्षणम् इव विनेष्यामि रजनीः ॥ र्भ्र्स्_३,१।१६ ॥
भक्तात्माराम-करुणा प्रपञ्चेनैव तापसाः ।
शान्ताख्य-भाव-चन्द्रस्य हृद्-आकाशे कलां श्रिताः ॥ र्भ्र्स्_३,१।१७ ॥
अथ उद्दीपनाः–
श्रुतिर् महोपनिषदां विविक्त-स्थान-सेवनम् ।
अन्तर्-वृत्ति-विशेषो ऽस्य स्फूर्तिस् तत्त्व-विवेचनम् ॥ र्भ्र्स्_३,१।१८ ॥
विद्याशक्ति-प्रधानत्वं विश्व-रूप-प्रदर्शनम् ।
ज्ञानि-भक्तेन संसर्गो ब्रह्म-सत्रादयस् तथा ।
एष्व् असाधारणाः प्रोक्ता बुधैर् उद्दीपना अमी ॥ र्भ्र्स्_३,१।१९ ॥
अत्र महोपनिषच्-छ्रुतिः, यथा–
अक्लेशाः कमल-भुवः प्रविश्य गोष्ठीं
कुर्वन्तः श्रुति-शिरसां श्रुतिं श्रुत-ज्ञाः ।
उत्तुङ्गं यद्-उपरसङ्गमाय रङ्गं
योगीन्द्राः पुलक-भृतो नवाप्य् अवापुः ॥ र्भ्र्स्_३,१।२० ॥
पादाब्ज-तुलसी-गन्धः शङ्ख-नादो मुर-द्विषः ।
पुण्य-शैलः शुभारण्यं सिद्ध-क्षेत्रं स्वरापगा ॥ र्भ्र्स्_३,१।२१ ॥
विषयादि-क्षयिष्णुत्वं कालस्याखिल-हारिता ।
इत्याद्य् उद्दीपना साधारणास् तेषां किलाश्रितैः ॥ र्भ्र्स्_३,१।२२ ॥
अथ पादाब्ज-तुलसी-गन्धो, यथा तृतीये (३।१५।४३)–
तस्यारविन्द-नयनस्य पदारविन्द-
किञ्जल्क-मिश्र-तुलसी-मकरन्द-वायुः ।
अन्तर्-गतः स्व-विवरेण चकार तेषां
सङ्क्षोभम् अक्षर-जुषाम् अपि चित्त-तन्वोः ॥ र्भ्र्स्_३,१।२३ ॥
अथ अनुभावाः–
नासाग्र-न्यस्त-नेत्रत्वम् अवधूत-विचेष्टितम् ।
युग-मात्रेक्षित-गतिर् ज्ञान-मुद्रा-प्रदर्शनम् ॥ र्भ्र्स्_३,१।२४ ॥
हरेर् द्विष्य् अपि न द्वेषो नातिभक्तिः प्रियेष्व् अपि ।
सिद्धतायास् तथा जीवन्-मुक्तेश् च बहु-मानिता ॥ र्भ्र्स्_३,१।२५ ॥
नैरपेक्ष्यं निर्ममता निरहङ्कारिता कथा ।
मौनम् इत्य् आदयः शीताः स्युर् असाधारणाः क्रियाः ॥ र्भ्र्स्_३,१।२६ ॥
तत्र नासाग्र-नयनत्वम्, यथा–
नासिकाग्र-दृग् अयं पुरो मुनिः
स्पन्द-बन्धुर-शिरा विराजते ।
चित्त-कन्दर-तटीम् अनाकुलाम्
अस्य नूनम् अवगाहते हरिः ॥ र्भ्र्स्_३,१।२७ ॥
जृम्भाङ्ग-मोटनं भक्तेर् उपदेशो हरेर् नतिः ।
स्तवादयश् च दासाद्यैः शीताः साधारणाः क्रियाः ॥ र्भ्र्स्_३,१।२८ ॥
तत्र जृम्भा, यथा–
हृदयाम्बरे ध्रुवं ते
भावाम्बर-मणिर् उदेति योगीन्द्र ।
यद् इदं वदनाम्भोजं
जृम्भाम् अवलम्बते भवतः ॥ र्भ्र्स्_३,१।२९ ॥
अथ सात्त्विकाः–
रोमाञ्च-स्वेद-कम्पाद्याः सात्त्विकाः प्रलयं विना ॥ र्भ्र्स्_३,१।३० ॥
अथ रोमाञ्चो, यथा–
पाञ्चजन्य-जनितो ध्वनिर् अन्तः
क्षोभयन् सपदि बिद्ध-समाधिः ।
योगिनां गिरि-गुहा-निलयानां
पुद्गले पुलक-पालिम् अनैषीत् ॥ र्भ्र्स्_३,१।३१ ॥
एषां निरभिमानानां शरीरादिषु योगिनाम् ।
सात्त्विकास् तु ज्वलन्त्य् एव न तु दीप्ता भवन्त्य् अमी ॥ र्भ्र्स्_३,१।३२ ॥
अथ सञ्चारिणः–
सञ्चारिनो ऽत्र निर्वेदो धृतिर् हर्षो मतिः स्मृतिः ।
विषादोत्सुकतावेग-वितर्काद्याः प्रकीर्तिताः ॥ र्भ्र्स्_३,१।३३ ॥
तत्र निर्वेदो, यथा–
अस्मिन् सुख-घन-मूर्तौ
परमात्मनि वृष्णि-पत्तने स्फुरति
आत्मारामतया मे
वृथा गतो बत चिरं कालः ॥ र्भ्र्स्_३,१।३४ ॥
अथ स्थायी–
अत्र शान्ति-रतिः स्थायी समा सान्द्रा च सा द्विधा ॥ र्भ्र्स्_३,१।३५ ॥
तत्र आद्या, यथा–
समाधौ योगिनस् तस्मिन्न् असम्प्रज्ञात-नामनि ।
लीलया मयि लब्धे ऽस्य बभूवोत्कम्पिनी तनुः ॥ र्भ्र्स्_३,१।३६ ॥
सान्द्रा, यथा–
सर्वाविद्या-ध्वंसतो यः समस्ताद्
आविर्भूतो निर्विकल्पे समाधौ ।
जाते साक्षाद् यादवेन्द्रे स विन्दन्
मय्य् आनन्दः सान्द्रतां कोटिधासीत् ॥ र्भ्र्स्_३,१।३७ ॥
शान्तो द्विधैष पारोक्ष्य-साक्षात्कार-विभेदतः ॥ र्भ्र्स्_३,१।३८ ॥
अथ परोक्ष्यम्, यथा–
प्रयास्यति महत्-तपः सफलतां किम् अष्टाङ्गिका
मुनीश्वर पुरातनी परम-योगचर्याप्य् असौ ।
नराकृति-नवाम्बुद-द्युति-धरं परं ब्रह्म मे
विलोचन-चमत्कृतिं कथय किं नु निर्मास्यति ॥ र्भ्र्स्_३,१।३९ ॥
यथा वा–
क्षेत्रे कुरोः किम् अपि चण्डकरोपरागे
सान्द्रं महः पथि विलोचनयोर् यदासीत् ।
तन् नीरद-द्युति-जयि स्मरद् उत्सुकं मे
न प्रत्यग्-आत्मनि मनो रमते पुरेव ॥ र्भ्र्स्_३,१।४० ॥
साक्षात्कारो, यथा–
परमात्मतयातिमेदुराद्
बत साक्षात्-करण-प्रमोदतः ।
भगवन्न् अधिकं प्रयोजनं
कतरद् ब्रह्म-विदो ऽपि विद्यते ॥ र्भ्र्स्_३,१।४१ ॥
यथा वा–
हृष्टः कम्बु-पति-स्वनैर् भुवि लुठच्-चीराञ्चलः सञ्चलन्
मूर्ध्ना रुद्ध-दृग्-अश्रुभिः पुलकितो द्राग् एष लीन-व्रतः ।
अक्ष्णोर् अङ्गनम् अञ्जन-त्विषि पर-ब्रह्मण्य् अवाप्ते मुदा
मुद्राभिः प्रकटीकरोत्य् अवमतिं योगी स्वरूप-स्थितौ ॥ र्भ्र्स्_३,१।४२ ॥
भवेत् कदाचित् कुत्रापि नन्द-सूनोः कृपा-भरः ।
प्रथमं ज्ञान-निष्ठो ऽपि सो ऽत्रैव रतिम् उद्वहेत् ॥ र्भ्र्स्_३,१।४३ ॥
यथा बिल्वमङ्गलोक्तिः–
अद्वैत-वीथी-पथिकैर् उपास्याः
स्वानन्द-सिंहासन-लब्ध-दीक्षाः ।
शठेन केनापि वयं हठेन
दासी-कृता गोप-वधू-विटेन ॥ र्भ्र्स्_३,१।४४ ॥
तत्-कारुण्य-श्लथीभूत-ज्ञान-संस्कार-सन्ततिः ।
एष भक्ति-रसानन्द-निपुणः स्याद् यथा शुकः ॥ र्भ्र्स्_३,१।४५ ॥
शमस्य निर्विकारत्वान् नाट्यज्ञैर् नैष मन्यते ।
शान्त्य्-आख्याया रतेर् अत्र स्वीकारान् न विरुध्यते ॥ र्भ्र्स्_३,१।४६ ॥
शमो मन्-निष्ठता बुद्धेर् इति श्री-भगवद्-वचः* ।
तन्-निष्ठा दुर्घटा बुद्धेर् एतां शान्त-रतिं विना ॥ र्भ्र्स्_३,१।४७ ॥
{*११।१९।३६}
केवल-शान्तो ऽपि, श्री-विष्णु-धर्मोत्तरे यथा–
नास्ति यत्र सुखं दुःखं न द्वेषो न च मत्सरः ।
समः सर्वेषु भूतेषु स शान्तः प्रथितो रसः ॥ र्भ्र्स्_३,१।४८ ॥
सर्वथैवम् अहङ्कार-रहितत्वं व्रजन्ति चेत् ।
अत्रान्तर्भावम् अर्हन्ति धर्म-वीरादयस् तदा ॥ र्भ्र्स्_३,१।४९ ॥
स्थायिनम् एके तु निर्वेद-स्थायिनं परे ।
शान्तम् एव रसं पूर्वे प्राहुर् एकम् अनेकधा ॥ र्भ्र्स्_३,१।५० ॥
निर्वेदो विषये स्थायि तत्त्व-ज्ञानोद्भवः स चेत् ।
इष्टानिष्ट-वियोगाप्ति-कृतस् तु व्यभिचार्य् असौ ॥ र्भ्र्स्_३,१।५१ ॥
इति श्री-श्री-भक्ति-रसामृत-सिन्धौ
पश्चिम-विभागे मुख्य-भक्ति-रस-पञ्चक-निरूपणे
शान्त-भक्ति-रस-लहरी प्रथमा ।
(३।२)
प्रीति-भक्ति-रसाख्या
द्वितीय-लहरी
श्रीधर-स्वामिभिः स्पष्टम् अयम् एव रसोत्तमः ।
रङ्ग-प्रसङ्गे स-प्रेमकाख्यः प्रकीर्तितः ॥ र्भ्र्स्_३,२।१ ॥
रति-स्थायितया नाम-कौमुदी-कृद्भिर् अप्य् असौ ।
शान्तत्वेनायम् एवाद्धा सुदेवाद्यैश् च वर्णितः ॥ र्भ्र्स्_३,२।२ ॥
आत्मोचितैर् विभावाद्यैः प्रीतिर् आस्वादनीयताम् ।
नीता चेतसि भक्तानां प्रीति-भक्ति-रसो मतः ॥ र्भ्र्स्_३,२।३ ॥
अनुग्राह्यस्य दासत्वाल् लाल्यत्वाद् अप्य् अयं द्विधा ।
भिद्यते सम्भ्रम-प्रीतो गौरव-प्रीत इत्य् अपि ॥ र्भ्र्स्_३,२।४ ॥
दासाभिमानिनां कृष्णे स्यात् प्रीतिः सम्भ्रमोत्तरा ।
पूर्ववत् पुष्यमाणो ऽयं सम्भ्रम-प्रीत उच्यते ॥ र्भ्र्स्_३,२।५ ॥
तत्र आलम्बनाः–
हरिश् च तस्य दासाश् च ज्ञेया आलम्बना इह ॥ र्भ्र्स्_३,२।६ ॥
तत्र हरिः–
आलम्बनो ऽस्मिन् द्विभुजः कृष्णो गोकुल-वासिषु ।
अन्यत्र द्वि-भुजः क्वापि कुत्राप्य् एषु चतुर्-भुजः ॥ र्भ्र्स्_३,२।७ ॥
तत्र व्रजे–
नवाम्बुधर-बन्धुरः कर-युगेन वक्त्राम्बुजे
निधाय मुरलीं स्फुरत्-पुरट-निन्दि पट्टाम्बरः ।
शिखण्ड-कृत-शेखरः शिखरिणस् तटे पर्यटन-
प्रभुर् दिवि दिवौकसो भुवि धिनोति नः किङ्करान् ॥ र्भ्र्स्_३,२।८ ॥
अन्यत्र द्वि-भुजो, यथा–
प्रभुर् अयम् अनिशं पिशङ्ग-वासाः
कर-युग-भाग् अरिकम्बुर् अम्बुदाभः ।
नव-घन इव चञ्चलापिनद्धो
रवि-शशि-मण्डल-मण्डितश् चकास्ति ॥ र्भ्र्स्_३,२।९ ॥
तत्र चतुर्भुजो, यथा ललित-माधवे (५।१५)–
चञ्चत्-कौस्तुभ-कौमुदी-समुदयः कौमोदकी-चक्रयोः
सख्येनोज्ज्वलितैस् तथा जलजयोर् आढ्यश् चतुर्भिर् भुजैः ।
दिव्यालङ्करणेन सङ्कट-तनुः सङ्गी विहङ्गेशितुर्
मां व्यस्मारयद् एष कंस-विजयी वैकुण्ठ-गोष्ठी-श्रियम् ॥ र्भ्र्स्_३,२।१० ॥
ब्रह्माण्ड-कोटि-धामैक-रोम-कूपः कृपाम्बुधिः ।
अविचिन्त्य-महा-शक्तिः सर्व-सिद्धि-निषेवितः ॥ र्भ्र्स्_३,२।११ ॥
अवतारावली-बीजं सदात्माराम-हृद्-गुणः ।
ईश्वरः परमाराध्यः सर्वज्ञः सुदृढ-व्रतः ॥ र्भ्र्स्_३,२।१२ ॥
समृद्धिमान् क्षमा-शीलः शरणागत-पालकः ।
दक्षिणः सत्य-वचनो दक्षः सर्व-शुभङ्करः ॥ र्भ्र्स्_३,२।१३ ॥
प्रतापी धार्मिकः शास्त्र-चक्षुर् भक्त-सुहृत्तमः ।
वदान्यस् तेजसा युक्तः कृतज्ञः कीर्ति-संश्रयः ॥ र्भ्र्स्_३,२।१४ ॥
वरीयान् बलवान् प्रेम-वश्य इत्य् आदिभिर् गुणैः ।
युतश् चतुर्-विधेष्व् एष दासेष्व् आलम्बनो हरिः ॥ र्भ्र्स्_३,२।१५ ॥
अथ दासाः–
दासास् तु प्रश्रितास् तस्य निदेश-वश-वर्तिणः ।
विश्वस्ताः प्रभुता-ज्ञान-विनम्रित-धियश् च ते ॥ र्भ्र्स्_३,२।१६ ॥
यथा–
प्रभुर् अयम् अखिलैर् गुणैर् गरीयान्
इह तुलनाम् अपरः प्रयाति नास्य ।
इति परिणत-निर्णयेन नम्रान्
हित-चरितान् हरि-सेवकान् भजध्वम् ॥ र्भ्र्स्_३,२।१७ ॥
चतुर्धामी अधिकृताश्रित-पारिषदानुरागाः ॥ र्भ्र्स्_३,२।१८ ॥
तत्र अधिकृताः–
ब्रह्म-शङ्कर-शक्राद्याः प्रोक्ता अधिकृता बुधैः ।
रूपं प्रसिद्धम् एवैषां तेन भक्तिर् उदीर्यते ॥ र्भ्र्स्_३,२।१९ ॥
यथा–
का पर्येत्य् अम्बिकेयं हरिम् अवकलयन् कम्पते कः शिरो ऽसौ
तं कः स्तौत्य् एष धाता प्रणमति विलुठन् कः क्षितौ वासवो ऽयम् ।
कः स्तब्धो हस्यते ऽद्धा दनुजभिद्-अनुजैः पूर्वजो ऽयं ममेत्थं
कालिन्दी जाम्बवत्यां त्रिदश-परिचयं जाल-रन्ध्राद् व्यतानीत् ॥ र्भ्र्स्_३,२।२० ॥
अथ आश्रिताः–
ते शरण्या ज्ञानि-चराः सेवा-निष्ठास् त्रिधाश्रिताः ॥ र्भ्र्स्_३,२।२१ ॥
यथा–
केचिद् भीताः शरणम् अभितः संश्रयन्ते भवन्तं
विज्ञातार्थास् त्वद्-अनुभवतः प्रास्य केचिन् मुमुक्षाम् ।
श्रावं श्रावं तव नव-नवां माधुरीं साधु-वृन्दाद्
वृन्दारण्योत्सव किल वयं देव सेवेमहि त्वाम् ॥ र्भ्र्स्_३,२।२२ ॥
तत्र शरण्याः–
शरण्याः कालिय-जरासन्ध-बद्ध-नृपादयः ॥ र्भ्र्स्_३,२।२३ ॥
यथा–
अपि गहनागसि नागे
प्रभु-वर मय्य् अद्भुताद्य ते करुणा ।
भक्तैर् अपि दुर्लभया
यद् अहं पद-मुद्रयोज्ज्वलितः ॥ र्भ्र्स्_३,२।२४ ॥
यथा वा अपराध-भञ्जने–
कामादीनां कति न कतिधा पालिता दुर्निदेशास्
तेषां जाता मयि न करुणा न त्रपा नोपशान्तिः ।
उत्सृज्यैतान् अथ यदु-पते साम्प्रतं लब्ध-बुद्धिस्
त्वाम् आयातः शरणम् अभयं मां नियुङ्क्ष्वात्म-दास्ये ॥ र्भ्र्स्_३,२।२५ ॥
अथ ज्ञानि-चराः–
ये मुमुक्षां परित्यज्य हरिम् एव समाश्रिताः ।
शौनक-प्रमुखास् ते तु प्रोक्ता ज्ञानि-चराः बुधैः ॥ र्भ्र्स्_३,२।२६ ॥
यथा वा हरि-हक्ति-सुधोदये–
अहो महात्मन् बहु-दोष-दुष्टो ऽप्य्
एकेन भात्य् एष भवो गुणेन ।
सत्-सङ्गमाख्येन सुखावहेन
कृताद्य नो येन कृशा मुमुक्षा ॥ र्भ्र्स्_३,२।२७ ॥
यथा वा पद्यावल्याम् (७७)–
ध्यानातीतं किम् अपि परमं ये तु जानन्ति तत्त्वं
तेषाम् आस्तां हृदय-कुहरे शुद्ध-चिन्मात्र आत्मा ।
अस्माकं तु प्रकृति-मधुरः स्मेर-वक्त्रारविन्दो
मेघ-श्यामः कनक-परिधिः पङ्कजाक्षो ऽयम् आत्मा ॥ र्भ्र्स्_३,२।२८ ॥
अथ सेवा-निष्ठाः–
मूलतो भजनासक्ताः सेवा-निष्ठा इतीरिताः ।
चन्द्रध्वजो हरिहयो बहुलाश्वस् तथा नृपाः ।
इक्ष्वाकुः श्रुतदेवाश् च पुण्डरीकादयश् च ते ॥ र्भ्र्स्_३,२।२९ ॥
यथा–
आत्मारामान् अपि गमयति त्वद्-गुणो गान-गोष्ठीं
शून्योद्याने नयति विहगान् अप्य् अलं भिक्षु-चर्याम् ।
इत्य् उत्कर्षं कम् अपि स-चमत्कारम् आकर्ण्य चित्रं
सेवायां ते स्फुटम् अघहर श्रद्धया गर्धितो ऽस्मि ॥ र्भ्र्स्_३,२।३० ॥
अथ पारिषदाः–
उद्धवो दारुको जैत्रः श्रुतदेवश् च शत्रुजित् ।
नन्दोपनन्द-भद्राद्याः पार्षदा यदु-पत्तने ॥ र्भ्र्स्_३,२।३१ ॥
नियुक्ताः सन्त्य् अमी मन्त्र-सारथ्यादिषु कर्मसु ।
तथापि क्वाप्य् अवसरे परिचर्यां च कुर्वते ।
कौरवेषु तथा भीष्म-परीक्षिद्-विदुरादयः ॥ र्भ्र्स्_३,२।३२ ॥
तेषां रूपम्, यथा–
सरसाः सरसीरुहाक्ष-वेषास्
त्रिदिवेशावलि-जैत्र-कान्ति-लेशाः ।
यदु-वीर-सभासदः सदामी
प्रचुरालङ्करणोज्ज्वला जयन्ति ॥ र्भ्र्स्_३,२।३३ ॥
भक्तिः, यथा–
शंसन् धुर्जटि-निर्जयादि-विरुदं बाष्पावरुद्धाक्षरं
शङ्का-पञ्च-लवं मदाद् अगणयन् कालाग्नि-रुद्राद् अपि ।
त्वय्य् एवार्पित-बुद्धिर् उद्धव-मुखस् त्वत्-पार्षदानां गणो
द्वारि द्वारवती-पुरस्य पुरतः सेवोत्सुकस् तिष्ठति ॥ र्भ्र्स्_३,२।३४ ॥
एतेषां प्रवरः श्रीमान् उद्धवः प्रेम-विक्लवः ॥ र्भ्र्स्_३,२।३५ ॥
तस्य रूपं–
कालिन्दी-मधुर-त्विषं मधुपतेर् माल्येन निर्माल्यतां
लब्धेनाञ्चितम् अम्बरेण च लसद्-गोरोचना-रोचिषा ।
द्वन्द्वेनार्गल-सुन्दरेण भुजयोर् जिष्णुम् अब्जेक्षणं
मुख्यं पारिषदेषु भक्ति-लहरी-रुद्धं भजाम्य् उद्धवम् ॥ र्भ्र्स्_३,२।३६ ॥
भक्तिः, यथा–
मूर्धन्य् आहुक-शासनं प्रणयते ब्रह्मेशयोः शासिता
सिन्धुं प्रार्थयते भुवं तनुतरां ब्रह्माण्ड-कोटीश्वरः ।
मन्त्रं पृच्छति माम् अपेशल-धियं विज्ञान-वारां निधिर्
विक्रीडत्य् असकृद् विचित्र-चरितः सो ऽयं प्रभुर् मादृशाम् ॥ र्भ्र्स्_३,२।३७ ॥
अथ अनुगाः–
सर्वदा परिचर्यासु प्रभोर् आसक्त-चेतसः ।
पुरस्थाश् च व्रजस्थाश् चेत्य् उच्यते अनुगा द्विधा ॥ र्भ्र्स्_३,२।३८ ॥
तत्र पुरस्थाः–
सुचन्द्रो मण्डनः स्तम्बः सुतम्बाद्याः पुरानुगाः ।
एषां पार्षदवत् प्रायो रूपालङ्कारणादयः ॥ र्भ्र्स्_३,२।३९ ॥
सेवा यथा–
उपरि कनक-दण्डं मण्डनो विस्तृणीते
धुवति किल सुचन्द्रश् चामरं चन्द्र-चारुम् ।
उपहरति सुतम्बः सुष्ठु ताम्बूल-वीटीं
विदधति परिचर्याः साधवो माधवस्य ॥ र्भ्र्स्_३,२।४० ॥
अथ व्रज-स्थाः–
रक्तकः पत्रकः पत्री मधुकण्ठो मधुव्रतः ।
रसाल-सुविलासाश् च प्रेमकन्दो मरन्दकः ॥ र्भ्र्स्_३,२।४१ ॥
आनन्दश् चन्द्रहासश् च पयोदो वकुलस् तथा ।
रसदः शारदाद्याश् च व्रजस्था अनुगा मताः ॥ र्भ्र्स्_३,२।४२ ॥
एषां रूपम्, यथा–
मणि-मय-वर-मण्डनोज्ज्वलाङ्गान्
पुरट-जवा-मधुलिट्-पटीर-भासः ।
निज-वपुर्-अनुरूप-दिव्य-वस्त्रान्
व्रज-पति-नन्दन-किङ्करान् नमामि ॥ र्भ्र्स्_३,२।४३ ॥
सेवा, यथा–
द्रुतं कुरु परिष्कृतं बकुल पीत-पट्टांशुकं
वरैर् अगुरुभिर् जलं रचय वासितं वारिद ।
रसाल परिकल्पयोर् अगलतादलैर् वीटिकाः
पराग-पटली गवां दिशम् अरुन्ध पौरन्दरीम् ॥ र्भ्र्स्_३,२।४४ ॥
व्रजानुगेषु सर्वेषु वरीयान् रक्तको मतः ॥ र्भ्र्स्_३,२।४५ ॥
अस्य रूपम्, यथा–
रम्य-पिङ्ग-पटम् अङ्ग-रोचिषा
खर्वितोरु-शत-पर्विका-रुचम् ।
सुष्ठु गोष्ठ-युवराज-सेविनं
रक्त-कण्ठम् अनुयामि रक्तकम् ॥ र्भ्र्स्_३,२।४६ ॥
भक्तिः, यथा–
गिरिवर-भृति भर्तृ-दारके ऽस्मिन्
व्रज-युवराजतया गते प्रसिद्धिम् ।
शृणु रसद सदा पदाभिसेवा-
पट्टिमरता रतिर् उत्तमा ममास्तु ॥ र्भ्र्स्_३,२।४७ ॥
धूर्यो धीरश् च वीरश् च त्रिधा पारिषद्-आदिकः ॥ र्भ्र्स्_३,२।४८ ॥
तत्र धूर्यः–
कृष्णे ऽस्य प्रेयसी-वर्गे दासादौ च यथायथम् ।
यः प्रीतिं तनुते भक्तः स धूर्य इह कीर्त्यते ॥ र्भ्र्स्_३,२।४९ ॥
यथा–
देवः सेव्यतया यथा स्फुरति मे देव्यस् तथास्य प्रियाः
सर्वः प्राण-समानतां प्रचिनुते तद्-भक्ति-भाजां गणः ।
स्मृत्वा साहसिकं बिभेमि तम् अहं भक्ताभिमानोन्नतं
प्रीतिं तत्-प्रणते खरे ऽप्य् अविदधद् यः स्वास्थ्यम् आलम्बते ॥ र्भ्र्स्_३,२।५० ॥
अथ धीरः–
आश्रित्य प्रेयसीम् अस्य नातिसेवापरो ऽपि यः ।
तस्य प्रसाद-पात्रं स्यान् मुख्यं धीरः स उच्यते ॥ र्भ्र्स्_३,२।५१ ॥
यथा–
कम् अपि पृथग्-अनुच्चैर् नाचरामि प्रयत्नं
यदुकुल-कमलार्क त्वत्-प्रसाद-श्रिये ऽपि ।
समजनि ननु देव्याः पारिजातार्चितायाः
परिजन-निखिलान्तः-पातिनी मे यद्-आख्या ॥ र्भ्र्स्_३,२।५२ ॥
अथ वीरः–
कृपां तस्य समाश्रित्य प्रौढां नान्यम् अपेक्षते ।
अतुलां यो वहन् कृष्णे प्रीतिं वीरः स उच्यते ॥ र्भ्र्स्_३,२।५३ ॥
यथा–
प्रलम्ब-रिपुर् ईश्वरो भवतु का कृतिस् तेन मे
कुमार-मकर-ध्वजाद् अपि न किञ्चिद् आस्ते फलम् ।
किम् अन्यद् अहम् उद्धतः प्रभु-कृपा-कटाक्ष-श्रिया
प्रिया परिषद्-अग्रिमां न गणयामि भामाम् अपि ॥ र्भ्र्स्_३,२।५४ ॥
चतुर्थे च (४।२०।२८)–
जगज्-जनन्यां जगद्-ईश वैशसं
स्याद् एव यत्-कर्मणि नः समीहितम्
करोषि फल्ग्व् अप्य् उरु दीन-वत्सलः
स्व एव धिष्ण्ये ऽभिरतस्य किं तया ॥ र्भ्र्स्_३,२।५५ ॥
एतेषु तस्य दासेषु त्रिविधेष्व् आश्रितादिषु ।
नित्य-सिद्धाश् च सिद्धाश् च साधकाः परिकीर्तितः ॥ र्भ्र्स्_३,२।५६ ॥
अथ उद्दीपनाः–
अनुग्रहस्य सम्प्राप्तिस् तस्याङ्घ्रि-रजसां तथा ।
भुक्तावशिष्ट-भक्तादेर् अपि तद्-भक्त-सङ्गतिः ।
इत्य् आदयो विभावाः स्युर् एष्व् असाधारणा मताः ॥ र्भ्र्स्_३,२।५७ ॥
तत्र अनुग्रह-सम्प्राप्तिः, यथा–
कृष्णस्य पश्यत कृपां कृपाद्याः कृपणे मयि ।
ध्येयो ऽसौ निधने हन्त दृशोर् अध्वानम् अभ्यगात् ॥ र्भ्र्स्_३,२।५८ ॥
मुरली-शृङ्गयोः स्वानः स्मित-पूर्वावलोकनम् ।
गुणोत्कर्ष-श्रुतिः पद्म-पदाङ्क-नव-नीरदाः ।
तद्-अङ्ग-सौरभाद्यास् तु सर्वैः साधारणा मताः ॥ र्भ्र्स्_३,२।५९ ॥
अत्र मुरली-स्वनो, यथा विदग्ध-माधवे (१।३०)–
सोत्कण्ठं मुरली-कला-परिमलान् आकर्ण्य घूर्णत्-तनोर्
एतस्याक्षि-सहस्रतः सुरपतेर् अश्रूणि सस्रुर् भुवि ।
चित्रं वारि-धरान् विनापि तरसा यैर् अद्य धारा-मयैर्
दूरात् पश्यत देव-मातृकम् अभूद् वृन्दाटवी-मण्डलम् ॥ र्भ्र्स्_३,२।६० ॥
अथ अनुभावाः–
सर्वतः स्वनियोगानाम् आधिक्येन परिग्रहः ।
ईर्ष्या-लवेन चास्पृष्टा मैत्री तत्-प्रणते जने ।
तन्-निष्ठाद्याः शीताः स्युर् एष्व् असाधारणाः क्रियाः ॥ र्भ्र्स्_३,२।६१ ॥
तत्र स्वनियोगस्य सर्वत आधिक्यम्, यथा–
अङ्ग-स्तम्भारम्भम् उत्तुङ्गयन्तं
प्रेमानन्दं दारुको नाभ्यनन्दत्
कंसारातेर् वीजने येन साक्षाद्
अक्षोदीयान् अन्तरायो व्यधायि ॥ र्भ्र्स्_३,२।६२ ॥
उद्भास्वराः पुरोक्ता ये तथास्य सुहृद्-आदयः ।
विरागाद्याश् च ये शीताः प्रोक्ताः साधारणास् तु ते ॥ र्भ्र्स्_३,२।६३ ॥
तत्र नृत्यम्, यथा श्री-दशमे (१०।८६।३८)–
श्रुतदेवो ऽच्युतं प्राप्तं स्वगृहान् जनको यथा ।
नत्वा मुनींश् च संहृष्टो धुन्वन् वासो ननर्त ह ॥ र्भ्र्स्_३,२।६४ ॥
यथा वा–
त्वं कलासु विमुखो ऽपि नर्तनं
प्रेम-नाट्य-गुरुणासि पाठितः ।
यद् विचित्र-गति-चर्ययाञ्चितश्
चित्रयस्य् अहह चारणान् अपि ॥ र्भ्र्स्_३,२।६५ ॥
अथ सात्त्विकाः–
स्तम्भाद्याः सात्त्विकाः सर्वे प्रीतादि-त्रितये मताः ॥ र्भ्र्स्_३,२।६६ ॥
यथा,
गोकुलेन्द्र-गुण-गान-रसेन
स्तम्भम् अद्भुतम् असौ भजमानः ।
पश्य भक्ति-रस-मण्डप-मूल-
स्तम्भतां वहति वैष्णव-वर्यः ॥ र्भ्र्स्_३,२।६७ ॥
श्री-दशमे (१०।८५।३८)–
स इन्द्रसेनो भगवत्-पदानुजं
बिभ्रन् मुहुः प्रेम-विभिन्नया धिया ।
उवाच हानन्द-जलाकुलेक्षणः
प्रहृष्ट-रोमा नृप गद्गदाक्षरम् ॥ र्भ्र्स्_३,२।६८ ॥
अथ व्यभिचारिणः–
हर्षो धृतिश् चात्र निर्वेदो ऽथ विषण्णता ।
दैन्यं चिन्ता स्मृतिः शङ्का मतिर् औत्सुक्य-चापले ॥ र्भ्र्स्_३,२।६९ ॥
वितर्कावेग-ह्री-जाड्य-मोहोन्मादावहित्थिकाः ।
बोधः स्वप्नः क्लमो व्याधिर् मृतिश् च व्यभिचारिणः ॥ र्भ्र्स्_३,२।७० ॥
इतरेषां मदादीनां नातिपोषकता भवेत् ।
योगे त्रयः स्युर् धृत्य्-अन्ता अयोगे तु क्लमादयः ।
उभयत्र परे शेषा निर्वेदाद्याः सतां मताः ॥ र्भ्र्स्_३,२।७१ ॥
तत्र हर्षो, यथा प्रथमे (१।११।५)–
प्रीत्य्-उत्फुल्ल-मुखाः प्रोचुर् हर्ष-गद्गदया गिरा ।
पितरं सर्व-सुहृदम् अवितारम् इवार्भकाः ॥ र्भ्र्स्_३,२।७२ ॥
यथा वा–
हरिम् अवलोक्य पुरो भुवि
पतितो दण्ड-प्रणाम-शत-कामः ।
प्रमद-विमुग्धो नृपतिः
पुनर् उत्थानं विसस्मार ॥ र्भ्र्स्_३,२।७३ ॥
क्लमो, यथा स्कान्दे–
अशोषयन् मनस् तस्य म्लापयन् मुख-पङ्कजम् ।
आधिस् तद्-विरहे देव ग्रीष्मे सर इवांशुमान् ॥ र्भ्र्स्_३,२।७४ ॥
निर्वेदो, यथा–
धन्याः स्फुरति तव सूर्य कराः सहस्रं
ये सर्वदा यदुपतेः पदयोः पतन्ति ।
बन्ध्यो दृशां दर्शशती ध्रियते ममासौ
दूरे मुहूर्तम् अपि या न विलोकते तम् ॥ र्भ्र्स्_३,२।७५ ॥
अथ स्थायी–
सम्भ्रमः प्रभुता-ज्ञानात् कम्पश् चेतसि सादरः ।
अनेनैक्यं गता प्रीतिः सम्भ्रम-प्रीतिर् उच्यते ।
एषा रसे ऽत्र कथिता स्थायि-भावतया बुधैः ॥ र्भ्र्स्_३,२।७६ ॥
आश्रितादेः पुरैवोक्तः प्रकारो रति-जन्मनि ।
तत्र पारिषदादेस् तु हेतुः संस्कार एव हि ।
संस्कारोद्बोधकास् तस्य दर्शन-श्रवणादयः ॥ र्भ्र्स्_३,२।७७ ॥
एषा तु सम्भ्रम-प्रीतिः प्राप्नुवत्य् उत्तरोत्तरम् ।
वृद्धिं प्रेमा ततः स्नेहस् ततो राग इति त्रिधा ॥ र्भ्र्स्_३,२।७८ ॥
तत्र सम्भ्रम-प्रीतिः, यथा श्री-दशमे (१०।३८।६)–
ममाद्यामङ्गलं नष्टं फलवांश् चैव मे भवः ।
यन् नमस्ये भगवतो योगि-ध्येयाङ्घ्रि-पङ्कजम् ॥ र्भ्र्स्_३,२।७९ ॥
यथा वा–
कलिन्द-नन्दिनी-कुल-कदम्ब-वन-वल्लभम् ।
कदा नमस्करिषामि गोप-रूपं तम् ईश्वरम् ॥ र्भ्र्स्_३,२।८० ॥
अथ प्रेमा–
ह्रास-शङ्का-च्युता बद्ध-मूला प्रेमेयम् उच्यते ।
अस्यानुभावाः कथितास् तत्र व्यसनितादयः ॥ र्भ्र्स्_३,२।८१ ॥
यथा–
अणिमादि-सौख्य-वीचीम् अवीचि-दुःख-प्रवाहं वा ।
नय मां विकृतिर् न हि मे त्वत्-पद-कमलावलम्बस्य ॥ र्भ्र्स्_३,२।८२ ॥
यथा वा–
रुषाज्वलित-बुद्धिना भृगु-सुतेन शप्तो ऽप्य् अलं
मया हृत-जगत्-त्रयो ऽप्य् अतनु-कैतवं तन्वता ।
विनिन्द्य कृत-बन्धनो ऽप्य् उरग-राज-पाशैर् बलाद्
अरज्यत स मय्य् अहो द्विगुणम् एव वैरोचनिः ॥ र्भ्र्स्_३,२।८३ ॥
अथ स्नेहः–
सान्द्रश् चित्त-द्रवं कुर्वन् प्रेमा स्नेह इतीर्यते ।
क्षणिकस्यापि नेह स्याद् विस्लेषस्य सहिष्णुता ॥ र्भ्र्स्_३,२।८४ ॥
यथा–
दम्भेन बाष्पाम्बु-झरस्य केशवं
वीक्ष्य द्रवच्-चित्तम् असुस्रुवत् तव ।
इत्य् उच्चकैर् धारयतो विचित्ततां
चित्रा न ते दारुक दारु-कल्पता ॥ र्भ्र्स्_३,२।८५ ॥
यथा वा–
पत्नीं रत्न-निधेः पराम् उपहरन् पूरेण बाष्पाम्भसां
रज्यन्-मञ्जुल-कण्ठ-गर्भ-लुठित-स्तोत्राक्षरोपक्रमः ।
चुम्बन् फुल्ल-कदम्ब-डम्बर-तुलाङ्गैः समीक्ष्याच्युतं
स्तब्धो ऽप्य् अभ्यधिकां श्रियं प्रणमतां वृन्दाद् दधारोद्धवः ॥ र्भ्र्स्_३,२।८६ ॥
अथ रागः–
स्नेहः स रागो येन स्यात् सुखं दुःखम् अपि स्फुटम् ।
तत्-सम्बन्ध-लवे ऽप्य् अत्र प्रीतिः प्राण-व्ययैर् अपि ॥ र्भ्र्स्_३,२।८७ ॥
यथा–
गुरुर् अपि भुजगाद् भीस् तक्षकात् प्राज्य-राज्य-
च्युतिर् अतिशयिनी च प्राय-चर्या च गुर्वी ।
अतनुत मुदम् उच्चैः कृष्ण-लीला-सुधान्तर्-
विहरण-सचिवत्वाद् औत्तरेयस्य राज्ञः ॥ र्भ्र्स्_३,२।८८ ॥
यथा वा–
केशवस्य करुणा-लवे ऽपि चेद्
बाडवो ऽपि किल षाडवो मम ।
अस्य यद्य् अदयता-कुश-स्थली
पूर्ण-सिद्धिर् अपि मे कुशस्थली ॥ र्भ्र्स्_३,२।८९ ॥
प्राय आद्य-द्वये प्रेमा स्नेहः पारिषदेष्व् असौ ।
परीक्षिति भवेद्-रागो दारुके च तथोद्धवे ॥ र्भ्र्स्_३,२।९० ॥
व्रजानुगेष्व् अनेकेषु रक्तक-प्रमुखेषु च ।
अस्मिन्न् अभ्युदिते भावः प्रायः स्यात् सख्य-लेश-भाक् ॥ र्भ्र्स्_३,२।९१ ॥
यथा–
शुद्धान्तान् मिलितं बाष्प-रुद्ध-वाग् उद्धवो हरिम् ।
किञ्चित्-कुञ्चित-नेत्रान्तः स्वान्तेन परिषस्वजे ॥ र्भ्र्स्_३,२।९२ ॥
अयोग-योगाव् एतस्य प्रभेदौ कथिताव् उभौ ॥ र्भ्र्स्_३,२।९३ ॥
अथ अयोगः–
सङ्गाभावो हरेर् धीरैर् अयोग इति कथ्यते ।
अयोगे तन्-मनस्कत्वं तद्-गुणाद्य्-अनुसन्धयः ॥ र्भ्र्स्_३,२।९४ ॥
तत्-प्राप्त्य्-अपाय-चिन्ताद्याः सर्वेषां कथिताः क्रियाः ।
उत्कण्ठितं वियोगश् चेत्य् अयोगे ऽपि द्विधोच्यते ॥ र्भ्र्स्_३,२।९५ ॥
तत्र उत्कण्ठितम्–
अदृष्ट-पूर्वस्य हरेर् दिदृक्षोत्कण्ठितं मतम् ॥ र्भ्र्स्_३,२।९६ ॥
यथा नारसिंहे–
चकार मेघे तद्-वर्णे बहु-मान-रतिं नृपः ।
पक्षपातेन तन्-नाम्नि मृगे पद्मे च तद्-दृशि ॥ र्भ्र्स्_३,२।९७ ॥
यथा व, श्री-दशमे (१०।३८।१०)–
अप्य् अद्य विष्णोर् मनुजत्वम् ईयुषोर्
भारावताराय भुवो निजेच्छया
लावण्य-धाम्नो भवितोपलम्भनं
मह्यं न न स्यात् फलम् अञ्जसा दृशः ॥ र्भ्र्स्_३,२।९८ ॥
अत्रायोग-प्रसक्तानां सर्वेषाम् अपि सम्भवे ।
औत्सुक्य-दैन्य-निर्वेद-चिन्तानां चापलस्य च ।
जडतोन्माद-मोहानाम् अपि स्याद् अतिरिक्तता ॥ र्भ्र्स्_३,२।९९ ॥
तत्र औत्सुक्यम्, यथा श्री-कृष्ण-कर्णामृते (४१)–
अमून्य् अधन्यानि दिनान्तराणि
हरे त्वद्-आलोकनम् अन्तरेण ।
अनाथ-बन्धो करुणैक-सिन्धो
हा हन्त हा हन्त कथं नयामि ॥ र्भ्र्स्_३,२।१०० ॥
यथा वा,
विलोचन-सुधाम्बुधेस् तव पदारविन्द-द्वयी
विलोचन-रस-च्छटाम् अनुपलभ्य विक्षुभ्यतः ।
मनो मम मनाग् अपि क्वचिद् अनाप्नुवन् निर्वृतिं
क्षणार्धम् अपि मन्यते व्रज-महेन्द्र वर्ष-व्रजम् ॥ र्भ्र्स्_३,२।१०१ ॥
दैन्यम्, यथा तत्रैव {*कर्णामृत? नोत् फ़ोउन्द् इन् अन्य् ओफ़् थे थ्रेए चेन्तुरिएस्।}–
निबद्ध-मूर्धाञ्जलिर् एष याचे
नीरन्ध्र-दैन्योन्नति-मुक्त-कण्ठम् ।
दयाम्बुधे देव भवत्-कटाक्ष-
दाक्षिण्य-लेशेन सकृन् निषिञ्च ॥ र्भ्र्स्_३,२।१०२ ॥
यथा वा–
असि शशि-मुकुटाद्यैर् अप्य् अलभ्येक्षणस् त्वं
लघुर् अघहर कीटाद् अप्य् अहं कूट-कर्मा ।
इति विसदृशतापि प्रार्थने प्रार्थयामि
स्नपय कृपण-बन्धो माम् अपाङ्ग-च्छटाभिः ॥ र्भ्र्स्_३,२।१०३ ॥
निर्वेदो, यथा–
स्फुटं श्रितवतोर् अपि श्रुति-निषेवया श्लाघ्यतां
ममाभव-निरतयोर् भवतु नेत्रयोर् मन्दयोः ।
भवेन् न हि ययोः पदं मधुरिम-श्रियाम् आस्पदं
पदाम्बुजनखाङ्कुराद् अपि विसारि रोचिस् तव ॥ र्भ्र्स्_३,२।१०४ ॥
चिन्ताम्, यथा–
हरि-पद-कमलावलोक-तृष्णा
तरलमतेर् अपि योग्यताम् अवीक्ष्य ।
अवनत-वदनस्य चिन्तया मे
हरि हरि निःश्वसतो निशाः प्रयाति ॥ र्भ्र्स्_३,२।१०५ ॥
चापलम्, यथा श्री-कृष्ण-कर्णामृते (३२)–
त्वच्-छैशवं त्रि-भुवनाद्भुतम् इत्य् अवेहि
मच्-चापलं च तव वा मम वाधिगम्यम् ।
तत् किं करोमि विरलं मुरली-विलासि
मुग्धं मुखाम्बुजम् उदीक्षितुम् ईक्षणाभ्याम् ॥ र्भ्र्स्_३,२।१०६ ॥
यथा वा–
ह्रियम् अघहर मुक्त्वा दृक्-पतङ्गी ममासौ
भयम् अपि दमयित्वा भक्त-वृन्दात् तृषार्ता ।
निरवधिम् अविचार्य स्वस्य च क्षोदिमानं
तव चरण-सरोजं लेढुम् अनिव्च्छतीश ॥ र्भ्र्स्_३,२।१०७ ॥
जडता, यथा सप्तमे (७।४।३७)–
न्यस्त-क्रीडनको बालो जडवत् तन्-मनस्तया ।
कृष्ण-ग्रह-गृहीतात्मा न वेद जगद् ईदृशम् ॥ र्भ्र्स्_३,२।१०८ ॥
यथा वा–
निमेषोन्मुक्ताक्षः कथम् इह परिस्पन्द-विधुरां
तनुं बिभ्रद् भव्यः प्रतिकृतिर् इवास्ते द्विज-पतिः ।
अये ज्ञातं वंशी-रसिक-नव-राग-व्यसनिना
पुरः श्यामाम्भोदे बत विनिहिता दृष्टिर् अमुना ॥ र्भ्र्स्_३,२।१०९ ॥
उन्मादो, यथा सप्तमे (७।४।४०)–
नदति क्वचिद् उत्कण्ठो विलज्जो नृत्यति क्वचित् ।
क्वचित् तद्-भावना-युक्तस् तन्मयो ऽनुचकार ह ॥ र्भ्र्स्_३,२।११० ॥
यथा वा–
क्वचिन् नटति निष्पटं क्वचिद् असम्भवं स्तम्भते
क्वचिद् विहसति स्फुटं क्वचिद् अमन्दम् आक्रन्दति ।
लसत्य् अनलसं क्वचित् क्वचिद् अपार्थम् आर्तायते
हरेर् अभिनवोद्धुर-प्रणय-सीधुम् अत्तो मुनिः ॥ र्भ्र्स्_३,२।१११ ॥
मोहो, यथा हरि-भक्ति-सुधोदये–
अयोग्यम् आत्मानम् इतीश-दर्शने
स मन्यमानस् तद्-अनाप्ति-कातरः ।
उद्बेल-दुःखार्णव-मग्न-मानसः
श्रुताश्रुधारो द्विज मूर्च्छितापतत् ॥ र्भ्र्स्_३,२।११२ ॥
यथा वा–
हरि-चरण-विलोकाब्धि-तापावलीभिर्
बत विधूत-चिद्-अम्भस्य् अत्र नस् तीर्थ-वर्ये ।
श्रुति-पुट-परिवाहेनेशनामामृतानि
क्षिपत ननु सतीर्थाश् चेष्टतां प्राण-हंसः ॥ र्भ्र्स्_३,२।११३ ॥
अथ वियोगः–
वियोगो लब्ध-सङ्गेन विच्छेदो दनुज-द्विषा ॥ र्भ्र्स्_३,२।११४ ॥
यथा–
बलि-सुत-भुज-षण्ड-खण्डनाय
क्षतज-पुरं पुरुषोत्तमे प्रयाते ।
विधूत-विधुर-बुद्धिर् उद्धवो ऽयं
विरह-निरुद्ध-मना निरुद्धवो ऽभूत् ॥ र्भ्र्स्_३,२।११५ ॥
अङ्गेषु तापः कृशता जागर्यालम्ब-शून्यता ।
अधृतिर् जडता व्याधिर् उन्मादो मूर्च्छितं बुधैः ।
वियोगे सम्भ्रम-प्रीतेर् दशावस्थाः प्रकीर्तिताः ॥ र्भ्र्स्_३,२।११६ ॥
अनवस्थितिर् आख्याता चित्तस्यालम्ब-शून्यता ।
अरागिता तु सर्वस्मिन्न् अधृतिः कथिता बुधैः ।
अन्ये ऽष्टौ प्रकटार्थत्वात् तापाद्या न हि लक्षिताः ॥ र्भ्र्स्_३,२।११७ ॥
तत्र तापो, यथा–
अस्मान् दुनोति कमलं तपनस्य मित्रं
रत्नाकरश् च बडवानल-गूढ-मूर्तिः ।
इन्दीवरं विधु-सुहृत् कथम् ईश्वरं वा
तं स्मारयन् मुनिपते दहतीह सभ्यान् ॥ र्भ्र्स्_३,२।११८ ॥
कृशता, यथा–
दधति तव तथाद्य सेवकानां
भुज-परिघाः कृशतां च पाण्डुतां च ।
पतति बत यथा मृणाल-बुद्ध्या
स्फुटम् इह पाण्डव-मित्र पाण्डु-पक्षः ॥ र्भ्र्स्_३,२।११९ ॥
जागर्या, यथा–
विरहान् मुर-द्विषश् चिरं विधुराङ्गे परिखिन्न-चेतसि ।
क्षणदाः क्षण-दायितोज्झिता बहुलाश्वे बहुलास् तदाभवन् ॥ र्भ्र्स्_३,२।१२० ॥
आलम्बन-शून्यता, यथा–
विजय-रथ-कुटुम्बिना विनान्यन्
न किल कुटुम्बम् इहास्ति नस् त्रिलोक्याम् ।
भ्रमद् इदम् अनवेक्ष्य यत्-पदाब्जं
क्वचिद् अपि न व्यवतिष्ठते ऽद्य चेतः ॥ र्भ्र्स्_३,२।१२१ ॥
अधृतिः, यथा–
प्रेक्ष्य पिञ्छ-कुलम् अक्षि पिधत्ते
नैचिकी-निचयम् उज्झति दूरे ।
वष्टि यष्टिम् अपि नाद्य मुरारे
रक्तकस् तव पदाम्बुज-रक्तः ॥ र्भ्र्स्_३,२।१२२ ॥
जडता, यथा–
यौधिष्ठिरं पुरम् उपेयुषि पद्मनाभे
खेदानल-व्यतिकरैर् अतिविक्लवस्य ।
स्वेदाश्रुभिर् न हि परं जलताम् अवापुर्
अङ्गानि निष्क्रियतया च किलोद्धवस्य ॥ र्भ्र्स्_३,२।१२३ ॥
व्याधिर्, यथा–
चिरयति मणिम् अन्वेष्टुं
चलिते मुरभिदि कुशस्थली-पुरतः ।
समजनि धृत-नव-व्याधिः
पवन-व्याधिर् यथार्थाख्यः ॥ र्भ्र्स्_३,२।१२४ ॥
उन्मादो, यथा–
प्रोषिते बत निजाधिदैवते
रैवते नवम् अवेक्ष्य नीरदम् ।
भ्रान्त-धीर् अयम् अधीरम् उद्धवः
पश्य रौति* रमते नमस्यति ॥ र्भ्र्स्_३,२।१२५ ॥
{*नौतीति विश्वनाथः}
मूर्च्छितम्, यथा–
समजनि दशा विश्लेषात् ते पदाम्बुज-सेविनां
व्रज-भुवि तथा नासीन् निद्रा-लवो ऽपि यथा पुरा ।
यदु-वर दर-श्वासेनामी वितर्कित-जीविताः
सततम् अधुना निश्चेष्टाङ्गास् तटान्य् अधिशेरते ॥ र्भ्र्स्_३,२।१२६ ॥
मृतिः, यथा–
दनुज-दमन याते जीवने त्वय्य् अकस्मात्
प्रचुर-विरह-तापैर् ध्वन्त-हृत्-पङ्कजायाम् ।
व्रजम् अभि परितस् ते दास-कासार-पङ्क्तौ
न किल वसतिम् आर्ताः कर्तुम् इच्छन्ति हंसाः ॥ र्भ्र्स्_३,२।१२७ ॥
अशिवत्वान् न घटते भक्ते कुत्राप्य् असौ मृतिः ।
क्षोभकत्वाद् वियोगस्य जात-प्रायेति कथ्यते ॥ र्भ्र्स्_३,२।१२८ ॥
अथ योगः–
कृष्णेन सङ्गमो यस् तु स योग इति कीर्त्यते ।
योगे ऽपि कथितः सिद्धिस् तुष्टिः स्थितिर् इति त्रिधा ॥ र्भ्र्स्_३,२।१२९ ॥
तत्र सिद्धिः–
उत्कण्ठिते हरेः प्राप्तिः सिद्धिर् इत्य् अभिधीयते ॥ र्भ्र्स्_३,२।१३० ॥
यथा श्री-कृष्ण-कर्णामृते (५७)–
मौलिश् चन्द्रक-भूषणो मरकत-स्तम्भाभिरामं वपुर्
वक्त्रं चित्र-विमुग्ध-हास-मधुरं बाले विलोले दृशौ ।
वाचः शैशव-शीतया मद-गज-श्लाघ्या विलास-स्थितिर्
मन्दं मन्दम् अये क एष मथुरा-वीथीं मिथो गाहते ॥ र्भ्र्स्_३,२।१३१ ॥
यथा वा श्री-दशमे (१०।३८।३४)–
रथात् तूर्णम् अवप्लुत्य सो ऽक्रूरः प्रेम-विह्वलः ।
पपात चरणोपान्ते दण्डवद् राम-कृष्णयोः ॥ र्भ्र्स्_३,२।१३२ ॥
तुष्टिः–
जाते वियोगे कंसारेः सम्प्राप्तिस् तुष्टिर् उच्यते ॥ र्भ्र्स्_३,२।१३३ ॥
यथा प्रथमे (१।११।१०)–
कथं वयं नाथ चिरोषिते त्वयि
प्रसन्न-दृष्ट्याखिल-ताप-शोषणम् ।
जीवेम ते सुन्दर-हास-शोभितम्
अपश्यमाना वदनं मनोहरम् ॥ र्भ्र्स्_३,२।१३४ ॥
यथा वा–
समक्षम् अक्षमः प्रेक्ष्य हरिम् अञ्जलि-बन्धने ।
दारुको द्वारका-द्वारि तत्र चित्र-दशां ययौ ॥ र्भ्र्स्_३,२।१३५ ॥
स्थितिः–
सह-वासो मुकुन्देन स्थितिर् निगदिता बुधैः ॥ र्भ्र्स्_३,२।१३६ ॥
यथा हंसदूते (५०) {*थिस् अच्तुअल्ल्य् अप्पेअर्स् तो बे अ मिx ओफ़् वेर्सेस् ५०-५१। छेच्क् म्य् चोम्मेन्त् इन् म्य्स्तिच् पोएत्र्य्।}–
पुरस्ताद् आभीरी-गण-भयद-नामा स कठिनो
मणि-स्तम्भालम्बी कुरु-कुल-कथां सङ्कलयिता ।
स जानुभ्याम् अष्टापद-भुवनम् अवष्टभ्य भविता
गुरोः शिष्यो नूनं पद-कमल-संवाहन-रतः ॥ र्भ्र्स्_३,२।१३७ ॥
निजावसर-शुश्रूषा-विधाने सावधानता ।
पुरस् तस्य निवेशाद्या योगे ऽमीषां क्रिया मताः ॥ र्भ्र्स्_३,२।१३८ ॥
केचिद् अस्या रतेः कृष्ण-भक्त्य्-आस्वाद-बहिर्मुखाः ।
भवत्वम् एव निश्चित्य न रसावस्थतां जगुः ॥ र्भ्र्स्_३,२।१३९ ॥
इति तावद् असाधीयो यत् पुराणेषु केषुचित् ।
श्रीमद्-भागवते चैष प्रकटो दृश्यते रसः ॥ र्भ्र्स्_३,२।१४० ॥
तथा हि एकादशे (११।३।३२)–
क्वचित् रुदन्त्य् अच्युत-चिन्तया क्वचिद्
धसन्ति नन्दन्ति वदन्त्य् अलौकिकाः ।
नृत्यन्ति गायन्त्य् अनुशीलयन्त्य् अजं
भवन्ति तूष्णीं परम् एत्य निर्वृताः ॥ र्भ्र्स्_३,२।१४१ ॥
सप्तमे च (७।७।३४)–
निशम्य कर्माणि गुणान् अतुल्यान्
वीर्याणि लीला-तनुभिः कृतानि ।
यदातिहर्षोत्पुलकाश्रु-गद्गदं
प्रोत्कण्ठ उद्गायति रौति नृत्यति ॥ र्भ्र्स्_३,२।१४२ ॥
एषात्र भक्त-भावानां प्रायिकी प्रक्रियोदिता ।
किन्तु कालादि-वैशिष्ट्यात् क्वचित् स्यात् सीम-लङ्घनम् ॥ र्भ्र्स्_३,२।१४३ ॥
अथ गौरव-प्रीतिः–
लाल्याभिमानिनां कृष्णे स्यात् प्रीतिर् गौरवोत्तरा ।
सा विभावादिभिः पुष्टा गौरव-प्रीतिर् उच्यते ॥ र्भ्र्स्_३,२।१४४ ॥
तत्र आलम्बनाः–
हरिश् च तस्य लाल्याश् च भवन्त्य् आलम्बना इह ॥ र्भ्र्स्_३,२।१४५ ॥
तत्र हरिः, यथा–
अयम् उपहित-कर्णः प्रस्तुते वृष्णि-वृद्धैर्
यदुपतिर् इतिहासे मन्द-हासोज्ज्वलास्यः ।
उपदिशति सुधर्मा-मध्यम् अध्यास्य दीव्यन्
हितम् इह निजयाग्रे चेष्टयैवात्मजान् नः ॥ र्भ्र्स्_३,२।१४६ ॥
महा-गुरुर् महा-कीर्तिर् महा-बुद्धिर् महा-बलः ।
रक्षी लालक इत्य् आद्यैर् गुणैर् आलम्बनो हरिः ॥ र्भ्र्स्_३,२।१४७ ॥
अथ लाल्याः–
लाल्याः किल कनिष्ठत्व-पुत्रत्वाद्य्-अभिमानिनः ।
कनिष्ठाः सारण-गद-सुभद्र-प्रमुखाः स्मृताः ।
प्रद्युम्न-चारुदेष्णाद्याः साम्बाद्याश् च कुमारकाः ॥ र्भ्र्स्_३,२।१४८ ॥
एषां रूपम्, यथा–
अपि मुरान्तक-पार्षद-मण्डलाद्
अधिक-मण्डन-वेश-गुण-श्रियः ।
आसत-पीत-सित-द्युतिभिर् युता
यदु-कुमार-गणाः पुरि रेमिरे ॥ र्भ्र्स्_३,२।१४९ ॥
एषां भक्तिः, यथा–
सग्धिं भजन्ति हरिणा मुखम् उन्नमय्य
ताम्बूल-चर्वितम् अदन्ति च दीयमानम् ।
घ्राताश् च मूर्ध्नि परिरभ्य भवन्त्य् अदस्राः
साम्बादयः कति पुरा विदधुस् तपांसि ॥ र्भ्र्स्_३,२।१५० ॥
रुक्मिणी-नन्दनस् तेषु लाल्येषु प्रवरो मतः ॥ र्भ्र्स्_३,२।१५१ ॥
तस्य रूपम्–
स जयति शम्बर-दमनः सुकुमारो यदु-कुमार-कुल-मौलिः ।
जनयति जनेषु जनक-भ्रान्तिं यः सुष्ठु रूपेण ॥ र्भ्र्स्_३,२।१५२ ॥
अस्य भक्तिः–
प्रभावति समीक्ष्यतां दिवि कृपाम्बुधिर् मादृशां
स एष परमो गुरुर् गरुड-गो यदूनां पतिः ।
यतः किम् अपि लालनं वयम् अवाप्य दरोद्धुराः
पुरारिम् अपि सङ्गरे गुरु-रुषं तिरस्कुर्महे ॥ र्भ्र्स्_३,२।१५३ ॥
उभयेषां सदाराध्य-धियैव भजताम् अपि ।
सेवकानाम् इहैश्वर्य-ज्ञानस्यैव प्रधानता ॥
लाल्यानां तु स्व-सम्बन्ध-स्फूर्तेर् एव समन्ततः ॥ र्भ्र्स्_३,२।१५४ ॥
व्रज-स्थानां परैश्वर्य-ज्ञान-शून्य-धियाम् अपि ।
अस्त्य् एव वल्लवाधीश-पुत्रत्वैश्वर्य-वेदनम् ॥ र्भ्र्स्_३,२।१५५ ॥
अथ उद्दीपनाः–
उद्दीपनास् तु वात्सल्य-स्मित-प्रेक्षादयो हरेः ॥ र्भ्र्स्_३,२।१५६ ॥
यथा–
अग्रे सानुग्रहं पश्यन्न् अग्रजं व्यग्र-मानसः ।
गदः पदारविन्दे ऽस्य विदधे दण्डवन्-नतिम् ॥ र्भ्र्स्_३,२।१५७ ॥
अथ अनुभावाः–
अनुभावास् तु तस्याग्रे नीचासन-निवेशनम् ।
गुरोर् वर्त्मानुसारित्वं धुरस् तस्य परिग्रहः ।
स्वैराचार-विमोक्षाद्याः शीता लाल्येषु कीर्तिताः ॥ र्भ्र्स्_३,२।१५८ ॥
तत्र नीचासन-निवेशनम्, यथा–
यदु-सदसि सुरेन्द्रैर् द्राग् उपव्रज्यमानाः
सुखद-करक-वार्भिर् ब्रह्मणाभ्युक्षिताङ्गः ।
मधुरिपुम् अभिवन्द्य स्वर्ण-पीठानि मुञ्चन्
भुवम् अभि मकराङ्को राङ्कवं स्वीचकार ॥ र्भ्र्स्_३,२।१५९ ॥
दासैः साधाराणाश् चान्ये प्रोच्यन्ते ऽमीषु केचन ।
प्रणामो मौन-बाहुल्यं सङ्कोचं प्रश्रयाढ्यता ।
निज-प्राण-व्ययेनापि तद्-आज्ञा-परिपालनम् ॥ र्भ्र्स्_३,२।१६० ॥
अधो-वदनता स्थैर्यं कास-हासादि-वर्जनम् ।
तदीयातिरहः-केलि-वार्ताद्य्-उपरमादयः ॥ र्भ्र्स्_३,२।१६१ ॥
अथ सात्त्विकाः–
कन्दर्प विन्दति मुकुन्द-पदारविन्द-
द्वन्द्वे दृशोः पदम् असौ किल निष्प्रकम्पा ।
प्रालेय-बिन्दु-निचितं धृत-कण्टका ते
स्विन्नाद्य कण्टकि-फलं तनुर् अन्वकार्षीत् ॥ र्भ्र्स्_३,२।१६२ ॥
अथ व्यभिचारिणः–
अनन्तरोक्ताः सर्वे ऽत्र भवन्ति व्यभिचारिणः ॥ र्भ्र्स्_३,२।१६३ ॥
तत्र हर्षो, यथा–
दूरे दरेन्द्रस्य नभस्य् उदीर्णे
ध्वनौ स्थितानां यदु-राजधन्याम् ।
तनूरुहैस् तत्र कुमारकाणां
नटैश् च हृष्यद्भिर् अकारि नृत्यम् ॥ र्भ्र्स्_३,२।१६४ ॥
निर्वेदो, यथा–
धन्यः साम्ब भवान् स-रिङ्गणम् अयन् पार्श्वे रजः-कर्बूरो
यस् तातेन विकृष्य वत्सलतया स्वोत्सङ्गम् आरोपितः ।
धिङ् मां दुर्भगम् अत्र शङ्कर-मयैर् दुर्दैव-विस्फूर्जितैः
प्राप्ता न क्षणिकापि लालन-रतिः सा येन बाल्ये पितुः ॥ र्भ्र्स्_३,२।१६५ ॥
अथ स्थायी–
देह-सम्बन्धितामानाद् गुरु-धीर् अत्र गौरवम् ।
तन्मयी लालके प्रीतिर् गौरव-प्रीतिर् उच्यते ॥ र्भ्र्स्_३,२।१६६ ॥
स्थायि-भावो ऽत्र सा चैषाम् आमूलात् स्वयम् उच्छ्रिता ।
कञ्चिद् विशेषम् आपन्ना प्रेमेति स्नेह इत्य् अपि ।
राग इत्य् उच्यते चात्र गौरव-प्रीतिर् एव सा ॥ र्भ्र्स्_३,२।१६७ ॥
तत्र गौरव-प्रीतिः, यथा–
मुद्रां भिनत्ति न रद-च्छदयोर् अमन्दां
वक्त्रं च नोन्नमयति स्रवद्-अस्र-कीर्णम् ।
धीरः परं किम् अपि सङ्कुचतीं झषाङ्को
दृष्टिं क्षिपत्य् अघभिदश् चरणारविन्दे ॥ र्भ्र्स्_३,२।१६८ ॥
प्रेमा, यथा–
द्विषद्भिः क्षोदिष्ठैर् जगद्-अविहितेच्छस्य भवतः
कराद् आकृष्यैव प्रसभम् अभिमन्याव् अपि हते ।
सुभद्रायाः प्रीतिर् दनुज-दमन त्वद्-विषयिका
प्रपेदे कल्याणी न हि मलिनिमानं लवम् अपि ॥ र्भ्र्स्_३,२।१६९ ॥
स्नेहो, यथा–
विमुञ्च पृथु-वेपथुं विसृज कण्ठाकुःठायितं
विमृज्य मयि निक्षिप प्रसरद्-अश्रु-धारे दृशौ ।
करं च मकर-ध्वज प्रकट-कण्टकालङ्कृतं
निधेहि सविधे पितुः कथय वत्स कः सम्भ्रमः ॥ र्भ्र्स्_३,२।१७० ॥
रागो, यथा–
विषम् अपि सहसा सुधाम् इवायं
निपिबति चेत् पितुर् इङ्गितं झषाङ्कः ।
विसृजति तद्-असम्मतिर् यदि स्याद्
विषम् इव तां तु सुधां स एव सद्यः ॥ र्भ्र्स्_३,२।१७१ ॥
त्रिष्व् एवायोग-योगाद्या भेदाः पूर्ववद् ईरिताः ॥ र्भ्र्स्_३,२।१७२ ॥
तत्र उत्कण्ठितम्, यथा–
शम्बरः सुमुखि लब्ध-दुर्विपड्-
डम्बरः स रिपुर् अम्बरायितः ।
अम्बु-राज-महसं कदा गुरुः
कम्बु-राज-करम् ईक्षितास्महे ॥ र्भ्र्स्_३,२।१७३ ॥
अथ वियोगः–
मनो ममेष्टाम् अपि गेण्डु-लीलां
न वष्टि योग्यां च तथास्त्र-योग्याम् ।
गुरौ पुरं कौरवम् अभ्युपेते
काराम् इव द्वारवतीम् अवैति ॥ र्भ्र्स्_३,२।१७४ ॥
सिद्धिः–
मिलितः शम्बर-पुरतो मदनः पुरतो विलोकयन् पितरम् ।
को ऽहम् इति स्वं प्रमदान् न धीर् अधीर् अप्य् असौ वेद ॥ र्भ्र्स्_३,२।१७५ ॥
तुष्टिः–
मिलितम् अधिष्ठित-गरुडं प्रेक्ष्य युधिष्ठिर-पुरान् मुरारातिम् ।
अजनि मुदा यदु-नगरे सम्भ्रम-भूमा कुमाराणाम् ॥ र्भ्र्स्_३,२।१७६ ॥
स्थितिः–
कुञ्चयन्न् अक्षिणी किञ्चिद् बाष्प-निष्पन्दि-पक्षिणी ।
वन्दते पादयोर् द्वन्द्वं पितुः प्रति-दिनं स्मरः ॥ र्भ्र्स्_३,२।१७७ ॥
उत्कण्ठित-वियोगाद्ये यद् यद् विस्तारितं न हि ।
सम्भ्रम-प्रीतिवज् ज्ञेयं तत् तद् एवाखिलं बुधैः ॥ र्भ्र्स्_३,२।१७८ ॥
इति श्री-श्री-भक्ति-रसामृत-सिन्धौ
पश्चिम-विभागे मुख्य-भक्ति-रस-पञ्चक-निरूपणे
प्रीति-भक्ति-रस-लहरी द्वितीया ।
(३।३)
प्रेयो-भक्ति-रसाख्या
तृतीय-लहरी
स्थायि-भावो विभावाद्यैः सख्यम् आत्मोचितैर् इह ।
नीतश् चित्ते सतां पुष्टिं रसः प्रेयान् उदीर्यते ॥ र्भ्र्स्_३,३।१ ॥
तत्र आलम्बनाः–
हरिश् च तद्-वयस्याश् च तस्मिन्न् आलम्बना मताः ॥ र्भ्र्स्_३,३।२ ॥
तत्र हरिः–
द्विभुजत्वादि-भाग् अत्र प्राग्वद् आलम्बनो हरिः ॥ र्भ्र्स्_३,३।३ ॥
तत्र व्रजे, यथा–
महेन्द्र-मणि-मञ्जुल-द्युतिर् अमन्द-कुन्द-स्मितः
स्फुरत्-पुरट-केतकी-कुसुम-रम्य-पट्टाम्बरः ।
स्रग्-उल्लसद्-उरः-स्थलः क्वणित-वेणुर् अत्राव्रजन्
व्रजाद् अघहरो हरत्य् अहह नः सखीनां मनः ॥ र्भ्र्स्_३,३।४ ॥
अन्यत्र, यथा–
चञ्चत्-कौस्तुभ-कौमुदी-समुदयं कौमोदकी-चक्रयोः
सख्येनोज्ज्वलितैस् तथा जलजयोर् आढ्यं चतुर्भिर् भुजैः ।
दृष्ट्वा हारि-हरिन्-मणि-द्युति-हरं शौरिं हिरण्याम्बरं
जग्मुः पाण्डु-सुताः प्रमोद-सुधया नैवात्म-सम्भावनाम् ॥ र्भ्र्स्_३,३।५ ॥
सुवेषः सर्व-सल्-लक्ष्म-लक्षितो बलिनां वरः ।
विविधाद्भुत-भाषा-विद् वावदूकः सुपण्डितः ॥ र्भ्र्स्_३,३।६ ॥
विपुल-प्रतिभो दक्षः करुणो वीर-शेखरः ।
विदग्धो बुद्धिमान् क्षन्ता रक्त-लोकः समृद्धिमान् ।
सुखी वरीयान् इत्य् आद्या गुणास् तस्येह कीर्तिता ॥ र्भ्र्स्_३,३।७ ॥
अथ तद्-वयस्याः–
रूप-वेष-गुणाद्यैस् तु समाः सम्यग्-अयन्त्रिताः ।
विश्रम्भ-सम्भृतात्मानो वयस्यास् तस्य कीर्तिताः ॥ र्भ्र्स्_३,३।८ ॥
यथा–
साम्येन भीति-विधुरेण विधीयमान-
भक्ति-प्रपञ्चम् अनुदञ्चद्-अनुग्रहेण ।
विश्रम्भ-सार-निकुरम्ब-करम्बितेन
वन्देतराम् अघहरस्य वयस्य-वृन्दम् ॥ र्भ्र्स्_३,३।९ ॥
ते पुर-व्रज-सम्बन्धाद् द्वि-विधाः प्राय ईरिताः ॥ र्भ्र्स्_३,३।१० ॥
तत्र पुर-सम्बन्धिनः–
अर्जुनो भीमसेनश् च दुहिता द्रुपदस्य च ।
श्रीदाम-भूसुराद्याश् च सखायः पुर-संश्रयाः ॥ र्भ्र्स्_३,३।११ ॥
एषां सख्यम्, यथा–
शिरसि नृपतिर् द्रग् अघ्रासीद् अघारिम् अधीर-धीर्
भुज-परिघयोः श्लिष्टौ भीमार्जुनौ पुलकोज्ज्वलौ ।
पद-कमलयोः सास्रौ दस्रात्मजौ च निपेततुस्
तम् अवशाधियः प्रौढानन्दाद् अरुन्धत पाण्डवाः ॥ र्भ्र्स्_३,३।१२ ॥
श्रेष्ठः पुर-वयस्येषु भगवान् वानरध्वजः ॥ र्भ्र्स्_३,३।१३ ॥
अस्य रूपम्, यथा–
गाण्डीव-पाणिः करि-राज-शुण्डा-
रम्योरुर् इन्दीवर-सुन्दराभः ।
रथाङ्गिना रत्न-रथाधिरोही
स रोहिताक्षः सुतराम् अराजीत् ॥ र्भ्र्स्_३,३।१४ ॥
सख्यम्, यथा–
पर्यङ्के महति सुरारि-हन्तुर् अङ्के
निःशङ्क-प्रणय-निसृष्ट-पूर्व-कायः ।
उन्मीलन्-नव-नर्म-कर्मठो ऽयं
गाण्डीवी स्मित-वदनाम्बुजो व्यराजीत् ॥ र्भ्र्स्_३,३।१५ ॥
अथ व्रज-सम्बन्धिनः–
क्षणादर्शनतो दीनाः सदा सह-विहारिणः ।
तद्-एक-जीविताः प्रोक्ता वयस्या व्रज-वासिनः ।
अतः सर्व-वयस्येषु प्रधानत्वं भजन्त्य् अमी ॥ र्भ्र्स्_३,३।१६ ॥
एषां रूपम्, यथा–
बलानुज-सदृग्-वयो-गुण-विलास-वेष-श्रियः
प्रियङ्करण-वल्लकी-दल-विषाण-वेण्व्-अङ्किताः ।
महेन्द्र-मणि-हाटक-स्फटिक-पद्म-राग-त्विषः
सदा प्रणय-शालिनः सहचरा हरेः पान्तु वः ॥ र्भ्र्स्_३,३।१७ ॥
सख्यम्, यथा–
उन्निद्रस्य ययुस् तवात्र विरतिं सप्त-क्षपास् तिष्ठतो
हन्त श्रान्त इवासि निक्षिप सखे श्रीदाम-पाणौ गिरिम् ।
आधिर् विध्यति नस् त्वम् अर्पय करे किं वा क्षणं दक्षिणे
दोष्णस् ते करवाम कामम् अधुना सव्यस्य संवाहनम् ॥ र्भ्र्स्_३,३।१८ ॥
यथा वा श्री-दशमे (१०।१२।११)–
इत्थं सतां ब्रह्म-सुखानुभूत्या
दास्यं गतानां पर-दैवतेन ।
मायाश्रितानां नर-दारकेण
साकं विजह्रुः कृत-पुण्य-पुञ्जाः ॥ र्भ्र्स्_३,३।१९ ॥
एषु कृष्णस्य सख्यम्, यथा–
सहचर-निकुरम्बं भ्रातर् आर्य प्रविष्टं
द्रुतम् अघ-जठरान्तः-कोटरे प्रेक्षमाणः ।
स्खलद्-अशिशिर-बाष्प-क्षालित-क्षाम-गण्डः
क्षणम् अहम् अवसीदन् शून्य-चित्तस् तदासम् ॥ र्भ्र्स्_३,३।२० ॥
सुहृदश् च सखायश् च तथा प्रिय-सखाः परे ।
प्रिय-नर्म-वयस्याश् चेत्य् उक्ता गोष्ठे चतुर्-विधाः ॥ र्भ्र्स्_३,३।२१ ॥
तत्र सुहृदः–
वात्सल्य-गन्धि-सख्यां तु किञ्चित् ते वयसाधिकाः ।
सायुधास् तस्य दुष्टेभ्यः सदा रक्षा-परायणाः ॥ र्भ्र्स्_३,३।२२ ॥
सुभद्र-मण्डलीभद्र-भद्रवर्धन-गोभटाः ।
यक्षेन्द्रभट-भद्राङ्ग-वीरभद्रा महा-गुणाः ।
विजयो बलभद्राद्याः सुहृदस् तस्य कीर्तिताः ॥ र्भ्र्स्_३,३।२३ ॥
एषां सख्यम्, यथा–
धुन्वन् धावसि मण्डलाग्रम् अमलं त्वं मण्डलीभद्र किं
गुर्वीं नार्य गदां गृहाण विजय क्षोभं वृथा मा कृथाः ।
शक्तिं न क्षिप भद्रवर्धन पुरो गोवर्धनं गाहते
गर्जन्न् एष घनो बली न तु बलीवर्दाकृतिर् दानवः ॥ र्भ्र्स्_३,३।२४ ॥
सुहृत्सु मण्डलीभद्र-बलभद्रौ किलोत्तमौ ॥ र्भ्र्स्_३,३।२५ ॥
अत्र मण्डलीभद्रस्य रूपम्, यथा–
पाटल-पटल-सद्-अङ्गो लकुट-करः शेखरी शिखण्डेन ।
द्युति-मण्डली-मलि-निभां भाति दधन् मण्डलीभद्रः ॥ र्भ्र्स्_३,३।२६ ॥
अस्य सख्यम्, यथा–
वन-भ्रमण-केलिभिर् गुरुभिर् अह्नि खिन्नीकृतः
सुखं स्वपितु नः सुहृद् व्रज-निशान्त-मध्ये निशि ।
अहं शिरसि मर्दनं मृदु करोमि कर्णे कथां
त्वम् अस्य विसृजन्न् अलं सुबल सक्थिनी लालय ॥ र्भ्र्स्_३,३।२७ ॥
बलदेवस्य रूपम्, यथा–
गण्डान्तः-स्फुरद्-एक-कुण्डलम् अलि-च्छन्नावतंसोत्पलं
कस्तूरी-कृत-चित्रकं पृथु-हृदि भ्राजिष्णु गुञ्जा-स्रजम् ।
तं वीरं शरद्-अम्बुद-द्युति-भरं संवीत-कालाम्बरं
गम्भीर-स्वनितं प्रलम्ब-भुजम् आलम्बे प्रलम्ब-द्विषम् ॥ र्भ्र्स्_३,३।२८ ॥
अस्य सख्यम्, यथा–
जनि-तिथिर् इति पुत्र-प्रेम-संवीतयाहं
स्नपयितुम् इह सद्मन्य् अम्बया स्तम्भितो ऽस्मि ।
इति सुबल गिरा मे सन्दिश त्वं मुकुन्दं
फणि-पति-ह्रद-कच्छे नाद्य गच्छेः कदापि ॥ र्भ्र्स्_३,३।२९ ॥
अत्र सखायः–
कनिष्ठ-कल्पाः सख्येन सम्बन्धाः प्रीति-गन्धिना ।
विशाल-वृषभौर्जस्वि-देवप्रस्थ-वरूथपाः ॥ र्भ्र्स्_३,३।३० ॥
मरन्द-कुसुमापीड-मणिबन्ध-करन्धमाः ।
इत्य्-आदयः सखायो ऽस्य सेवा-सख्यैक-रागिणः ॥ र्भ्र्स्_३,३।३१ ॥
एषां सख्यम्, यथा–
विशाल विसिनी-दलैः कलय वीजन-प्रक्रियां
वरूथप विलम्बितालक-वरूथम् उत्सारय ।
मृषा वृषभ जल्पितं त्यज भजाङ्ग-संवाहनं
यद् उग्र-भुज-सङ्गरे गुरुम् अगात् क्लमं नः सखा ॥ र्भ्र्स्_३,३।३२ ॥
सर्वेषु सखिषु श्रेष्ठो देवप्रस्थो ऽयम् ईरितः ॥ र्भ्र्स्_३,३।३३ ॥
तस्य रूपम्, यथा–
बिभ्रद् गेण्डुं पाण्डुरोद्भास-वासाः
पाशा-बद्धोत्तुङ्ग-मौलिर् बलीयान् ।
बन्धूकाभः सिन्धुर् अस्पर्धि-लीलो
देवप्रस्थः कृष्ण-पार्श्वं प्रतस्थे ॥ र्भ्र्स्_३,३।३४ ॥
अस्य सख्यम्, यथा–
श्रीदाम्नः पृथुलां भुजाम् अभि शिरो विन्यस्य विश्रामिणं
दाम्नः सव्य-करेण रुद्ध-हृदयं शय्या-विराजत्-तनुम् ।
मध्ये सुन्दरि कन्दरस्य पदयोः संवाहनेन प्रियं
देवप्रस्थ इतः कृती सुखयति प्रेम्णा व्रजेन्द्रात्मजम् ॥ र्भ्र्स्_३,३।३५ ॥
अथ प्रिय-सखाः–
वयस्-तुल्याः प्रिय-सखा सख्यं केवलम् आश्रिताः ।
श्रीदामा च सुदामा च दामा च वसुदामकः ॥ र्भ्र्स्_३,३।३६ ॥
किङ्किणि-स्तोककृष्णांशु-भद्रसेन-विलासिनः ।
पुण्डरीक-विटङ्काक्ष-कलविङ्कादयो ऽप्य् अमी ॥ र्भ्र्स्_३,३।३७ ॥
रमयन्ति प्रिय-सखाः केलिभिर् विविधैः सदा ।
नियुद्ध-दण्ड-युद्धादि-कौतुकैर् अपि केशवम् ॥ र्भ्र्स्_३,३।३८ ॥
एषां सख्यम्, यथा–
सगद्गद-पदैर् हरिं हसति को ऽपि वक्रोदितैः
प्रसार्य भुजयोर् युगं पुलकि कश्चिद् आश्लिष्यति ।
करेण चलता दृशौ निभृतम् एत्य रुन्धे परः
कृशाङ्गि सुखयन्त्य् अमी प्रिय-सखाः सखायं तव ॥ र्भ्र्स्_३,३।३९ ॥
एषु प्रिय-वयस्येषु श्रीदामा प्रवरो मतः ॥ र्भ्र्स्_३,३।४० ॥
तस्य रूपम्, यथा–
वासः पिङ्गं बिभ्रतं शृङ्ग-पाणिं
बद्ध-स्पर्धं सौहृदान् माधवेन ।
ताम्रोष्णीषं श्याम-धामाभिरामं
श्रीदामानं दाम-भाजं भजामि ॥ र्भ्र्स्_३,३।४१ ॥
सख्यम्, यथा–
त्वं नः प्रोज्झ्य कठोर यामुन-तटे कस्माद् अकस्माद् गतो
दिष्ट्या दृष्टिम् इतो ऽसि हन्त निविडाश्लेषैः सखीन् प्रीणय ।
ब्रूमः सत्यम् अदर्शने तव मनाक् का धेनवः के वयं
किं गोष्ठं किम् अभीष्टम् इत्य् अचिरतः सर्वं विपर्यस्यति ॥ र्भ्र्स्_३,३।४२ ॥
अथ प्रिय-नर्म-वयस्याः–
प्रिय-नर्म-वयस्यास् तु पूर्वतो ऽप्य् अभितो वराः ।
आत्यन्तिक-रहस्येषु युक्ता भाव-विशेषिणः ।
सुबलार्जुन-गन्धर्वास् ते वसन्तोज्ज्वलादयः ॥ र्भ्र्स्_३,३।४३ ॥
एषां सख्यम्, यथा–
राधा-सन्देश-वृन्दं कथयति सुबलः पश्य कृष्णस्य कर्णे
श्यामा-कन्दर्प-लेखं निभृतम् उपहरत्य् उज्ज्वलः पाणि-पद्मे ।
पाली-ताम्बूलम् आस्ये वितरति चतुरः कोकिलो मूर्ध्नि धत्ते
तारा-दामेति नर्म-प्रणयि-सहचरास् तन्वि तन्वन्ति सेवाम् ॥ र्भ्र्स्_३,३।४४ ॥
प्रिय-नर्म-वयस्येषु प्रबलौ सुबलार्जुनौ ॥ र्भ्र्स्_३,३।४५ ॥
तत्र सुबलस्य रूपम्, यथा–
तनु-रुचि-विजित-हिरण्यं
हरि-दयितं हारिणं हरिद्-वसनम् ।
सुबलं कुवलय-नयनं
नय-नन्दित-बान्धवं वन्दे ॥ र्भ्र्स्_३,३।४६ ॥
अस्य सख्यम्, यथा–
वयस्य-गोष्ठ्याम् अखिलेङ्गितेषु
विशारदायाम् अपि माधवस्य ।
अन्यैर् दुरूहा सुबलेन सार्धं
सञ्ज्ञा-मयी कापि बभूव वार्ता ॥ र्भ्र्स्_३,३।४७ ॥
उज्ज्वलस्य रूपम्, यथा–
अरुणाम्बरम् उच्चलेक्षणं
मधु-पुष्प-बलिभिः प्रसाधितम् ।
हरि-नील-रुचिं हरि-प्रियं
मणि-हारोज्ज्वलम् उज्ज्वलं भजे ॥ र्भ्र्स्_३,३।४८ ॥
अस्य सख्यम्, यथा–
शक्तास्मि मानम् अवितुं कथम् उज्ज्वलो ऽयं
दूतः समेति सखि यत्र मिलत्य् अदूरे ।
सापत्रपापि कुलजापि पतिव्रतापि
का वा वृषस्यति न गोप-वृषं किशोरी ॥ र्भ्र्स्_३,३।४९ ॥
उज्ज्वलो ऽयं विशेषेण सदा नर्मोक्ति-लालसः ॥ र्भ्र्स्_३,३।५० ॥
यथा–
स्फुरद्-अतनु-तरङ्गावर्धितानल्प-वेलः
सुमधुर-रस-रूपो दुर्गमावार-पारः ।
जगति युवति-जातिर् निम्नगा त्वं समुद्रस्
तद् इयम् अघहर त्वाम् एति सर्वाध्वनैव ॥ र्भ्र्स्_३,३।५१ ॥
एतेषु के ऽपि शास्त्रेषु के ऽपि लोकेषु विश्रुताः ॥ र्भ्र्स्_३,३।५२ ॥
नित्य-प्रियाः सुर-चराः साधकाश् चेति ते त्रिधा ।
केचिद् एषु स्थिरा जात्या मन्त्रिवत् तम् उपासते ॥ र्भ्र्स्_३,३।५३ ॥
तं हासयन्ति चापलाः केचिद् वैहासिकोपमाः ।
केचिद् आर्जव-सारेण सरलाः शीलयन्ति तम् ॥ र्भ्र्स्_३,३।५४ ॥
वामा वक्रिम-चक्रेण केचिद् विस्माययन्त्य् अमुम् ।
केचित् प्रगल्भाः कुर्वन्ति वितण्डाम् अमुना ।
सौम्याः सूनृतया वाचा धन्या धिन्वन्ति तं परे ॥ र्भ्र्स्_३,३।५५ ॥
एवं विविधया सर्वे प्रकृत्या मधुरा अमी ।
पवित्र-मैत्री-वैचित्री-चारुताम् उपचिन्वते ॥ र्भ्र्स्_३,३।५६ ॥
अथ उद्दीपनाः–
उद्दीपना वयो-रूप-शृङ्ग-वेणु-दरा हरेः ।
विनोद-नर्म-विक्रान्ति-गुणाः प्रेष्ठ-जनास् तथा ।
राज-देवावतारादि-चेष्टानुकरणादयः ॥ र्भ्र्स्_३,३।५७ ॥
अथ वयः–
वयः कौमार-पौगण्ड-कैशोरं चेह सम्मतम् ।
गोष्ठे कौमार-पौगण्डे कैशोरं पुर-गोष्ठयोः ॥ र्भ्र्स्_३,३।५८ ॥
तत्र कौमारम्, यथा–
कौमारं वत्सले वाच्यं ततः सङ्क्षिप्य लिख्यते ॥ र्भ्र्स्_३,३।५९ ॥
यथा श्री-दशमे (१०।१३।११)–
बिभ्रद् वेणुं जठर-पटयोः शृङ्ग-वेत्रे च कक्षे
वामे पाणौ मसृण-कवलं तत्-फलान्य् अङ्गुलीषु ।
तिष्ठन् मध्ये स्व-परिसुहृदो हासयन् नर्मभिः स्वैः
स्वर्गे लोके मिषति बुभुजे यज्ञ-भुग् बाल-केलिः ॥ र्भ्र्स्_३,३।६० ॥
अथ पौगण्डम्–
आद्यं मध्यं तथा शेषं पौगण्डं च त्रिधा भवेत् ॥ र्भ्र्स्_३,३।६१ ॥
तत्र आद्यं पौगण्डं–
अधरादेः सुलौहित्यं जठरस्य च तानवम् ।
कम्बु-ग्रीवोद्गमाद्यं च पौगण्डे प्रथमे सति ॥ र्भ्र्स्_३,३।६२ ॥
यथा–
तुन्दं विन्दति ते मुकुन्द शनकैर् अश्वत्थ-पत्र-श्रियं
कण्ठं कम्बुवद् अम्बुजाक्ष भजते रेखा-त्रयीम् उज्ज्वलाम् ।
आरुन्धे कुरुविन्द-कन्दल-रुचिं भू-चन्द्र दन्त-च्छदो
लक्ष्मीर् आधुनिकी धिनोति सुहृदाम् अक्षीणि सा काप्य् असौ ॥ र्भ्र्स्_३,३।६३ ॥
पुष्प-मण्डन-वैचित्री चित्राणि गिरि-धातुभिः ।
पीत-पट्ट-दुकूलाद्यम् इह प्रोक्तं प्रसाधनम् ॥ र्भ्र्स्_३,३।६४ ॥
सर्वाटवी-प्रचारेण नैचिकी-चय-चारणम् ।
नियुद्ध-केलि-नृत्यादि-शिक्षारम्भो ऽत्र चेष्टितम् ॥ र्भ्र्स्_३,३।६५ ॥
यथा–
वृन्दारण्ये समस्तात् सुरभिणि सुरभी-वृन्द-रक्षा-विहारी
गुञ्जाहारी शिखण्ड-प्रकटित-मुकुटः पीत-पट्टाम्बर-श्रीः ।
कर्णाभ्यां कर्णिकारे दधद् अलम् उरसा फुल्ल-मल्लीक-माल्यं
नृत्यन् दोर्-युद्ध-रङ्गे नटवद् इह सखीन् नन्दयत्य् एष कृष्णः ॥ र्भ्र्स्_३,३।६६ ॥
अथ मध्य-पौगण्डम्–
नासा सुशिखरा तुङ्गा कपोलौ मण्डलाकृती ।
पार्श्वाद्य्-अङ्गं सुवलितं पौगण्डे सति मध्यमे ॥ र्भ्र्स्_३,३।६७ ॥
यथा–
तिल-कुसुम-विहासि-नासिका-श्रीर्
नव-मणि-दर्पण-दर्प-नाशि-गण्डः ।
हरिर् इह परिमृष्ट-पार्श्व-सीमा
सुखयति सुष्ठु सखीन् स्व-शोभयैव ॥ र्भ्र्स्_३,३।६८ ॥
उष्णीषं पट्ट-सूत्रोत्थ-पाशेनात्र तडित्-त्विषा ।
यष्टिः श्यामा त्रि-हस्तोच्चा स्वर्णाग्रेत्य् आदि-मण्डनम् ।
भाण्डीरे क्रीडनं शैलोद्धारणाद्यं च चेष्टितम् ॥ र्भ्र्स्_३,३।६९ ॥
यथा–
यष्टिं हस्त-त्रय-परिमितां प्रान्तयोः स्वर्ण-बद्धां
बिभ्रल्-लीलां चटुल-चमरी-चारु-चूडोज्ज्वल-श्रीः ।
बद्धोष्णीषः पुरट-रुचिना पट्टि-पाशेन पार्श्वे
पश्य क्रीडन् सुखयति सखे मित्र-वृन्दं मुकुन्दः ॥ र्भ्र्स्_३,३।७० ॥
पौगण्ड-मध्य एवायं हरिर् दीव्यन् विराजते ।
माधुर्याद्भुत-रूपत्वात् कैशोराग्रांश-भाग् इव ॥ र्भ्र्स्_३,३।७१ ॥
अथ शेष-पौगण्डम्–
वेणी नितम्ब-लम्बाग्रा लीलालक-लता-द्युति ।
अंसयोस् तुङ्गतेत्य् आदि पौगण्डे चरमे सति ॥ र्भ्र्स्_३,३।७२ ॥
यथा–
अग्रे लीलालक-लतिकयालङ्कृतं बिभ्रद् आस्यं
चञ्चद्-वेणी-शिखर-शिखया चुम्बित-श्रेणि-बिम्बः ।
उत्तुङ्गांस-च्छविर् अघहरो रङ्गम् अङ्ग-श्रियैव
न्यस्यन्न् एव प्रिय-सवयसां गोकुलान् निर्जिहीते ॥ र्भ्र्स्_३,३।७३ ॥
उष्णीषे वक्रिमा लीला-सरसी-रुह-पाणिता ।
काश्मीरेणोर्ध्व-पुण्ड्राद्यम् इह मण्डनम् ईरितम् ॥ र्भ्र्स्_३,३।७४ ॥
यथा–
उष्णीषे दर-वक्रिमा कर-तले व्याजृम्भि-लीलाम्बुजं
गौर-श्रीर् अलिके किलोर्ध्व-तिलकः कस्तूरिका-बिन्दुमान् ।
वेषः केशव पेशलः सुबलम् अप्य् आघूर्णयत्य् अद्य ते
विक्रान्तं किम् उत स्वभाव-मृदुलां गोष्ठाबलानां ततिम् ॥ र्भ्र्स्_३,३।७५ ॥
अत्र भङ्गी गिरां नर्म-सखैः कर्ण-कथा-रसः ।
एषु गोकुल-बालानां श्री-श्लाघेत्य्-आदि-चेष्टितम् ॥ र्भ्र्स्_३,३।७६ ॥
यथा–
धूर्तस् त्वं यद् अवैषि हृद्-गतम् अतः कर्णे तव व्याहरे
केयं मोहनता-समृद्धिर् अधुना गोधुक्-कुमारी-गणे ।
अत्रापि द्युति-रत्न-रोहण-भुवो बालाः सखे पञ्च-षाः
पञ्चेषुर् जगतां जये निज-धुरां यत्रार्पयन् माद्यति ॥ र्भ्र्स्_३,३।७७ ॥
अथ कैशोरम्–
कैशोरं पूर्वम् एवोक्तं सङ्क्षेपेणोच्यते ततः ॥ र्भ्र्स्_३,३।७८ ॥
यथा–
पश्योत्सिक्त-बली-त्रयी-वर-लते वासस् तडिन्-मञ्जुले
प्रोन्मीलद्-वन-मालिका-परिमल-स्तोमे तमाल-त्विषि ।
उक्षत्य् अम्बक-चातकान् स्मित-रसैर् दामोदराम्भोधरे
श्रीदामा रमणीय-रोम-कलिकाकीर्णाङ्ग-शाखी बभौ ॥ र्भ्र्स्_३,३।७९ ॥
प्रायः किशोर एवायं सर्व-भक्तेषु भासते ।
तेन यौवन-शोभास्य नेह काचित् प्रपञ्चिता ॥ र्भ्र्स्_३,३।८० ॥
अथ रूपम्, यथा–
अलङ्कारम् अलङ्कृत्वा तवाङ्गं पङ्कजेक्षण ।
सखीन् केवलम् एवेदं धाम्ना धीमन् धिनोति नः ॥ र्भ्र्स्_३,३।८१ ॥
अथ शृङ्गम्, यथा–
व्रज-निज-वडभी-वितर्दिकायाम्
उषसि विषाण-वरे रुवत्य् उदग्रम् ।
अहह सवयसां तदीय-रोम्णाम्
अपि निवहाः समम् एव जाग्रति स्म ॥ र्भ्र्स्_३,३।८२ ॥
वेणुर्, यथा–
सुहृदो न हि यात कातरा
हरिम् अन्वेष्टुम् इतः सुतां रवेः ।
कथयन्न् अमुम् अत्र वैणव-
ध्वनि-दूतः शिखरे धिनोति नः ॥ र्भ्र्स्_३,३।८३ ॥
शङ्खो, यथा–
पाञ्चाली-पतयः श्रुत्वा पाञ्चजन्यस्य निस्वनम् ।
पञ्चास्य पश्य मुदिताः पञ्चास्य-प्रतिमां ययुः ॥ र्भ्र्स्_३,३।८४ ॥
विनोदो, यथा–
स्फुरद्-अरुण-दुकूलं जागुडैर् गौर-गात्रं
कृत-वर-कवरीकं रत्न-ताटङ्क-कर्णम् ।
मधुरिपुम् इह राधा-वेषम् उद्वीक्ष्य साक्षात्
प्रिय-सखि सुबलो ऽभूद् विस्मितः स-स्मितश् च ॥ र्भ्र्स्_३,३।८५ ॥
अथानुभावाः–
नियुद्ध-कन्दुक-द्यूत-वाह्य-वाहादि-केलिभिः ।
लगुडालगुडि-क्रीडा-सङ्गरैश् चास्य तोषणम् ॥ र्भ्र्स्_३,३।८६ ॥
पल्यङ्कासन-दोलासु सह-स्वापोपवेशनम् ।
चारु-चित्र-परीहासो विहारः सलिलाशये ॥ र्भ्र्स्_३,३।८७ ॥
युग्मत्वे लास्य-गानाद्याः सर्व-साधारणाः क्रियाः ॥ र्भ्र्स्_३,३।८८ ॥
तत्र नियुद्धेन तोषणम्, यथा–
अघहर जितकाशी युद्ध-कण्डूल-बाहुस्
त्वम् अटसि सखि-गोष्ठ्याम् आत्म-वीर्यं स्तुवानः ।
कथय किम् उ ममोच्चैश् चण्ड-दोर्-दण्ड-चेष्टा-
विरमित-रण-रङ्गो निःसहाङ्गः स्थितो ऽसि ॥ र्भ्र्स्_३,३।८९ ॥
युक्तायुक्तादि-कथनं हित-कृत्ये प्रवर्तनम् ।
प्रायः पुरःसरत्वाद्याः सुहृदाम् ईरिताः क्रियाः ॥ र्भ्र्स्_३,३।९० ॥
ताम्बुलाद्य्-अर्पणं वक्त्रे तिलक-स्थासक-क्रिया ।
पत्राङ्कुर-विलेखादि सखीनां कर्म कीर्तितम् ॥ र्भ्र्स्_३,३।९१ ॥
निर्जिती-करणं युद्धे वस्त्रे धृत्वास्य कर्षणम् ।
पुष्पाद्य्-आच्छेदनं हस्तात् कृष्णेन स्व-प्रसाधनम् ।
हस्ताहस्ति-प्रसङ्गाद्याः प्रोक्ताः प्रिय-सख-क्रियाः ॥ र्भ्र्स्_३,३।९२ ॥
दूत्यं व्रज-किशोरीषु तासां प्रणय-गामिता ।
ताभिः केलि-कलौ साक्षात् सख्युः पक्ष-परिग्रहः ॥ र्भ्र्स्_३,३।९३ ॥
असाक्षात् स्व-स्व-यूथेशा-पक्ष-स्थापन-चातुरी ।
कर्णाकर्णि-कथाद्याश् च प्रिय-नर्म-सख-क्रियाः ॥ र्भ्र्स्_३,३।९४ ॥
वन्य-रत्नालङ्कारैर् माधवस्य प्रसाधनम् ।
पुरस् तौर्यत्रिकं तस्य गवां सम्भालन-क्रियाः ॥ र्भ्र्स्_३,३।९५ ॥
अङ्ग-संवाहनं माल्य-गुम्फनं बीजनादयः ।
एताः साधारणा दासैर् वयस्यानां क्रिया मताः ।
पूर्वोक्तेष्व् अपराश् चात्र ज्ञेया धीरैर् यथोचितम् ॥ र्भ्र्स्_३,३।९६ ॥
अथ सात्त्विकाः, तत्र स्तम्भो, यथा–
निष्क्रामन्तं नागम् उन्मथ्य कृष्णं
श्रीदामायं द्राक् परिष्वक्तु-कामः ।
लब्ध-स्तम्भौ सम्भ्रमारम्भ-शाली
बाहु-स्तम्भौ पश्य नोत्क्षेप्तुम् ईष्टे ॥ र्भ्र्स्_३,३।९७ ॥
स्वेदो, यथा–
क्रीडोत्सवानन्द-रसं मुकुन्दे
स्वात्य्-अम्बुदे वर्षति रम्य-घोषे ।
श्रीदाम-मूर्तिर् वर-शुक्तिर् एषा
स्वेदाम्बु-मुक्ता-पटलीं प्रसूते ॥ र्भ्र्स्_३,३।९८ ॥
रोमाञ्चो, यथा दान-केलि-कौमुद्याम् (३७)–
अपि गुरु-पुरस् त्वाम् उत्सङ्गे निधाय विसङ्कटे
विपुल-पुलकोल्लासं स्वरा परिष्वजते हरिः ।
प्रणयति तव स्कन्धे चासौ भुजं भुजगोपमं
क्व सुबल पुरा सिद्ध-क्षेत्रे चकथ कियत्-तपः ॥ र्भ्र्स्_३,३।९९ ॥
स्वर-भेदादि चतुष्कम्, यथा–
प्रविष्टवति माधवे भुजग-राज-भाजं ह्रदं
तदीय-सुहृदस् तदा पृथुल-वेपथु-व्याकुलाः ।
विवर्ण-वपुषः क्षणाद् विकट-घर्घर-ध्मायिनो
निपत्य निकट-स्थली-भुवि सुषुप्तिम् आरेभिरे ॥ र्भ्र्स्_३,३।१०० ॥
अश्रु, यथा–
दावं समीक्ष्य विचरन्तम् इषीक-तुलैस्
तस्य क्षयार्थम् इव बाष्प-झरं किरन्ती ।
स्वाम् अप्य् उपेक्ष्य तनुम् अम्बुज-माल-भारिण्य्
आभीर-वीथिर् अभितो हरिम् आवरिष्ट ॥ र्भ्र्स्_३,३।१०१ ॥
अथ व्यभिचारिणः–
औग्र्यं त्रासं तथालस्यं वर्जयित्वाखिलाः परे ।
रसे प्रेयसि भाव-ज्ञैः कथिता व्यभिचारिणः ॥ र्भ्र्स्_३,३।१०२ ॥
तत्रायोगे मदं हर्षं गर्वं निद्रां धृतिं विना ।
योगे मृतिं क्लमं व्याधिं विनापस्मृति-दीनते ॥ र्भ्र्स्_३,३।१०३ ॥
तत्र हर्षो, यथा–
निष्क्रमय्य किल कालियोरगं
वल्लवेश्वर-सुते समीयुषि ।
सम्मदेन सुहृदः स्खलत्-पदास्
तद्-गिरश् च विवशाङ्गतां दधुः ॥ र्भ्र्स्_३,३।१०४ ॥
अथ स्थायी–
विमुक्त-सम्भ्रमा या स्याद् विश्रम्भात्मा रतिर् द्वयोः ।
प्रायः समानयोर् अत्र सा सख्य-स्थायि-शब्द-भाक् ॥ र्भ्र्स्_३,३।१०५ ॥
विश्रम्भो गाढ-विश्वास-विशेषः यन्त्रणोज्झितः ।
एषा सख्य-रतिर् वृद्धिं गच्छन्ती प्रणयः क्रमात् ।
प्रेमा स्नेहस् तथा राग इति पञ्च-भिदोदिता ॥ र्भ्र्स्_३,३।१०६ ॥
तत्र सख्य-रतिः, यथा–
मुकुन्दो गान्दिनी-पुत्र त्वया सन्दिश्यताम् इति ।
गरुडाङ्क गुडाकेशस् त्वां कदा परिरप्स्यते ॥ र्भ्र्स्_३,३।१०७ ॥
प्रणयः–
प्राप्तायां सम्भ्रमादीनां योग्यतायाम् अपि स्फुटम् ।
तद्-गन्धेनाप्य् असंस्पृष्टा रतिः प्रणय उच्यते ॥ र्भ्र्स्_३,३।१०८ ॥
यथा–
सुरैस् त्रिपुर-जिन् मुखैर् अपि विधीयमान-स्तुतेर्
अपि प्रथयतः पराम् अधिक-पारमेष्ठ्य-श्रियम् ।
दधत्-पुलकिनं हरेर् अधि-शिरोधि सव्यं भुजं
समस्कुरुत पांशुमान् शिरसि चन्द्रकान् अर्जुनः ॥ र्भ्र्स्_३,३।१०९ ॥
प्रेम, यथा–
भवत्य् उदयतीश्वरे सुहृदि हन्त राज्य-च्युतिर्
मुकुन्द वसतिर् वने पर-गृहे च दास्य-क्रिया ।
इयं स्फुटम् अमङ्गला भवतु पाण्डवानां गतिः
परन्तु ववृधे त्वयि द्वि-गुणम् एव सख्यामृतम् ॥ र्भ्र्स्_३,३।११० ॥
स्नेहो, यथा श्री-दशमे (१०।१५।१८)–
अन्ये तद्-अनुरूपाणि मनोज्ञानि महात्मनः ।
गायन्ति स्म महाराज स्नेह-क्लिन्न-धियः शनैः ॥ र्भ्र्स्_३,३।१११ ॥
यथा वा–
आर्द्राङ्ग-स्खलद्-अच्छ-धातुषु सुहृद्-गोत्रेषु लीला-रसं
वर्षत्य् उच्छ्वसितेषु कृष्ण-मुदिरे व्यक्तं बभूवाद्भुतम् ।
या प्राग् आस्त सरस्वती द्रुतम् असौ लीनोपकण्ठ-स्थले
या नासीद् उदगाद् दृशोः पथि सदा नीरोरुधावात्र सा ॥ र्भ्र्स्_३,३।११२ ॥
रागो, यथा–
अस्त्रेण दुष्परिहरा हरये व्यकारि
या पत्रि-पङ्क्तिर् अकृपेण कृपी-सुतेन ।
उत्प्लुत्य गाण्डिव-भृता हृदि गृह्यमाणा
जातास्य सा कुसुम-वृष्टिर् इवोत्सवाय ॥ र्भ्र्स्_३,३।११३ ॥
यथा वा–
कुसुमान्य् अवचिन्वतः समन्ताद्
वन-माला-रचनोचितान्य् अरण्ये ।
वृषभस्य वृषार्कजा मरीचिर्
दिवसार्धे ऽपि बभूव कौमुदीव ॥ र्भ्र्स्_३,३।११४ ॥
अथ अयोगे उत्कण्ठितम्, यथा–
धनुर्-वेदम् अधीयानो मध्यमस् त्वयि पाण्डवः ।
बाष्प-सङ्कीर्णया कृष्णः गिराश्लेषं व्यजिज्ञपत् ॥ र्भ्र्स्_३,३।११५ ॥
अथ वियोगे, यथा–
अघस्य जठरानलात् फणि-ह्रदस्य च क्ष्वेडतो
दवस्य कवलाद् अपि त्वम् अवितात्र येषाम् अभूः ।
इतस् त्रितयतो ऽप्य् अतिप्रकट-घोर-धाटी-धरात्
कथं न विरह-ज्वराद् अवसितान् सखीन् अद्य नः ॥ र्भ्र्स्_३,३।११६ ॥
अत्रापि पूर्ववत् प्रोक्तास् तापाद्यास् ता दशा दश ॥ र्भ्र्स्_३,३।११७ ॥
तत्र तापः–
प्रपन्नाः भाण्डीरे ऽप्य् अधिक-शिशिरे चण्डिम् अभरं
तुषारे ऽपि प्रौढिं दिनकर-सुता-स्रोतसि गतः ।
अपूर्वः कंसारे सुबल-मुख-मित्रावलिम् असौ
बलीयान् उत्तापस् तव विरह-जन्मा ज्वलयति ॥ र्भ्र्स्_३,३।११८ ॥
कृशता–
त्वयि प्राप्ते कंस-क्षितिपति-विमोक्षाय नगरीं
गभीराद् आभीरावलि-तनुषु खेदाद् अनुदिनम् ।
चतूर्णां भूतानाम् अजनि तनिमा दानव-रिपो
समीरस्य घ्रानाध्वनि पृथुलता केवलम् अभूत् ॥ र्भ्र्स्_३,३।११९ ॥
जागर्या, यथा–
नेत्राम्बुज-द्वन्द्वम् अवेक्ष्य पूर्णं
बाष्पाम्बु-पूरेण वरूथपस्य ।
तत्रानुवृत्तिं किल यादवेन्द्र
निर्विद्य निद्रा-मधुपी मुमोच ॥ र्भ्र्स्_३,३।१२० ॥
आलम्बन-शून्यता–
गते वृन्दारण्यात् प्रिय-सुहृदि गोष्ठेश्वर-सुते
लघु-भृतं सद्यः पतद्-अतितराम् उत्पतद् अपि ।
न हि भ्रामं भ्रामं भजति चटुलं तुलम् इव मे
निरालम्बं चेतः क्वचिद् अपि विलम्बं लवम् अपि ॥ र्भ्र्स्_३,३।१२१ ॥
अधृतिः–
रचयति निज-वृत्तौ पाशुपाल्ये निवृत्तिं
कलयति च कलानां विस्मृतौ यत्न-कोटिम् ।
किम् अपरम् इह वाच्यं जीविते ऽप्य् अद्य धत्ते
यदुवर विरहात् ते नार्थितां बन्धु-वर्गः ॥ र्भ्र्स्_३,३।१२२ ॥
जडता–
अनाश्रित-परिच्छदाः कृश-विशीर्ण-रुक्षाङ्गकाः
सदा विफल-वृत्तयो विरहिताः किल च्छायया ।
विराव-परिवर्जितास् तव मुकुन्द गोष्ठान्तरे
स्फुरति सुहृदां गणाः शिखर-जात-वृक्षा इव ॥ र्भ्र्स्_३,३।१२३ ॥
व्याधिः–
विरह-ज्वर-सञ्ज्वरेण ते ज्वलिता विश्लथ-गात्र-बन्धना ।
यदुवीर तटे विचेष्टते चिरम् आभीर-कुमार-मण्डली ॥ र्भ्र्स्_३,३।१२४ ॥
उन्मादः–
विना भवद्-अनुस्मृतिं विरह-विभ्रमेणाधुना
जगद्-व्यवहृति-क्रमं निखिलम् एव विस्मारिताः ।
लुण्ठन्ति भुवि शेरते बत हसन्ति धावन्त्य् अमी
रुदन्ति मथुरा-पते किम् अपि वल्लवानां गणाः ॥ र्भ्र्स्_३,३।१२५ ॥
मूर्च्छितम्–
दीव्यतीह मधुरे मथुरायां
प्राप्य राज्यम् अधुना मधु-नाथे ।
विश्वम् एव मुदितं रुदितान्धे
गोकुले तु मुहुर् आकुलताभूत् ॥ र्भ्र्स्_३,३।१२६ ॥
मृतिः–
कंसारेर् विरह-ज्वरोर्मि-जनित-ज्वालावली-जर्जरा
गोपाः शैल-तटे तथा शिथिलित-श्वासाङ्कुराः शेरते ।
वारं वारम् अखर्व-लोचन-जलैर् आप्लाव्य तान् निश्चलान्
शोचन्त्य् अद्य यथा चिरं परिचय-स्निग्धाः कुरङ्गा अपि ॥ र्भ्र्स्_३,३।१२७ ॥
प्रोक्तेयं विरहावस्था स्पष्ट-लीलानुसारतः ।
कृष्णेन विप्रयोगः स्यान् न जातु व्रज-वासिनाम् ॥ र्भ्र्स्_३,३।१२८ ॥
तथा च स्कान्दे मथुरा-खण्डे–
वत्सैर् वत्सतरीभिश् च सदा क्रीडति माधवः ।
वृन्दावनान्तर-गतः स-रामो बालकैर् वृतः ॥ र्भ्र्स्_३,३।१२९ ॥
अथ योगे सिद्धिर्, यथा–
पाण्डवः पुण्डरीकाक्षं प्रेक्ष्य चक्रि-निकेतने ।
चित्राकारं भजन्न् एव मित्राकारम् अदर्शयत् ॥ र्भ्र्स्_३,३।१३० ॥
तुष्टिर्, यथ श्री-दशमे (१०।७१।२७)–
तं मातुलेयं परिरभ्य निर्वृतो
भीमः स्मयन् प्रेम-जवाकुलेन्द्रियः ।
यमौ किरीटी च सुहृत्तमं मुदा
प्रबृद्ध-बाष्पः परिरेभिरे ऽच्युतम् ॥ र्भ्र्स्_३,३।१३१ ॥
यथा वा–
कुरुजाङ्गले हरिम् अवेक्ष्य पुरः
प्रिय-सङ्गमं व्रज-सुहृन्-निकराः ।
भुज-मण्डलेन मणि-कुण्डलिनः
पुलकाञ्चितेन परिषष्वजिरे ॥ र्भ्र्स्_३,३।१३२ ॥
स्थितिर्, यथा श्री-दशमे (१०।१२।१२) –
यत्-पाद-पांसुर् बहु-जन्म-कृच्छ्रतो
धृतात्मभिर् योगिभिर् अप्य् अलभ्यः ।
स एव यद्-दृग्-विषयः स्वयं स्थितः
किं वर्ण्यते दिष्टम् अतो व्रजौकसाम् ॥ र्भ्र्स्_३,३।१३३ ॥
द्वयोर् अप्य् एक-जातीय-भाव-माधुर्य-भाग् असौ ।
प्रेयान् काम् अपि पुष्णाति रसश् चित्त-चमत्कृतिम् ॥ र्भ्र्स्_३,३।१३४ ॥
प्रीते च वत्सले चापि कृष्ण-तद्-भक्तयोः पुनः ।
द्वयोर् अन्योन्य-भावस्य भिन्न-जातीयता भवेत् ॥ र्भ्र्स्_३,३।१३५ ॥
प्रेयान् एव भवेत् प्रेयान् अतः सर्व-रसेष्व् अयम् ।
सख्य-सम्पृक्त-हृदयैः सद्भिर् एवानुबुध्यते ॥ र्भ्र्स्_३,३।१३६ ॥
इति श्री-श्री-भक्ति-रसामृत-सिन्धौ
पश्चिम-विभागे मुख्य-भक्ति-रस-पञ्चक-निरूपणे
प्रेयो-भक्ति-रस-लहरी तृतीया ।
(३।४)
वत्सल-भक्ति-रसाख्या
चतुर्थ-लहरी
विभावाद्यैस् तु वात्सल्यं स्थायी पुष्टिम् उपागतः ।
एष वत्सल-नामात्र प्रोक्तो भक्ति-रसो बुधैः ॥ र्भ्र्स्_३,४।१ ॥
तत्र आलम्बनाः–
कृष्णं तस्य गुरूंश् चात्र प्राहुर् आलम्बनान् बुधाः ॥ र्भ्र्स्_३,४।२ ॥
तत्र कृष्णो, यथा–
नव-कुवलय-दाम-श्यामलं कोमलाङ्गं
विचलद्-अलक-भृङ्ग-क्रान्त-नेत्राम्बुजान्तम् ।
व्रज-भुवि विहरन्तं पुत्रम् आलोकयन्ती
व्रज-पति-दयितासीत् प्रस्नवोत्पीड-दिग्धा ॥ र्भ्र्स्_३,४।३ ॥
श्यामाङ्गो रुचिरः सर्व-सल्-लक्षण-युतो मृदुः ।
प्रिय-वाक् सरलो ह्रीमान् विनयी मान्य-मान-कृत् ।
दातेत्य्-आदि-गुणो कृष्णो विभाव इति कथ्यते ॥ र्भ्र्स्_३,४।४ ॥
एवं गुणस्य चास्यानुग्राह्यत्वाद् एव कीर्तिता ।
प्रभावानास्पदतया वेद्यस्यात्र विभावता ॥ र्भ्र्स्_३,४।५ ॥
तथा श्री-दशमे (१०।८।४५)–
त्रय्या चोपनिषद्भिश् च साङ्ख्य-योगैश् च सात्वतैः ।
उपगीयमान-माहात्म्यं हरिं सामन्यतात्मजम् ॥ र्भ्र्स्_३,४।६ ॥
यथा वा–
विष्णुर् नित्यम् उपास्यते सखि मया तेनात्र नीताः क्षयं
शङ्के पूतनिकादयः क्षिति-रुहौ तौ वात्ययोन्मूलितौ ।
प्रत्यक्षं गिरिर् एष गोष्ट-पतिना रामेण सार्धं धृतस्
तत्-तत्-कर्म दुरन्वयं मम शिशोः केनास्य सम्भाव्यते ॥ र्भ्र्स्_३,४।७ ॥
अथ गुरवः–
अधिकं-मन्य-भावेन शिक्षा-कारितयापि च ।
लालकत्वादिनाप्य् अत्र विभावा गुरवो मताः ॥ र्भ्र्स्_३,४।८ ॥
यथा–
भूर्य्-अनुग्रह-चितेन चेतसा
लालनोत्कम् अभितः कृपाकुलम् ।
गौरवेण गुरुणा जगद्-गुरोर्
गौरवं गणम् अगण्यम् आश्रये ॥ र्भ्र्स्_३,४।९ ॥
ते तु तस्यात्र कथिता व्रज-राज्ञी व्रजेश्वरः ।
रोहिणी ताश् च वल्लव्यो याः पद्मज-हृतात्मजाः ॥ र्भ्र्स्_३,४।१० ॥
देवकी तत्-सपत्न्यश् च कुन्ती चानकदुन्दुभिः ।
सान्दीपनि-मुखाश् चान्ये यथा-पूर्वम् अमी वराः ।
व्रजेश्वरी-व्रजाधीशौ श्रेष्ठौ गुरुजनेष्व् इमौ ॥ र्भ्र्स्_३,४।११ ॥
तत्र व्रजेश्वर्या रूपम्, यथा श्री-दशमे (१०।९।३)–
क्षौमं वासः पृथु-कटि-तटे बिभ्रती सूत्र-नद्धं
पुत्र-स्नेह-स्नुत-कुच-युगं जात-कम्पं च सुभ्रूः ।
रज्ज्व्-आकर्ष-श्रम-भुज-चलत्-कङ्कणौ कुण्डले च
स्विन्नं वक्त्रं कबर-विगलन्-मालती निर्ममन्थ ॥ र्भ्र्स्_३,४।१२ ॥
यथा वा–
डोरी-जुटित-वक्र-केश-पटला सिन्दूर-बिन्दूल्लसत्-
सीमान्त-द्युतिर् अङ्ग-भूषण-विधिं नाति-प्रभूतं श्रिता ।
गोविन्दास्य-निसृष्ट-साश्रु-नयन-द्वन्द्वा नवेन्दीवर-
श्याम-श्याम-रुचिर् विचित्र-सिचया गोष्ठेश्वरी पातु वः ॥ र्भ्र्स्_३,४।१३ ॥
वात्सल्यम्, यथा–
तनौ मन्त्र-न्यासं प्रणयति हरेर् गद्गदमयी
स-बाष्पाक्षी रक्षा-तिलकम् अलिके कल्पयति च ।
स्नुवाना प्रत्यूषे दिशति च भुजे कार्मणम् असौ
यशोदा मूर्तेव स्फुरति सुत-वात्सल्य-पटली ॥ र्भ्र्स्_३,४।१४ ॥
व्रजाधीशस्य रूपम्, यथा–
तिल-तण्डुलितैः कचैः स्फुरन्तं
नव-भाण्डीर-पलाश-चारु-चेलम् ।
अति-तुन्दिलम् इन्दु-कान्ति-भाजं
व्रज-राजं वर-कूर्चम् अर्चयामि ॥ र्भ्र्स्_३,४।१५ ॥
वात्सल्यम्, यथा–
अवलम्ब्य कराङ्गुलिं निजां
स्खलद्-अङ्घ्रि प्रसरन्तम् अङ्गने ।
उरसि स्रवद्-अश्रु-निर्झरो
मुमुदे प्रेक्ष्य सुतं व्रजाधिपः ॥ र्भ्र्स्_३,४।१६ ॥
अथ उद्दीपनाः–
कौमारादि-वयो-रूप-वेशाः शैशव-चापलम् ।
जल्पित-स्मित-लीलाद्याः बुधैर् उद्दीपनाः स्मृताः ॥ र्भ्र्स्_३,४।१७ ॥
तत्र कौमारम्–
आद्यं मध्यं तथा शेषं कौमारं त्रि-विधं मतम् ॥ र्भ्र्स्_३,४।१८ ॥
तत्र आद्यम्–
स्थूल-मध्योरुतापाङ्ग-श्वेतिमा स्वल्प-दन्तता ।
प्रव्यक्त-मार्दवत्वं च कौमारे प्रथमे सति ॥ र्भ्र्स्_३,४।१९ ॥
यथा–
त्रि-चतुर-दशन-स्फुरन्-मुखेन्दुं
पृथुतर-मध्य-कटि-रकोरु-सीमा ।
नव-कुवलय-कोमलः कुमारो
मुदम् अधिकां व्रज-नाथयोर् व्यतानीत् ॥ र्भ्र्स्_३,४।२० ॥
अस्मिन् मुहुः पद-क्षेप-क्षणिके रुदित-स्मिते ।
स्वाङ्गुष्ठ-पानम् उत्तान-शयनाद्यं च चेष्टितम् ॥ र्भ्र्स्_३,४।२१ ॥
यथा–
मुख-पुट-कृत-पादाम्भोरुहाङ्गुष्ठ-मूर्ध-
प्रचल-चरण-युग्मं पुत्रम् उत्तान-सुप्तम् ।
क्षणम् इह विरुदन्तं स्मेर-वक्त्रं क्षणं सा
तिलम् अपि विरतासीन् नेक्षितुं गोष्ठ-राज्ञी ॥ र्भ्र्स्_३,४।२२ ॥
अत्र व्याघ्र-नखं कण्ठे रक्षा-तिलक-मङ्गलम् ।
पट्ट-डोरी कटौ हस्ते सूत्रम् इत्य् आदि मण्डनम् ॥ र्भ्र्स्_३,४।२३ ॥
यथा–
तरक्षु-नख-मण्डलं नव-तमाल-पत्र-द्युतिं
शिशुं रुचिर-रोचना-कृत-तमाल-पत्र-श्रियम् ।
धृत-प्रतिसरं कटि-स्फुरित-पट्ट-सूत्र-स्रजं
व्रजेश-गृहिणी सुतं न किल वीक्ष्य तृप्तिं ययौ ॥ र्भ्र्स्_३,४।२४ ॥
अथ मध्यमम्–
दृक्-तटी-भाग्-अलकतानग्नता च्छिद्रि-कर्णता ।
कलोक्ति-रिङ्गनाद्यं च कौमारे सति मध्यमे ॥ र्भ्र्स्_३,४।२५ ॥
यथा–
विचलद्-अलक-रुद्ध-भ्रू-कुटी चञ्चलाक्षं
कल-वचनम् उदञ्चन् नूतन-श्रोत्र-रन्ध्रम् ।
अलघु-रचित-रिङ्गं गोकुले दिग्-दुकूलं
तनयम् अमृत-सिन्धौ प्रेक्ष्य माता न्यमाङ्क्षीत् ॥ र्भ्र्स्_३,४।२६ ॥
घ्राणस्य शिखरे मुक्ता नव-नीतं कराम्बुजे ।
किङ्किण्य्-आदि च कट्यादौ प्रसाधनम् इहोदितम् ॥ र्भ्र्स्_३,४।२७ ॥
यथा–
क्वणित-कनक-किङ्किणी-कलापं
स्मित-मुखम् उज्ज्वल-नासिकाग्रम् उक्तम् ।
कर-धृत-नवनीत-पिण्डम् अग्रे
तनयम् अवेक्ष्य ननन्द नन्द-पत्नी ॥ र्भ्र्स्_३,४।२८ ॥
अथ शेषम्–
अत्र किञ्चित् कृशं मध्यम् ईषत्-प्रथिम-भाग् उरः ।
शिरश् च काक-पक्षाढ्यं कौमारे चरमे सति ॥ र्भ्र्स्_३,४।२९ ॥
यथा–
स मनाग् अपचीयमान-मध्यः
प्रथिमोपक्रम-शिक्षणार्थि-वक्षाः ।
दधद्-आकुल-काक-पक्ष-लक्ष्मीं
जननीं स्तम्भयति स्म दिव्य-डिम्भः ॥ र्भ्र्स्_३,४।३० ॥
धटी फण-पडी चात्र किञ्चिद्-वन्य-विभूषणम् ।
लघु-वेत्रक-रत्नादि मण्डनं परिकीर्तितम् ॥ र्भ्र्स्_३,४।३१ ॥
वत्स-रक्षा व्रजाभ्यर्णे वयस्यैः सह खेलनम् ।
पाव-शृङ्ग-दलादीनां वादनाद्य् अत्र चेष्टितम् ॥ र्भ्र्स्_३,४।३२ ॥
यथा–
शिखण्ड-कृत-शेखरः फण-पटीं दधत्
करे च लगुडीं लघुं सवयसां कुलैर् आवृतः ।
अवन्न् इह शकृत्-करीन् परिसरे व्रजस्य प्रिये
सुतस् तव कृतार्थयत्य् अहह पश्य नेत्राणि नः ॥ र्भ्र्स्_३,४।३३ ॥
अथ पौगण्डम्–
पौगण्डादि पुरैवोक्तं तेन सङ्क्षिप्य लिख्यते ॥ र्भ्र्स्_३,४।३४ ॥
यथा–
पथि पथि सुरभीणान् अंशुकोत्तंसि-मूर्धा
धवलिम् अयुग्-अपाङ्गो मण्डितः कञ्चुकेन ।
लघु लघु परिगुञ्जन्-मञ्जु-मञ्जीर-युग्मं
व्रज-भुवि मम वत्सः कच्च-देशाद् उपैति ॥ र्भ्र्स्_३,४।३५ ॥
अथ कैशोरम्–
अरुणिम-युग्-अपाङ्गस् तुङ्ग-वक्षः-कपाटी-
विलुठद्-अमल-हारो रम्य-रोमावलि-श्रीः ।
पुरुष-मणिर् अयं मे देवकि श्यामलाङ्गस्
त्वद्-उदर-खनि-जन्मा नेत्रम् उच्चैर् धिनोति ॥ र्भ्र्स्_३,४।३६ ॥
नव्येन यौवनेनापि दीव्यन् गोष्ठेन्द्र-नन्दनः ।
भाति केवल-वात्सल्य-भाजां पौगण्ड-भाग् इव ॥ र्भ्र्स्_३,४।३७ ॥
सुकुमारेण पौगण्ड-वयसा सङ्गतो ऽप्य् असौ ।
किशोराभः सदा दास-विशेषाणां प्रभासते ॥ र्भ्र्स्_३,४।३८ ॥
अथ शैशव-चापलम्–
पारीर् भिनत्ति विकिरत्य् अजिरे दधीनि
सन्तानिकां हरति कृन्तति मन्थ-दण्डम् ।
वह्नौ क्षिपत्य् अविरतं नव-नीतम् इत्थं
मातुः प्रमोद-भरम् एव हरिस् तनोति ॥ र्भ्र्स्_३,४।३९ ॥
यथा वा–
प्रेक्ष्य प्रेक्ष्य दिशः स-शङ्कम् असकृन् मन्दं पदं निक्षिपन्
नायात्य् एष लतान्तरे स्फुटम् इतो गव्यं हरिष्यन् हरिः ।
तिष्ठ स्वैरम् अजानतीव मुखरे चौर्य-भ्रमद्-भ्रू-लतं
त्रस्यल्-लोचनम् अस्य शुष्यद्-अधरं रम्यं दिदृक्षे मुखम् ॥ र्भ्र्स्_३,४।४० ॥
अथ अनुभावाः–
अनुभावाः शिरो-घ्राणं करेणाङ्गाभिमार्जनम् ।
आशीर्वादो निदेशश् च लालनं प्रतिपालनम् ।
हितोपदेश-दानाद्या वत्सले परिकीर्तिताः ॥ र्भ्र्स्_३,४।४१ ॥
अत्र शिरो-घ्राणम्, यथा श्री-दशमे (१०।१३।३३)–
तद्-ईक्षणोत्प्रेम-रसाप्लुताशया
जातानुरागा गत-मन्यवो ऽर्भकान् ।
उदुह्य दोर्भिः परिरभ्य मूर्धनि
घ्राणैर् अवापुः परमां मुदं ते ॥ र्भ्र्स्_३,४।४२ ॥
यथा वा–
दुग्धेन दिग्धा कुच-विच्युतेन
समग्रम् आघ्राय शिरः सपिच्छम् ।
करेण गोष्ठेशितुर् अङ्गनेयम्
अङ्गानि पुत्रस्य मुहुर् ममार्ज ॥ र्भ्र्स्_३,४।४३ ॥
चुम्बाश्लेषौ तथाह्वानं नाम-ग्रहण-पूर्वकम् ।
उपालम्भादयश् चात्र मित्रैः साधारणाः क्रियाः ॥ र्भ्र्स्_३,४।४४ ॥
अथ सात्त्विकाः–
नवात्र सात्त्विकाः स्तन्य-स्रावः स्तम्भादयश् च ते ॥ र्भ्र्स्_३,४।४५ ॥
तत्र स्तन्य-स्रावो, यथा श्री-दशमे (१०।१३।२२)–
तन्-मातरो वेणु-रव-त्वरोत्थिता
उत्थाप्य दोर्भिः परिरभ्य निर्भरम् ।
स्नेह-स्नुत-स्तन्य-पयः-सुधासवं
मत्वा परं ब्रह्म सुतान् अपाययन् ॥ र्भ्र्स्_३,४।४६ ॥
यथा वा ललित-माधवे (१।४६)–
निचुलित-गिरि-धातु-स्फीत-पत्रावलीकान्
अखिल-सुरभि-रेणून् क्षालयद्भिर् यशोदा ।
कुच-कलस-विमुक्तैः स्नेह-माध्वीक-मध्यैस्
तव नवम् अभिषेकं दुग्ध-पूरैः करोति ॥ र्भ्र्स्_३,४।४७ ॥
स्तम्भादयो, यथा–
कथम् अपि परिरब्धुं न क्षमा स्तब्ध-गात्री
कलयितुम् अपि नालं बाष्प-पुर-प्लुताक्षी ।
न च सुतम् उपदेष्टुं रुद्ध-कण्ठी समर्था
दधतम् अचलम् आसीद् व्याकुला गोकुलेशा ॥ र्भ्र्स्_३,४।४८ ॥
अथ व्यभिचारिणः–
तत्रापस्मार-सहिताः प्रीतोक्ताः व्यभिचारिणः ॥ र्भ्र्स्_३,४।४९ ॥
तत्र हर्षो, यथा श्री-दशमे (१०।१७।१९)–
यशोदापि महाभागा नष्ट-लब्ध-प्रजा सती ।
परिष्वजाङ्कम् आरोप्य मुमोचाश्रु-कलां मुहुः ॥ र्भ्र्स्_३,४।५० ॥
यथा वा विदग्ध-माधवे (१।२०)–
जित-चन्द्र-पराग-चन्द्रिका
नलदेन्दीवर-चन्दन-श्रियम् ।
परितो मयि शैत्य-माधुरीं
वहति स्पर्श-महोत्सवस् तव ॥ र्भ्र्स्_३,४।५१ ॥
अथ स्थायी–
सम्भ्रमादि-च्युता या स्याद् अनुकम्पे ऽनुकम्पितुः ।
रतिः सैवात्र वात्सल्यं स्थायी भावो निगद्यते ॥ र्भ्र्स्_३,४।५२ ॥
यशोदादेस् तु वात्सल्य-रतिः प्रौढा निसर्गतः ।
प्रेमवत् स्नेहवद् भाति कदाचित् किल रागवत् ॥ र्भ्र्स्_३,४।५३ ॥
तत्र वात्सल्य-रतिर्, यथा श्री-दशमे (१०।६।४३)
नन्दः स्व-पुत्रम् आदाय प्रेत्यागतम् उदार-धीः ।
मूर्ध्न्य् उपाघ्राय परमां मुदं लेभे कुरूद्वह ॥ र्भ्र्स्_३,४।५४ ॥
यथा वा–
विन्यस्त-श्रुति-पालिर् अद्य मुरली-निस्वान-शुश्रूषा
भूयः प्रस्रव-वर्षिणी द्विगुणितोत्कण्ठा प्रदोषोदये ।
गेहाद् अङ्गनम् अङ्गनात् पुनर् असौ गेहं विशन्त्य् आकुला
गोविन्दस्य मुहुर् व्रजेन्द्र-गृहिणी पन्थानम् आलोकते ॥ र्भ्र्स्_३,४।५५ ॥
प्रेमवद्, यथा–
प्रेक्ष्य तत्र मुनि-राज-मण्डलैः
स्तूयमानम् असि मुक्त-सम्भ्रमा ।
कृष्णम् अङ्कम् अभि गोकुलेश्वरी
प्रस्नुता कुरु-भुवि न्यवीविशत् ॥ र्भ्र्स्_३,४।५६ ॥
यथा वा–
देवक्या विवृत-प्रसू-चरितयाप्य् उन्मृज्यमानानने
भूयोभिर् वसुदेव-नन्दनतयाप्य् उद्घूष्यमाणे जनैः ।
गोविन्दे मिहिर-ग्रहोत्सुकतया क्षेत्रं कुरोर् आगते
प्रेमा वल्लव-नाथयोर् अतितराम् उल्लासम् एवाययौ ॥ र्भ्र्स्_३,४।५७ ॥
स्नेहवत्, यथा–
पीयूष-द्युतिभिः स्तनाद्रि-पतितैः क्षीरोत्करैर् जाह्नवी
कालिन्दी च विलोचनाब्ज-जनितैर् जाताञ्जन-श्यामलैः ।
आरान्-मध्यम-वेदिम् आपतितयोः क्लिन्ना तयोः सङ्गमे
वृत्तासि व्रज-राज्ञि तत्-सुत-मुख-प्रेक्षां स्फुटं वाञ्छसि ॥ र्भ्र्स्_३,४।५८ ॥
रागवत्, यथा–
तुषावति तुषानलो ऽप्य् उपरि तस्य बद्ध-स्थितिर्
भवन्तम् अवलोकते यदि मुकुन्द गोष्ठेश्वरी ।
सुधाम्बुधिर् अपि स्फुटं विकट-काल-कूटत्य् अलं
स्थिता यदि न तत्र ते वदन-पद्मम् उद्वीक्ष्यते ॥ र्भ्र्स्_३,४।५९ ॥
अथ अयोगे उत्कण्ठितम्, यथा–
वत्सस्य हन्त शरद्-इन्दु-विनिन्दि-वक्त्रं
सम्पादयिष्यति कदा नयनोत्सवं नः ।
इत्य् अच्युते विहरति व्रज-बाटिकायाम्
ऊर्वी त्वरा जयति देवक-नन्दिनीनाम् ॥ र्भ्र्स्_३,४।६० ॥
यथा वा–
भ्रातस् तनयं भ्रातुर्
मम सन्दिश गान्दिनी-पुत्र ।
भ्रातृव्येषु वसन्ती
दिदृक्षते त्वां हरे कुन्ती ॥ र्भ्र्स्_३,४।६१ ॥
वियोगो, यथा श्री-दशमे (१०।४६।२८)–
यशोदा वर्ण्यमानानि पुत्रस्य चरिताणि च ।
शृण्वत्य् अश्रूण्य् अस्राक्षीत् स्नेह-स्नुत-पयोधरा ॥ र्भ्र्स्_३,४।६२ ॥
यथा वा–
याते राज-पुरं हरौ मुख-तटी व्याकीर्ण-धूम्रालका
पश्य स्रस्त-तनुः कठोर-लुठनैर् देहे व्रणं कुर्वती ।
क्षीणा गोष्ठ-मही-महेन्द्र-महिषी हा पुत्र पुत्रेत्य् असौ
क्रोशन्ती करयोर् युगेन कुरुते कष्टाद् उरस्-ताडनम् ॥ र्भ्र्स्_३,४।६३ ॥
बहूनाम् अपि सद्-भावे वियोगे ऽत्र तु केचन ।
चिन्ता विषाद-निर्वेद-जाड्य-दैन्यानि चापलम् ।
उन्माद-मोहाव् इत्य् आद्या अत्युद्रेकं व्रजन्त्य् अमी ॥ र्भ्र्स्_३,४।६४ ॥
अत्र चिन्ता–
मन्द-स्पन्दम् अभूत् क्लमैर् अलघुभिः सन्दानितं मानसं
द्वन्द्वं लोचनयोश् चिराद् अविचल-व्याभुग्न-तारं स्थितम् ।
निश्वासैः स्रवद् एव पाकम् अयते स्तन्यं च तप्तैर् इदं
नूनं वल्लव-राज्ञि पुत्र-विरहोद्घूर्णाभिर् आक्रम्यसे ॥ र्भ्र्स्_३,४।६५ ॥
विषादः–
वदन-कमलं पुत्रस्याहं निमीलति शैशवे
नव-तरुणिमारम्भोन्मृष्टं न रम्यम् अलोकयम् ।
अभिनव-वधू-युक्तं चामुं न हर्म्यम् अवेशयं
शिरसि कुलिशं हन्त क्षिप्तं श्वफल्क-सुतेन मे ॥ र्भ्र्स्_३,४।६६ ॥
निर्वेदः–
धिग् अस्तु हत-जीवितं निरवधि-श्रियो ऽप्य् अद्य मे
यया न हि हरेः शिरः स्नुत-कुचाग्रम् आघ्रायते ।
सदा नव-सुधा-दुहाम् अपि गवां परार्धं च धिक्
स लुञ्चति न चञ्चलः सुरभि-गन्धि यासां दधि ॥ र्भ्र्स्_३,४।६७ ॥
जाड्यम्–
यः पुण्डरीकेक्षण तिष्ठतस् ते
गोष्ठे कराम्भोरुह-मण्डनो ऽभूत् ।
तं प्रेक्ष्य दण्ड-स्तिमितेन्द्रियाद् यद्
दण्डाकृतिस् ते जननी बभूव ॥ र्भ्र्स्_३,४।६८ ॥
दैन्यम्–
याचते बत विधातर् उदस्रा
त्वां रदैस् तृणम् उदस्य यशोदा ।
गोचरे सकृद् अपि क्षणम् अद्य
मत्सरं त्यज ममानय वत्सम् ॥ र्भ्र्स्_३,४।६९ ॥
चापलम्–
किम् इव कुरुते हर्म्ये तिष्ठन्न् अयं निरपत्रपो
व्रजपतिर् इति ब्रूते मुग्धो ऽयम् अत्र मुदा जनः ।
अहह तनयं प्राणेभ्यो ऽपि प्रियं परिहृत्य तं
कठिन-हृदयो गोष्ठे स्वैरी प्रविश्य सुखीयति ॥ र्भ्र्स्_३,४।७० ॥
उन्मादः–
क्व मे पुत्रो नीपाः कथयत कुरङ्गाः किम् इह वः
स बभ्रामाभ्यर्णे भणत तम् उदन्तं मधुकराः ।
इति भ्रामं भ्रामं भ्रम-भर-विदूना यदुपते
भवन्तं पृच्छन्ती दिशि दिशि यशोदा विचरति ॥ र्भ्र्स्_३,४।७१ ॥
मोहः–
कुटुम्बिनि मनस् तटे विधुरतां विधत्से कथं
प्रसारय दृशं मनाक् तव सुतः पुरो वर्तते ।
इदं गृहिणि गृहं न कुरु शून्यम् इत्य् आकुलं
स शोचति तव प्रसूं यदु-कुलेन्द्र नन्दः पिता ॥ र्भ्र्स्_३,४।७२ ॥
अथ योगे सिद्धिः–
विलोक्य रङ्ग-स्थल-लब्ध-सङ्गमं
विलोचनाभीष्ट-विलोकनं हरिम् ।
स्तन्यैर् असिञ्चन् नव-कञ्चुकाञ्चलं
देव्यः क्षणाद् आनकदुन्दुभि-प्रियाः ॥ र्भ्र्स्_३,४।७३ ॥
तुष्टिर्, यथा प्रथमे (१।११।३०)–
ताः पुत्रम् अङ्कम् आरोप्य स्नेह-स्नुत-पयोधराः ।
हर्ष-विह्वलितात्मानः सिषिचुर् नेत्रजैर् जलैः ॥ र्भ्र्स्_३,४।७४ ॥
यथा वा ललित-माधवे (१०।१४)–
नयनयोः स्तनयोर् अपि युग्मतः
परिपतद्भिर् असौ पयसां झरैः ।
अहह वल्लव-राज-गृहेश्वरी
स्व-तनयं प्रणयाद् अभिषिञ्चति ॥ र्भ्र्स्_३,४।७५ ॥
स्थितिर्, यथा विदग्ध-माधवे (१।१९)–
अहह कमल-गन्धेर् अत्र सौन्दर्य-वृन्दे
विनिहित-नयनेयं त्वन्-मुखेन्दोर् मुकुन्द ।
कुच-कलस-मुखाभ्याम् अम्बर-क्नोपम् अम्बा
तव मुहुर् अतिहर्षाद् वर्षति क्षीर-धाराम् ॥ र्भ्र्स्_३,४।७६ ॥
स्वीकुर्वते रसम् इमं नाट्य-ज्ञा अपि केचन ॥ र्भ्र्स्_३,४।७७ ॥
तथाहुः [सा।द। ३।२०१]–
स्फुटं चमत्कारितया वत्सलं च रसं विदुः ।
स्थायी वत्सलतास्येह पुत्राद्य्-आलम्बनं मतम् ॥ र्भ्र्स्_३,४।७८ ॥
किं च–
अप्रतीतौ हरि-रतेः प्रीतस्य स्याद् अपुष्टता ।
प्रेयसस् तु तिरोभावो वत्सलय्सास्य न क्षतिः ॥ र्भ्र्स्_३,४।७९ ॥
एषा रस-त्रयी प्रोक्ता प्रीतादिः परमाद्भुता ।
तत्र केषुचिद् अप्य् अस्याः सङ्कुलत्वम् उदीर्यते ॥ र्भ्र्स्_३,४।८० ॥
सङ्कर्षणस्य सख्यस् तु प्रीति-वात्सल्य-सङ्गतम् ।
युधिष्ठिरस्य वात्सल्यं प्रीत्या सख्येन चान्वितम् ॥ र्भ्र्स्_३,४।८१ ॥
आहुक-प्रभृतीनां तु प्रीतिर् वात्सल्य-मिश्रिता ।
जरद्-आभीरिकादीनां वात्सल्यं सख्य-मिश्रितम् ॥ र्भ्र्स्_३,४।८२ ॥
माद्रेय-नारदादीनां सख्यं प्रीत्या करम्बितम् ।
रुद्र-तार्क्ष्योद्धवादीनां प्रीतिः सख्येन मिश्रिता ॥ र्भ्र्स्_३,४।८३ ॥
अनिरुद्धापि-नप्तॄणाम् एवं केचिद् बभाषिरे ।
एवं केषुचिद् अन्येषु विज्ञेयं भाव-मिश्रणम् ॥ र्भ्र्स्_३,४।८४ ॥
इति श्री-श्री-भक्ति-रसामृत-सिन्धौ
पश्चिम-विभागे मुख्य-भक्ति-रस-पञ्चक-निरूपणे
वत्सल-भक्ति-रस-लहरी चतुर्थी ।
(३।५)
मधुर-भक्ति-रसाख्या
पञ्चम-लहरी
आत्मोचितैर् विभावाद्यैः पुष्टिं नीता सतां हृदि ।
मधुराख्यो भवेद् भक्ति-रसो ऽसौ मधुरा रतिः ॥ र्भ्र्स्_३,५।१ ॥
निवृत्तानुपयोगित्वाद् दुरूहत्वाद् अयं रसः ।
रहस्यत्वाच् च सङ्क्षिप्य वितताण्गो विलिख्यते ॥ र्भ्र्स्_३,५।२ ॥
तत्र आलम्बनाः–
अस्मिन् आलम्बनः कृष्णः प्रियास् तस्य तु सुभ्रुवः ॥ र्भ्र्स्_३,५।३ ॥
तत्र कृष्णः–
तत्र कृष्णः असमानोर्ध्व-सौन्दर्य-लीला-वैदिग्धी-सम्पदाम् ।
आश्रयत्वेन मधुरे हरिर् आलम्बनो मतः ॥ र्भ्र्स्_३,५।४ ॥
यथा श्री-गीत-गोविन्दे (१।११)–
विश्वेषाम् अनुरञ्जनेन जनयन्न् आनन्दम् इन्दीवर-
श्रेणी-श्यामल-कोमलैर् उपनयन्न् अङ्गैर् अनङ्गोत्सवम् ।
स्वच्छन्दं व्रज-सुन्दरीभिर् अभितः प्रत्य्-अङ्गम् आलिङ्गितः
शृङ्गारः सखि मूर्तिमान् इव मधौ मुग्धो हरिः क्रीडति ॥ र्भ्र्स्_३,५।५ ॥
अथ तस्य प्रेयस्यः–
नव-नव-वर-माधुरी-धुरीणाः
प्रणय-तरङ्ग-करम्बितास् तरङ्गाः ।
निज-रमणतया हरिं भजन्तिः
प्रणमत ताः परमाद्भुताः किशोरीः ॥ र्भ्र्स्_३,५।६ ॥
प्रेयसीषु हरेर् आसु प्रवरा वार्षभानवी ॥ र्भ्र्स्_३,५।७ ॥
अस्या रूपं–
मद-चकित-चकोरी-चारुता-चोर-दृष्टिर्
वदन-दमित-राकारोहिणी-कान्त-कीर्तिः ।
अविकल-कल-धौतोद्धूति-धौरेयक-श्रीर्
मधुरिम-मधु-पात्री राजते पश्य राधा ॥ र्भ्र्स्_३,५।८ ॥
अस्या रतिः–
नर्मोक्तौ मम निर्मितोरु-परमानन्दोत्सवायाम् अपि
श्रोत्रस्यान्त-तटीम् अपि स्फुटम् अनाधाय स्थितोद्यन्-मुखी ।
राधा लाघवम् अप्य् अनादर-गिरां भङ्गीभिर् आतन्वती
मैत्री-गौरवतो ऽप्य् असौ शत-गुणां मत्-प्रीतिम् एवादधे ॥ र्भ्र्स्_३,५।९ ॥
तत्र कृष्ण-रतिर्, यथा श्री-गीत-गोविन्दे (३।१)–
कंसारिर् अपि संसार-वासनाबद्ध-शृङ्खलाम् ।
राधाम् आधाय हृदये तत्याज व्रज-सुन्दरीः ॥ र्भ्र्स्_३,५।१० ॥
अथ उद्दीपनाः ।
उद्दीपना इह प्रोक्ता मुरली-निस्वनादयः ॥ र्भ्र्स्_३,५।११ ॥
यथा पद्यावल्याम् (१७२) {*च्रेदितेद् तो सर्व-विद्या-विनोद}
गुरु-जन-गञ्जनम् अयशो
गृह-पति-चरितं च दारुणं किम् अपि ।
विस्मारयति समस्तं
शिव शिव मुरली मुरारातेः ॥ र्भ्र्स्_३,५।१२ ॥
अथ अनुभावाः–
अनुभावास् तु कथिता दृग्-नतेक्षा-स्मितादयः ॥ र्भ्र्स्_३,५।१३ ॥
यथा ललित-माधवे (१।१४)–
कृष्णापङ्ग-तरङ्गित-द्युमणिजा-सम्भेद-वेणी-कृते
राधायाः स्मित-चन्द्रिका-सुरधुनी-पुरे निपीयामृतम् ।
अन्तस् तोष-तुषार-सम्प्लव-लव-व्यालीढतापोद्गमाः
क्रान्त्वा सप्त जगन्ति सम्प्रति वयं सर्वोर्ध्वम् अध्यास्महे ॥ र्भ्र्स्_३,५।१४ ॥
अथ सात्त्विकाः, यथा पद्यावल्याम् (१८१)–
कामं वपुः पुलकितं नयने धृतास्रे
वाचः स-गद्गद-पदाः सखि कम्पि वक्षः ।
ज्ञातं मुकुन्द-मुरली-रव-माधुरी ते
चेतः सुधांशु-वदने तरलीकरोति ॥ र्भ्र्स्_३,५।१५ ॥
अथ व्यभिचारिणः–
आलस्यौग्र्ये विना सर्वे विज्ञेया व्यभिचारिणः ॥ र्भ्र्स्_३,५।१६ ॥
तत्र निर्वेदो, यथा पद्यावल्याम् (२२१)–
मा मुञ्च पञ्चशर पञ्च-शरीं शरीरे
मा सिञ्च सान्द्र-मकरन्द-रसेन वायो ।
अङ्गानि तत्-प्रणय-भङ्ग-विगर्हितानि
नालम्बितुं कथम् अपि क्षमते ऽद्य जीवः ॥ र्भ्र्स्_३,५।१७ ॥
हर्षो, यथा दान-केलि-कौमुद्याम् (३४)–
कुवलय-युवतीनां लेहयन्न् अक्षि-भृङ्गैः
कुवलय-दल-लक्ष्मी-लङ्गिमाः स्वाङ्ग-भासः ।
मद-कल-कलभेन्द्रोल्लङ्घि-लीला-तरङ्गः
कवलयति धृतिं मे क्ष्माधरारण्य-धूर्तः ॥ र्भ्र्स्_३,५।१८ ॥
अथ स्थायी–
स्थायी भावो भवत्य् अत्र पूर्वोक्ता मधुरा रतिः ॥ र्भ्र्स्_३,५।१९ ॥
यथा पद्यावल्याम् (१५८)–
भ्रूवल्लि-ताण्डव-कला-मधुरानन-श्रीः
कङ्केल्लि-कोरक-करम्बित-कर्ण-पूरः ।
को ऽयं नवीन-निकषोपल-तुल्य-वेषो
वंशीरवेण सखि माम् अवशीकरोति ॥ र्भ्र्स्_३,५।२० ॥
राधा-माधवयोर् एव क्वापि भावैः कदाप्य् असौ ।
सजातीय-विजातीयैर् नैव विच्छिद्यते रतिः ॥ र्भ्र्स्_३,५।२१ ॥
यथा–
इतो दूरे राज्ञी स्फुरति परितो मित्र-पटली
दृशोर् अग्रे चन्द्रावलिर् उपरि शैलस्य दनुजः ।
असव्ये राधायाः कुसुमित-लता संवृत-तनौ दृग्-
अन्त-श्रीर् लोला तडिद् इव मुकुन्दस्य वलते ॥ र्भ्र्स्_३,५।२२ ॥
घोरा खण्डित-शङ्खचूडम् अजिरं रुन्धे शिवा तामसी
ब्रह्मिष्ठ-श्वसनः शम-स्तुति-कथा प्रालेयम् आसिञ्चति ।
अग्रे रामः सुधा-रुचिर् विजयते कृष्ण-प्रमोदोचितं
राधायास् तद् अपि प्रफुल्लम् अभजन् म्लानिं न भावाम्बुजम् ॥ र्भ्र्स्_३,५।२३ ॥
स विप्रलम्भ-सम्भोग-भेदेन द्वि-विधो मतः ॥ र्भ्र्स्_३,५।२४ ॥
तत्र विप्रलम्भः–
स पूर्व-रागो मानश् च प्रवासादि-मयस् तथा ।
विप्रलम्भो बहु-विधो विद्वद्भिर् इह कथ्यते ॥ र्भ्र्स्_३,५।२५ ॥
तत्र पूर्व-रागः–
प्राग्-असङ्गतयोर् भावः पूर्व-रागो भवेद् द्वयोः ॥ र्भ्र्स्_३,५।२६ ॥
यथा पद्यावल्याम् (१८१)–
अकस्माद् एकस्मिन् पथि सखि मया यामुन-तटं
व्रजन्त्या दृष्टो यो नव-जलधर-श्यामल-तनुः ।
स दृग्-भङ्ग्या किं वाकुरुत न हि जाने तत इदं
मनो मे व्यालोलं क्वचन गृह-कृत्यो न लगते ॥ र्भ्र्स्_३,५।२७ ॥
यथा श्री-दशमे (१०।५३।२)–
यथा विनिद्रा यच् चित्ता रुक्मिणी कमलेक्षणा ।
तथाहम् अपि तच्-चित्तो निद्रां च न लभे निशि ।
वेदाहं रुक्मिण्या द्वेषान् ममोद्वाहो निवारितः ॥ र्भ्र्स्_३,५।२८ ॥
अथ मानः ।
मानः प्रसिद्ध एवात्र ॥ र्भ्र्स्_३,५।२९ ॥
यथा श्री-गीत-गोविन्दे (२।१)–
विहरति वने राधा साधारण-प्रणये हरौ
विगलित-निजोत्कर्षाद् ईऋस्या-वशेन गतान्यतः ।
क्वचिद् अपि लता-कुञ्जे गुञ्जन्-मधु-व्रत-मण्डली-
मुखर-निखरे लीना दीनाप्य् उवाच रहः सखीम् ॥ र्भ्र्स्_३,५।३० ॥
अथ प्रवासः–
प्रवासः सङ्ग-विच्युतिः ॥ र्भ्र्स्_३,५।३१ ॥
यथा पद्यावल्याम् (३५०)–
हस्तोदरे विनिहितैक-कपोल-पालेर्
अश्रान्त-लोचन-जल-स्नपिताननायाः ।
प्रस्थान-मङ्गल-दिनावधि माधवस्य
निद्रा-लवो ऽपि कुत एव सरोरुहाक्ष्याः ॥ र्भ्र्स्_३,५।३२ ॥
यथा प्रह्लाद-संहितायाम् उद्धव-वाक्यम्–
भगवान् अपि गोविन्दः कन्दर्प-शर-पीडितः ।
न भुङ्क्ते न स्वपिति च चिन्तयन् वो ह्य् अहर्निशम् ॥ र्भ्र्स्_३,५।३३ ॥
अथ सम्भोगः–
द्वयोर् मिलितयोर् भोगः सम्भोग इति कीर्त्यते ॥ र्भ्र्स्_३,५।३४ ॥
यथा पद्यावल्याम् (१९९)–
परमानुराग-परयाथ राधया
परिरम्भ-कौशल-विकाशि-भावया ।
स तया सह स्मर-सभाजनोत्सवं
निरवाहयच् छिखि-शिखण्ड-शेखरः ॥ र्भ्र्स्_३,५।३५ ॥
श्रीमद्-भागवताद्य्-अर्ह-शास्त्र-दर्शितया दृशा ।
इयम् आविष्कृता मुख्य-पञ्च-भक्ति-रसा मया ॥ र्भ्र्स्_३,५।३६ ॥
गोपाल-रूप-शोभां दधद् अपि रघुनाथ-भाव-विस्तारी ।
तुष्यतु सनातनात्मा पश्चिम-भागे रसाम्बु-निधेः ॥ र्भ्र्स्_३,५।३७ ॥
इति श्री-श्री-भक्ति-रसामृत-सिन्धौ
पश्चिम-विभागे मधुराख्य-भक्ति-रस-लहरी चतुर्थी ।
इति श्री-श्री-भक्ति-रसामृत-सिन्धौ
मुख्य-भक्ति-रस-निरूपकः पश्चिम-विभागः समाप्तः ।