०२ सामान्य-भगवद्-भक्ति-रसः

[२]

सामान्य-भगवद्-भक्ति-रस-निरूपको

दक्षिण-विभागः

[२।१]

विभावाख्या

प्रथम-लहरी

प्रबलम् अनन्य-श्रयिणा निषेवितः सहज-रूपेण ।
अघ-दमनो मथुरायां सदा सनातन-तनुर् जयति ॥ र्भ्र्स्_२,१।१ ॥
रसामृताब्धेर् भागे ऽस्मिन् द्वितीये दक्षिणाभिधे ।
सामान्य-भगवद्-भक्ति-रसस् तावद् उदीर्यते ॥ र्भ्र्स्_२,१।२ ॥
अस्य पञ्च लहर्यः स्युर् विभावाख्याग्रिमा मता ।
द्वितीया त्व् अनुभावाख्या तृतीया सात्त्विकाभिधा ।
व्यभिचार्य्-अभिधा तुर्या स्थायि-सञ्ज्ञा च पञ्चमी ॥ र्भ्र्स्_२,१।३ ॥

अथास्याः केशव-रतेर् लक्षिताया निगद्यते ।
सामग्री-परिपोषेन परमा रस-रूपता ॥ र्भ्र्स्_२,१।४ ॥
विभावैर् अनुभावैश् च सात्त्विकैर् व्यभिचारिभिः ।
स्वाद्यत्वं हृदि भक्तानाम् आनीता श्रवणादिभिः ।
एषा कृष्ण-रतिः स्थायी भावो भक्ति-रसो भवेत् ॥ र्भ्र्स्_२,१।५ ॥
प्राक्तन्य् आधुनिकी चास्ति यस्य सद्-भक्ति-वासना ।
एष भक्ति-रसास्वादस् तस्यैव हृदि जायते ॥ र्भ्र्स्_२,१।६ ॥
भक्ति-निर्धूत-दोषाणां प्रसन्नोज्ज्वल-चेतसाम् ।
श्री-भागवत-रक्तानां रसिकासङ्ग-रङ्गिणाम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।७ ॥
जीवनी-भूत-गोविन्द-पाद-भक्ति-सुख-श्रियाम् ।
प्रेमान्तरङ्ग-भूतानि कृत्यान्य् एवानुतिष्ठताम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।८ ॥
भक्तानां हृदि राजन्ती संस्कार-युगलोज्ज्वला ।
रतिर् आनन्द-रूपैव नीयमाना तु रस्यताम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।९ ॥

कृष्णादिभिर् विभावाद्यैर् गतैर् अनुभवाध्वनि ।
प्रौढानन्द-चमत्कार-काष्ठाम् आपद्यते पराम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।१० ॥
किन्तु प्रेमा विभावाद्यैः स्वल्पैर् नीतो ऽप्य् अणीयसीम् ।
विभावनाद्य्-अवस्थां तु सद्य आस्वाद्यतां व्रजेत् ॥ र्भ्र्स्_२,१।११ ॥

अत्र विभावादि-सामान्य-लक्षणम्–
ये कृष्ण-भक्त-मुरली-नादाद्या हेतवो रतेः ।
कार्य-भूताः स्मिताद्याश् च तथाष्टौ स्तब्धतादयः ॥ र्भ्र्स्_२,१।१२ ॥
निर्वेदाद्याः सहायाश् च ते ज्ञेया रस-भावने ।
विभावा अनुभावाश् च सात्त्विका व्यभिचारिणः ॥ र्भ्र्स्_२,१।१३ ॥

तत्र विभावाः–
तत्र ज्ञेया विभावास् तु रत्य्-आस्वादन-हेतवः ।
ते द्विधालम्बना एके तथैवोद्दीपनाः परे ॥ र्भ्र्स्_२,१।१४ ॥

तद् उक्तम् अग्नि-पुराणे (अलङ्कार-विभाग, ३।३५)–
विभाव्यते हि रत्य्-आदिर् यत्र येन विभाव्यते ।
विभावो नाम स द्वेधालम्बनोद्दीपनात्मकः ॥ र्भ्र्स्_२,१।१५ ॥

तत्र आलम्बनाः–
कृष्णश् च कृष्ण-भक्ताश् च बुधैर् आलम्बना मताः ।
रत्य्-आदेर् विषयत्वेन तथाधारतयापि च ॥ र्भ्र्स्_२,१।१६ ॥

तत्र श्री-कृष्णः–
नायकानां शिरो-रत्नं कृष्णस् तु भगवान् स्वयम् ।
यत्र नित्यतया सर्वे विराजन्ते महा-गुणाः ।
सो ऽन्यरूप-स्वरूपाभ्याम् अस्मिन्न् आलम्बनो मतः ॥ र्भ्र्स्_२,१।१७ ॥

तत्र अन्य-रूपेण, यथा–
हन्त मे कथम् उदेति स-वत्से, वत्स-पाल-पटले रतिर् अत्र ।
इत्य् अनिश्चित-मतिर् बलदेवो, विस्मय-स्तिमित-मूर्तिर् इवासीत् ॥ र्भ्र्स्_२,१।१८ ॥

अथ स्वरूपम्–
आवृतं प्रकटं चेति स्वरूपं कथितं द्विधा ॥ र्भ्र्स्_२,१।१९ ॥

तत्र आवृतम्–
अन्य-वेशादिनाच्छन्नं स्वरूपं प्रोक्तम् आवृतम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।२० ॥

तेन, यथा–
मां स्नेहयति किम् उच्चैर्, महिलेयं द्वारकावरोधे ऽत्र ।
आं विदितं कुतुकार्थी, वनिता-वेशो हरिश् चरति ॥ र्भ्र्स्_२,१।२१ ॥

प्रकट-स्वरूपेण, यथा–
अयं कम्बु-ग्रीवः कमल-कमनीयाक्षि-पटिमा
तमाल-श्यामाङ्ग-द्युतिर् अतितरां छत्रित-शिराः ।
दर-श्री-वत्साङ्कः स्फुरद्-अरि-दराद्य्-अङ्कित-करः
करोत्य् उच्चैर् मोदं मम मधुर-मूर्तिर् मधुरिपुः ॥ र्भ्र्स्_२,१।२२ ॥

अथ तद्-गुणाः–
अयं नेता सुरम्याङ्गः सर्व-सल्-लक्षणान्वितः ।
रुचिरस् तेजसा युक्तो बलीयान् वयसान्वितः ॥ र्भ्र्स्_२,१।२३ ॥
विविधाद्भुत-भाषा-वित् सत्य-वाक्यः प्रियं वदः ।
वावदूकः सुपाण्डित्यो बुद्धिमान् प्रतिभान्वितः ॥ र्भ्र्स्_२,१।२४ ॥
विदग्धश् चतुरो दक्षः कृतज्ञः सुदृढ-व्रतः ।
देश-काल-सुपात्रज्ञः शास्त्र-चक्षुः शुचिर् वशी ॥ र्भ्र्स्_२,१।२५ ॥
स्थिरो दान्तः क्षमा-शीलो गम्भीरो धृतिमान् समः ।
वदान्यो धार्मिकः शूरः करुणो मान्य-मानकृत् ॥ र्भ्र्स्_२,१।२६ ॥
दक्षिणो विनयी ह्रीमान् शरणागत-पालकः ।
सुखी भक्त-सुहृत् प्रेम-वश्यः सर्व-शुभङ्करः ॥ र्भ्र्स्_२,१।२७ ॥
प्रतापी कीर्तिमान् रक्त-लोकः साधु-समाश्रयः ।
नारी-गण-मनोहारी सर्वाराध्यः समृद्धिमान् ॥ र्भ्र्स्_२,१।२८ ॥
वरीयान् ईश्वरश् चेति गुणास् तस्यानुकीर्तिताः ।
समुद्रा इव पञ्चाशद् दुर्विगाहा हरेर् अमी ॥ र्भ्र्स्_२,१।२९ ॥
जीवेषु एते वसन्तो ऽपि बिन्दु-बिन्दुतया क्वचित् ।
परिपूर्णतया भान्ति तत्रैव पुरुषोत्तमे ॥ र्भ्र्स्_२,१।३० ॥

तथा हि पाद्मे पार्वत्यै शिति-कण्ठेन तद्-गुणाः ।
कन्दर्प-कोटि-लावण्य इत्य् आद्याः परिकीर्तिताः ॥ र्भ्र्स्_२,१।३१ ॥
एत एव गुणाः प्रायो धर्माय वन-मालिनः ।
पृथिव्या प्रथम-स्कन्धे प्रथयाञ्चक्रिरे स्फुटम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।३२ ॥

यथा प्रथमे (१।१६।२७-३०)–
सत्यं शौचं दया क्षान्तिस् त्यागः सन्तोष आर्जवम् ।
शमो दमस् तपः साम्यं तितिक्षोपरतिः श्रुतम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।३३ ॥
ज्ञानं विरक्तिर् ऐश्वर्यं शौर्यं तेजो बलं स्मृतिः ।
स्वातन्त्र्यं कौशलं कान्तिर् धैर्यं मार्दवम् एव च ॥ र्भ्र्स्_२,१।३४ ॥
प्रागल्भ्यं प्रश्रयः शीलं सह ओजो बलं भगः ।
गाम्भीर्यं स्थैर्यम् आस्तिक्यं कीर्तिर् मानो ऽनहङ्कृतिः ॥ र्भ्र्स्_२,१।३५ ॥
इमे चान्ये च भगवन् नित्या यत्र महा-गुणाः ।
प्रार्थ्या महत्त्वम् इच्छद्भिर् न वियन्ति स्म कर्हिचित् ॥ र्भ्र्स्_२,१।३६ ॥

अथ पञ्च-गुणा ये स्युर् अंशेन गिरिशादिषु ॥ र्भ्र्स्_२,१।३७ ॥
सदा स्वरूप-सम्प्राप्तः सर्व-ज्ञो नित्य-नूतनः ।
सच्-चिद्-आनन्द-सान्द्राङ्गः सर्व-सिद्धि-निषेवितः ॥ र्भ्र्स्_२,१।३८ ॥
अथोच्यन्ते गुणाः पञ्च ये लक्ष्मीशादि-वर्तिनः ।
अविचिन्त्य-महा-शक्तिः कोटि-ब्रह्माण्ड-विग्रहः ॥ र्भ्र्स्_२,१।३९ ॥
अवतारावली-बीजं हतारि-गति-दायकः ।
आत्माराम-गणाकर्षीत्य् अमी कृष्णे किलाद्भुताः ॥ र्भ्र्स्_२,१।४० ॥
सर्वाद्भुत-चमत्कार- लीला-कल्लोल-वारिधिः ।
अतुल्य-मधुर-प्रेम-मण्डित-प्रिय-मण्डलः ॥ र्भ्र्स्_२,१।४१ ॥
त्रिजगन्-मानसाकर्षि-मुरली-कल-कूजितः ।
असमानोर्ध्व-रूप-श्री-विस्मापित-चराचरः ॥ र्भ्र्स्_२,१।४२ ॥
लीला-प्रेम्णा प्रियाधिक्यं माधुर्यं वेणु-रूपयोः ।
इत्य् असाधारणं प्रोक्तं गोविन्दस्य चतुष्टयम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।४३ ॥
एवं गुणाश् चतुर्-भेदाश् चतुः-षष्टिर् उदाहृताः ।
सोदाहरणम् एतेषां लक्षणं क्रियते क्रमात् ॥ र्भ्र्स्_२,१।४४ ॥

तत्र (१) सुरम्याङ्गः–
श्लाघ्याङ्ग-सन्निवेशो यः सुरम्याङ्गः स कथ्यते ॥ र्भ्र्स्_२,१।४५ ॥

यथा–
मुखं चन्द्राकारं करभ-निभम् उरु-द्वयम् इदं
भुजौ स्तम्भारम्भौ सरसिज-वरेण्यं कर-युगम् ।
कवाटाभं वक्षः-स्थलम् अविरलं श्रोणि-फलकं
परिक्षामो मध्यः स्फुरति मुरहन्तुर् मधुरिमा ॥ र्भ्र्स्_२,१।४६ ॥

(२) सर्व-सल्-लक्षणान्वितः–
तनौ गुणोत्थम् अङ्कोत्थम् इति सल्-लक्षणं द्विधा ॥ र्भ्र्स्_२,१।४७ ॥

तत्र गुणोत्थम्–
गुणोत्थं स्याद् गुणैर् योगो रक्तता-तुङ्गतादिभिः ॥ र्भ्र्स्_२,१।४८ ॥

यथा–
रागः सप्तसु हन्त षट्स्व् अपि शिशोर् अङ्गेष्व् अलं तुङ्गता
विसारस् त्रिषु खर्वता त्रिषु तथा गम्भीरता च त्रिषु ।
दैर्घ्यं पञ्चसु किं च पञ्चसु सखे सम्प्रेक्ष्यते सूक्ष्मता
द्वात्रिंशद्-वर-लक्षणः कथम् असौ गोपेषु सम्भाव्यते ॥ र्भ्र्स्_२,१।४९ ॥

अङ्कोत्थम्–
रेखामयं रथाङ्गादि स्याद् अङ्कोत्थं करादिषु ॥ र्भ्र्स्_२,१।५० ॥

यथा–
करयोः कमलं तथा रथाङ्गं
स्फुट-रेखामयम् आत्मजस्य पश्य ।
पद-पल्लवयोश् च वल्लवेन्द्र
ध्वज-वज्राङ्कुश-मीन-पङ्कजानि ॥ र्भ्र्स्_२,१।५१ ॥

(३) रुचिरः–
सौन्दर्येण दृग्-आनन्द-कारी रुचिर उच्यते ॥ र्भ्र्स्_२,१।५२ ॥

यथा तृतीये (भा।पु। ३।२।१३)–
यद् धर्म-सूनोर् बत राजसूये
निरीक्ष्य दृक्-स्वस्त्ययनं त्रि-लोकः ।
कार्त्स्न्येन चाद्येह गतं विधातुर्
अर्वाक्-सृतौ कौशलम् इत्य् अमन्यत ॥ र्भ्र्स्_२,१।५३ ॥

यथा वा–
अष्टानां दनुजभिद्-अङ्ग-पङ्कजानाम्
एकस्मिन् कथम् अपि यत्र बल्लवीनाम् ।
लोलाक्षि-भ्रमर-ततिः पपात तस्मान्
नोत्थातुं द्युति-मधु-पङ्किलात् क्षमासीत् ॥ र्भ्र्स्_२,१।५४ ॥

(४) तेजसा युक्तः
तेजो धाम प्रभावश् चेत्य् उच्यते द्विविधं बुधैः ॥ र्भ्र्स्_२,१।५५ ॥

तत्र धाम–
दीप्ति-राशिर् भवेद् धाम ॥ र्भ्र्स्_२,१।५६ ॥

यथा–
अम्बर-मणि-निकुरम्बं विडम्बयन्न् अपि मरीचि-कुलैः ।
हरि-वक्षसि रुचि-निविडे मणिराड् अयम् उडुर् इव स्फुरति ॥ र्भ्र्स्_२,१।५७ ॥

प्रभावः–
प्रभावः सर्वजित्-स्थितिः ॥ र्भ्र्स्_२,१।५८ ॥

यथा–
दूरतस् तम् अवलोक्य माधवं
कोमलाङ्गम् अपि रङ्ग-मण्डले ।
पर्वतोद्भट-भुजान्तरो ऽप्य् असौ
कंस-मल्ल-निवहः स विव्यथे ॥ र्भ्र्स्_२,१।५९ ॥

(५) बलीयान्–
प्राणेन महता पूर्णो बलीयान् इति कथ्यते ॥ र्भ्र्स्_२,१।६० ॥

यथा–
पश्य विन्ध्य-गिरितो ऽपि गरिष्ठं
दैत्य-पुङ्गवम् उदग्रम् अरिष्टम् ।
तुल-खण्डम् इव पिण्डितम् आरात्
पुण्डरीक-नयनो विनुनोद ॥ र्भ्र्स्_२,१।६१ ॥

यथा वा–
वामस् तामरसाक्षस्य भुज-दण्डः स पातु वः ।
क्रीडा-कन्दुकतां येन नीतो गोवर्धनो गिरिः ॥ र्भ्र्स्_२,१।६२ ॥

(६) वयसान्वितः–
वयसो विविधत्वे ऽपि सर्व-भक्ति-रसाश्रयः ।
धर्मी किशोर एवात्र नित्य-नाना-विलासवान् ॥ र्भ्र्स्_२,१।६३ ॥

यथा–
तदात्वाभिव्यक्तीकृत-तरुणिमारम्भ-रभसं
स्मित-श्री-निर्धूत-स्फुरद्-अमल-राका-पति-मदम् ।
दरोदञ्चत्-पञ्चाशुग-नव-कला-मेदुरम् इदं
मुरारेर् माधुर्यं मनसि मदिराक्षीर् मदयति ॥ र्भ्र्स्_२,१।६४ ॥

(७) विविधाद्भुत-भाषावित्–
विविधाद्भुत-भाषावित् स प्रोक्तो यस् तु कोविदः ।
नाना-देश्यासु भाषासु संस्कृते प्राकृतेषु च ॥ र्भ्र्स्_२,१।६५ ॥

यथा–
व्रज-युवतिषु शौरिः शौरसेनीं सुरेन्द्रे
प्रणत-शिरसि सौरीं भारतीम् आतनोति ।
अहह पशुषु कीरेष्व् अप्य् अपभ्रंस-रूपां
कथम् अजनि विदग्धः सर्व-भाषावलीषु ॥ र्भ्र्स्_२,१।६६ ॥

(८) सत्य-वाक्यः–
स्यान् नानृतं वचो यस्य सत्य-वाक्यः स कथ्यते ॥ र्भ्र्स्_२,१।६७ ॥

यथा–
पृथे तनय-पञ्चकं प्रकटम् अर्पयिष्यामि ते
रणोर्वरितम् इत्य् अभूत् तव यथार्थम् एवोदितम् ।
रविर् भवति शीतलः कुमुद-बन्धुर् अप्य् उष्णलस्
तथापि न मुरान्तक व्यभिचरिष्णुर् उक्तिस् तव ॥ र्भ्र्स्_२,१।६८ ॥

यथा वा–
गूढो ऽपि वेषेण मही-सुरस्य
हरिर् यथार्थं मगधेन्द्रम् ऊचे ।
संसृष्टम् आभ्यां सह पाण्डवाभ्यां
मां विद्धि कृष्णं भवतः सपत्नम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।६९ ॥

(९) प्रियंवदः–
जने कृतापराधे ऽपि सान्त्व-वादी प्रियंवदः ॥ र्भ्र्स्_२,१।७० ॥

यथा–
कृत-व्यलीके ऽपि न कुण्डलीन्द्र
त्वया विधेया मयि दोष-दृष्टिः ।
प्रवास्यमानो ऽसि सुरार्चितानां
परं हितायाद्य गवां कुलस्य ॥ र्भ्र्स्_२,१।७१ ॥

(१०) वावदूकः–
श्रुति-प्रेष्ठोक्तिर् अखिल-वाग्-गुणान्वित-वाग् अपि ।
इति द्विधा निगदितो वावदूको मनीषिभिः ॥ र्भ्र्स्_२,१।७२ ॥

तत्र आद्यो, यथा–
अश्लिष्ट-कोमल-पदावलि-मञ्जुलेन
प्रत्य्-अक्षर-क्षरद्-अमन्द-सुधा-रसेन ।
सख्यः समस्त-जन-कर्ण-रसायनेन
नाहारि कस्य हृदयं हरि-भाषितेन ॥ र्भ्र्स्_२,१।७३ ॥

द्वितीयो, यथा–
प्रतिवादि-चित्त-परिवृत्ति-पटुर्
जगद्-एक-संशय-विमर्द-करी ।
प्रमिताक्षराद्य-विविधार्थमयी
हरि-वाग् इयं मम धिनोति धियः ॥ र्भ्र्स्_२,१।७४ ॥

(११) सुपण्डित्यः–
विद्वान् नीतिज्ञ इत्य् एष सुपण्डित्यो द्विधा मतः ।
विद्वान् अखिल-विद्या-विन् नीतिज्ञस् तु यथार्ह-कृत् ॥ र्भ्र्स्_२,१।७५ ॥

तत्र आद्यो, यथा–
यं सुष्ठु पूर्वं परिचर्य गौरवात्
पितामहाद्य्-अम्बुधरैः प्रवर्तिताः ।
कृष्णार्णवं काश्य-गुरु-क्षमाभूतस्
तम् एव विद्या-सरितः प्रपेदिरे ॥ र्भ्र्स्_२,१।७६ ॥

यथा वा–
आम्नाय-प्रथितान्वया स्मृतिमती बाढं षड्-अङ्गोज्ज्वला
न्यायेनानुगता पुराण-सुहृदा मीमांसया मण्डिता ।
त्वां लब्धावसरा चिराद् गुरुकुले प्रेक्ष्य स्वसङ्गार्थिनं
विद्या नाम वधूश् चतुर्दश-गुणा गोविन्द शुश्रूयते ॥ र्भ्र्स्_२,१।७७ ॥

द्वितीयो, यथा–
मृत्युस् तस्कर-मण्डले सुकृतिनां वृन्दे वसन्तानिलः
कन्दर्पो रमणीषु दुर्गत-कुले कल्याण-कल्प-द्रुमः ।
इन्दुर् बन्धु-गणे विपक्ष-पटले कालाग्नि-रुद्राकृतिः
शास्ति स्वस्ति-धुरन्धरो मधुपुरीं नीत्या मधूनां पतिः ॥ र्भ्र्स्_२,१।७८ ॥

(१२) बुद्धिमान्–
मेधावी सूक्ष्मधीश् चेति प्रोच्यते बुद्धिमान् द्विधा ॥ र्भ्र्स्_२,१।७९ ॥

तत्र मेधावी, यथा–
अवन्ति-पुर-वासिनः सदनम् एत्य सान्दीपनेर्
गुरोर् जगति दर्शयन् समयम् अत्र विद्यार्थिनाम् ।
सकृन् निगद-मात्रतः सकलम् एव विद्या-कुलं
दधौ हृदय-मन्दिरे किम् अपि चित्रवन् माधवः ॥ र्भ्र्स्_२,१।८० ॥

सूक्ष्म-धीः, यथा–
यदुभिर् अयम् अवध्यो म्लेच्छ-राजस् तद् एनं
तरल-तमसि तस्मिन् विद्रवन्न् एव नेष्ये ।
सुखमय-निज-निद्रा-भञ्जन-ध्वंसि-दृष्टिर्
झर-मुचि मुचुकुन्दः कन्दरे यत्र शेते ॥ र्भ्र्स्_२,१।८१ ॥

(१३) प्रतिभान्वितः–
सद्यो नवनवोल्लेखि-ज्ञानं स्यात् प्रतिभान्वितः ॥ र्भ्र्स्_२,१।८२ ॥

यथा पद्यावल्यां (२८३)–
वासः सम्प्रति केशव क्व भवतो मुग्धेक्षणे नन्व् इदं
वासं ब्रूहि शठ प्रकाम-सुभगे त्वद्-गात्र-संसर्गतः ।
यामिन्याम् उषितः क्व धूर्त वितनुर् मुष्णाति किं यामिनी
शौरिर् गोप-वधूं छलैः परिहसन्न् एवं-विधैः पातु वः ॥ र्भ्र्स्_२,१।८३ ॥

(१४) विदग्धः–
कला-विलास-दिग्धात्मा विदग्ध इति कीर्त्यते ॥ र्भ्र्स्_२,१।८४ ॥

यथा–
गीतं गुम्फति ताण्डवं घटयति ब्रूते प्रहेली-क्रमं
वेणुं वादयते स्रजं विरचयत्य् आलेख्यम् अभ्यस्यति ।
निर्माति स्वयम् इन्द्रजाल-पटलीं द्यूते जयत्य् उन्मदान्
पश्योद्दाम-कला-विलास-वसतिश् चित्रं हरिः क्रीडति ॥ र्भ्र्स्_२,१।८५ ॥

(१५) चतुरः–
चतुरो युगपद्-भूरि-समाधान-कृद् उच्यते ॥ र्भ्र्स्_२,१।८६ ॥

यथा–
पारावती-विरचनेन गवां कलापं
गोपाङ्गना-गणम् अपाङ्ग-तरङ्गितेन ।
मित्राणि चित्रतर-सङ्गर-विक्रमेण
धिन्वन्न् अरिष्ट-भयदेन हरिर् विरेजे ॥ र्भ्र्स्_२,१।८७ ॥

(१६) दक्षः–
दुष्करे क्षिप्र-कारी यस् तं दक्षं परिचक्षते ॥ र्भ्र्स्_२,१।८८ ॥

यथा श्री-दशमे (१०।५९।१७)–
यानि योधैः प्रयुक्तानि शस्त्रास्त्राणि कुरूद्वह ।
हरिस् तान्य् अच्छिनत् तीक्ष्णैः शरैर् एकैक-शस्त्रिभिः ॥ र्भ्र्स्_२,१।८९ ॥

यथा वा–
अघहर कुरु युग्मीभूय नृत्यं मयैव
त्वम् इति निखिल-गोपी-प्रार्थना-पूर्ति-कामः ।
अतनुत गति-लीला-लाघवोर्मिं तथासौ
ददृशुर् अधिकम् एतास् तं यथा स्व-स्व-पार्श्वे ॥ र्भ्र्स्_२,१।९० ॥

(१७) कृतज्ञः–
कृतज्ञः स्याद् अभिज्ञो यः कृत-सेवादि-कर्मणाम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।९१ ॥

यथा महाभारते {*नोत् फ़ोउन्द् इन् च्रितिचल् एदितिओन्।}–
ऋणम् एतत् प्रवृद्धं मे हृदयान् नापसर्पति ।
यद् गोविन्देति चुक्रोश कृष्णा मां दूर-वासिनम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।९२ ॥

यथा वा–
अनुगतिम् अति-पूर्वं चिन्तयन्न् ऋक्ष-मौलेर्
अकुरुत बहुमानं शौरिर् आदाय कन्याम् ।
कथम् अपि कृतम् अल्पं विस्मरेन् नैव साधुः
किम् उत स खलु साधु-श्रेणि-चूडाग्र-रत्नम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।९३ ॥

(१८) सुदृढ-व्रतः–
प्रतिज्ञा-नियमौ यस्य सत्यौ स सुदृढ-व्रतः ॥ र्भ्र्स्_२,१।९४ ॥

तत्र सत्य-प्रतिज्ञो, यथा हरि-वंशे (२।६८।३८) {*नोत् फ़ोउन्द् इन् च्रितिचल् एदितिओन्।}–
न देव-गन्धर्व-गणा न राक्षसा
न चासुरा नैव च यक्ष-पन्नगाः ।
मम प्रतिज्ञाम् अपहन्तुम् उद्यता
मुने समर्थाः खलु सत्यम् अस्तु ते ॥ र्भ्र्स्_२,१।९५ ॥

यथा वा–
स-हेलम् आखण्डल-पाण्डु-पुत्रौ
विधाय कंसारिर् अपारिजातौ ।
निज-प्रतिज्ञां सफलां दधानः
सत्यां च कृष्णां च सुखाम् अकार्षीत् ॥ र्भ्र्स्_२,१।९६ ॥

सत्य-नियमो, यथा–
गिरेर् उद्धरणं कृष्ण दुष्करं कर्म कुर्वता ।
मद्-भक्तः स्यान् न दुःखीति स्व-व्रतं विवृतं त्वया ॥ र्भ्र्स्_२,१।९७ ॥

(१९) देश-काल-सुपात्रज्ञः–
देश-काल-सुपात्रज्ञस् तत्-तद्-योग्य-क्रिया-कृतिः ॥ र्भ्र्स्_२,१।९८ ॥

यथा–
शरज्-ज्योत्स्ना-तुल्यः कथम् अपि परो नास्ति समयस्
त्रिलोक्याम् आकृईडः क्वचिद् अपि न वृन्दावन-समः ।
न काप्य् अम्भोजाक्षी व्रज-युवति-कल्पेति विमृशन्
मनो मे सोत्कण्ठं मुहुर् अजनि रासोत्सव-रसे ॥ र्भ्र्स्_२,१।९९ ॥

(२०) शास्त्र-चक्षुः–
शास्त्रानुसारि-कर्मा यः शास्त्र-चक्षुः स कथ्यते ॥ र्भ्र्स्_२,१।१०० ॥

यथा–
अभूत् कंस-रिपोर् नेत्रं
शास्त्रम् एवार्थ-दृष्टये ।
नेत्राम्बुजं तु युवती-
वृन्दान् मादाय केवलम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।१०१ ॥

(२१) शुचिः–
पावनश् च विशुद्धेश् चेत्य् उच्यते द्विविधः शुचिः ।
पावनः पाप-नाशी स्याद् विशुद्धस् त्यक्त-दूसणः ॥ र्भ्र्स्_२,१।१०२ ॥

तत्र पावनो, यथा पाद्मे–
तं निर्व्याजं भज गुण-निधे पावनं पावनानां
श्रद्धा-रज्यन्-मतिर् अतितराम् उत्तमः-श्लोक-मौलिम् ।
प्रोद्यन्न् अन्तः-करण-कुहरे हन्त यन्-नाम-भानोर्
आभासो ऽपि क्षपयति महा-पातक-ध्वान्त-राशिम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।१०३ ॥

विशुद्धो, यथा–
कपटं च हठश् च नाच्युते
बत सत्राजिति नाप्य् अदीनता ।
कथम् अद्य वृथा स्यमन्तक
प्रसभं कौस्तुभ-सख्यम् इच्छसि ॥ र्भ्र्स्_२,१।१०४ ॥

(२२) वशी
वशी जितेन्द्रियः प्रोक्तः ॥ र्भ्र्स्_२,१।१०५ ॥

यथा प्रथमे (१।११।३७)–
उद्दाम-भाव-पिशुनामल-वल्गु-हास-
व्रीडावलोक-निहतो मदनो ऽपि यासाम् ।
सम्मुह्य चापम् अजहात् प्रमदोत्तमास् ता
यस्येन्द्रियं विमथितुं कुहकैर् न शेकुः ॥ र्भ्र्स्_२,१।१०६ ॥

(२३) स्थिरः
आफलोदयकृत् स्थिरः ॥ र्भ्र्स्_२,१।१०७ ॥

यथा,
निर्वेदम् आप न वन-भ्रमणे मुरारिर्
नाचिन्तयद् व्यसनम् ऋक्ष-विलप्रवेशे ।
आहृत्य हन्त मणिम् एव पुरं प्रपेदे
स्याद् उद्यमः कृत-धियां हि फलोदयान्तः ॥ र्भ्र्स्_२,१।१०८ ॥

(२४) दान्तः–
स दान्तो दुःसहम् अपि योग्यं क्लेशं सहेत यः ॥ र्भ्र्स्_२,१।१०९ ॥

यथा–
गुरुम् अपि गुरु-वास-क्लेशम् अव्याज-भक्त्या
हरिर् अज-गण-दन्तः कोमलाङ्गो ऽपि नायम् ।
प्रकृतिर् अति-दुरूहा हन्त लोकोत्तराणां
किम् अपि मनसि चित्रं चिन्त्यमाना तनोति ॥ र्भ्र्स्_२,१।११० ॥

(२५) क्षमाशीलः
क्षमाशीलो ऽपराधानां सहनः परिकीर्त्यते ॥ र्भ्र्स्_२,१।१११ ॥

यथा माघ-काव्ये {=शिशुपाल-वध} (१६।२५)–
प्रतिवाचम् अदत्त केशवः
शपमानाय न चेदि-भूभृते ।
अनहुङ्कुरुते घन-ध्वनिः
न हि गोमायु-रुतानि केशरी ॥ र्भ्र्स्_२,१।११२ ॥

यथा वा यामुनाचार्य-स्तोत्रे {=स्तोत्र-रत्नम्} (६०)–
रघुवर यद् अभूस् त्वं तादृशो वायसस्य
प्रणत इति दयालुर् यच् च चैद्यस्य कृष्ण ।
प्रतिभवम् अपराद्धुर् मुग्ध सायुज्यदो ऽभूर्
वद किम् अपदम् आगस् तस्य ते ऽस्ति क्षमायाः ॥ र्भ्र्स्_२,१।११३ ॥

(२६) गम्भीरः–
दुर्विबोधाशयो यस् तु स गम्भीरः इतीर्यते ॥ र्भ्र्स्_२,१।११४ ॥

यथा–
वृन्दावने वरातिः स्तुतिभिर् नितराम् उपास्यमानो ऽपि ।
शक्तो न हरिर् विधिना रुष्टस् तुष्टो ऽथवा ज्ञातुम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।११५ ॥

यथा वा–
उन्मदो ऽपि हरिर् नव्य-राधा-प्रणय-सीधुना ।
अभिज्ञेनापि रामेण लक्षितो ऽयम् अविक्रियः ॥ र्भ्र्स्_२,१।११६ ॥

(२७) धृतिमान्–
पूर्ण-स्पृहश् च धृतिमान् शान्तश् च क्षोभ-कारणे ॥ र्भ्र्स्_२,१।११७ ॥

तत्र आद्यो–
स्वीकुर्वन्न् अपि नितरां यशः-प्रियत्वं
कंसारिर् मगध-पतेर् वध-प्रसिद्धाम् ।
भीमाय स्वयम् अतुलाम् अदत्त कीर्तिं
किं लोकोत्तर-गुण-शालिनाम् अपेक्ष्यम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।११८ ॥

द्वितीयो, यथा–
निन्दितस्य दम-घोष-सूनुना
सम्भ्रमेण मुनिभिः स्तुतस्य च ।
राजसूय-सदसि क्षितीश्वरैः
कापि नास्य विकृतिर् वितर्किता ॥ र्भ्र्स्_२,१।११९ ॥

(२८) समः–
राग-द्वेष-विमुक्तो यः समः स कथितो बुधैः ॥ र्भ्र्स्_२,१।१२० ॥

यथा श्री-दशमे (१०।१६।३३)–
न्याय्यो हि दण्डः कृत-किल्बिषे ऽस्मिंस्
तवावतारः खल-निग्रहाय ।
रिपोः सुतानाम् अपि तुल्य-दृष्टेर्
धत्से दमं फलम् एवानुशंसन् ॥ र्भ्र्स्_२,१।१२१ ॥

यथा वा–
रिपुर् अपि यदि शुद्धो मण्डनीयस् तवासौ
यदुवर यदि दुष्टो दण्डनीयः सुतो ऽपि ।
न पुनर् अखिल-भर्तुः पक्षपातोज्झितस्य
क्वचिद् अपि विषमं ते चेष्टितं जाघटीति ॥ र्भ्र्स्_२,१।१२२ ॥

(२९) वदान्यः–
दान-वीरो भवेद् यस् तु स वदान्यो निगद्यते ॥ र्भ्र्स्_२,१।१२३ ॥

यथा–
सर्वार्थिनां बाढम् अभीष्ट-पूर्त्या
व्यर्थीकृताः कंस-निसूदनेन ।
ह्रियेव चिन्तामणि-कामधेनु-
कल्प-द्रुमा द्वारवतीं भजन्ति ॥ र्भ्र्स्_२,१।१२४ ॥

यथा वा–
येषां षोडश-पूरिता दश-शती स्वान्तः-पुराणां तथा
चाष्टाश्लिष्ट-शतं विभाति परितस् तत्-सङ्ख्य-पत्नी-युजाम् ।
एकैकं प्रति तेषु तर्णक-भृतां भूषा-जुषाम् अन्वहं
गृष्टीनां युगपच् च बद्धम् अददाद् यस् तस्य वा कः समः ॥ र्भ्र्स्_२,१।१२५ ॥

(३०) धार्मिकः–
कुर्वन् कारयते धर्मं यः स धार्मिक उच्यते ॥ र्भ्र्स्_२,१।१२६ ॥

यथा–
पादैश् चतुर्भिर् भवता वृषस्य
गुप्तस्य गोपेन्द्र तथाभ्यवर्धि ।
स्वैरं चरन्न् एव यथा त्रिलोक्याम्
अधर्म-स्पर्शाणि हठाज् जघास ॥ र्भ्र्स्_२,१।१२७ ॥

यथा वा–
वितायमानैर् भवता मखोत्करैर्
आकृष्यमाणेषु पतिष्व् अनारतम् ।
मुकुन्द खिन्नः सुर-सुभ्रुवां गणस्
तवावतारं नवमं नमस्यति ॥ र्भ्र्स्_२,१।१२८ ॥

(३१) शूरः–
उत्साही युधि शूरो ऽस्त्र-प्रयोगे च विचक्षणः ॥ र्भ्र्स्_२,१।१२९ ॥

तत्र आद्यो, यथा–
पृथु-समर-सरो विगाह्य कुर्वन्
द्विषद्-अरविन्द-वने विहार-चर्याम् ।
स्फुरसि तरल-बाहु-दण्ड-शुण्डस्
त्वम् अघ-विदारण वारणेन्द्र-लीलः ॥ र्भ्र्स्_२,१।१३० ॥

द्वितीयो, यथा–
क्षणाद् अक्षौहिणी-वृन्दे जरासन्धस्य दारुणे ।
दृष्टः को ऽप्य् अत्र नादष्टो हरेः प्रहरणाहिभिः ॥ र्भ्र्स्_२,१।१३१ ॥

(३२) करुणः–
पर-दुःखासहो यस् तु करुणः स निगद्यते ॥ र्भ्र्स्_२,१।१३२ ॥

यथा–
राज्ञाम् अगाध-गतिभिर् मगधेन्द्र-कारा-
दुःखान्धकार-पटलैः स्वयम् अन्धितानाम् ।
अक्षीणि यः सुखमयानि घृणी व्यतानीद्
वृन्दे तम् अद्य यदुनन्दन-पद्म-बन्धुम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।१३३ ॥

यथा वा–
स्खलन्-नयन-वारिभिर् विरचिताभिषेक-श्रिये
त्वरा-भर-तरङ्गतः कवलितात्म-विस्फूर्तये ।
निशान्त-शर-शायिना सुर-सरित्-सुतेन स्मृतेः
सपद्य-वश-वर्त्मणो भगवतः कृपायै नमः ॥ र्भ्र्स्_२,१।१३४ ॥

(३३) मान्यमानकृत्–
गुरु-ब्राह्मण-वृद्धादि-पूजको मान्यमान-कृत् ॥ र्भ्र्स्_२,१।१३५ ॥

यथा–
अभिवाद्य गुरोः पदाम्बुजं
पितरं पूर्वजम् अप्य् अथानतः ।
हरिर् अञ्जलिना तथा गिरा
यदु-वृद्धानन-मत्-क्रमादयम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।१३६ ॥

(३४) दक्षिणः–
सौशील्य-सौम्य-चरितो दक्षिणः कीर्त्यते बुधैः ॥ र्भ्र्स्_२,१।१३७ ॥

यथा–
भृत्यस्य पश्यति गुरून् अपि नापराधान्
सेवां मनाग् अपि कृतां बहुधाभ्युपैति ।
आविष्करोति पिशुनेष्व् अपि नाभ्यसूयां
शीलेन निर्मल-मतिः पुरुषोत्तमो ऽयम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।१३८ ॥

(३५) विनयी–
औद्धत्य-परिहारी यः कथ्यते विनयीत्य् असौ ॥ र्भ्र्स्_२,१।१३९ ॥

यथा माघ-काव्ये (१३।७)–
अवलोक एष नृपतेः सुदूरतो
रभसाद् रथाद् अवतरीतुम् इच्छतः ।
अवतीर्णवान् प्रथमम् आत्मना हरिर्
विनयं विशेषयति सम्भ्रमेण सः ॥ र्भ्र्स्_२,१।१४० ॥

(३६) ह्रीमान्–
ज्ञाते ऽस्मर-रहस्ये ऽन्यैः क्रियमाणे स्तवे ऽथवा ।
शालीनत्वेन सङ्कोचं भजन् ह्रीमान् उदीर्यते ॥ र्भ्र्स्_२,१।१४१ ॥

यथा ललित-माधवे (९।४०)–
दरोदञ्चद्-गोपी-स्तन-परिसर-प्रेक्षण-भयात्
करोत्कम्पाद् ईषच् चलति किल गोवर्धन-गिरौ ।
भयार्तैर् आरब्ध-स्तुतिर् अखिल-गोपैः स्मित-मुखं
पुरो दृष्ट्वा रामं जयति नमितास्यो मधुरिपुः ॥ र्भ्र्स्_२,१।१४२ ॥

(३७) शरणागत-पालकः–
पालयन् शरणापन्नान् शरणागत-पालकः ॥ र्भ्र्स्_२,१।१४३ ॥

यथा–
ज्वर परिहर वित्रासं त्वम् अत्र समरे कृतापराधे ऽपि ।
सद्यः प्रपद्यमाने यद् इन्दवति यादवेन्द्रो ऽयम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।१४४ ॥

(३८) सुखी–
भोक्ता च दुःख-गन्धैर् अप्य् अस्पृष्टश् च सुखी भवेत् ॥ र्भ्र्स्_२,१।१४५ ॥

तत्र आद्यो, यथा–
रत्नालङ्कार-भारस् तव धन-दमनो राज्य-वृत्त्याप्य् अलभ्यः
स्वप्ने दम्भोलि-पाणेर् अपि दुरधिगमं द्वारि तौर्यत्रिकं च ।
पार्श्वे गौरी-गरिष्ठाः प्रचुर-शशि-कलाः कान्त-सर्वाङ्ग-भाजः
सीमन्तिन्यश् च नित्यं यदुवर भुवने कस् त्वद्-अन्यो ऽस्ति भोगी ॥ र्भ्र्स्_२,१।१४६ ॥

द्वितीयो, यथा–
न हानिं न म्लानिं निज-गृह-कृत्य-व्यसनितां
न घोरं नोद्घूर्णां न किल कदनं वेत्ति किम् अपि ।
वराङ्गीभिः साङ्गीकृत-सुहृद्-अनङ्गाभिर् अभितो
हरिर् वृन्दारण्ये परम् अनिशम् उच्चैर् विहरति ॥ र्भ्र्स्_२,१।१४७ ॥

(३९) भक्त-सुहृत्–
सुसेव्यो दास-बन्धुश् च द्विधा भक्त-सुहृन् मतः ॥ र्भ्र्स्_२,१।१४८ ॥

तत्र आद्यो, यथा विष्णु-धर्मे–
तुलसी-दल-मात्रेण जलस्य चुलुकेन च ।
विक्रीणीते स्वम् आत्मानं भक्तेभ्यो भक्त-वत्सलः ॥ र्भ्र्स्_२,१।१४९ ॥

द्वितीयो, यथा प्रथमे (१।९।३७)–
स्व-निगमम् अपहाय मत्-प्रतिज्ञाम्
ऋतम् अधिकर्तुम् अवप्लुतो रथस्थः ।
धृत-रथ-चरणो ऽभ्ययाच् चलद्गुर्
हरिर् इव हन्तुम् इभं गतोत्तरीयः ॥ र्भ्र्स्_२,१।१५० ॥

(४०) प्रेम-वश्यः–
प्रियत्व-मात्र-वश्यो यः प्रेम-वश्यो भवेद् असौ ॥ र्भ्र्स्_२,१।१५१ ॥

यथा श्री-दशमे (१०।८०।१९)–
सख्युः प्रियस्य विप्रर्षेर् अङ्ग-सङ्गाति-निर्वृतः ।
प्रीतो व्यमुञ्चद् अध्विन्दून् नेत्राभ्यां पुष्करेक्षणः ॥ र्भ्र्स्_२,१।१५२ ॥

यथा वा तत्रैव (१०।९।१८)–
स्व-मातुः स्विन्न-गात्राया विस्रस्त-कवर-स्रजः ।
दृष्ट्वा परिश्रमं कृष्णः कृपयासीत् स्व-बन्धने ॥ र्भ्र्स्_२,१।१५३ ॥

(४१) सर्व-शुभङ्करः–
सर्वेषां हित-कारी यः स स्यात् सर्व-शुभङ्करः ॥ र्भ्र्स्_२,१।१५४ ॥

यथा–
कृताः कृतार्था मुनयो विनोदैः
खल-क्षयेणाखिल-धार्मिकाश् च ।
वपुर्-विमर्देन खलाश् च युद्धे
न कस्य पथ्यं हरिणा व्यधायि ॥ र्भ्र्स्_२,१।१५५ ॥
(४२) प्रतापी–
प्रतापी पौरुषोद्भूत-शत्रु-तापि प्रसिद्धि-भाक् ॥ र्भ्र्स्_२,१।१५६ ॥

यथा–
भवतः प्रताप-तपने
भुवनं कृष्ण प्रतापयति ।
घोरासुर-घुकानां
शरणम् अभूत् कन्दरा-तिमिरम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।१५७ ॥

(४३) कीर्तिमान्–
साद्गुण्यैर् निर्मलैः ख्यातः कीर्तिमान् इति कीर्त्यते ॥ र्भ्र्स्_२,१।१५८ ॥

यथा–
त्वद्-यशः-कुमुद-बन्धु-कौमुदी
शुभ्र-भावम् अभितो नयन्त्य् अपि ।
नन्दनन्दन कथं नु निर्ममे
कृष्ण-भाव-कलिलं जगत्-त्रयम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।१५९ ॥

यथा वा ललित-माधवे (५।१८)–
भीता रुद्रं त्यजति गिरिजा श्यामम् अप्रेक्ष्य कण्ठं
शुभ्रं दृष्ट्वा क्षिपति वसनं विस्मितो नील-वासाः ।
क्षीरं मत्वा श्रपयति यमी-नीरम् आभीरिकोत्का
गीते दामोदर-यशसि ते वीणया नारदेन ॥ र्भ्र्स्_२,१।१६० ॥

(४४) रक्त-लोकः–
पात्रं लोकानुरागाणां रक्त-लोकं विदुर् बुधाः ॥ र्भ्र्स्_२,१।१६१ ॥

यथा प्रथमे (१।११।९)–
यर्ह्य् अम्बुजाक्षापससार भो भवान्
कुरून् मधून् वाथ सुहृद्-दिदृक्षया
तत्राब्द-कोटि-प्रतिमः क्षणो भवेद्
रविं विनाक्ष्णोर् इव नस् तवाच्युत ॥ र्भ्र्स्_२,१।१६२ ॥

यथा वा–
आशीस् तथ्या जय जय जयेत्य् आविरास्ते मुनीनां
देव-श्रेणी-स्तुति-कल-कलो मेदुरः प्रादुरस्ति ।
हर्षाद् घोषः स्फुरति परितो नागरीणां गरीयान्
के वा रङ्ग-स्थल-भुवि हरौ भेजिरे नानुरागम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।१६३ ॥
(४५) साधु-समाश्रयः–
सद्-एक-पक्षपाती यः स स्यात् साधु-समाश्रयः ॥ र्भ्र्स्_२,१।१६४ ॥

यथा–
पुरुषोत्तम चेद् अवातरिष्यद्
भुवने ऽस्मिन् न भवान् भुवः शिवाय ।
विकटासुर-मण्डलान् न जाने
सुजनानां बत का दशाभविष्यत् ॥ र्भ्र्स्_२,१।१६५ ॥

(४६) नारी-गण-मनो-हारी–
नारी-गण-मनो-हारी सुन्दरी-वृन्द-मोहनः ॥ र्भ्र्स्_२,१।१६६ ॥

यथा श्री-दशमे (१०।९०।२६)–
श्रुत-मात्रो ऽपि यः स्त्रीणां प्रसह्याकर्षते मनः ।
उरुगायोरुगीतो वा पश्यन्तीनां च किं पुनः ॥ र्भ्र्स्_२,१।१६७ ॥

यथा वा–
त्वं चुम्बको ऽसि माधव लोह-मयी नूनम् अङ्गना-जातिः ।
धावति ततस् ततो ऽसौ यतो यतः क्रीडया भ्रमसि ॥ र्भ्र्स्_२,१।१६८ ॥

(४७) सर्वाराध्यः–
सर्वेषाम् अग्र-पूज्यो यः स सर्वाराध्य उच्यते ॥ र्भ्र्स्_२,१।१६९ ॥

यथा प्रथमे (१।९।४१)–
मुनि-गण-नृप-वर्य-सङ्कुले ऽन्तः-
सदसि युधिष्ठिर-राजसूय एषाम् ।
अर्हणम् उपपेद ईक्षणीयो
मम दृशि-गोचर एष आविर् आत्मा ॥ र्भ्र्स्_२,१।१७० ॥

(४८) समृद्धिमान्–
महा-सम्पत्ति-युक्तो यो भवेद् एष समृद्धिमान् ॥ र्भ्र्स्_२,१।१७१ ॥

यथा–
षट्-पञ्चाशद्-यदु-कुल-भुवां कोटयस् त्वां भजन्ते
वर्षन्त्य् अष्टौ किम् अपि निधयश् चार्थ-जातं तवामी ।
शुद्धान्तश् च स्फुरति नवभिर् लक्षितः सौध-लक्ष्मैर्
लक्ष्मीं पश्यन् मुर-दमन ते नात्र चित्रायते कः ॥ र्भ्र्स्_२,१।१७२ ॥

यथा वा कृष्ण-कर्णामृते {*नोत् इन् अन्य् ओफ़् थे एxतन्त् क्क् चेन्तुरिएस्।}–
चिन्तामणिश् चरण-भूषणम् अङ्गनानां
शृङ्गार-पुष्प-तरवस् तरवः सुराणाम् ।
वृन्दावने व्रज-धनं ननु काम-धेनु-
वृन्दानि चेति सुख-सिन्धुर् अहो विभूतिः ॥ र्भ्र्स्_२,१।१७३ ॥

(४९) वरीयान्–
सर्वेषाम् अति-मुख्यो यः स वरीयान् इतीर्यते ॥ र्भ्र्स्_२,१।१७४ ॥

यथा–
ब्रह्मन्न् अत्र पुरु-द्विषा सह पुरः पीठे निषीद क्षणं
तुष्णीं तिष्ठ सुरेन्द्र चाटुभिर् अलं वारीश दूरीभव ।
एते द्वारि मुहुः कथं सुर-गणाः कुर्वन्ति कोलाहलं
हन्त द्वारवती-पतेर् अवसरो नाद्यापि निष्पद्यते ॥ र्भ्र्स्_२,१।१७५ ॥

(५०) ईश्वरः–
द्विधेश्वरः स्वतन्त्रश् च दुर्लङ्घ्याज्ञश् च कीर्त्यते ॥ र्भ्र्स्_२,१।१७६ ॥

तत्र स्वतन्त्रो, यथा–
कृष्णः प्रसादम् अकरोद् अपराध्यते ऽपि
पादाङ्कम् एव किल कालिय-पन्नगाय ।
न ब्रह्मणे दृशम् अपि स्तुवते ऽप्य् अपूर्वं
स्थाने स्वतन्त्र-चरितो निगमैर् नुतो ऽयम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।१७७ ॥

दुर्लङ्घ्याज्ञो, यथा तृतीये (३।२।२१)–

स्वयं त्व् असाम्यातिशयस् त्र्यधीशः
स्वाराज्य-लक्ष्म्य्-आप्त-समस्त-कामः ।
बलिं हरद्भिश् चिर-लोक-पालैः
किरीट-कोट्य्-एडित-पाद-पीठः ॥ र्भ्र्स्_२,१।१७८ ॥

यथा वा–
नव्ये ब्रह्माण्ड-वृन्दे सृजति विधिगणः सृष्टये यः कृताज्ञो
रुद्रौघः काल-जीर्णे क्षयम् अवतनुते यः क्षयायानुशिष्टः ।
रक्षां विष्णु-स्वरूपा विदधति तरुणे रक्षिणो ये त्वद्-अंशाः
कंसारे सन्ति सर्वे दिशि दिशि भवतः शासने ऽजाण्डनाथाः ॥ र्भ्र्स्_२,१।१७९ ॥

अथ (५१) सदा-स्वरूप-सम्प्राप्तः–
सदा-स्वरूप-सम्प्राप्तो माया-कार्य-वशीकृतः ॥ र्भ्र्स्_२,१।१८० ॥

यथा प्रथमे (१।११।३९)–
एतद् ईशनम् ईशस्य प्रकृति-स्थो ऽपि तद्-गुणैः ।
न युज्यते सदात्म-स्थैर् यथा बुद्धिस् तद्-आश्रया ॥ र्भ्र्स्_२,१।१८१ ॥

(५२) सर्वज्ञः–
पर-चित्त-स्थितं देश-कालाद्य्-अन्तरितं तथा ।
यो जानाति समस्तार्थः स सर्वज्ञो निगद्यते ॥ र्भ्र्स्_२,१।१८२ ॥

यथा प्रथमे (१।१५।११)–
यो नो जुगोप वन एत्य दुरन्त-कृच्छ्राद्
दुर्वाससो ऽरि-रचिताद् अयुताग्र-भुग् यः ।
शाकान्न-शिष्टम् उपयुज्य यतस् त्रि-लोकीं
तृप्ताम् अमंस्त सलिले विनिमग्न-सङ्घः ॥ र्भ्र्स्_२,१।१८३ ॥

(५३) नित्य-नूतनः–
सदानुभूयमानो ऽपि करोत्य् अननुभूतवत् ।
विस्मयं माधुरीभिर् यः स प्रोक्तो नित्य-नूतनः ॥ र्भ्र्स्_२,१।१८४ ॥

यथा प्रथमे (१।११।३४)–
यद्यप्य् असौ पार्श्व-गतो रहो-गतस्
तथापि तस्याङ्घ्रि-युगं नवं नवम् ।
पदे पदे का विरमेत तत्-पदाच्
चलापि यच् छ्रीर् न जहाति कर्हिचित् ॥ र्भ्र्स्_२,१।१८५ ॥

यथा वा ललित-माधवे (१।५२)–
कुलवर-तनु-धर्म-ग्राव-वृन्दानि भिन्दन्
सुमुखि निशित-दीर्घापाङ्ग-टङ्क-च्छटाभिः ।
युगपद् अयम् अपूर्वः कः पुरो विश्व-कर्मा
मरकत-मणि-लक्षैर् गोष्ठ-कक्षां चिनोति ॥ र्भ्र्स्_२,१।१८६ ॥

(५४) सच्-चिद्-आनन्द-सान्द्राङ्गः–
सच्-चिद्-आनन्द-सान्द्राङ्गश् चिदानन्द-घनाकृतिः ॥ र्भ्र्स्_२,१।१८७ ॥

यथा–
क्लेशे क्रमात् पञ्च-विधे क्षयं गते
यद्-ब्रह्म-सौख्यं स्वयम् अस्फुरत् परम् ।
तद् व्यर्थयन् कः पुरतो नराकृतिः
श्यामो ऽयम् आमोद-भरः प्रकाशते ॥ र्भ्र्स्_२,१।१८८ ॥

यथा व ब्रह्म-संहितायाम् आदि-पुरुष-रहस्ये (५।५१)–
यस्य प्रभा प्रभवतो जगद्-अण्ड-कोटि-
कोटिष्व् अशेष-वसुधादि विभूति-भिन्नम् ।
तद् ब्रह्म निष्कलम् अनन्तम् अशेष-भूतं
गोविन्दम् आदि-पुरुषं तम् अहं भजामि ॥ र्भ्र्स्_२,१।१८९ ॥

अतः श्री-वैष्णवैः सर्व-श्रुति-स्मृति-निदर्शनैः ।
तद् ब्रह्म श्री-भगवतो विभूतिर् इति कीर्त्यते ॥ र्भ्र्स्_२,१।१९० ॥

तथा हि यामुनाचार्य-स्तोत्रे (१४)–
यद्-अण्डान्तर-गोचरं च यद्
दशोत्तराण्य् आवरणानि यानि च ।
गुणाः प्रधानं पुरुषः परं पदं
परात्परं ब्रह्म च ते विभूतयः ॥ र्भ्र्स्_२,१।१९१ ॥

(५५) सर्व-सिद्धि-निषेवितः–
स्व-वशाखिल-सिद्धिः स्यात् सर्व-सिद्धि-निषेवितः ॥ र्भ्र्स्_२,१।१९२ ॥

यथा–
दशभिः सिद्ध-सखीभिर् वृता महा-सिद्धयः क्रमाद् अष्टौ ।
अणिमादयो लभन्ते नावसरं द्वारि कृष्णस्य ॥ र्भ्र्स्_२,१।१९३ ॥

(५६) अथ अविचिन्त्य-महा-शक्तिः–
दिव्य-सर्गादि-कर्तृत्वं ब्रह्म-रुद्रादि-मोहनम् ।
भक्त-प्रारब्ध-विध्वम्स इत्य् आद्य् अचिन्त्य-शक्तिता ॥ र्भ्र्स्_२,१।१९४ ॥

तत्र दिव्य-सर्गादि-कर्तृत्वम्, यथा–
आसीच् छाया-द्वितीयः प्रथमम् अथ विभुर् वत्स-डिम्भादि-देहान्
अंशेनांशेन चक्रे तद् अनु बहु-चतुर्-बाहुतां तेषु तेने ।
वृत्तस् तत्त्वादि-वीतैर् अथ कम् अलभवैः स्तूयमानो ऽखिलात्मा
तावद् ब्रह्माण्ड-सेव्यः स्फुटम् अजनि ततो यः प्रपद्ये तम् ईशम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।१९५ ॥

ब्रह्म-रुद्रादि-मोहनम्, यथा–
मोहितः शिशु-कृतौ पितामहो
हन्त शम्भुर् अपि जृम्भितो रणे ।
येन कंस-रिपुणाद्य तत्-पुरः
के महेन्द्र विबुधा भवद्-विधाः ॥ र्भ्र्स्_२,१।१९६ ॥

भक्त-प्रारब्ध-विध्वंसो, यथा श्री-दशमे (१०।४५।४५)–
गुरु-पुत्रम् इहानीतं निज-कर्म-निबन्धनम् ।
आनयस्व महाराज मच्-छासन-पुरस्कृतः ॥ र्भ्र्स्_२,१।१९७ ॥

आदि-शब्देन दुर्घट-घटनापि–
अपि जनि-परिहीनः सूनुर् आभीर-भर्तुर्
विभुर् अपि भुज-युग्मोत्सङ्ग-पर्याप्त-मूर्तिः ।
प्रकटित-बहु-रूपो ऽप्य् एक-रूपः प्रभुर् मे
धियम् अयम् अविचिन्त्यानन्त-शक्तिर् धिनोति ॥ र्भ्र्स्_२,१।१९८ ॥

(५७) कोटि-ब्रह्माण्ड-विग्रहः–
अगण्य-जगद्-अण्डाढ्यः कोटि-ब्रह्माण्ड-विग्रहः ।
इति श्री-विग्रहस्यास्य विभुत्वम् अनुकीर्तितम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।१९९ ॥

यथा तत्रैव (१०।१४।११)–
क्वाहं तमो-महद्-अहं-ख-चराग्नि-वार्-भू-
संवेष्टिताण्ड-घट-सप्त-वितस्ति-कायः ।
क्वेदृग्-विधाविगणिताण्ड-पराणु-चर्या-
वाताध्व-रोम-विवरस्य च ते महित्वम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।२०० ॥

यथा वा–
तत्त्वैर् ब्रह्माण्डम् आढ्यं सुरकुल-भुवनैश् चाङ्कितं योजनानां
पञ्चाशत्-कोट्य्-अखर्व-क्षिति-खचितम् इदं यच् च पाताल-पूर्णम् ।
तादृग्-ब्रह्माण्ड-लक्षायुत-परिचय-भाग् एक-कक्षं विधात्रा
दृष्टं यस्यात्र वृन्दावनम् अपि भवतः कः स्तुतौ तस्य शक्तः ॥ र्भ्र्स्_२,१।२०१ ॥

(५८) अवतारावली-बीजम्
अवतारावली-बीजम् अवतारी निगद्यते ॥ र्भ्र्स्_२,१।२०२ ॥

यथा श्री-गीत-गोविन्दे (१।१६)–
वेदान् उद्धरते जगन्ति वहते भूगोलम् उद्बिभ्रते
दैत्यं दारयते बलिं छलयते क्षत्र-क्षयं कुर्वते ।
पौलस्त्यं जयते हलं कलयते कारुण्यम् आतन्वते
म्लेच्छान् मूर्च्छयते दशाकृति-कृते कृष्णाय तुभ्यं नमः ॥ र्भ्र्स्_२,१।२०३ ॥

(५९) हतारि-गति-दायकः–
मुक्ति-दाता हतारीणां हतारि-गति-दायकः ॥ र्भ्र्स्_२,१।२०४ ॥

यथा–
पराभवं फेनिल-वक्त्रतां च
बन्धं च भीतिं च मृतिं च कृत्वा ।
पवर्ग-दातापि शिखण्ड-मौले
त्वं शात्रवाणाम् अपवर्गदो ऽसि ॥ र्भ्र्स्_२,१।२०५ ॥

यथा वा–
चित्रं मुरारे सुर-वैरि-पक्षस्
त्वया समन्ताद् अनुबद्ध-युद्धः ।
अमित्र-वृन्दान्य् अविभिद्य भेदं
मित्रस्य कुर्वन्न् अमृतं प्रयाति ॥ र्भ्र्स्_२,१।२०६ ॥

(६०) आत्माराम-गणाकर्षी–
आत्माराम-गणाकर्षीत्य् एतद् व्यक्तार्थम् एव हि ॥ र्भ्र्स्_२,१।२०७ ॥

यथा–
पूर्ण-परमहंसं मां माधव लीला-महौषधिर् घ्राता ।
कृत्वा बत सारङ्गं व्यधित कथं सारसे तृषितम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।२०८ ॥

अथासाधरण-गुण-चतुष्के– (६१) लीला-माधुर्यं–

यथा बृहद्-वामने–
सन्ति यद्यपि मे प्राज्या लीलास् तास् ता मनोहराः ।
न हि जाने स्मृते रासे मनो मे कीदृशं भवेत् ॥ र्भ्र्स्_२,१।२०९ ॥

यथा वा–
परिस्फुरतु सुन्दरं चरित्रम् अत्र लक्ष्मी-पतेस्
तथा भुवन-नन्दिनस् तद्-अवतार-वृन्दस्य च ।
हरेर् अपि चमत्कृति-प्रकर-वर्धनः किन्तु मे
बिभर्ति हृदि विस्मयं कम् अपि रास-लीला-रसः ॥ र्भ्र्स्_२,१।२१० ॥

(६२) प्रेम्णा प्रियाधिक्यम्, यथा श्री-दशमे (१०।३१।१५)–
अटति यद् भवान् अह्नि काननं
त्रुटिर् युगायते त्वाम् अपश्यताम् ।
कुटिल-कुन्तलं श्री-मुखं च ते
जड उदीक्षितां पक्ष्म-कृत् दृशाम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।२११ ॥

यथा वा–
ब्रह्म-रात्रि-ततिर् अप्य् अघ-शत्रो
सा क्षणार्धवद् अगात् तव सङ्गे ।
हा क्षणार्धम् अपि वल्लविकानां
ब्रह्म-रात्रि-ततिवद् विरहे ऽभूत् ॥ र्भ्र्स्_२,१।२१२ ॥

(६३) वेणु-माधुर्यम्, यथा तत्रैव (१०।३३।१५)–
सवनशस् तद्-उपधार्य सुरेशाः
शक्र-शर्व-परमेष्ठि-पुरोगाः ।
कवय आनत-कन्धर-चित्ताः
कश्मलं ययुर् अनिश्चित-तत्त्वाः ॥ र्भ्र्स्_२,१।२१३ ॥

यथा वा विदग्ध-माधवे (१।२६)–
रुन्धन्न् अम्बु-भृतश् चमत्कृति-परं कुर्वन् मुहुस् तुम्बुरुं
ध्यानाद् अन्तरयन् सनन्दन-मुखान् विस्मेरयन् वेधसम् ।
औत्सुक्यावलिभिर् बलिं चटुलयन् भोगीन्द्रम् आघूर्णयन्
भिन्दन्न् अण्ड-कटाह-भित्तिम् अभितो बभ्राम वंशी-ध्वनिः ॥ र्भ्र्स्_२,१।२१४ ॥

(६४) रूप-माधुर्यम्, यथा तृतीये (३।२।१२)–

यन् मर्त्य-लीलौपयिकं स्व-योग-
माया-बलं दर्शयता गृहीतम् ।
विस्मापनं स्वस्य च सौभगर्द्धेः
परं पदं भूषण-भूषणाङ्गम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।२१५ ॥

श्री-दशमे च (१०।२९।४०)–
का स्त्र्य् अङ्ग ते कल-पदायत-मूर्च्छितेन
सम्मोहिताऽर्यपदवीं न चलेत् त्रिलोक्याम् ।
त्रैलोक्य-सौभगम् इदं च निरीक्ष्य रूपं
यद् गो-द्विज-द्रुम-मृगान् पुलकान्य् अबिभ्रत् ॥ र्भ्र्स्_२,१।२१६ ॥

यथा वा, ललित-माधवे (८।३४)–
अपरिकलित-पूर्वः कश् चमत्कार-कारी
स्फुरति मम गरीयान् एष माधुर्य-पूरः ।
अयम् अहम् अपि हन्त प्रेक्ष्य यं लुब्ध-चेताः
सरभसम् उपभोक्तुं कामये राधिकेव ॥ र्भ्र्स्_२,१।२१७ ॥
समस्त-विविधाश्चर्य-कल्याण-गुण-वारिधेः ।
गुणानाम् इह कृष्णस्य दिङ्-मात्रम् उपदर्शितम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।२१८ ॥

यथा च श्री-दशमे (१०।१४।७)–
गुणात्मनस् ते ऽपि गुणान् विमातुं
हितावतीर्णस्य क ईशिरे ऽस्य ।
कालेन यैर् वा विमिताः सुकल्पैर्
भू-पांशवः खे मिहिका द्युभासः ॥ र्भ्र्स्_२,१।२१९ ॥

नित्य-गुणो वनमाली, यद् अपि शिखामणिर् अशेष-नेतॄणाम् ।
भक्तापेक्षिकम् अस्य, त्रिविधत्वं लिख्यते तद् अपि ॥ र्भ्र्स्_२,१।२२० ॥
हरिः पूर्णतमः पूर्णतरः पूर्ण इति त्रिधा ।
श्रेष्ठ-मध्यादिभिः शब्दैर् नाट्ये यः परिपठ्यते ॥ र्भ्र्स्_२,१।२२१ ॥
प्रकाशिताखिल-गुणः स्मृतः पूर्णतमो बुधैः ।
असर्व-व्यञ्जकः पूर्णतरः पूर्णो ऽल्प-दर्शकः ॥ र्भ्र्स्_२,१।२२२ ॥
कृष्णस्य पूर्णतमता व्यक्ताभूद् गोकुलान्तरे ।
पूर्णता पूर्णतरता द्वारका-मथुरादिषु ॥ र्भ्र्स्_२,१।२२३ ॥

स पुनश् चतुर्विधः स्याद् धीरोदात्तश् च धीर-ललितश् च ।
धीर-प्रशान्त-नामा तथैव धीरोद्धतः कथितः ॥ र्भ्र्स्_२,१।२२४ ॥
बहुविध-गुण-क्रियाणाम् आस्पद-भूतस्य पद्मनाभस्य ।
तत्-तल्-लीला-भेदाद् विरुध्यते न हि चतुर्-विधाः ॥ र्भ्र्स्_२,१।२२५ ॥

तत्र धीरोदात्तः–
गम्भीरो विनयी क्षन्ता करुणः सुदृढ-व्रतः ।
अकत्थनो गूढ-गर्वो धीरोदात्तः सु-सत्त्व-भृत् ॥ र्भ्र्स्_२,१।२२६ ॥

यथा–
वीरं-मन्य-मद-प्रहारि-हसितं धौरेयम् आर्तोद्धृतौ
निर्व्यूढ-व्रतम् उन्नत-क्षिति-धरोद्धारेण धीराकृतिम् ।
मय्य् उच्चैः कृत-किल्बिषे ऽपि मधुरं स्तुत्या मुहुर् यन्त्रितं
प्रेक्ष्य त्वां मम दुर्वितर्क्य-हृदयं धीर् गीश् च न स्पन्दते ॥ र्भ्र्स्_२,१।२२७ ॥

गम्भीरत्वादि-सामान्य-गुणा यद् इह कीर्तिताः ।
तद् एतेषु तद्-आधिक्य-प्रतिपादन-हेतवे ॥ र्भ्र्स्_२,१।२२८ ॥
इदं हि धीरोदात्तत्वं पूर्वैः प्रोक्तं रघूद्वहे ।
तत्-तद्-भक्तानुसारेण तथा कृष्णे विलोक्यते ॥ र्भ्र्स्_२,१।२२९ ॥

धीर-ललितः–
विदग्धो नव-तारुण्यः परिहास-विशारदः ।
निश्चिन्तो धीर-ललितः स्यात् प्रायः प्रेयसी-वशः ॥ र्भ्र्स्_२,१।२३० ॥

यथा–
वाचा सूचित-शर्वरी-रति-कला-प्रागल्भ्यया राधिकां
व्रीडा-कुञ्चित-लोचनां विरचयन्न् अग्रे सखीनाम् असौ ।
तद्-वक्षो-रुह-चित्र-केलि-मकरी-पाण्डित्य-पारं गतः
कैशोरं सफली-करोति कलयन् कुञ्जे विहारं हरिः ॥ र्भ्र्स्_२,१।२३१ ॥

गोविन्दे प्रकटं धीर-ललितत्वं प्रदर्श्यते ।
उदाहरन्ति नाट्य-ज्ञाः प्रायो ऽत्र मकर-ध्वजम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।२३२ ॥

धीर-शान्तः–
शम-प्रकृतिकः क्लेश-सहनश् च विवेचकः ।
विनयादि-गुणोपेतो धीर-शान्त उदीर्यते ॥ र्भ्र्स्_२,१।२३३ ॥

यथा–
विनय-मधुर-मूर्तिर् मन्थर-स्निग्ध-तारो
वचन-पटिम-भङ्गी-सूचिताशेष-नीतिः ।
अभिदधद् इह धर्मं धर्म-पुत्रोपकण्ठे
द्विज-पतिर् इव साक्षात् प्रेक्ष्यते कंस-वैरी ॥ र्भ्र्स्_२,१।२३४ ॥

युधिष्ठिरादिको धीरैर् धीर-शान्तः प्रकीर्तितः ॥ र्भ्र्स्_२,१।२३५ ॥

धीरोद्धतः–
मात्सर्यवान् अहङ्कारी मायावी रोषणश् चलः ।
विकत्थनश् च विद्वद्भिर् धीरोद्धत उदाहृतः ॥ र्भ्र्स्_२,१।२३६ ॥

यथा–
आः पापिन् यवनेन्द्र दर्दुर पुनर् व्याघुट्य सद्यस् त्वया
वासः कुत्रचिद् अन्ध-कूप-कुहर-क्रोडे ऽद्य निर्मीयताम् ।
हेलोत्तानित-दृष्टि-मात्र-भसित-ब्रह्माण्डाण्डः पुरो
जागर्मि त्वद्-उपग्रहाय भुजगः कृष्णो ऽत्र कृष्णाभिधः ॥ र्भ्र्स्_२,१।२३७ ॥

धीरोद्धतस् तु विद्वद्भिर् भीमसेनादिर् उच्यते ॥ र्भ्र्स्_२,१।२३८ ॥
मात्सर्याद्याः प्रतीयन्ते दोषत्वेन यद् अप्य् अमी ।
लीला-विशेष-शालित्वान् निर्दोषे ऽत्रे गुणाः स्मृताः ॥ र्भ्र्स्_२,१।२३९ ॥
यथा वा–
अम्भो-भार-भर-प्रणम्र-जलद-भ्रान्तिं वितन्वन्न् असौ
घोराडम्बर-डम्बरः सुविकुटाम् उत्क्षिप्य हस्तार्गलाम् ।
दुर्वारः पर-वारणः स्वयम् अहं लब्धो ऽस्मि कृष्णः पुरो
रे श्रीदाम-कुरङ्गसङ्गर-भुवो भङ्गं त्वम् अङ्गीकुरु ॥ र्भ्र्स्_२,१।२४० ॥

मिथो विरोधिनो ऽप्य् अत्र केचिन् निगदिता गुणाः ।
हरौ निरङ्कुशैश्वर्यात् को ऽपि न स्याद् असम्भवः ॥ र्भ्र्स्_२,१।२४१ ॥

तथा च कौर्मे–
अस्थूलश् चाणुश् चैव स्थूलो ऽणुश् चैव सर्वतः ।
अवर्णः सर्वतः प्रोक्तः श्यामो रक्तान्त-लोचनः ।
ऐश्वर्य-योगाद् भगवान् विरुद्धार्थो ऽभिधीयते ॥ र्भ्र्स्_२,१।२४२ ॥
तथापि दोषाः परमे नैवाहार्याः कथञ्चन ।
गुणा विरुद्धा अप्य् एते समाहार्याः समन्ततः ॥ र्भ्र्स्_२,१।२४३ ॥

महावाराहे च–
सर्वे नित्याः शाश्वताश् च देहास् तस्य परात्मनः ।
हानोपादान-रहिता नैव प्रकृतिजाः क्वचित् ॥ र्भ्र्स्_२,१।२४४ ॥
परमानन्द-सन्दोहा ज्ञान-मात्राश् च सर्वतः ।
सर्वे सर्व-गुणैः पूर्णाः सर्व-दोष-विवर्जिताः ॥ र्भ्र्स्_२,१।२४५ ॥

वैष्णव-तन्त्रे ऽपि–
अष्टादश-महा-दोषै रहिता भगवत्-तनुः ।
सर्वैश्वर्यमयी सत्य-विज्ञानानन्द-रूपिणी ॥ र्भ्र्स्_२,१।२४६ ॥

अष्टादश-महा-दोषाः, यथा विष्णु-यामले–
मोहस् तन्द्रा भ्रमो रुक्ष-रसता काम उल्बणः ।
लोलता मद-मात्सर्ये हिंसा खेद-परिश्रमौ ॥ र्भ्र्स्_२,१।२४७ ॥
असत्यं क्रोध आकाङ्क्षा आशङ्का विश्व-विभ्रमः ।
विषमत्वं परापेक्षा दोषा अष्टादशोदिताः ॥ र्भ्र्स्_२,१।२४८ ॥

इत्थं सर्वावतारेभ्यस् ततो ऽप्य् अत्रावतारिणः ।
व्रजेन्द्र-नन्दने सुष्ठु माधुर्य-भर ईरितः ॥ र्भ्र्स्_२,१।२४९ ॥

तथा च ब्रह्म-संहितायाम् आदि-पुरुष-रहस्ये (५।५९)–

यस्यैक-निश्वसित-कालम् अथावलम्ब्य
जीवन्ति लोम-बिलजा जगद्-अण्ड-नाथाः ।
विष्णुर् महान् स इह यस्य कला-विशेषो
गोविन्दम् आदि-पुरुषं तम् अहं भजामि ॥ र्भ्र्स्_२,१।२५० ॥

अथाष्टाव् अनुकीर्त्यन्ते सद्-गुणत्वेन विश्रुताः ।
मङ्गलालङ्क्रिया-रूपाः सत्त्व-भेदास् तु पौरुषाः ॥ र्भ्र्स्_२,१।२५१ ॥
शोभा विलासो माधुर्यं माङ्गल्यं स्थैर्य-तेजसी ।
ललितौदार्यम् इत्य् एते सत्त्व-भेदास् तु पौरुषाः ॥ र्भ्र्स्_२,१।२५२ ॥

तत्र शोभा–
नीचे दयाधिके स्पर्धा शौर्योत्साहौ च दक्षता ।
सत्यं च व्यक्तिम् आयाति यत्र शोभेति तां विदुः ॥ र्भ्र्स्_२,१।२५३ ॥

यथा–
स्वर्ग-ध्वंसं विधित्सुर् व्रज-भुवि कदनं सुष्ठु वीक्ष्यातिवृष्ट्या
नीचान् आलोच्य पश्चान् नमुचि-रिपु-मुखानूढ-कारुण्य-वीचिः ।
अप्रेक्ष्य स्वेन तुल्यं कम् अपि निज-रुषाम् अत्र पर्याप्ति-पात्रं
बन्धून् आनन्दयिष्यन्न् उदहरतु हरिः सत्य-सन्धो महाद्रिम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।२५४ ॥

विलासः–
वृषभस्येव गम्भीरा गतिर् धीरं च वीक्षणम् ।
स-स्मितं च वचो यत्र स विलास इतीर्यते ॥ र्भ्र्स्_२,१।२५५ ॥

यथा–
मल्ल-श्रेण्याम् अविनयवतीं मन्थरां न्यस्य दृष्टिं
व्याधुन्वानो द्विप इव भुवं विक्रमाडम्बरेण ।
वाग्-आरम्भे स्मित-परिमलैः क्षालयन् मञ्च-कक्षां
तुङ्गे रङ्ग-स्थल-परिसरे सारसाक्षः ससार ॥ र्भ्र्स्_२,१।२५६ ॥

माधुर्यम्–
तन् माधुर्यं भवेद् यत्र चेष्टादेः स्पृहणीयता ॥ र्भ्र्स्_२,१।२५७ ॥

यथा–
वराम् अध्यासीनस् तट-भुवम् अवष्टम्भ-रुचिभिः
कदम्बैः प्रालम्बं प्रवलित-विलम्बं विरचयन् ।
प्रपन्नायाम् अग्रे मिहिर-दुहितुस् तीर्थ-पदवीं
कुरङ्गी-नेत्रायां मधु-रिपुर् अपाङ्गं विकिरति ॥ र्भ्र्स्_२,१।२५८ ॥

माङ्गल्यम्–
माङ्गल्यं जगताम् एव विश्वासास्पदता मता ॥ र्भ्र्स्_२,१।२५९ ॥

यथा–
अन्याय्यं न हराव् इति व्यपगत-द्वारार्गला दानवा
रक्षी कृष्ण इति प्रमत्तम् अभितः क्रीडासु रक्ताः सुराः ।
साक्षी वेत्ति स भक्तिम् इत्य् अवनत-व्राताश् च चिन्तोज्झिताः
के विश्वम्भर न त्वद्-अङ्घ्रि-युगले विश्रम्भितां भेजिरे ॥ र्भ्र्स्_२,१।२६० ॥

स्थैर्यम्–
व्यवसायाद् अचलनं स्थैर्यं विघ्नाकुलाद् अपि ॥ र्भ्र्स्_२,१।२६१ ॥

यथा–
प्रतिकुले ऽपि स-शूले, शिवे शिवायां निरंशुकायां च ।
व्यलुनाद् एव मुकुन्दो विन्ध्यावलि-नन्दनस्य भुजान् ॥ र्भ्र्स्_२,१।२६२ ॥

तेजः–
सर्व-चित्तावगाहित्वं तेजः सद्भिर् उदीर्यते ॥ र्भ्र्स्_२,१।२६३ ॥

यथा श्री-दशमे (१०।४३।१७)–
मल्लानाम् अशनिर् नॄणां नरवरः स्त्रीणां स्मरो मूर्तिमान्
गोपानां स्वजनो ऽसतां क्षितिर्भुजां शास्ता स्व-पित्रोः शिशुः ।
मृत्युर् भोज-पतेर् विराड् अविदुषां तत्त्वं परं योगिनां
वृष्णीनां परदेवतेति विदितो रङ्गः गतः साग्रजः ॥ र्भ्र्स्_२,१।२६४ ॥

यथा–
तेजो बुधैर् अवज्ञादेर् असहिष्णुत्वम् उच्यते ॥ र्भ्र्स्_२,१।२६५ ॥

यथा–
आक्रुष्टे प्रकटं दिदण्डयिषुणा चण्डेन रङ्ग-स्थले
नन्दे चानकदुन्दुभौ च पुरतः कंसेन विश्व-द्रुहा ।
दृष्टिं तत्र सुरारि-मृत्यु-कुलटा-सम्पर्क-दूतीं क्षिपन्
मञ्चस्योपरि सञ्चुकुर्दिषुर् असौ पश्याच्युतः प्राञ्चति ॥ र्भ्र्स्_२,१।२६६ ॥

ललितम्–
शृङ्गार-प्रचुरा चेष्टा यत्र तं ललितं विदुः ॥ र्भ्र्स्_२,१।२६७ ॥

यथा–
विधत्ते राधायाः कुच-मुकुलयोः केलि-मकरीं
करेण व्यग्रात्मा सरभसम् असव्येन रसिकः ।
अरिष्टे साटोपं कटु रुवति सव्येन विहसन्न्
उदञ्चद्-रोमाञ्चं रचयति च कृष्णः परिकरम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।२६८ ॥

औदार्यम्–
आत्माद्य्-अर्पण-कारित्वम् औदार्यम् इति कीर्त्यते ॥ र्भ्र्स्_२,१।२६९ ॥

यथा–
वदान्यः को भवेद् अत्र वदान्यः पुरुषोत्तमात् ।
अकिञ्चनाय येनात्मा निर्गुणायापि दीयते ॥ र्भ्र्स्_२,१।२७० ॥

सामान्या नायक-गुणाः स्थिरताद्या यद् अप्य् अमी ।
तथापि पूर्वतः किञ्चिद् विशेषात् पुनर् ईरिताः ॥ र्भ्र्स्_२,१।२७१ ॥

अथास्य सहायाः–
अस्य गर्गादयो धर्मे युयुधानादयो युधि ।
उद्धवाद्यास् तथा मन्त्रे सहायाः परिकीर्तिताः ॥ र्भ्र्स्_२,१।२७२ ॥

अथ कृष्ण-भक्ताः–
तद्-भाव-भावित-स्वान्ताः कृष्ण-भक्ता इतीरिताः ॥ र्भ्र्स्_२,१।२७३ ॥
यो सत्य-वाक्य इत्य् आद्या ह्रीमान् इत्य् अन्तिमा गुणाः ।
प्रोक्ताः कृष्णे ऽस्य भक्तेषु ते विज्ञेया मनीषिभिः ॥ र्भ्र्स्_२,१।२७४ ॥
ते साधकाश् च सिद्धाश् च द्वि-विधाः परिकीर्तिताः ॥ र्भ्र्स्_२,१।२७५ ॥

तत्र साधकाः–
उत्पन्न-रतयः सम्यङ् नैर्विघ्न्यम् अनुपागताः ।
कृष्ण-साक्षात्-कृतौ योग्याः साधकाः परिकीर्तिताः ॥ र्भ्र्स्_२,१।२७६ ॥

यथैकादशे (११।२।४६)–
ईश्वरे तद्-अधीनेषु बालिशेषु द्विषत्सु च ।
प्रेम-मैत्री-कृपोपेक्षा यः करोति स मध्यमः ॥ र्भ्र्स्_२,१।२७७ ॥

यथा वा–
सिक्ताप्य् अश्रु-जलोत्करेण भगवद्-वार्ता-नदी-जन्मना
तिष्ठत्य् एव भवाग्नि-हेतिर् इति ते धीमन्न् अलं चिन्तया ।
हृद्-व्योमन्य् अमृत-स्पृहा-हर-कृपा-वृष्टेः स्फुटं लक्ष्यते
नेदिष्टः पृथु-रोम-ताण्डव-भरात् कृष्णाम्बुधस्योद्गमः ॥ र्भ्र्स्_२,१।२७८ ॥
बिल्वमङ्गल-तुल्या ये साधकास् ते प्रकीर्तिताः ॥ र्भ्र्स्_२,१।२७९ ॥

अथ सिद्धाः–
अविज्ञाताखिल-क्लेशाः सदा कृष्णाश्रित-क्रियाः ।
सिद्धाः स्युः सन्तत-प्रेम-सौख्यास्वाद-परायणाः ॥ र्भ्र्स्_२,१।२८० ॥
सम्प्राप्त-सिद्धयः सिद्धा नित्य-सिद्धाश् च ते त्रिधा ॥ र्भ्र्स्_२,१।२८१ ॥

तत्र सम्प्राप्त-सिद्धयः–
साधनैः कृपया चास्य द्विधा सम्प्राप्त-सिद्धयः ॥ र्भ्र्स्_२,१।२८२ ॥

तत्र साधन-सिद्धाः, यथा तृतीये (३।१५।२५)–

यच् च व्रजन्त्य् अनिमिषाम् ऋषभानुवृत्त्या
दूरे यमा ह्य् उपरि नः स्पृहणीय-शीलाः ।
भर्तुर् मिथः सु-यशसः कथनानुराग-
वैक्लव्य-बाष्प-कलया पुलकी-कृताङ्गाः ॥ र्भ्र्स्_२,१।२८३ ॥

यथा वा–
ये भक्ति-प्रभविष्णुता-कवलित-क्लेशोर्मयः कुर्वते
दृक्-पाते ऽपि घृणां कृत-प्रणतिषु प्रायेण मोक्षादिषु ।
तान् प्रेम-प्रसरोत्सव-स्तवकित-स्वान्तान् प्रमोदाश्रुभिर्
निर्धौतास्य-तटान् मुहुः पुलकिनो धन्यान् नमस्कुर्महे ॥ र्भ्र्स्_२,१।२८४ ॥

मार्कण्डेयादयः प्रोक्ताः साधनैः प्राप्त-सिद्धयः ॥ र्भ्र्स्_२,१।२८५ ॥

अथ कृपा-सिद्धाः, यथा श्री-दशमे (१०।२३।४२-४३)–

नासां द्विजाति-संस्कारो न निवासो गुराव् अपि ।
न तपो नात्म-मीमांसा न शौचं न क्रियाः शुभाः ॥ र्भ्र्स्_२,१।२८६ ॥
अथापि ह्य् उत्तमःश्लोके कृष्णे योगेश्वरेश्वरे ।
भक्तिर् दृढा न चास्माकं संस्कारादिमताम् अपि ॥ र्भ्र्स्_२,१।२८७ ॥

यथा वा–
न काचिद् अभवद् गुरोर् भजन-यन्त्रणे ऽभिज्ञता
न साधन-विधौ च ते श्रम-लवस्य गन्धो ऽप्य् अभूत् ।
गतो ऽसि चरितार्थतां परमहंस-मृग्य-श्रिया
मुकुन्द-पद-पद्मयोः प्रणय-सीधुनो धारया ॥ र्भ्र्स्_२,१।२८८ ॥

कृपा-सिद्धा यज्ञ-पत्नी-वैरोचनि-शुकादयः ॥ र्भ्र्स्_२,१।२८९ ॥

अथ नित्य-सिद्धाः–
आत्म-कोटि-गुणं कृष्णे प्रेमाणं परमं गताः ।
नित्यानन्द-गुणाः सर्वे नित्य-सिद्धा मुकुन्दवत् ॥ र्भ्र्स्_२,१।२९० ॥

यथा पाद्मे श्री-भगवत्-सत्यभामा-देवी-संवादे–
अथ ब्रह्मादि-देवानां तथा प्रार्थनया भुवः ।
आगतो ऽहं गणाः सर्वे जातास् ते ऽपि मया सह ॥ र्भ्र्स्_२,१।२९१ ॥
एते हि यादवाः सर्वे मद्-गणा एव भामिनि ।
सर्वदा मत्-प्रिया देवि मत्-तुल्य-गुण-शालिनः ॥ र्भ्र्स्_२,१।२९२ ॥

तथा च श्री-दशमे (१०।१४।३२)–
अहो भाग्यम् अहो भाग्यं नन्द-गोप-व्रजौकसाम् ।
यन्-मित्रं परमानन्दं पूर्णं ब्रह्म सनातनम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।२९३ ॥

तत्रैव (१०।२६।१३)–
दुस्त्यजश् चानुरागो ऽस्मिन् सर्वेषां नो व्रजौकसाम् ।
नन्द ते तनये ऽस्मासु तस्याप्य् औत्पत्तिकः कथम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।२९४ ॥

सनातनं मित्रम् इति तस्याप्य् औत्पत्तिकः कथम् ।
स्नेहो ऽस्मास्व् इति चैतेषां नित्य-प्रेष्ठत्वम् आगतम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।२९५ ॥
इत्य् अतः कथिता नित्य-प्रिया यादव-वल्लवाः ।
एषां लौकिकवच्-चेष्टा लीला मुर-रिपोर् इव ॥ र्भ्र्स्_२,१।२९६ ॥

तथा हि पाद्मोत्तर-खण्डे–
यथा सौमित्रि-भरतौ यथा सङ्कर्षणादयः ।
तथा तेनैव जायन्ते निज-लोकाद् यदृच्छया ॥ र्भ्र्स्_२,१।२९७ ॥
पुनस् तेनैव गच्छन्ति तत्-पदं शाश्वतं परम् ।
न कर्म-बन्धनं जन्म वैष्णवानां च विद्यते ॥ र्भ्र्स्_२,१।२९८ ॥

ये प्रोक्ताः पञ्च-पञ्चाशत् क्रमात् कंसरिपोर् गुणाः ।
ते चान्ये चापि सिद्धेषु सिद्धिदत्वादयो मताः ॥ र्भ्र्स्_२,१।२९९ ॥
भक्तास् तु कीर्तिताः शान्तास् तथा दास-सुतादयः ।
सखायो गुरु-वर्गाश् च प्रेयस्यश् चेति पञ्चधा ॥ र्भ्र्स्_२,१।३०० ॥

अथ उद्दीपनाः–
उद्दीपनास् तु ते प्रोक्ता भावम् उद्दीपयन्ति ये ।
ते तु श्री-कृष्ण-चन्द्रस्य गुणाश् चेष्टाः प्रसाधनम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।३०१ ॥
स्मिताङ्ग-सौरभे वंश-शृङ्ग-नूपुर-कम्बवः ।
पदाङ्क-क्षेत्र-तुलसी-भक्त-तद्-वासरादयः ॥ र्भ्र्स्_२,१।३०२ ॥

तत्र गुणाः–
गुणास् तु त्रिविधाः प्रोक्ताः काय-वाङ्-मानसाश्रयाः ॥ र्भ्र्स्_२,१।३०३ ॥

तत्र कायिकाः–
वयः-सौन्दर्य-रूपाणि कायिकामृदुतादयः ॥ र्भ्र्स्_२,१।३०४ ॥
गुणाः स्वरूपम् एवास्य कायिकाद्या यदप्य् अमी ।
भेदं स्वीकृत्य वर्ण्यन्ते तथाप्य् उद्दीपना इति ॥ र्भ्र्स्_२,१।३०५ ॥
अतस् तस्य स्वरूपस्य स्याद् आलम्बनतैव हि ।
उद्दीपनत्वम् एव स्याद् भूषणादेस् तु केवलम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।३०६ ॥
एषाम् आलम्बनत्वं च तथोद्दीपनतापि च ॥ र्भ्र्स्_२,१।३०७ ॥

तत्र वयः–
वयः कौमार-पौगण्ड-कैशोरम् इति तत् त्रिधा ॥ र्भ्र्स्_२,१।३०८ ॥
कौमारं पञ्चमाब्दान्तं पौगण्डं दशमावधि ।
आ-षोडशाच् च कैशोरं यौवनं स्यात् ततः परम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।३०९ ॥
औचित्यात् तत्र कौमारं वक्तव्यं वत्सले रसे ।
पौगण्डं प्रेयसि तत्-तत्-खेलादि-योगतः ॥ र्भ्र्स्_२,१।३१० ॥
श्रैष्ठ्यम् उज्ज्वल एवास्य कैशोरस्य तथाप्य् अदः ।
प्रायः सर्व-रसौचित्याद् अत्रोदाह्रियते क्रमात् ॥ र्भ्र्स्_२,१।३११ ॥
आद्यं मध्यं तथा शेषं कैशोरं त्रिविधं भवेत् ॥ र्भ्र्स्_२,१।३१२ ॥

तत्र आद्यम्–
वर्णस्योज्ज्वलता कापि नेत्रान्ते चारुण-च्छविः ।
रोमावलि-प्रकटता कैशोरे प्रथमे सति ॥ र्भ्र्स्_२,१।३१३ ॥

तथा–
हरति शितिमा को ऽप्य् अङ्गानां महेन्द्र-मणि-श्रियं
प्रविशति दृशोर् अन्ते कान्तिर् मनाग् इव लोहिनी ।
सखि तनु- रुहां राजिः सूक्ष्मा दरास्य विरोहते
स्फुरति सुषमा नव्येदानीं तनौ वन-मालिनः ॥ र्भ्र्स्_२,१।३१४ ॥

वैजयन्ती-शिखण्डादि-नट-प्रवर-वेशता ।
वंशी-मधुरिमा वस्त्र-शोभा चात्र परिच्छदः ॥ र्भ्र्स्_२,१।३१५ ॥

यथा श्री-दशमे (१०।२१।५)–
बर्हापीडं नट-वर-वपुः कर्णयोः कर्णिकारं
बिभ्रद्-वासः कनक-कपिशं वैजयन्तीं च मालाम् ।
रन्ध्रान् वेणोर् अधर-सुधया पूरयन् गोप-वृन्दैर्
वृन्दारण्यं स्व-पद-रमणं प्राविशद् गीत-कीर्तिः ॥ र्भ्र्स्_२,१।३१६ ॥

खरतात्र नखाग्राणां धनुर् आन्दोलिता भ्रुवोः ।
रदानां रञ्जनं राग-चूर्णैर् इत्य् आदि चेष्टितम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।३१७ ॥

यथा–
नवं धनुर् इवातनोर् नटद्-अघ-द्विषोर् भ्रू-युगं
शरालिर् इव शाणिता नखर-राजिर् अग्रे खरा ।
विराजति शरीरिणी रुचिर-दन्त-लेखारुणा
न का सखि समीक्षणाद् युवतिर् अस्य वित्रस्यति ॥ र्भ्र्स्_२,१।३१८ ॥

तन्-मोहनता, यथा–
कर्तुं मुग्धाः स्वयम् अचटुना न क्षमन्ते ऽभियोगं
न व्यादातुं क्वचिद् अपि जने वक्त्रम् अप्य् उत्सहन्ते ।
दृष्ट्वा तास् ते नव-मधुरिम-स्मेरतां माधवार्ताः
स्व-प्राणेभ्यस् त्रयम् उदसृजन्न् अद्य तोयाञ्जलीनाम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।३१९ ॥

अथ मध्यमम्–
ऊरु-द्वयस्य बाह्वोश् च कापि श्रीर् उरसस् तथा ।
मूर्तेर् माधुरिमाद्यं च कैशोरे सति मध्यमे ॥ र्भ्र्स्_२,१।३२० ॥

यथा–
स्पृहयति करि-शुण्डा-दण्डनायोरु-युग्मं
गरुड-मणि-कवाटी-सख्यम् इच्छत्य् उरश् च ।
भुज-युगम् अपि धित्सत्य् अर्गलावर्ग-निन्दाम्
अभिनव-तरुणिम्नः प्रक्रमे केशवस्य ॥ र्भ्र्स्_२,१।३२१ ॥

मुखं स्मित-विलासाढ्यं विभ्रमोत्तरले दृशौ ।
त्रि-जगन्-मोहनं गीतम् इत्य् आदिर् इह माधुरी ॥ र्भ्र्स्_२,१।३२२ ॥

यथा–
अनङ्ग-नय-चातुरी-परिचयोत्तरङ्गे दृशौ
मुखाम्बुजम् उदञ्चित-स्मित-विलास-रम्याधरम् ।
अचञ्चल-कुलाङ्गना-व्रत-विडम्बि-सङ्गीतकं
हरेस् तरुणिमाङ्कुरे स्फुरति माधुरी काप्य् अभूत् ॥ र्भ्र्स्_२,१।३२३ ॥

वैदग्धी-सार-विस्तारः कुञ्ज-केलि-महोत्सवः ।
आरम्भो रास-लीलादेर् इह चेष्टादि-सौष्ठवम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।३२४ ॥

यथा–
व्यक्तालक्त-पदैः क्वचित् परिलुठत्-पिञ्छावतंसैः क्वचित्
तल्पैर् विच्युत-काञ्चिभिः क्वचिद् असौ व्याकीर्ण-कुञ्जोत्करा ।
प्रोद्यन्-मण्डल-बन्ध-ताण्डव-घटालक्ष्मोल्लसत्-सैकता
गोविन्दस्य विलास-वृन्दम् अधिकं वृन्दाटवी शंसति ॥ र्भ्र्स्_२,१।३२५ ॥

तन्-मोहनता, यथा–
विदूरान् माराग्निं हृदय-रवि-कान्ते प्रकटयन्न्
उदस्यन् धर्मेन्दुं विदधद् अभितो राग-पटलम् ।
कथं हा नस् त्राणं सखि मुकुलयन् बोध-कुमुदं
तरस्वी कृष्णाब्भ्रे मधुरिम-भरार्को ऽभ्युदयते ॥ र्भ्र्स्_२,१।३२६ ॥

अथ शेषम्–
पूर्वतो ऽप्य् अधिकोत्कर्षं बाढम् अङ्गानि बिभ्रति ।
त्रि-वलि-व्यक्तिर् इत्य् आद्यं कैशोरे चरमे सति ॥ र्भ्र्स्_२,१।३२७ ॥

यथा–
मरकत-गिरेर् गण्ड-ग्राव-प्रभा-हर-रक्षसं
शत-मख-मणि-स्तम्भारम्भ-प्रमाथि-भुज-द्वयम् ।
तनु-तरणिजा-वीचि-च्छाया-विडम्बि-बलि-त्रयं
मदन-कदली-साधिष्ठोरुं स्मराम्य् असुरान्तकम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।३२८ ॥

तन्-माधुर्यम्, यथा–
दशार्ध-शर-माधुरी-दमन-दक्षयाङ्ग-श्रिया
विधूनित-वधू-धृतिं वरकला-विलासास्पदम् ।
दृग्-अञ्चल-चमत्कृति-क्षपित-खञ्जरीट-द्युतिं
स्फुरत्-तरुणिमोद्गमं तरुणि पश्य पीताम्बरम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।३२९ ॥

इदम् एव हरेः प्राज्ञैर् नव-यौवनम् उच्यते ॥ र्भ्र्स्_२,१।३३० ॥
अत्र गोकुल-देवीनां भाव-सर्वस्व-शालिता ।
अभूत-पूर्व-कन्दर्प-तन्त्र-लीलोत्सवादयः ॥ र्भ्र्स्_२,१।३३१ ॥

यथा–
कान्ताभिः कलहायते क्वचिद् अयं कन्दर्प-लेखान् क्वचित्
कीरैर् अर्पयति क्वचिद् वितनुते क्रीडाभिसारोद्यमम् ।
सख्या भेदयति क्वचित् स्मर-कला-षाड्गुण्यवान् ईहते
सन्धिं क्वाप्य् अनुशास्ति कुञ्ज-नृपतिः शृङ्गार-राज्योत्तमम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।३३२ ॥

तन्-मोहनता, यथा–
कर्णाकर्णि सखी-जनेन विजने दूती-स्तुति-प्रक्रिया
पत्युर् वञ्चन-चातुरी गुणनिका कुञ्ज-प्रयाणे निशि* ।
वाधिर्यं गुरु-वाचि वेणु-विरुताव् उत्कर्णतेति व्रतान्
कैशोरेण तवाद्य कृष्ण गुरुणा गौरी-गणः पठ्यते ॥ र्भ्र्स्_२,१।३३३ ॥
{*कुण्ड इति क्वचित्}

नेतुः स्वरूपम् एवोक्तं कैशोरम् इह यद्यपि ।
नानाकृति-प्रकटनात् तथाप्य् उद्दीपनं मतम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।३३४ ॥
बाल्ये ऽपि नव-तारुण्य-प्राकट्यं क्वचित् ।
तन् नातिरस-वाहित्वान् न रसज्ञैर् उदाहृतम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।३३५ ॥

अथ सौन्दर्यम्–
भवेत् सौन्दर्यम् अङ्गानां सन्निवेशो यथोचितम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।३३६ ॥

यथा–
मुखं ते दीर्घाक्षं मरकत-तटी-पीवरम् उरो
भुज-द्वन्द्वं स्तम्भ-द्युति-सुवलितं पार्श्व-युगलम् ।
परिक्षीणो मध्यः प्रथिम-लहरी-हारि जघनं
न कस्याः कंसारे हरति हृदयं पङ्कज-दृशः ॥ र्भ्र्स्_२,१।३३७ ॥

अथ रूपम्–
विभूषणं विभूष्यं स्याद् येन तद् रूपम् उच्यते ॥ र्भ्र्स्_२,१।३३८ ॥

यथा–
कृष्णस्य मण्डन-ततिर् मणि-कुण्डलाद्या
नीताङ्ग-सङ्गतिम् अलङ्कृतये वराङ्गि ।
शक्ता बभूव न मनाग् अपि तद्-विधाने
सा प्रत्युत स्वयम् अनल्पम् अलङ्कृतासीत् ॥ र्भ्र्स्_२,१।३३९ ॥

अथ मृदुता–
मृदुता कोमलस्यापि संस्पर्शासहतोच्यते ॥ र्भ्र्स्_२,१।३४० ॥

यथा–
अहह नवाम्बुद-कान्तेर् अमुष्य सुकुमारता कुमारस्य ।
अपि नव-पल्लव-सङ्गाद् अङ्गान्य् अपरज्य शीर्यन्ति ॥ र्भ्र्स्_२,१।३४१ ॥

ये नायक-प्रकरणे वाचिका मानसास् तथा ।
गुणाः प्रोक्तान्त एवात्र ज्ञेया उद्दीपना बुधः ॥ र्भ्र्स्_२,१।३४२ ॥

चेष्टा–
चेष्टा रासादि-लीलाः स्युस् तथा दुष्ट-वधादयः ॥ र्भ्र्स्_२,१।३४३ ॥

तत्र रासो, यथा–
नृत्यद्-गोप-नितम्बिनी-कृत-परीरम्भस्य रम्भादिभिर्
गीर्वाणीभिर् अनङ्ग-रङ्ग-विवशं सन्दृश्यमान-श्रियः ।
क्रीडा-ताण्डव-पण्डितस्य परितः श्री-पुण्डरीकाक्ष ते
रासारम्भ-रसार्थिनो मधुरिमा चेतांसि नः कर्षति ॥ र्भ्र्स्_२,१।३४४ ॥

दुष्ट-वधो, यथा ललित-माधवे (९।५०)–

शम्भुर् वृषं नयति मन्दर-कन्दरान्तर्
म्लानः सलीलम् अपि यत्र शिरो धुनाने ।
आः कौतुकं कलय केलि-लवाद् अरिष्टं
तं दुष्ट-पुङ्गवम् असौ हरिर् उन्ममाथ ॥ र्भ्र्स्_२,१।३४५ ॥

अथ प्रसाधनम्–
कथितं वसनाकल्प-मण्डनाद्यं प्रसाधनम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।३४६ ॥

तत्र वसनम्–
नवार्क-रश्मि-काश्मीर-हरितालादि-सन्निभम् ।
युगं चतुष्कं भूयिष्ठं वसनं त्रि-विधं हरेः ॥ र्भ्र्स्_२,१।३४७ ॥

तत्र युगम्–
परिधानं स-संव्यानं युग-रूपम् उदीरितम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।३४८ ॥

यथा स्तवावल्यां मुकुन्दाष्टके (३)–

कनक-निवह-शोभानन्दि पीतं नितम्बे
तद्-उपरि नवरक्तं वस्त्रम् इत्थं दधानः ।
प्रियम् इव किल वर्णं राग-युक्तं प्रियायाः
प्रणयतु मम नेत्राभीष्ट-पूर्तिं मुकुन्दः ॥ र्भ्र्स्_२,१।३४९ ॥

चतुष्कम्–
चतुष्कं कञ्चुकोष्णीष-तुन्द-बन्धान्तरीयकम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।३५० ॥

यथा–
स्मेरास्यः परिहित-पाटलाम्बर-श्रीश्
छन्नाङ्गः पुरट-रुचोरु-कञ्चकेन ।
उष्णीषं दधद् अरुणं धटीं च चित्राः
कंसारिर् वहति महोत्सवे मुदं नः ॥ र्भ्र्स्_२,१।३५१ ॥

भूयिष्ठम्–
खण्डिताखण्डितं भूरि नट-वेश-क्रियोचितम् ।
अनेक-वर्णं वसनं भूयिष्ठं कथितं बुधैः ॥ र्भ्र्स्_२,१।३५२ ॥

यथा–
अखण्डित-विखण्डितैः सित-पिशङ्ग-नीलारुणैः
पटैः कृत-यथोचित-प्रकट-सन्निवेशोज्ज्वलः ।
अयं करभ-राट्-प्रभः प्रचुर-रङ्ग-शृङ्गारितः
करोति करभोरु मे घन-रुचिर् मुदं माधवः ॥ र्भ्र्स्_२,१।३५३ ॥

अथ आकल्पः–
केश-बन्धनम् आलेपो माला-चित्र-विशेषकः ।
ताम्बूल-केलि-पद्मादिर् आकल्पः परिकीर्तितः ॥ र्भ्र्स्_२,१।३५४ ॥
स्याज् जूटः कवरी चूडा वेणी च कच-बन्धनम् ।
पाण्डुरः कर्बुरः पीत इत्य् आलेपस् त्रिधा मतः ॥ र्भ्र्स्_२,१।३५५ ॥
माला त्रिधा वैजयन्ती रत्न-माला वन-स्रजः ।
अस्या वैकक्षकापीड-प्रालम्बाद्या भिदा मताः ॥ र्भ्र्स्_२,१।३५६ ॥
मकरी-पत्र-भङ्गाढ्यं चित्रं पीत-सितारुणम् ।
तथा विशेषको ऽपि स्याद् अन्यद् ऊह्यं स्वयं बुधैः ॥ र्भ्र्स्_२,१।३५७ ॥

यथा–
ताम्बूल-स्फुरद्-आननेन्दुर् अमलं धम्मिल्लम् उल्लासयन्
भक्ति-च्छेद-लसत्-सुघृष्ट-घुसृणालेप-श्रिया पेशलः ।
तुङ्गोरः-स्थल-पिङ्गल-स्रग् अलिक-भ्राजिष्णु-पत्राङ्गुलिः
श्यामाङ्ग-द्युतिर् अद्य मे सखि दृशोर् दुग्धे मुदं माधवः ॥ र्भ्र्स्_२,१।३५८ ॥

अथ मण्डनम्–
किरीटं कुण्डले हारश् चतुष्की वलयोर्मयः ।
केयूर-नूपुराद्यं च रत्न-मण्डनम् उच्यते ॥ र्भ्र्स्_२,१।३५९ ॥

यथा–
काञ्ची चित्रा मुकुटम् अतुलं कुण्डले हारि-हीरे
हारस् तारो वलयम् अमलं चन्द्रा-चारुश् चतुष्की ।
रम्या चोर्मिर् मधुरिम-पूरे नूपुरे चेत्य् अघारेर्
अङ्गैर् एवाभरण-पटली भूषिता दोग्धि भूषाम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।३६० ॥

कुसुमादि-कृतं चेदं वन्य-मण्डनम् ईरितम् ।
धातु-क् प्तं तिलकं पत्र-भङ्ग-लतादिकम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।३६१ ॥

अथ स्मितम्, यथा कृष्ण-कर्णामृते (९९)–
अखण्ड-निर्वाण-रस-प्रवाहैर्
विखण्डिताशेष-रसान्तराणि ।
अयन्त्रितोद्वान्त-सुधार्णवानि
जयन्ति शीतानि तव स्मितानि ॥ र्भ्र्स्_२,१।३६२ ॥

अथ अङ्ग-सौरभम्, यथा–
परिमल-सरिद् एषा यद् वहन्ती समन्तात्
पुलकयति वपुर् नः काप्य् अपूर्वा मुनीनाम् ।
मधु-रिपुर् उपरागे तद्-विनोदाय मन्ये
कुरु-भुवम् अनवद्यामोद-सिन्धुर् विवेश ॥ र्भ्र्स्_२,१।३६३ ॥

अथ वंशः–
ध्यानं बलात् परमहंस-कुलस्य भिन्दन्
निन्दन् सुधा-मधुरिमाणम् अधीर-धर्मा ।
कन्दर्प-शासन-धुरां मुहुर् एष शंसन्
वंशी-ध्वनिर् जयति कंस-निसूदनस्य ॥ र्भ्र्स्_२,१।३६४ ॥

एष त्रिधा भवेद् वेणु-मुरली-वंशिकेत्य् अपि ॥ र्भ्र्स्_२,१।३६५ ॥

तत्र वेणुः–
पाविकाख्यो भवेद् वेणुर् द्वादशाङ्गुलेर् दैर्घ्य-भाक् ।
स्थौल्ये ऽङ्गुष्ठ-मितः षड्भिर् एष रन्ध्रैः समन्वितः ॥ र्भ्र्स्_२,१।३६६ ॥

मुरली–
हस्त-द्वय-मितायामा मुख-रन्ध्र-समन्विता ।
चतुः-स्वर-च्छिद्र-युक्ता मुरली चारु-नादिनी ॥ र्भ्र्स्_२,१।३६७ ॥

वंशी–
अर्धाङ्गुलान्तरोन्मानं तारादि-विवराष्टकम् ।
ततः सार्धाङ्गुलाद् यत्र मुख-रन्ध्रं तथाङ्गुलम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।३६८ ॥
शिरो वेदाङ्गुलं पुच्छं त्र्य्-अङ्गुलं सा तु वंशिका ।
नव-रन्ध्रा स्मृता सप्त-दशाङ्गुल-मिता बुधैः ॥ र्भ्र्स्_२,१।३६९ ॥
दशाङ्गुलान्तरा स्याच् चेत् सा तार-मुख-रन्ध्रयोः ।
महानन्देति व्याख्याता तथा सम्मोहिनीति च ॥ र्भ्र्स्_२,१।३७० ॥
भवेत् सूर्यान्तरा सा चेत् तत आकर्षिणी मता ।
आनन्दिनी तदा वंशी भवेद् इन्द्रान्तरा यदि ॥ र्भ्र्स्_२,१।३७१ ॥
गोपानां वल्लभा सेयं वंशुलीति च विश्रुता ।
क्रमान् मणिमयी हैमी वैणवीति त्रिधा च सा ॥ र्भ्र्स्_२,१।३७२ ॥

अथ शृङ्गम्–
शृङ्गं तु गवलं हेम-निबद्धाग्रिम-पश्चिमम् ।
रत्न-जाल-स्फुरन्-मध्यं मन्द्र-घोषाभिधं स्मृतम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।३७३ ॥

यथा–
तारावली वेणु-भुजङ्गमेन
तारावलीला-गरलेन दष्टा ।
विषाणिका-नाद-पयो निपीय
विषाणि कामं द्वि-गुणी-चकार ॥ र्भ्र्स्_२,१।३७४ ॥

अथ नूपुरम्, यथा–
अघ-मर्दनस्य सखि नूपुर-ध्वनिं
निशमय्य सम्भृत-गभीर-सम्भ्रमा ।
अहम् ईक्षणोत्तरलितापि नाभवं
बहिर् अद्य हन्त गुरवः पुरः स्थिताः ॥ र्भ्र्स्_२,१।३७५ ॥

अथ कम्बुः–
कम्बुस् तु दक्षिणावर्तः पाञ्चजन्यतयोच्यते ॥ र्भ्र्स्_२,१।३७६ ॥

यथा–
अमर-रिपु-वधूटी-भ्रूण-हत्या-विलासी
त्रिदिव-पुर-पुरन्ध्री-वृन्द-नान्दीकरो ऽयम् ।
भ्रमति भुवन-मध्ये माधवाध्मात-धाम्नः
कृत-पुलक-कदम्बः कम्बु-राजस्य नादः ॥ र्भ्र्स्_२,१।३७७ ॥
अथ पदाङ्कः, यथा श्री-दशमे (१०।३८।२६)–
तद्-दर्शनाह्लाद-विवृद्ध-सम्भ्रमः
प्रेम्णोर्ध्व-रोमाश्रु-कलाकुलेक्षणः ।
रथाद् अवस्कन्द्य स तेष्व् अचेष्टत
प्रभोर् अमून्य् अङ्घ्रि-रजांस्य् अहो इति ॥ र्भ्र्स्_२,१।३७८ ॥

यथा वा–
कलयत हरिर् अध्वना सखायः
स्फुटम् अमुना यमुना-तटीम् अयासीत् ।
हरति पद-ततिर् यद्-अक्षिणी मे
ध्वज-कुलिशाकुश-पङ्कजाङ्कितेयम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।३७९ ॥

अथ क्षेत्रम्, यथा–
हरि-केलि-भुवां विलोकनं
बत दूरे ऽस्तु सुदुर्लभ-श्रियाम् ।
मथुरेत्य् अपि कर्ण-पद्धतिं
प्रविशन् नाम मनो धिनोति नः ॥ र्भ्र्स्_२,१।३८० ॥

अथ तुलसी, यथा बिल्वमङ्गले {*नोत् इन् अन्य् ओफ़् थे क्क् चेन्तुरिएस्।}–
अयि पङ्कज-नेत्र-मौलि-माले
तुलसी-मञ्जरि किञ्चिद् अर्थयामि ।
अवबोधय पार्थ-सारथेस् त्वं
चरणाब्ज-शरणाभिलाषिणं माम् ॥ र्भ्र्स्_२,१।३८१ ॥

अथ भक्तो, यथा चतुर्थे (४।१२।२१)–
विज्ञाय ताव् उत्तम-गाय-किङ्कराव्
अभ्युत्थितः साध्वस-विस्मृत-क्रमः ।
ननाम नामानि गृणन् मधु-द्विषः
पार्षत्-प्रधानाव् इति संहताञ्जलिः ॥ र्भ्र्स्_२,१।३८२ ॥

यथा वा–
सुबल भुज-भुजङ्गं न्यस्य तुङ्गे तवांसे
स्मित-विलसद्-अपाङ्गः प्राङ्गणे भ्राजमानः ।
नयन-युगम् असिञ्चद् यः सुधा-वीचिभिर् नः
कथय स दयितस् ते क्वायम् आस्ते वयस्यः ॥ र्भ्र्स्_२,१।३८३ ॥

अथ तद्-वासरो, यथा–
अद्भुता बहवः सन्तु भगवत्-पर्व-वासराः ।
आमोदयति मां धन्या कृष्ण-भाद्रपदाष्टमी ॥ र्भ्र्स्_२,१।३८४ ॥

इति श्री-श्री-भक्ति-रसामृत-सिन्धौ दक्षिण-विभागे
भक्ति-रस-सामान्य-निरूपणे विभाव-लहरी प्रथमा ।

---

दक्षिण-विभागः

[२।२]

अनुभावाख्या

द्वितीय-लहरी

अनुभावास् तु चित्त-स्थ-भावानाम् अवबोधकाः ।
ते बहिर् विक्रिया प्रायाः प्रोक्ता उद्भास्वराख्यया ॥ र्भ्र्स्_२,२।१ ॥
नृत्यं विलुठितं गीतं क्रोशनं तनु-मोटनम् ।
हुङ्कारो जृम्भणं श्वास-भूमा लोकानपेक्षिता ।
लाला-स्रवो ऽट्टहासश् च घूर्णा-हिक्कादयो ऽपि च ॥ र्भ्र्स्_२,२।२ ॥
ते शीताः क्षेपणाश् चेति यथार्थाख्या द्विधोदिताः ।
शीताः स्युर् गीत-जृम्भाद्या नृत्याद्याः क्षेपणाभिधाः ॥ र्भ्र्स्_२,२।३ ॥

तत्र नृत्यम्, यथा–
मुरली-खुरली-सुधा-किरं
हरि-वक्त्रेन्दुम् अवेक्ष्य कम्पितः ।
गणने सगणेश-डिण्डिम-
ध्वनिभिस् ताण्डवम् आश्रितो हरः ॥ र्भ्र्स्_२,२।४ ॥

विलुठितम्, यथा तृतीये (३।१।३२)
कच्चिद् बुधः स्वस्त्य्-अनमीव आस्ते
श्वफल्क-पुत्रो भगवत्-प्रपन्नः ।
यः कृष्ण-पादाङ्कित-मार्ग-पांसुष्व्
अचेष्टत प्रेम-विभिन्न-धैर्यः ॥ र्भ्र्स्_२,२।५ ॥

यथा वा–
नवानुरागेण तवावशाङ्गी
वन-स्रग्-आमोदम् अवाप्य मत्ता ।
व्रजाङ्गने सा कठिने लुठन्ती
गात्रं सुगात्री व्रणयाञ्चकार ॥ र्भ्र्स्_२,२।६ ॥

गीतम्, यथा–
राग-डम्बर-करम्बित-चेताः
कुर्वती तव नवं गुण-गानम् ।
गोकुलेन्द्र कुरुते जलतां सा
राधिकाद्य-दृषदां सुहृदां च ॥ र्भ्र्स्_२,२।७ ॥

क्रोशनम्, यथा–
हरि-कीर्तन-जात-विक्रियः
स विचुक्रोश तथाद्य नारदः ।
अचिरान् नर-सिंह-शङ्कया
दनुजा येन धृता विलिल्यिरे ॥ र्भ्र्स्_२,२।८ ॥

यथा वा–
उररीकृत-काकुर् आकुला
कररीव व्रज-राज-नन्द ।
मुरली-तरली-कृतान्तरा
मुहुर् आक्रोशद् इहाद्य सुन्दरी ॥ र्भ्र्स्_२,२।९ ॥

तनु-मोटनम्, यथा–
कृष्ण-नामनि मुदोपवीणिते
प्रीणिते मनसि वैणिको मुनिः ।
उद्भटं किम् अपि मोटयन्
वपुस् त्रोटयत्य् अखिल-यज्ञ-सूत्रकम् ॥ र्भ्र्स्_२,२।१० ॥

हुङ्कारो, यथा–
वैणव-ध्वनिभिर् उद्भ्रमद्-धियः
शङ्करस्य दिवि हुङ्कृति-स्वनः ।
ध्वंसयन्न् अपि मुहुः स दानवं
साधु-वृन्दम् अकरोत् सदा नवम् ॥ र्भ्र्स्_२,२।११ ॥

जृम्भणम्, यथा–
विस्तृत-कुमुद-वने ऽस्मिन्न्
उदयति पूर्णे कलानिधौ पुरतः ।
तव पद्मिनि मुख-पद्मं
भजते जृम्भाम् अहो चित्रम् ॥ र्भ्र्स्_२,२।१२ ॥

श्वास-भूमा, यथा–
उपस्थिते चित्र-पटाम्बुदागमे
विवृद्ध-तृष्णा ललिताख्य-चातकी ।
निःश्वास-झञ्झा-मरुतापवाहितं
कृष्णाम्बुदाकारम् अवेक्ष्य चुक्षुभे ॥ र्भ्र्स्_२,२।१३ ॥

लोकानपेक्षिता, यथा श्री-दशमे (१०।२३।४१)–
अहो पश्यत नारीणाम् अपि कृष्णे जगद्-गुरौ ।
दुरन्त-भावं यो ऽविध्यन् मृत्युपाशान् गृहाभिधान् ॥ र्भ्र्स्_२,२।१४ ॥

यथा वा पद्यावल्याम् (७३)–
परिवदतु जनो यथा तथा वा
ननु मुखरो न वयं विचारयामः
हरि-रस-मदिरा मदातिमत्ता
भुवि विलुठाम नटाम निर्विशाम ॥ र्भ्र्स्_२,२।१५ ॥

लाला-स्रवो, यथा–
शङ्के प्रेम-भुजङ्गेन दष्टः कष्टं गतो मुनिः ।
निश्चलस्य यद् एतस्य लाला स्रवति वक्त्रतः ॥ र्भ्र्स्_२,२।१६ ॥

अट्टहासः–
हासाद् भिन्नो ऽट्टहासो ऽयं चित्त-विक्षेप-सम्भवः ॥ र्भ्र्स्_२,२।१७ ॥

यथा–
शङ्के चिरं केशव-किङ्करस्य
चेतस् तटे भक्ति-लता प्रफुल्ला ।
येनाधि-तुण्ड-स्थलम् अट्टहास-
प्रसून-पुञ्जाश् चटुलं स्खलन्ति ॥ र्भ्र्स्_२,२।१८ ॥

घूर्णा, यथा–
ध्रुवम् अघरिपुर् आदधाति वात्यां
ननु मुरलि त्वयि फुत्कृति-च्छलेन ।
किम् अयम् इतरथा ध्वनिर् विघूर्णनं
सखि तव घूर्णयति व्रजाम्बुजाक्षीः ॥ र्भ्र्स्_२,२।१९ ॥

हिक्का, यथा–
न पुत्रि रचयौषधं विसृज रोमम् अत्युद्धतं
मुधा प्रिय-सखीं प्रति त्वम् अशिवं किम् आशङ्कसे ।
हरि-प्रणय-विक्रियाकुलतया ब्रुवाणा मुहुर्
वराक्षि हरिर् इत्य् असौ वितनुते ऽद्य हिक्का-भरम् ॥ र्भ्र्स्_२,२।२० ॥

वपुर्-उत्फुल्लता-रक्तोद्गमाद्याः स्युः परे ऽपि ये ।
अतीव-विरलत्वात् ते नैवात्र परिकीर्तिताः ॥ र्भ्र्स्_२,२।२१ ॥

इति श्री-श्री-भक्ति-रसामृत-सिन्धौ दक्षिण-विभागे
भक्ति-रस-सामान्य-निरूपणे ऽनुभाव-लहरी द्वितीया ।

---

दक्षिण-विभागः

[२।३]

सात्त्विकाख्या

तृतीय-लहरी

कृष्न-सम्बन्धिभिः साक्टात् किञ्चिद् वा व्यवधानतः ।
भावैश् चित्तम् इहाक्रान्तं सत्त्वम् इत्य् उच्यते बुधैः ॥ र्भ्र्स्_२,३।१ ॥
सत्त्वाद् अस्मात् समुत्पन्ना ये ये भावास् ते तु सात्त्विकाः ।
स्निग्धा दिग्धास् तथा रुक्षा इत्य् अमी त्रिविधा मताः ॥ र्भ्र्स्_२,३।२ ॥

तत्र स्निग्धाः–
स्निग्धास् तु सात्त्विका मुख्या गौणाश् चेति द्विधा मताः ॥ र्भ्र्स्_२,३।३ ॥

तत्र मुख्याः–
आक्रमान् मुख्यया रत्या मुख्याः स्युः सात्त्विका अमी ।
विज्ञेयः कृष्ण-सम्बन्धः साक्षाद् एवात्र सूरिभिः ॥ र्भ्र्स्_२,३।४ ॥

यथा–
कुन्दैर् मुकुन्दाय मुदा सृजन्ती
स्रजां वरां कुन्द-विडम्बि-दन्ती ।
बभूव गान्धर्व-रसेन वेणोर्
गान्धर्विका स्पन्दन-शून्य-गात्री ॥ र्भ्र्स्_२,३।५ ॥

मुख्यः स्तम्भो ऽयम् इत्थं ते ज्ञेयाः स्वेदादयो ऽपि च ॥ र्भ्र्स्_२,३।६ ॥

अथ गौणाः–
रत्याक्रमणतः प्रोक्ता गौणास् ते गौण-भूतया ।
अत्र कृष्णस्य सम्बन्धः स्यात् किञ्चिद् व्यवधानतः ॥ र्भ्र्स्_२,३।७ ॥

यथा–
स्व-विलोचन-चातकाम्बुदे
पुरि नीते पुरुषोत्तमे पुरा ।
अतिताम्र-मुखी सगद्गदं
नृपम् आक्रोशति गोकुलेश्वरी ॥ र्भ्र्स्_२,३।८ ॥
इमौ गौणौ वैवर्ण्य-स्वर-भेदौ ।

अथ दिग्धाः–
रति-द्वय-विनाभूतैर् भावैर् मनस आक्रमात् ।
जने जात-रतौ दिग्धास् ते चेद् रत्य्-अनुगामिनः ॥ र्भ्र्स्_२,३।९ ॥

यथा–
पूतनाम् इह निशाम्य निशायां
सा निशान्त-लुठद्-उद्भट-गात्रीम् ।
कम्पिताङ्ग-लतिका व्रज-राज्ञी
पुत्रम् आकुल-मतिर् विचिनोति ॥ र्भ्र्स्_२,३।१० ॥

कम्पो रत्य्-अनुगामित्वाद् असौ दिग्ध इतीर्यते ॥ र्भ्र्स्_२,३।११ ॥

रुक्षाः–
मधुराश्चर्य-तद्-वार्तोत्पन्नैर् मुद्-विस्मयादिभिः ।
जाता भक्तोपमे रुक्षा रति-शून्ये जने क्वचित् ॥ र्भ्र्स्_२,३।१२ ॥

यथा–
भोगैक-साधन-जुषा रति-गन्ध-शून्यं
स्वं चेष्टया हृदयम् अत्र विवृण्वतो ऽपि ।
उल्लासिनः सपदि माधव-केलि-गीतैस्
तस्याङ्गम् उत्पुलकितं मधुरैस् तदासीत् ॥ र्भ्र्स्_२,३।१३ ॥

रुक्ष एष रोमाञ्चाः–
रुक्षो ऽयं रति-शून्यत्वाद् रोमाञ्चं कथितो बुधैः ।
मुमुक्षु-प्रभृतौ पूर्वं यो रताभ्यास ईरितः ॥ र्भ्र्स्_२,३।१४ ॥
चित्तं सत्त्वीभवत् प्राणे न्यस्यत्य् आत्मानम् उद्भटम् ।
प्राणस् तु विक्रियां गच्छन् देहं विक्षोभयत्य् अलम् ।
तदा स्तम्भादयो भावा भक्त-देहे भवन्त्य् अमी ॥ र्भ्र्स्_२,३।१५ ॥
ते स्तम्भ-स्वेद-रोमाञ्चाः स्वर-भेदो ऽथ वेपथुः ।
वैवर्ण्यम् अश्रु प्रलय इत्य् अष्टौ सात्त्विकाः स्मृताः ॥ र्भ्र्स्_२,३।१६ ॥
चत्वारि क्ष्मादि-भूतानि प्राणो जात्व् अवलम्बते ।
कदाचित् स्व-प्रधानः सन् देहे चरति सर्वतः ॥ र्भ्र्स्_२,३।१७ ॥
स्तम्भं भूमि-स्थितः प्राणस् तनोत्य् अश्रु-जलाश्रयः ।
तेजस्थः स्वेद-वैवर्ण्ये प्रलयं वियद्-आश्रयः ॥ र्भ्र्स्_२,३।१८ ॥
स्वस्थ एव क्रमान् मन्द-मध्य-तीव्रत्व-भेद-भाक् ।
रोमाञ्च-कम्प-वैवर्ण्याण्य् अत्र त्रीणि तनोत्य् असौ ॥ र्भ्र्स्_२,३।१९ ॥
बहिर् अन्तश् च विक्षोभ-विधायित्वाद् अतः स्फुटम् ।
प्रोक्तानुभावतामीषां भावता च मनीषिभिः ॥ र्भ्र्स्_२,३।२० ॥

तत्र स्तम्भः–
स्तम्भो हर्ष-भयाश्चर्य-विषादामर्ष-सम्भवः ।
तत्र वाग्-आदि-राहित्यं नैश्चल्यं शून्यतादयः ॥ र्भ्र्स्_२,३।२१ ॥

तत्र हर्षाद्, यथा तृतीये (३।२।१४)–
यस्यानुराग-प्लुत-हास-रास-
लीलावलोक-प्रतिलब्ध-मानाः ।
व्रज-स्त्रियो दृग्भिर् अनुप्रवृत्त-
धियो ऽवतस्थुः किल कृत्य-शेषाः ॥ र्भ्र्स्_२,३।२२ ॥

भयाद्, यथा–
गिरि-सन्निभ-मल्ल-चक्र-रुद्धं
पुरतः प्राण-परार्धतः परार्ध्यम् ।
तनयं जननी समीक्ष्य शुष्यन्
नयना हन्त बभूव निश्चलाङ्गी ॥ र्भ्र्स्_२,३।२३ ॥

आश्चर्याद्, यथा श्री-दशमे (१०।१३।५६)–
ततो ऽतिकुतुकोद्वृत्य- स्तिमितैकादशेन्द्रियः ।
तद्-धाम्नाभूद् अजस् तूष्णीं पूर्-देव्य्-अन्तीव पुत्रिका ॥ र्भ्र्स्_२,३।२४ ॥

यथा वा–
शिशोः श्यामस्य पश्यन्ती शैलम् अभ्रंलिहं करे ।
तत्र चित्रार्पितेवासीद् गोष्ठी गोष्ठ-निवासिनाम् ॥ र्भ्र्स्_२,३।२५ ॥

विषादाद्, यथा–
बक-सोदर-दानवोदरे
पूरतः प्रेक्ष्य विशन्तम् अच्युतम् ।
दिविषन्-निकरो विषण्ण-धीः
प्रकटं चित्रपटायते दिवि ॥ र्भ्र्स्_२,३।२६ ॥

अमर्षाद्, यथा–
कर्तुम् इच्छति मुर-द्विषे पुरः
पत्रि-मोक्षम् अकृपे कृपी-सुते ।
सत्वरो ऽपि रिपु-निष्क्रये रुषा
निष्क्रियः क्षणम् अभूत् कपि-ध्वजः ॥ र्भ्र्स्_२,३।२७ ॥

अथ स्वेदः–
स्वेदो हर्ष-भय-क्रोधादि-जः क्लेद-करस् तनोः ॥ र्भ्र्स्_२,३।२८ ॥

तत्र हर्षाद्, यथा–
किम् अत्र सूर्यातपम् आक्षिपन्ती
मुग्धाक्षि चातुर्यम् उरीकरोषि ।
ज्ञातं पुरः प्रेक्ष्य सरोरुहाक्षं
स्विन्नासि भिन्ना कुसुमायुधेन ॥ र्भ्र्स्_२,३।२९ ॥

भयाद्, यथा–
कुतुकाद् अभिमन्यु-वेषिणं
हरिम् आक्रुश्य गिरा प्रगल्भया ।
विदिताकृतिर् आकुलः क्षणाद्
अजनि स्विन्न-तनुः स रक्तकः ॥ र्भ्र्स्_२,३।३० ॥

क्रोधाद्, यथा–
यज्ञस्य भङ्गाद् अतिवृष्टि-कारिणं
समीक्ष्य शक्रं सरुषो गरुत्मतः ।
घनोपरिष्टाद् अपि तिष्ठतस् तदा
निपेतुर् अङ्गाद् घन-नीर-बिन्दवः ॥ र्भ्र्स्_२,३।३१ ॥

अथ रोमाञ्चः–
रोमाञ्चो ऽयं किलाश्चर्य-हर्षोत्साह-भयादिजः ।
रोम्णाम् अभ्युद्गमस् तत्र गात्र-संस्पर्शनादयः ॥ र्भ्र्स्_२,३।३२ ॥
तत्र आश्चर्याद्, यथा–
डिम्भस्य जृम्भां भजतस् त्रीलोकीं
विलोक्य वैलक्ष्यवती मुखान्तः ।
बभूव गोष्ठेन्द्र-कुटुम्बिनीयं
तनु-रुहैः कुड्मलिताङ्ग-यष्टिः ॥ र्भ्र्स्_२,३।३३ ॥

हर्षाद्, यथा श्री-दशमे (१०।३०।१०)–
किं ते कृतं क्षिति तपो बत केशवाङ्घ्रि-
स्पर्शोत्सवोत्पुलकिताङ्ग-रुहैर् विभासि ।
अप्य् अङ्घ्रि-सम्भव उरुक्रम-विक्रमाद् वा
आहो वराह-वपुषः परिरम्भणेन ॥ र्भ्र्स्_२,३।३४ ॥

उत्साहाद्, यथा–
शृङ्गं केलिर् अणारम्भे रणयत्य् अघ-मर्दने ।
श्रीदाम्नो योद्धु-कामस्य रेमे रोमाञ्चितं वपुः ॥ र्भ्र्स्_२,३।३५ ॥

भयाद्, यथा–
विश्व-रूप-धरम् अद्भुताकृतिं
प्रेक्ष्य तत्र पुरुषोत्तमं पुरः ।
अर्जुनः सपदि शुष्यद्-आननः
शिश्रिये विकट-कण्टकां तनुम् ॥ र्भ्र्स्_२,३।३६ ॥

अथ स्वर-भेदः–
विसाद-विस्मयामर्ष-हर्ष-भीत्य्-आदि-सम्भवम् ।
वैस्वर्यं स्वर-भेदः स्याद् एष गद्गदिकादिकृत् ॥ र्भ्र्स्_२,३।३७ ॥

तत्र विषादाद्, यथा–
व्रज-राज्ञि रथात् पुरो हरिं
स्वयम् इत्य् अर्ध-विशीर्ण-जल्पया ।
ह्रियम् एणदृशा गुराव् अपि
श्लथयन्त्या किल रोदिता सखी ॥ र्भ्र्स्_२,३।३८ ॥

विस्मयाद्, यथा श्री-दशमे (१०।१३।६४)–
शनैर् अथोत्थाय विमृज्य लोचने
मुकुन्दम् उद्वीक्ष्य विनम्र-कन्धरः ।
कृताञ्जलिः प्रश्रयवान् समाहितः
स-वेपथुर् गद्गदयैलतेलया ॥ र्भ्र्स्_२,३।३९ ॥
अमर्षाद्, यथा तत्रैव (१०।२९।३०)–
प्रेष्ठं प्रियेतरम् इव प्रतिभाषमाणं
कृष्णं तद्-अर्थ-विनिवर्तित-सर्व-कामाः ।
नेत्रे विमृज्य रुदितोपहते स्म किञ्चित्
संरम्भ-गद्गद-गिरो ऽब्रुवतानुरक्ताः ॥ र्भ्र्स्_२,३।४० ॥

हर्षाद्, यथा तत्रैव (१०।३९।५६-५७)–
हृष्यत्-तनूरुहो भाव-परिक्लिन्नात्म-लोचनः ॥
गिरा गद्गदयास्तौषीत् सत्त्वम् आलम्ब्य सात्वतः ।
प्रणम्य मूर्ध्नावहितः कृताञ्जलि-पुटः शनैः ॥ र्भ्र्स्_२,३।४१ ॥

भीतेर्, यथा–
त्वय्य् अर्पितं वितर वेणुम् इति प्रमादी
श्रुत्वा मद्-ईरितम् उदीर्ण-विवर्ण-भावः ।
तूर्णं बभूव गुरु-गद्गद-रुद्ध-कण्ठः
पत्री मुकुन्द तद् अनेन स हारितो ऽस्ति ॥ र्भ्र्स्_२,३।४२ ॥

अथ वेपथुः–
वित्रासामर्ष-हर्षाद्यैर् वेपथुर् गात्र-लौल्य-कृत् ॥ र्भ्र्स्_२,३।४३ ॥

तत्र वित्रासेन, यथा–
शङ्ख-चूडम् अधिरूढ-विक्रमं
प्रेक्ष्य विस्तृत-भुजं जिघृक्षया ।
हा व्रजेन्द्र-तनयेति-वादिनी
कम्प-सम्पदम् अधत्त राधिका ॥ र्भ्र्स्_२,३।४४ ॥

अमर्षेण, यथा–
कृष्णाधिक्षेप-जातेन व्याकुलो नकुलाम्बुजः ।
चकम्पे द्राग् अमर्षेण भू-कम्पे गिरिराड् इव ॥ र्भ्र्स्_२,३।४५ ॥

हर्षेण, यथा–
विहससि कथं हताशे पश्य भयेनाद्य कम्पमानास्मि ।
चञ्चलम् उपसीदन्तं निवारय व्रज-पतेस् तनयम् ॥ र्भ्र्स्_२,३।४६ ॥

अथ वैवर्ण्यम्–
विषाद-रोष-भीत्य्-आदेर् वैवर्ण्यं वर्ण-विक्रिया ।
भाव-ज्ञैर् अत्र मालिन्य-कार्श्याद्याः परिकीर्तिताः ॥ र्भ्र्स्_२,३।४७ ॥

तत्र विषादाद्, यथा–
श्वेतीकृताखिल-जनं विरहेण तवाधुना ।
गोकुलं कृष्ण देवर्षेः श्वेतद्वीप-भ्रमं दधे ॥ र्भ्र्स्_२,३।४८ ॥

रोषाद्, यथा–
कंस-शत्रुम् अभियुञ्जतः पुरो
वीक्ष्य कंस-सहजान् उदायुधान् ।
श्री-बलस्य सखि तस्य रुष्यतः
प्रोद्यद्-इन्दु-निभम् आननं बभौ ॥ र्भ्र्स्_२,३।४९ ॥

भीतेर्, यथा–
रक्षिते व्रज-कुले बकारिणा
पर्वतं वर-मुदस्य लीलया ।
कालिमा बल-रिपोर् मुखे भवन्न्
ऊचिवान् मनसि भीतिम् उत्थिताम् ॥ र्भ्र्स्_२,३।५० ॥

विषादे श्वेतिमा प्रोक्ता धौसर्यं कालिमा क्वचित् ।
रोषे तु रक्तिमा भीत्यां कालिमा क्वापि शुक्लिमा ॥ र्भ्र्स्_२,३।५१ ॥
रक्तिमा लक्ष्यते व्यक्तो हर्षोद्रेके ऽपि कुत्रचित् ।
अत्रासार्वत्रिकत्वेन नैवास्योदाहृतिः कृता ॥ र्भ्र्स्_२,३।५२ ॥

अथ अश्रु–
हर्ष-रोष-विषादाद्यैर् अश्रु नेत्रे जलोद्गमः ।
हर्षजे ऽश्रुणि शीतत्वम् औष्ण्यं रोषादि-सम्भवे ।
सर्वत्र नयन-क्षोभ-राग-सम्मार्जनादयः ॥ र्भ्र्स्_२,३।५३ ॥

अत्र हर्षेण, यथा–
गोविन्द-प्रेक्षणाक्षेपि-बाष्प-पूराभिवर्षिणम् ।
उच्चैर् अनिन्दद् आनन्दम् अरविन्द-विलोचना ॥ र्भ्र्स्_२,३।५४ ॥

रोषेण, यथा हरि-वंशे (२।६६।२४)–
तस्याः सुस्राव नेत्राभ्यां वारि प्रणय-कोपजम् ।
कुशेशय-पलाशाभ्याम् अवश्याय-जलं यथा ॥ र्भ्र्स्_२,३।५५ ॥

यथा वा–
भीमस्य चेदीश-वधं विधित्सो
रेजे ऽश्रु-विस्रावि रुषोपरक्तम् ।
उद्यन्-मुखं वारि-कणावकीर्णं
सान्ध्य-त्विषा ग्रस्तम् इवेन्दु-बिम्बम् ॥ र्भ्र्स्_२,३।५६ ॥

विषादेन, यथा श्री-दशमे (१०।६०।२३)–
पदा सुजातेन नखारुण-श्रिया
भुवं लिखन्त्य् अश्रुभिर् अञ्जनासितैः ।
आसिञ्चती कुङ्कुम-रूषितौ स्तनौ
तस्थाव् अधो-मुख्य् अतिदुःख-रुद्ध-वाक् ॥ र्भ्र्स्_२,३।५७ ॥

अथ प्रलयः–
प्रलयः सुख-दुःखाभ्यां चेष्टा-ज्ञान-निराकृतिः ।
अत्रानुभावाः कथिता मही-निपतनादयः ॥ र्भ्र्स्_२,३।५८ ॥

तत्र सुखेन, यथा–
मिलन्तं हरिम् आलोक्य लता-पुञ्जाद् अतर्कितम् ।
ज्ञप्ति-शून्य-मना रेजे निश्चलाङ्गी व्रजाङ्गना ॥ र्भ्र्स्_२,३।५९ ॥

दुःखेन, यथा श्री-दशमे (१०।३९।१५)–
अन्याश् च तद्-अनुध्यान-निवृत्ताशेष-वृत्तयः ।
नाभ्यजानन् इमं लोकम् आत्म-लोकं गता इव ॥ र्भ्र्स्_२,३।६० ॥

सर्वे हि सत्त्व-मूलत्वाद् भावा यद्यपि सात्त्विकाः ।
तथाप्य् अमीषां सत्त्वैक-मूलत्वात् सात्त्विक-प्रथा ॥ र्भ्र्स्_२,३।६१ ॥
सत्त्वस्य तारतम्यात् प्राण-तनु-क्षोभ-तारतम्यं स्यात् ।
तत एव तारतम्यं सर्वेषां सात्त्विकानां स्यात् ॥ र्भ्र्स्_२,३।६२ ॥
धूमायितास् ते ज्वलिता दीप्ता उद्दीप्त-सञ्ज्ञिताः ।
वृद्धिं यथोत्तरं यान्तः सात्त्विकाः स्युश् चतुर्-विधाः ॥ र्भ्र्स्_२,३।६३ ॥
सा भूरि-काल-व्यापित्वं बह्व्-अङ्ग-व्यापिताऽपि च ।
स्वरूपेण तथोत्कर्ष इति वृद्धिस् त्रिधा भवेत् ॥ र्भ्र्स्_२,३।६४ ॥
तत्र नेत्राम्बु-वैस्वर्य-वर्जानाम् एव युज्यते ।
बह्व्-अङ्ग-व्यापितामीषां तयोः कापि विशिष्टता ॥ र्भ्र्स्_२,३।६५ ॥
तत्राश्रूणां दृग्-औच्छून्य-कारित्वम् अवदातता ।
तथा तारातिवैचित्री-वैलक्षण्य-विधायिता ।
वैस्वर्ण्यस्य तु भिन्नत्वे कौण्ठ्य-व्याकुलतादयः ॥ र्भ्र्स्_२,३।६६ ॥
भिन्नत्वं स्थान-विभ्रंशः कौण्ठ्यं स्यात् सन्न-कण्ठता ।
व्याकुलत्वं तु नानोच्च-नीच-गुप्त-विलुप्तता ॥ र्भ्र्स्_२,३।६७ ॥
प्रायो धूमायिता एव रुक्षास् तिष्ठन्ति सात्त्विकाः ।
स्निग्धास् तु प्रायशः सर्वे चतुर्धैव भवन्त्य् अमी ॥ र्भ्र्स्_२,३।६८ ॥
महोत्सवादि-वृत्तेषु सद्-गोष्ठी-ताण्डवादिषु ।
ज्वलन्त्य् उल्लासिनः क्वापि ते रुक्षा अपि कस्यचित् ॥ र्भ्र्स्_२,३।६९ ॥
सर्वानन्द-चमत्कार-हेतुर् भावो वरो रतिः ।
एते हि तद्-विनाभावान् न चमत्कारिताश्रयाः ॥ र्भ्र्स्_२,३।७० ॥

तत्र धूमायिताः–
अद्वितीया अमी भावा अथवा स-द्वितीयकाः ।
ईषद्-व्यक्ता अपह्नोतुं शक्या धूमायिता मताः ॥ र्भ्र्स्_२,३।७१ ॥

यथा–
आकर्णयन्न् अघहराम् अघ-वैरि-कीर्तिं
पक्ष्माग्र-मिश्र-विरलाश्रुर् अभूत् पुरोधाः ।
यष्टा दरोच्छ्वसित-लोम-कपोलम् ईषत्-
प्रस्विन्न-नासिकम् उवाह मुखारविन्दम् ॥ र्भ्र्स्_२,३।७२ ॥

अथ ज्वलिताः–
ते द्वौ त्रयो वा युगपद् यान्तः सुप्रकटां दशाम् ।
शक्याः कृच्छ्रेण निह्नोतुं ज्वलिता इति कीर्तिताः ॥ र्भ्र्स्_२,३।७३ ॥

यथा–
न गुञ्जाम् आदातुं प्रभवति करः कम्प-तरलो
दृशौ सास्रे पिञ्छं न परिचिनुतं सत्वर-कृति ।
क्षमाव् ऊरू स्तब्धौ पदम् अपि न गन्तुं तव सखे
वनाद् वंशी-ध्वाने परिसरम् अवाप्ते श्रवणयोः ॥ र्भ्र्स्_२,३।७४ ॥

यथा वा–
निरुद्धं बाष्पाम्भः कथम् अपि मया गद्गद-गिरो
ह्रिया सद्यो गूढाः सखि विघटितो वेपथुर् अपि ।
गिरि-द्रोण्यां वेणौ ध्वनति निपुणैर् इङ्गित-मये
तथाप्य् ऊहाञ्चक्रे मम मनसि रागः परिजनैः ॥ र्भ्र्स्_२,३।७५ ॥

अथ दीप्ताः–
प्रौढां त्रि-चतुरा व्यक्तिं पञ्च वा युगपद्-गताः ।
संवरीतुम् अशक्यास् ते दीप्ता धीरैर् उदाहृताः ॥ र्भ्र्स्_२,३।७६ ॥

यथा–
न शक्तिम् उपवीणने चिरम् अधत्त कम्पाकुलो
न गद्गद-निरुद्ध-वाक् प्रभुर् अभूद् उपश्लोकने ।
क्षमो ऽजनि न वीक्षणे विगलद्-अश्रु-पुरः पुरो
मधु-द्विषि परिस्फुरत्य् अवशम्-मूर्तिर् आसीन् मुनिः ॥ र्भ्र्स्_२,३।७७ ॥

यथा वा–
किम् उन्मीलत्य् अस्रे कुसुमज-रजो गञ्जसि मुधा
स-रोमाञ्चे कम्पे हिमम् अनिलम् आक्रोशसि कुतः ।
किम् ऊरु-स्तम्भे वा वन-विहरणं द्वेक्षि सखि ते
निराबाधा राधे वदति मदनाधिं स्वर-भिदा ॥ र्भ्र्स्_२,३।७८ ॥

अथ उद्दीप्ताः–
एकदा व्यक्तिम् आपन्नाः पञ्च-षाः सर्व एव वा ।
आरूढा परमोत्कर्षम् उद्दीप्ता इति कीर्तिताः ॥ र्भ्र्स्_२,३।७९ ॥

यथा–
अद्य स्विद्यति वेपते पुलकिभिर् निस्पन्दताम् अङ्गकैर्
धत्ते काकुभिर् आकुलं विलपति म्लायत्य् अनल्पोष्मभिः ।
स्तिम्यत्य् अम्बुभिर् अम्बक-स्तवकितैः पीताम्बरोड्डामरं
सद्यस् तद्-विरहेण मुह्यति मुहुर् गोष्ठाधिवासी जनः ॥ र्भ्र्स्_२,३।८० ॥

उद्दीप्ता एव सूद्दिप्ता महा-भावे भवन्त्य् अमी ।
सर्व एव परां कोटिं सात्त्विका यत्र बिभ्रति ॥ र्भ्र्स्_२,३।८१ ॥

किं च–
अथात्र सात्त्विकाभासा विलिख्यन्ते चतुर्-विधाः ॥ र्भ्र्स्_२,३।८२ ॥
रत्य्-आभास-भवास् ते तु सत्त्वाभास-भवास् तथा ।
निःसत्त्वाश् च प्रतीपाश् च यथा-पूर्वम् अमी वराः ॥ र्भ्र्स्_२,३।८३ ॥

तत्र आद्याः–
मुमुक्षु-प्रमुखेष्व् आद्या रत्य्-आभासात् पुरोदितात् ॥ र्भ्र्स्_२,३।८४ ॥

यथा–
वाराणसी-निवासी कश्चिद् अयं व्याहरन् हरेश् चरितम् ।
यति-गोष्ठ्याम् उत्पुलकः सिञ्चति गण्ड-द्वयीम् अस्रैः ॥ र्भ्र्स्_२,३।८५ ॥

अथ सत्त्वाभास-भवाः–
मुद्-विस्मयादेर् आभासः प्रोद्यन् जात्या श्लथे हृदि ।
सत्त्वाभास इति प्रोक्तः सत्त्वाभास-भवास् ततः ॥ र्भ्र्स्_२,३।८६ ॥

यथा–
जरन्-मीमांसकस्यापि शृण्वतः कृष्ण-विभ्रमम् ।
हृष्टायमान-मनसो बभूवोत्पुलकं वपुः ॥ र्भ्र्स्_२,३।८७ ॥

यथा वा–
मुकुन्द-चरितामृत-प्रसर-वर्षिणस् ते मया
कथं कथन-चातुरी-मधुरिमा गुरुर् वर्ण्यताम् ।
मुहूर्तम् अतद्-अर्थिनो ऽपि विषयिणो ऽपि यस्याननान्
निशम्य विजयं प्रभोर् दधति बाष्प-धाराम् अमी ॥ र्भ्र्स्_२,३।८८ ॥

अथ निःसत्त्वाः–
निसर्ग-पिच्छिल-स्वान्ते तद्-अभ्यास-परे ऽपि च ।
सत्त्वाभासं विनापि स्युः क्वाप्य् अश्रु-पुलकादयः ॥ र्भ्र्स्_२,३।८९ ॥

यथा–
निशमयतो हरि-चरितं न हि सुख-दुःखादयो ऽस्य हृदि भावाः ।
अनभिनिवेशाज् जाता कथम् अस्रवद् अस्रम् अश्रान्तम् ॥ र्भ्र्स्_२,३।९० ॥

प्रकृत्या शिथिलं येषां मनः पिच्छिलम् एव वा ।
तेष्व् एव सात्त्विकाभासः प्रायः संसदि जायते ॥ र्भ्र्स्_२,३।९१ ॥

अथ प्रतीपाः–
हिताद् अन्यस्य कृष्णस्य प्रतीपाः क्रुद्-भयादिभिः ॥ र्भ्र्स्_२,३।९२ ॥

तत्र क्रुधा, यथा हरि-वंशे (२।३०।६३) {*च्रितिचल् एदितिओन्, ७६।१६}–
तस्य प्रस्फुरितौष्ठस्य रक्ताधर-तटस्य च ।
वक्त्रं कंसस्य रोषेण रक्त-सूर्यायते तदा ॥ र्भ्र्स्_२,३।९३ ॥

भयेन, यथा–
म्लानाननः कृष्णम् अवेक्ष्य रङ्गे
सिष्वेद मल्लस् त्व् अधि-भाल-शुक्ति ।
मुक्ति-श्रियां सुष्ठु पुरो मिलन्त्याम्
अत्यादरात् पाद्यम् इवाजहार ॥ र्भ्र्स्_२,३।९४ ॥

यथा वा–
प्रवाच्यमाने पुरतः पुराणे
निशम्य कंसस्य भयातिरेकम् ।
परिप्लवान्तःकरणः समन्तात्
परिम्लान-मुखस् तदासीत् ॥ र्भ्र्स्_२,३।९५ ॥
नास्त्य् अर्थः सात्त्विकाभास-कथने को ऽपि यद्यपि ।
सात्त्विकानां विवेकाय दिक् तथापि प्रदर्शिता ॥ र्भ्र्स्_२,३।९६ ॥

इति श्री-श्री-भक्ति-रसामृत-सिन्धौ दक्षिण-विभागे
भक्ति-रस-सामान्य-निरूपणे सात्त्विक-लहरी तृतीया ।

---

[२।४]

व्यभिचार्याख्या

चतुर्थ-लहरी

अथोच्यन्ते त्रयस्-त्रिंशद्-भावा ये व्यभिचारिणः ।
विशेषेणाभिमुख्येन चरन्ति स्थायिनं प्रति ॥ र्भ्र्स्_२,४।१ ॥
वाग्-अङ्ग-सत्त्व-सूच्या ज्ञेयास् ते व्यभिचारिणः ।
सञ्चारयन्ति भावस्य गतिं सञ्चारिणो ऽपि ॥ र्भ्र्स्_२,४।२ ॥
उन्मज्जन्ति निमज्जन्ति स्थायिन्य् अमृत-वारिधौ ।
ऊर्मिवद् वर्धयन्त्य् एनं यान्ति तद्-रूपतां च ते ॥ र्भ्र्स्_२,४।३ ॥
निर्वेदो ऽथ विषादो दैन्यं ग्लानि-श्रमौ च मद-गर्वौ ।
शङ्का-त्रासावेगा उन्मादापस्मृती तथा व्याधिः ॥ र्भ्र्स्_२,४।४ ॥
मोहो मृतिर् आलस्यं जाड्यं व्रीडावहित्था च ।
स्मृतिर् अथ वितर्क-चिन्ता-मति-धृतयो हर्ष उत्सुकत्वं च ॥ र्भ्र्स्_२,४।५ ॥
औग्र्यम् अर्षासूयाश् चापल्यं चैव निद्रा च ।
सुप्तिर् बोध इतीमे भावा व्यभिचारिणः समाख्याताः ॥ र्भ्र्स्_२,४।६ ॥

तत्र (१) निर्वेदः–
महार्ति-विप्रयोगेर्ष्या-सद्-विवेकादि-कल्पितम् ।
स्वावमाननम् एवात्र निर्वेद इति कथ्यते ।
अत्र चिन्ताश्रु-वैवर्ण्य-दैन्य-निःश्वसितादयः ॥ र्भ्र्स्_२,४।७ ॥

तत्र महार्त्या, यथा–
हन्त देह-हतकैः किम् अमीभिः
पालितैर् विफल-पुण्य-फलैर् नः ।
एहि कालिय-ह्रदे विष-वह्नौ
स्वं कुटुम्बिनि हठाज् जुहवाम ॥ र्भ्र्स्_२,४।८ ॥

विप्रयोगेण, यथा–
असङ्गमान् माधव-माधुरीणाम्
अपुष्पिते नीरसतां प्रयाते ।
वृन्दावने शीर्यति हा कुतो ऽसौ
प्राणित्य् अपुण्यः सुबलो द्विरेफः ॥ र्भ्र्स्_२,४।९ ॥

यथा वा, दान-केलि-कौमुद्याम् (२०)–
भवतु माधव-जल्पम् अशृण्वतोः
श्रवणयोर् अलम् अश्रवणिर् मम ।
तम् अविलोकयतोर् अविलोचनिः
सखि विलोचनयोश् च किलानयोः ॥ र्भ्र्स्_२,४।१० ॥

ईर्ष्यया, यथा हरि-वंशे (२।६७।११) {*इन् च्रितिचल् एदितिओन्, अप्पेन्दिx २९।} सत्यादेवी-वाक्यम्–
स्तोतव्या यदि तावत् सा नारदेन तवाग्रतः ।
दुर्भगो ऽयं जनस् तत्र किम् अर्थम् अनुशब्दितः ॥ र्भ्र्स्_२,४।११ ॥

सद्-विवेकेन, यथा श्री-दशमे (१०।५१।४७)–
ममैष कालो ऽजित निष्फलो गतो
राज्य-श्रियोन्नद्ध-मदस्य भूपतेः ।
मर्त्यात्म-बुद्धेः सुत-दार-कोष-भूष्व्
आसज्जमानस्य दुरन्त-चिन्तया ॥ र्भ्र्स्_२,४।१२ ॥

अमङ्गलम् अपि प्रोच्य निर्वेदं प्रथमं मुनिः ।
मेने ऽमुं स्थायिनं शान्त इति जल्पन्ति केचन ॥ र्भ्र्स्_२,४।१३ ॥

अथ (२) विषादः–
इष्टानवाप्ति-प्रारब्ध-कार्यासिद्धि-विपत्तितः ।
अपराधादितो ऽपि स्याद् अनुतापो विषण्णता ॥ र्भ्र्स्_२,४।१४ ॥
अत्रोपाय-सहायानुसन्धिश् चिन्ता च रोदनम् ।
विलाप-श्वास-वैवर्ण्य-मुख-शोषादयो ऽपि च ॥ र्भ्र्स्_२,४।१५ ॥

तत्र इष्टानवाप्तितो, यथा–
जरां याता मूर्तिर् मम विवशतां वाग् अपि गता
मनो-वृत्तिश् चेयं स्मृति-विधुरता-पद्धतिम् अगात् ।
अघ-ध्वंसिन् दूरे वसतु भवद्-आलोकन-शशी
मया हन्त प्राप्तो न भजन-रुचेर् अप्य् अवसरः ॥ र्भ्र्स्_२,४।१६ ॥
प्रारब्ध-कार्यासिद्धेः, यथा–
स्वप्ने मयाद्य कुसुमानि किलाहृतानि
यत्नेन तैर् विरचिता वन-मालिका च ।
यावन् मुकुन्द-हृदि हन्त निधीयते सा
हा तावद् एव तरसा विरराम निद्रा ॥ र्भ्र्स्_२,४।१७ ॥

विपत्तितेः, यथा–
कथम् अनायि पुरे मयका सुतः
कथम् असौ न निगृह्य गृहे धृतः ।
अमुम् अहो बत दन्ति-विधुन्तुदो
विधुरितं विधुम् अत्र विधित्सति ॥ र्भ्र्स्_२,४।१८ ॥

अपराधात्, यथा श्री-दशमे (१०।१४।९)–
पश्येश मे ऽनार्यम् अनन्त आद्ये
परात्मनि त्वय्य् अपि मायि-मायिनि
मायां वितत्येक्षितुम् आत्म-वैभवं
ह्य् अहं कियान् ऐच्छम् इवार्चिर् अग्नौ ॥ र्भ्र्स्_२,४।१९ ॥

यथा वा–
स्यमन्तकम् अहं हृत्वा गतो घोरास्यम् अन्तकम् ।
करवै तरणीं कां वा क्षिप्तो वैतरणीयम् अनु ॥ र्भ्र्स्_२,४।२० ॥

अथ (३) दैन्यम्–
दुःख-त्रासापराधाद्यैर् अनौर्जित्यं तु दीनता ।
चाटु-कृन्-मान्द्य-मालिन्य-चिन्ताङ्ग-जडिमादि-कृत् ॥ र्भ्र्स्_२,४।२१ ॥

तत्र दुःखेन, यथा श्री-दशमे (१०।५१।५७)–
चिरम् इह वृजिनार्तस् तप्यमानो ऽनुतापैर्
अवितृष-षड-मित्रो लब्ध-शान्तिः कथङ्चित् ।
शरणद समुपेतस् त्वत्-पदाब्जं परात्मन्न्
अभयम् ऋतम् अशोकं पाहि मापन्नम् ईश ॥ र्भ्र्स्_२,४।२२ ॥

त्रासेन, यथा प्रथमे (१।८।१०) –
अभिद्रवति माम् ईश शरस् तप्तायसो विभो ।
कामं दहतु मां नाथ मा मे गर्भो निपात्यताम् ॥ र्भ्र्स्_२,४।२३ ॥

अपराधेन, यथा श्री-दशमे (१०।१४।१०) –
अतः क्षमस्वाच्युत मे रजो-भुवो
ह्य् अजानतस् त्वत्-पृथगीश-मानिनः
अजावलेपान्धतमो ऽन्धचक्षुष
एषो ऽनुकम्प्यो मयि नाथवान् इति ॥ र्भ्र्स्_२,४।२४ ॥

आद्य-शब्देन लज्जयापि, यथा तत्रैव (१०।२२।१४)–
माऽनयं भोः कृथास् त्वां तु नन्द-गोप-सुतं प्रियम् ।
जानीमो ऽङ्ग व्रज-श्लाघ्यं देहि वासांसि वेपिताः ॥ र्भ्र्स्_२,४।२५ ॥

अथ (४) म्लानिः–
ओजः सोमात्मकं देहे बल-पुष्टि-कृद् अस्य तु ।
क्षयाच्छम् आधि-रत्य्-आद्यैर् ग्लानिर् निष्प्राणता मता ।
कम्पाङ्ग-जाड्य-वैवर्ण्य-कार्श्य-दृग्-भ्रमणादि-कृत् ॥ र्भ्र्स्_२,४।२६ ॥

तत्र श्रमेण, यथा–
आघूर्णन्-मणि-वलयोज्ज्वल-प्रकोष्ठा
गोष्ठान्तर्-मधुरिपु-कीर्ति-नर्तितौष्ठी ।
लोलाक्षी दधि-कलसं विलोडयन्ती
कृष्णाय क्लम-भर-निःस्पृहा बभूव ॥ र्भ्र्स्_२,४।२७ ॥

यथा वा–
गुम्फितुं निरुपमां वन-स्रजं
चारु पुष्प-पटलं विचिन्वती ।
दुर्गमे क्लम-भरातिदुर्बला
कानने क्षणम् अभून् मृगेक्षणा ॥ र्भ्र्स्_२,४।२८ ॥

आधिना, यथा–
सा रस-व्यतिकरेण विहीना
क्षीण-जीवनतयोच्चल-हंसा ।
माधवाद्य विरहेण तवाम्बा
शुष्यति स्म सरसी शुचिनेव ॥ र्भ्र्स्_२,४।२९ ॥

रत्या, यथा रस-सुधाकरे (२।१३फ़्)–
अति-प्रयत्नेन रतान्त-तान्ता
कृष्णेन तल्पावरोपिता सा ।
आलम्ब्य तस्यैव करं करेण
ज्योत्स्ना-कृतानन्दम् अलिन्दम् आप ॥ र्भ्र्स्_२,४।३० ॥

अथ (५) श्रमः–
अध्व-नृत्य-रताद्य्-उत्थः खेदः श्रम इतीर्यते ।
निद्रा-स्वेदाङ्ग-सम्मर्द-जृम्भाश्वासादि-भाग् असौ ॥ र्भ्र्स्_२,४।३१ ॥

अथ अध्वनो, यथा–
कृतागसं पुत्रम् अनुव्रजन्ती
व्रजाजिरान्तर् व्रज-राज-राज्ञी ।
परिस्खलत्-कुन्तल-बन्धनेयं
बभूव घर्माम्बु-करम्बिताङ्गी ॥ र्भ्र्स्_२,४।३२ ॥

नृत्यादेः, यथा–
विस्तीर्योत्तरलित-हारम् अङ्ग-हारं
सङ्गीतोन्मुख-मुखरैर् वृतः सुहृद्भिः ।
अस्विद्यद् विरचित-नन्द-सूनुर् वा
कुर्वाणस् तट-भुवि ताण्डवानि रामः ॥ र्भ्र्स्_२,४।३३ ॥

रताद्, यथा श्री-दशमे (१०।३३।२०)–
तासाम् अतिविहारेण श्रान्तानां वदनानि सः ।
प्रामृजत् करुणः प्रेम्णा शन्तमेनाङ्ग पाणिना ॥ र्भ्र्स्_२,४।३४ ॥

अथ (६) मदः–
विवेक-हर उल्लासो मदः स द्वि-विधो मतः ।
मधु-पान-भवो ऽनङ्ग-विक्रिया-भर-जो ऽपि च ।
गत्य्-अङ्ग-वाणी-स्खलन-दृग्-घूर्णा-रक्तिमादि-कृत् ॥ र्भ्र्स्_२,४।३५ ॥

तत्र मधु-पान-भवो, यथा ललित-माधवे (५।४१)–
बिले क्व नु विलिल्यिरे नृप-पिपीलिकाः पीडिताः
पिनस्मि जगद्-अण्डकं ननु हरिः क्रुधं धास्यति ।
शची-गृह-कुरङ्ग रे हससि किं त्वम् इत्य् उन्नदन्न्
उदेति मद-डम्बर-स्खलित-चूडम् अग्रे हली ॥ र्भ्र्स्_२,४।३६ ॥

यथा वा प्राचाम् {*पुरुषोत्तम-देवस्य। स्र्क् १२७, स्क्म् २३८।}–
भ-भ-भ्रमति मेदिनी ल-ल-लन्दते चन्द्रमाः
कृ-कृष्ण ववद द्रुतं ह-ह-हसन्ति किं वृष्णयः ।
सिसीधु मु-मु-मुञ्च मे प-प-प-पान-पात्रे स्थितः
मद-स्खलितम् आलपन् हल-धरः श्रियः वः क्रियात् ॥ र्भ्र्स्_२,४।३७ ॥

उत्तमस् तु मदाच् छेते मध्यो हसति पायति ।
कनिष्ठः क्रोशति स्वैरं पुरुषं वक्ति रोदिति ॥ र्भ्र्स्_२,४।३८ ॥
मदो ऽपि त्रि-विधः प्रोक्तस् तरुणादि-प्रभेदतः ।
अत्र नात्युपयोगित्वाद् विस्तार्य न हि वर्णितः ॥ र्भ्र्स्_२,४।३९ ॥

अनङ्ग-विक्रिया-भरजो, यथा–
व्रजपति-सुतम् अग्रे विक्ष्य भुग्नीभवद्-भ्रूर्
भ्रमति हसति रोदित्य् आस्यम् अन्तर्दधाति ।
प्रलपति मुहुर् आलीं वन्दते पश्य वृन्दे
नव-मदन-मदान्धा हन्त गान्धर्विकेयम् ॥ र्भ्र्स्_२,४।४० ॥

अथ (७) गर्वः–
सौभाग्य-रूप-तारुण्य-गुण-सर्वोत्तमाश्रयैः ।
इष्ट-लाभादिना चान्य-हेलनं गर्व ईर्यते ॥ र्भ्र्स्_२,४।४१ ॥
अत्र सोल्लुण्ठ-वचनं लीलानुत्तर-दायिता ।
स्वाङ्गेक्षा निह्नवो ऽन्यस्य वचनाश्रवणादयः ॥ र्भ्र्स्_२,४।४२ ॥

तत्र सौभाग्येन, यथा श्री-कृष्ण-कर्णामृते (३।९३)–
हस्तम् उत्क्षिप्य यातो ऽसि बलात् कृष्ण किम् अद्भुतम् ।
हृदयाद् यदि निर्यासि पौरुषं गणयामि ते ॥ र्भ्र्स्_२,४।४३ ॥

रूप-तारुण्येन, यथा–
यस्याः स्वभाव-मधुरां परिषेव्य मूर्तिं
धन्या बभूव नितराम् अपि यौवन-श्रीः ।
सेयं त्वयि व्रज-वधू-शत-भुक्त-मुक्ते
दृक्-पातम् आचरतु कृष्ण कथं सखी मे ॥ र्भ्र्स्_२,४।४४ ॥

गुणेन, यथा–
गुम्फन्तु गोपाः कुसुमैः सुगन्धिभिर्
दामानि कामं धृत-रामणीयकैः ।
निधास्यते किन्तु स-तृष्णम् अग्रतः
कृष्णो मदीयां हृदि विस्मितः स्रजम् ॥ र्भ्र्स्_२,४।४५ ॥

सर्वोत्तमाश्रयेण, यथा श्री-दशमे (१०।२।३३)
तथा न ते माधव तावकाः क्वचिद्
भ्रश्यन्ति मार्गात् त्वयि बद्ध-सौहृदाः
त्वयाभिगुप्ता विचरन्ति निर्भया
विनायकानीकप-मूर्धसु प्रभो ॥ र्भ्र्स्_२,४।४६ ॥

इष्ट-लाभेन, यथा–
वृन्दावनेन्द्र भवतः परमं प्रसादम्
आसाद्य नन्दित-मतिर् मुहुर् उद्धतो ऽस्मि ।
आशंसते मुनि-मनोरथ-वृत्ति-मृग्यां
वैकुण्ठ-नाथ-करुणाम् अपि नाद्य चेतः ॥ र्भ्र्स्_२,४।४७ ॥

अथ (८) शङ्का–
स्वीय-चौर्यापराधादेः पर-क्रौर्यादितस् तथा ।
स्वानिष्टोत्प्रेक्षणं यत् तु सा शङ्केत्य् अभिधीयते ।
अत्रास्य-शोष-वैवर्ण्य-दिक्-प्रेक्षा-लीनतादयः ॥ र्भ्र्स्_२,४।४८ ॥

तत्र चौर्याद्, यथा–
स-तर्णकं डिम्भ-कदम्बकं हरन्
स-दम्भम् अम्भोरुह-सम्भवस् तदा ।
तिरोभविष्यन् हरितश् चलेक्षणैर्
अष्टाभिर् अष्टौ हरितः समीक्षते ॥ र्भ्र्स्_२,४।४९ ॥

यथा वा–
स्यमन्तकं हन्त वमन्तम् अर्थं
निह्नुत्य दूरे यद् अहं प्रयातः ।
अवद्यम् अद्यापि तद् एव कर्म
शर्माणि चित्ते मम निर्भिनत्ति ॥ र्भ्र्स्_२,४।५० ॥

अपराधाद्, यथा–
तद्-अवधि मलिनो ऽसि नन्द-गोष्ठे
यद्-अवधि वृष्टिम् अचीकरः शचीश ।
शृणु हितम् अभितः प्रपद्य कृष्णं
श्रियम् अविशङ्कम् अलङ्कुरु त्वम् ऐन्द्रीम् ॥ र्भ्र्स्_२,४।५१ ॥

पर-क्रौर्येण, यथा पद्यावल्याम् (३३१)–
प्रथयति न तथा ममार्तिम् उच्चैः
सहचरि वल्लव-चन्द्र-विप्रयोगः ।
कटुभिर् असुर-मण्डलैः परीते
दनुजपतेर् नगरे यथास्य वासः ॥ र्भ्र्स्_२,४।५२ ॥

शङ्का तु प्रवर-स्त्रीणां भीरुत्वाद् भय-कृद् भवेत् ॥ र्भ्र्स्_२,४।५३ ॥

अथ (९) त्रासः–
त्रासः क्षोभो हृदि तडिद्-घोर-सत्त्वोग्र-निस्वनैः ।
पार्श्वस्थालम्ब-रोमाञ्च-कम्प-स्तम्भ-भ्रमादि-कृत् ॥ र्भ्र्स्_२,४।५४ ॥

तत्र तडिता, यथा–
बाढं निविडया सद्यस् तडिता ताडितेक्षणः ।
रक्ष कृष्णेति चुक्रोश को ऽपि गोपी-स्तनन्धयः ॥ र्भ्र्स्_२,४।५५ ॥

घोर-सत्त्वेन, यथा–
अदूरम् आसेदुषि वल्लवाङ्गना
स्वं पुङ्गवीकृत्य सुरारि-पुङ्गवे ।
कृष्ण-भ्रमेणाशु तरङ्गद्-अङ्गिका
तमालम् आलिङ्ग्य बभूव निश्चला ॥ र्भ्र्स्_२,४।५६ ॥

उग्र-निस्वनेन, यथा–
आकर्ण्य कर्ण-पदवी-विपदं यशोदा
विस्फूर्जितं दिशि दिशि प्रकटं वृकाणाम् ।
यामान् निकाम-चतुरा चतुरः स्व-पुत्रं
सा नेत्र-चत्वर-चरं चिरम् आचचार ॥ र्भ्र्स्_२,४।५७ ॥

गात्रोत्कम्पी मनः-कम्पः सहसा त्रास उच्यते ।
पूर्वापर-विचारोत्थं भयं त्रासात् पृथग् भवेत् ॥ र्भ्र्स्_२,४।५८ ॥

अथ (१०) आवेगः–
चित्तस्य सम्भ्रमो यः स्याद् आवेगो ऽयं स चाष्टधा ।
प्रियाप्रियानल-मरुद्-वर्षोत्पात-गजारितः ॥ र्भ्र्स्_२,४।५९ ॥
प्रियोत्थे पुलकः सान्त्वं चापल्याभ्युद्गमादयः ।
अप्रियोत्थे तु भू-पात-विक्रोश-भ्रमणादयः ॥ र्भ्र्स्_२,४।६० ॥
व्यत्यस्त-गति-कम्पाक्षि-मीलनास्रादयो ऽग्निजे ।
वातजे ऽजावृति-क्षिप्र-गति-दृङ्-मार्जनादयः ॥ र्भ्र्स्_२,४।६१ ॥
वृष्टिजो धावन-च्छत्र-गात्र-सङ्कोचनादि-कृत् ।
औत्पाते मुख-वैवर्ण्य-विस्मयो ऽकण्ठितादयः ॥ र्भ्र्स्_२,४।६२ ॥
गाजे पलायनोत्कम्प-त्रास-पृष्ठेक्षणादयः ।
अरिजो वर्म-शस्त्रादि-ग्रहापसरणादिकृत् ॥ र्भ्र्स्_२,४।६३ ॥

अत्र प्रिय-दर्शनजो, यथा–
प्रेक्ष्य वृन्दावनात् पुत्रम् आयान्तं प्रस्नुत-स्तनी ।
सङ्कुला पुलकैर् आसीद् आकुला गोकुलेश्वरी ॥ र्भ्र्स्_२,४।६४ ॥
प्रिय-श्रवणजो, यथा श्री-दशमे (१०।२३।१८)–
श्रुत्वाच्युतम् उपायातं नित्यं तद्-दर्शनोत्सुकाः ।
तत्-कथाक्षिप्त-मनसो बभूवुर् जात-सम्भ्रमाः ॥ र्भ्र्स्_२,४।६५ ॥

अप्रिय-दर्शनजो, यथा–
किम् इदं किम् इदं किम् एतद् उच्चैर्
इति घोर-ध्वनि-घूर्णिता लपन्ती ।
निशि वक्षति वीक्ष्य पूतनायास्
तनयं भ्राम्यति सम्भ्रमाद् यशोदा ॥ र्भ्र्स्_२,४।६६ ॥

अप्रिय-श्रवणजो, यथा–
निशम्य पुत्रं क्रटतोस् तटान्ते
महीजयोर् मध्यगम् ऊर्ध्व-नेत्रा ।
आभीर-राज्ञी हृदि सम्भ्रमेण
बिद्धा विधेयं न विदाञ्चकार ॥ र्भ्र्स्_२,४।६७ ॥

अग्निजो, यथा–
धीर् व्यग्राजनि नः समस्त-सुहृदां तां प्राण-रक्षा-मणिं
गव्या गौरवतः समीक्ष्य निविडे तिष्ठन्तम् अन्तर्-वने ।
वह्निः पश्य शिखण्ड-शेखर खरं मुञ्चन्न् अखण्ड-ध्वनिं
दीर्घाभिः सुर-दीर्घिकाम्बु-लहरीम् अर्चिभिर् आचामति ॥ र्भ्र्स्_२,४।६८ ॥

वातजो, यथा–
पांशु-प्रारब्ध-केतौ बृहद्-अटवि-कुटोन्माथि-शौटीर्य-पुञ्जे
भाण्डीरोद्दण्ड-शाखा-भुज-ततिषु गते ताण्डवाचार्य-चर्याम् ।
वात-व्राते करीषङ्-कषतर-शिखरे शार्करे झात्करिष्णौ
क्षौण्याम् अप्रेक्ष्य पुत्रं व्रजपति-गृहिणी पश्य सम्बम्भ्रमीति ॥ र्भ्र्स्_२,४।६९ ॥

वर्षजो, यथा श्री-दशमे (१०।२५।११)–
अत्यासारातिवातेन पशवो जात-वेपनाः ।
गोपा गोप्यश् च शीतार्ता गोविन्दं शरणं ययुः ॥ र्भ्र्स्_२,४।७० ॥

यथा वा–
समम् उरु-करकाभिर् दन्ति-शुण्डा-सपिण्डाः
प्रतिदिशम् इह गोष्ठे वृष्टि-धाराः पतन्ति ।
अजनिषत युवानो ऽप्य् आकुलास् त्वं तु बालः
स्फुटम् असि तद्-अगारान् मा स्म भूर् निर्यियासुः ॥ र्भ्र्स्_२,४।७१ ॥

उत्पातजो, यथा–
क्षितिर् अतिविपुला टलत्य् अकस्माद्
उपरि घुरन्ति च हन्त घोरम् उल्काः ।
मम शिशुर् अहि-दूषितार्क-पुत्री-
तटम् अटतीत्य् अधुना किम् अत्र कुर्याम् ॥ र्भ्र्स्_२,४।७२ ॥

गाजो, यथा–
अपसरापसर त्वरया गुरुर्
मुदिर-सुन्दर हे पुरतः करी ।
म्रदिम-वीक्षणतस् तव नश् चलं
हृदयम् आविजते पुर-योषिताम् ॥ र्भ्र्स्_२,४।७३ ॥

गजेन दुष्ट-सत्त्वो ऽन्यः पश्व्-आदिर् उपलक्ष्यते ॥ र्भ्र्स्_२,४।७४ ॥

यथा वा–
चण्डांशोस् तुरगान् सटाग्र-नटनैर् आहत्य विद्रावयन्
द्राग् अन्धङ्करणः सुरेन्द्र-सुदृशां गोष्ठोद्धूतैः पांशुभिः ।
प्रत्यासीदतु मत्-पुरः सुर-रिपुर् गर्वान्धम् अर्वाकृतिर्
द्रगिष्ठे मुहुर् अत्र जाग्रति भुजे व्यग्रासि मातः कथम् ॥ र्भ्र्स्_२,४।७५ ॥

अरिजो, यथा ललित-माधवे (२।२९)–
स्थूलस् ताल-भुजान् नतिर् गिरितटी-वक्षाः क्व यक्षाधमः
क्वायं बाल-तमाल-कन्दल-मृदुः कन्दर्प-कान्तः शिशुः ।
नास्त्य् अन्यः सह-कारिता-पटुर् इह प्राणी न जानीमहे
हा गोष्ठेश्वरि कीदृग् अद्य तपसां पाकस् तवोन्मीलति ॥ र्भ्र्स्_२,४।७६ ॥

यथा वा तत्रैव (५।३०)–
सप्तिः सप्ती रथ इह रथः कुञ्जरो मे
तूणस् तूणो धनुर् उत धनुर् भोः कृपाणी कृपाणी ।
का भीः का भीर् अयम् अयम् अहं हा त्वरध्वं त्वरध्वं
राज्ञः पुत्री बत हृत-हृता कामिना वल्लवेन ॥ र्भ्र्स्_२,४।७७ ॥

आवेगाभास एवायं पराश्रयतापि चेत् ।
नायकोत्कर्ष-बोधाय तथाप्य् अत्र निदर्शितः ॥ र्भ्र्स्_२,४।७८ ॥

अथ (११) उन्मादः–
उन्मादो हृद्-भ्रमः प्रौढानन्दापद्-विरहादिजः ॥ र्भ्र्स्_२,४।७९ ॥
अत्राट्ट-हासो नटनं सङ्गीतं व्यर्थ-चेष्टितम् ।
प्रलाप-धावन-क्रोश-विपरीत-क्रियादयः ॥ र्भ्र्स्_२,४।८० ॥

तत्र प्रौढानन्दाद्, यथा कर्णामृते (२।२५)–
राधा पुनातु जगद् अच्युत-दत्त-चित्ता
मन्थानकं विदधती दधि-रिक्त-पात्रे ।
यस्याः स्तन-स्तवक-चञ्चल-लोचनालिर्
देवो ऽपि रुद्ध-हृदयो धवलं दुदोह ॥ र्भ्र्स्_२,४।८१ ॥

आपदो, यथा–
पशून् अपि कृताञ्जलिर् नमति मान्त्रिका इत्य् अलं
तरून् अपि चिकित्सका इति विषौषधं पृच्छति ।
ह्रदं भुजग-भैरवं हरि हरि प्रविष्टे हरौ
व्रजेन्द्र-गृहिणी मुहुर् भ्रम-मयीम् अवस्थां गता ॥ र्भ्र्स्_२,४।८२ ॥

विरहाद्, यथा श्री-दशमे (१०।३०।४)–
गायन्त्य उच्चैर् अमुम् एव संहता
विचिक्युर् उन्मत्तकवद् वनाद् वनम् ।
पप्रच्छुर् आकाशवद् अन्तरं बहिर्
भूतेषु सन्तं पुरुषं वनस्पतीन् ॥ र्भ्र्स्_२,४।८३ ॥

उन्मादः पृथग् उक्तो ऽयं व्याधिष्व् अन्तर्भवन्न् अपि ।
यत् तत्र विप्रलम्भादौ वैचित्रीं कुरुते पराम् ॥ र्भ्र्स्_२,४।८४ ॥
अधिरूढे महा-भावे मोहनत्वम् उपागते ।
अवस्थान्तरम् आप्तो ऽसौ दिव्योन्माद इतीर्यते ॥ र्भ्र्स्_२,४।८५ ॥

अथ (१२) अपस्मारः–
दुःखोत्थ-धातु-वैषम्याद्य्-उद्भूतश् चित्त-विप्लवः ।
अपस्मारो ऽत्र पतनं धावनास्फोटन-भ्रमाः ।
कम्पः फेन-स्रुतिर् बाहु-क्षेपण-विक्रोशनादयः ॥ र्भ्र्स्_२,४।८६ ॥

यथा–
फेनायते प्रतिपदं क्षिपते भुजोर्मिम्
आघूर्णते लुठति कुजति लीयते च ।
अम्बा तवाद्य विरहे चिरम् अम्बुराज-
बेलेव वृष्णि-तिलक व्रज-राज-राज्ञी ॥ र्भ्र्स्_२,४।८७ ॥

यथा वा–
श्रुत्वा हन्त हतं त्वया यदु-कुलोत्तंसात्र कंसासुरं
दैत्यस् तस्य सुहृत्तमः परिणतिं घोरां गतः काम् अपि ।
लाला-फेन-कदम्ब-चुम्बित-मुख-प्रान्तस् तरङ्गद्-भुजो
घूर्णन्न् अर्णव-सीम्नि मण्डलतया भ्राम्यन् न विश्राम्यति ॥ र्भ्र्स्_२,४।८८ ॥

उन्मादवद् इह व्याधि-विशेषो ऽप्य् एष वर्णितः ।
परां भयानकाभासे यत् करोति चमत्कृतिम् ॥ र्भ्र्स्_२,४।८९ ॥

अथ (१३) व्याधिः–
दोषोद्रेक-वियोगाद्यैर् व्याधयो ये ज्वरादयः ।
इह तत्-प्रभवो भावो व्याधिर् इत्य् अभिधीयते ।
अत्र स्तम्भः श्लथाङ्गत्व-श्वासोत्ताप-क्लमादयः ॥ र्भ्र्स्_२,४।९० ॥

यथा–
तव चिर-विरहेण प्राप्य पीडाम् इदानीं
दधद्-उरु-जडिमानि ध्मापितान्य् अङ्गकानि ।
श्वसित-पवन-धाटी-घट्टित-घ्राण-वाटं
लुठति धरणि-पृष्ठे गोष्ठ-वाटी-कुटुम्बम् ॥ र्भ्र्स्_२,४।९१ ॥

अथ (१४) मोहः–
मोहो हृन्-मूढता हर्षाद् विश्लेषाद् भयतस् तथा ।
विषादादेश् च तत्र स्याद् देहस्य पतनं भुवि ।
शून्येन्द्रियत्वं भ्रमणं तथा निश्चेष्टता-मयः ॥ र्भ्र्स्_२,४।९२ ॥

तत्र हर्षाद्, यथा श्री-दशमे (१०।१२।४४)–
इत्थं स्म पृष्टः स तु बादरायणिस्
तत्-स्मारितानन्त-हृताखिलेन्द्रियः ।
कृच्छ्रात् पुनर् लब्ध-बहिर्-दृशिः शनैः
प्रत्याह तं भागवतोत्तमोत्तमम् ॥ र्भ्र्स्_२,४।९३ ॥

यथा वा–
निरुच्छ्वसित-रीतयो विघटिताक्षिप-क्ष्म-क्रिया
निरीह-निखिलेन्द्रियाः प्रतिनिवृत्त-चिद्-वृत्तयः ।
अवेक्ष्य कुरु-मण्डले रहसि पुण्डरीकेक्षणं
व्रजाम्बुज-दृशो ऽभजन् कनक-शालभञ्जी-श्रियम् ॥ र्भ्र्स्_२,४।९४ ॥

विश्लेषाद्, यथा हंसदूते (४)–
कदाचित् खेदाग्निं विघटयितुम् अन्तर्-गतम् असौ
सहालीभिर् लेभे तरलित-मना यामुन-तटीम् ।
चिराद् अस्याश् चित्तं परिचित-कुटीर-कलनाद्
अवस्था तस्तार स्फुटम् अथ सुषुप्तेः प्रिय-सखी ॥ र्भ्र्स्_२,४।९५ ॥

भयाद्, यथा–
मुकुन्दम् आविष्कृत-विश्व-रूपं
निरूपयन् वानर-वर्य-केतुः ।
करारविन्दात् पुरतः स्खलन्तं
न गाण्डीवं खण्डित-धीर् विवेद ॥ र्भ्र्स्_२,४।९६ ॥

विषादाद्, यथा श्री-दशमे (१०।११।४९)–
कृष्णं महा-बक-ग्रस्तं दृष्ट्वा रामादयो ऽर्भकाः ।
बभूवुर् इन्द्रियाणीव विना प्राणं विचेतसः ॥ र्भ्र्स्_२,४।९७ ॥

अस्यान्यत्रात्म-पर्यन्ते स्यात् सर्वत्रैव मूढता ।
कृष्ण-स्फूर्ति-विशेषस् तु न कदाप्य् अत्र लीयते ॥ र्भ्र्स्_२,४।९८ ॥

अथ (१५) मृतिः–
विषाद-व्याधि-सन्त्रास-सम्प्रहार-क्लमादिभिः ।
प्राण-त्यागो मृतिस् तस्याम् अव्यक्ताक्षर-भाषणम् ।
विवर्ण-गात्रता-श्वास-मान्द्य-हिक्कादयः क्रियाः ॥ र्भ्र्स्_२,४।९९ ॥

यथा–
अनुल्लास-श्वासा मुहुर् असरलोत्तानित-दृशो
विवृण्वन्तः काये किम् अपि नव-वैवर्ण्यम् अभितः ।
हरेर् नामाव्यक्तीकृतम् अलघु-हिक्का-लहरीभिः
प्रजल्पन्तः प्राणान् जहति मथुरायां सुकृतिनः ॥ र्भ्र्स्_२,४।१०० ॥

यथा वा–
विरमद्-अलघु-कण्ठोद्घोष-घुत्कार-चक्रा
क्षण-विघटित-ताम्यद्-दृष्टि-खद्योत-दीप्तिः ।
हरि-मिहिर-निपीत-प्राण-गाढान्धकारा
क्षयम् अगमद् अकस्मात् पूतना काल-रात्रिः ॥ र्भ्र्स्_२,४।१०१ ॥

प्रायो ऽत्र मरणात् पूर्वा चित्त-वृत्तिर् मृतिर् मता ।
मृतिर् अत्रानुभावः स्याद् इति केनचिद् उच्यते ।
किन्तु नायक-वीर्यार्थं शत्रौ मरणम् उच्यते ॥ र्भ्र्स्_२,४।१०२ ॥

अथ (१६) आलस्यम्–
सामर्थ्यस्यापि सद्-भावे क्रियानुन्मुखता हि या ।
तृप्ति-श्रमादि-सम्भूता तद्-आलस्यम् उदीर्यते ॥ र्भ्र्स्_२,४।१०३ ॥
अत्राङ्ग-भजो जृम्भा च क्रिया द्वेषो ऽक्षि-मर्दनम् ।
शय्यासनैक-प्रियता तन्द्रा-निद्रादयो ऽपि च ॥ र्भ्र्स्_२,४।१०४ ॥

तत्र तृप्तेर्, यथा–
विप्राणां नस् तथा तृप्तिर् आसीद् गोवर्धनोत्सवे ।
नाशीर्वादे ऽपि गोपेन्द्र यथा स्यात् प्रभविष्णुता ॥ र्भ्र्स्_२,४।१०५ ॥

श्रमाद्, यथा–
सुष्ठु निःसह-तनुः सुबलो ऽभूत्
प्रीतये मम विधाय नियुद्धम् ।
मोटयन्तम् अभितो निजम् अङ्गं
नाहवाय सहसाह्वयताम् अमुम् ॥ र्भ्र्स्_२,४।१०६ ॥

अथ (१७) जाड्यम्–
जाड्यम् अप्रतिपत्तिः स्याद् इष्टानिष्ठ-श्रुतीक्षणैः ।
विरहाद्यैश् च तन्-मोहात् पूर्वावस्थापरापि च ।
अत्रानिमिषता तूष्णीम्-भाव-विस्मरणादयः ॥ र्भ्र्स्_२,४।१०७ ॥

तत्र इष्ट-श्रुत्या, यथा श्री-दशमे (१०।२१।१३)–
गावश् च कृष्णमुख-निर्गत-वेणु-गीत-
पीयूषम् उत्तभित-कर्ण-पुटैः पिबन्त्यः ।
शावाः स्नुत-स्तन-पयः-कवलाः स्म तस्थुर्
गोविन्दम् आत्मनि दृशाश्रु-कुलाः स्पृशन्त्यः ॥ र्भ्र्स्_२,४।१०८ ॥

अनिष्ट-श्रुत्या, यथा–
आकलय्य परिवर्तित-गोत्रां
केशवस्य गिरम् अर्पित-शल्याम् ।
बिद्ध-धीर् अधिक-निर्निमिषाक्षी-
लक्ष्मणा क्षणम् अवर्तत तूष्णीम् ॥ र्भ्र्स्_२,४।१०९ ॥

इष्टेक्षणेन, यथा श्री-दशमे (१०।७१।४०)–
गोविन्दं गृहम् आनीय देव-देवेशम् आदृतः ।
पूजायां नाविदत् कृत्यं प्रमादोपहतो नृपः ॥ र्भ्र्स्_२,४।११० ॥

अनिष्टेक्षणेन, यथा तत्रैव (१०।३९।३६)–
यावद् आलक्ष्यते केतुर् यावद् रेणू रथस्य च ।
अनुप्रस्थापितात्मानो लेख्यानीवोपलक्षिताः ॥ र्भ्र्स्_२,४।१११ ॥

विरहेण, यथा–
मुकुन्द विरहेण ते विधुरिताः सखायश् चिराद्
अलङ्कृतिभिर् उज्झिता भुवि निविश्य तत्र स्थिताः ।
स्खलन्-मलिन-वाससः शवल-रुक्ष-गात्र-श्रियः
स्फुरन्ति खल-देवल-द्विज-गृहे सुरार्चा इव ॥ र्भ्र्स्_२,४।११२ ॥

अथ (१८) व्रीडा–
नवीन-सङ्गमाकार्य-स्तवावज्ञादिना कृता ।
अधृष्टता भवेद् व्रीडा तत्र मौनं विचिन्तनम् ।
अवगुण्ठन-भू-लेखौ तथाधोमुखतादयः ॥ र्भ्र्स्_२,४।११३ ॥

तत्र नवीन-सङ्गमेन, यथा पद्यावल्याम् (१९८)–
गोविन्दे स्वयम् अकरोः सरोज-नेत्रे
प्रेमान्धा वर-वपुर् अर्पणं सखि ।
कार्पण्यं न कुरु दरावलोक-दाने
विक्रीते करिणि किम् अङ्कुशे विवादः ॥ र्भ्र्स्_२,४।११४ ॥

अकार्येण, यथा–
त्वम् अवाग् इह मा शिरः कृथा
वदनं च त्रपया शची-पते ।
नय कल्प-तरुं न चेच् छचीं
कथम् अग्रे मुखम् ईक्षयिष्यसि ॥ र्भ्र्स्_२,४।११५ ॥

स्तवेन, यथा–
भूरि-साद्गुण्य-भारेण स्तूयमानस्य शौरिणा ।
उद्धवस्य व्यरोचिष्ट नम्री-भूतं तदा शिरः ॥ र्भ्र्स्_२,४।११६ ॥

अवज्ञया, यथा हरि-वंशे (२।६७।१९) {*इन् च्रितिचल् एदितोन्, अप्पेन्दिx २९।} सत्यादेवी-वाक्यम्–
वसन्त-कुसुमैश् चित्रं सदा रैवतकं गिरिम् ।
प्रिया भूत्वाऽप्रिया भूता कथं द्रक्ष्यामि तं पुनः ॥ र्भ्र्स्_२,४।११७ ॥

अथ (१९) अवहित्था–
अवहित्थाकार-गुप्तिर् भवेद् भावेन केनचित् ॥ र्भ्र्स्_२,४।११८ ॥
अत्राङ्गादेः पराभ्यूह-स्थानस्य परिगूहनम् ।
अन्यत्रेक्षा वृथा-चेष्टा वाग्-भङ्गीत्य्-आदयः क्रियाः ॥ र्भ्र्स्_२,४।११९ ॥

तथा चोक्तम्–
अनुभाव-पिधानार्थो ऽवहित्थं भाव उच्यते ॥ र्भ्र्स्_२,४।१२० ॥

तत्र जैह्म्येन, यथा श्री-दशमे (१०।३२।१५)–
सभाजयित्वा तम् अनङ्ग-दीपनं
सहास-लीलेक्षण-विभ्रम-भ्रुवा ।
संस्पर्शनेनाङ्क-कृताङ्घ्रि-हस्तयोः
संस्तुत्य ईषत् कुपिता बभाषिरे ॥ र्भ्र्स्_२,४।१२१ ॥

दाक्षिण्येन, यथा–
सात्राजिती-सदन-सीमनि पारिजाते
नीते प्रणीत-महसा मधुसूदनेन ।
द्राघीय-सीमनि विदर्भ-भुवस् तदेर्ष्यां
सौशील्यतः किल न को ऽपि विदाम्बभूव ॥ र्भ्र्स्_२,४।१२२ ॥

ह्रिया, यथा प्रथमे (१।११।३३)–
तम् आत्मजैर् दृष्टिभिर् अन्तरात्मना
दुरन्त-भावाः परिरेभिरे पतिम् ।
निरुद्धम् अप्य् आस्रवद् अम्बु नेत्रयोर्
विलज्जतीनां भृगु-वर्य वैक्लवात् ॥ र्भ्र्स्_२,४।१२३ ॥

जैह्म्य-ह्रीभ्याम्, यथा–
का वृषस्यति तं गोष्ठ-भुजङ्गं कुल-पालिका ।
दूति यत्र स्मृते मूर्तिर् भीत्या रोमाञ्चिता मम ॥ र्भ्र्स्_२,४।१२४ ॥

सौजन्येन, यथा–
गूढा गाभीर्य-सम्पद्भिर् मनो-गह्वर-गर्भगा ।
प्रौढाप्य् अस्या रतिः कृष्णे दुर्वितर्का परैर् अभूत् ॥ र्भ्र्स्_२,४।१२५ ॥

गौरवेण, यथा–
गोविन्दे सुबल-मुखैः समं सुहृद्भिः
स्मेरास्यैः स्फुटम् इह नर्म निर्मिमाणे ।
आनम्रीकृत-वदनः प्रमोद-मुग्धो
यत्नेन स्मितम् अथ संववार पत्री ॥ र्भ्र्स्_२,४।१२६ ॥

हेतुः कश्चिद् भवेत् कश्चिद् गोप्यः कश्चन गोपनः ।
इति भाव-त्रयस्यात्र विनियोगः समीक्ष्यते ॥ र्भ्र्स्_२,४।१२७ ॥
हेतुत्वं गोपनत्वं च गोप्यत्वं चात्र सम्भवेत् ।
प्रायेण सर्व-भावानाम् एकशो ऽनेकशो ऽपि च ॥ र्भ्र्स्_२,४।१२८ ॥

अथ (२०) स्मृतिः–
या स्यात् पूर्वानुभूतार्थ-प्रतीतिः सदृशेक्षया ।
दृढाभ्यासादिना वापि सा स्मृतिः परिकीर्तिता ।
भवेद् अत्र शिरः-कम्पो भ्रू-विक्षेपादयो ऽपि च ॥ र्भ्र्स्_२,४।१२९ ॥

तत्र सदृशेक्षणा, यथा–
विलोक्य श्यामम् अम्भोदम् अम्भोरुह-विलोचना ।
स्मारं स्मारं मुकुन्द त्वां स्मारं विक्रमम् अन्वभूत् ॥ र्भ्र्स्_२,४।१३० ॥

दृढाभ्यासेन, यथा–
प्रणिधान-विधिम् इदानीम् अकुर्वतो ऽपि प्रमादतो हृदि मे ।
हरि-पद-पङ्कज-युगलं क्वचित् कदाचित् परिस्फुरति ॥ र्भ्र्स्_२,४।१३१ ॥

अथ (२१) वितर्कः–
विमर्षात् संशयादेश् च वितर्कस् तूह उच्यते ।
एष भ्रू-क्सेपण-शिरो ऽङ्गुलि-सञ्चालनादि-कृत् ॥ र्भ्र्स्_२,४।१३२ ॥

तत्र विमर्षाद्, यथा विदग्ध-माधवे (२।२७)–
न जानीषे मूर्ध्नश् च्युतम् अपि शिखण्डं यद् अखिलं
न कण्ठे यन् माल्यं कलयसि पुरस्तात् कृतम् अपि ।
तद् उन्नीतं वृन्दावन-कुहर-लीला-कलभ हे
स्फुटं राधा-नेत्र-भ्रमर-वर वीर्योन्नतिर् इयम् ॥ र्भ्र्स्_२,४।१३३ ॥

संशयात्, यथा–
असौ किं तापिञ्छो न हि तद्-अमल-श्रीर् इह गतिः
पयोदः किं वामं न यद् इह निरङ्को हिमकरः ।
जगन्-मोहारम्भोद्धूर-मधुर-वंशी-ध्वनिर् इतो
ध्रुवं मूर्धन्य् अद्रेर् विधु-मुखि मुकुन्दो विहरति ॥ र्भ्र्स्_२,४।१३४ ॥

विनिर्णयान्त एवायं तर्क इत्य् ऊचिरे परे ॥ र्भ्र्स्_२,४।१३५ ॥

अथ (२२) चिन्ता–
ध्यानं चिन्ता भवेद् इष्टानाप्त्य्-अनिष्टाप्ति-निर्मितम् ।
श्वासाधोमुख-भूलेख-वैवर्ण्यान् निद्रता इह ।
विलापोत्ताप-कृशता-बाष्प-दैन्यादयो ऽपि च ॥ र्भ्र्स्_२,४।१३६ ॥

तत्र इष्टानाप्त्या, यथा श्री-दशमे (१०।२९।२९)
कृत्वा मुखान्य् अवशुचः श्वसनेन शुष्यद्
बिम्बाधराणि चरणेन लिखन्त्यः ।
अस्रेर् उपात्त-मसिभिः कुच-कुङ्कुमानि
तस्थुर् मृजन्त्य उरु-दुःख-भराः स्म तूष्णीम् ॥ र्भ्र्स्_२,४।१३७ ॥

यथा वा–
अरतिभिर् अतिक्रम्य क्षामा प्रदोषम् अदोष-धीः
कथम् अपि चिराद् अध्यासीना प्रघाणम् अघान्तक ।
विधूरित-मुखी घूर्णत्य् अन्तः प्रसूस् तव चिन्तया
किम् अहह गृहं क्रीडा-लुब्ध त्वयाद्य विसस्मरे ॥ र्भ्र्स्_२,४।१३८ ॥

अनिष्टाप्त्या, यथा–
गृहिणि गहनयान्तश्चिन्तयोन्निद्र-नेत्रा
ग्लपय न मुख-पद्मं तप्त-बाष्प-प्लवेन ।
नृप-पुरम् अनुविन्दन् गान्दिनेयेन सार्धं
तव सुतम् अहम् एव द्राक् परावर्तयामि ॥ र्भ्र्स्_२,४।१३९ ॥

अथ (२३) मतिः–
शास्त्रादीनां विचारोत्थम् अर्थ-निर्धारणं मतिः ॥ र्भ्र्स्_२,४।१४० ॥
अत्र कर्तव्य-करणं संशय-भ्रमयोश् छिदा ।
उपदेशश् च शिष्याणाम् ऊहापोहादयो ऽपि च ॥ र्भ्र्स्_२,४।१४१ ॥

यथा पाद्मे वैशाख-माहात्म्ये–
व्यामोहाय चराचरस्य जगतस् ते ते पुराणागमास्
तां ताम् एव हि देवतां परमिकां जल्पन्तु कल्पावधि ।
सिद्धान्ते पुनर् एक एव भगवान् विष्णुः समस्तागम-
व्यापारेषु विवेचन-व्यतिकरं नीतेषु निश्चीयते ॥ र्भ्र्स्_२,४।१४२ ॥

यथा वा श्री-दशमे (१०।६०।३९)–
त्वं न्यस्त-दण्डमुनिभिर् गदितानुभाव
आत्मात्मदश् च जगताम् इति मे वृतो ऽसि ।
हित्वा भवद्-भ्रुव उदीरित-काल-वेग-
ध्वस्ताशिषो ऽब्ज-भवनाकपतीन् कुतो ऽन्ये ॥ र्भ्र्स्_२,४।१४३ ॥

अथ (२४) धृतिः–
धृतिः स्यात् पूर्णता ज्ञान-दुःखाभावोत्तमाप्तिभिः ।
अप्राप्तातीत-नष्टार्थान् अभिसंशोचनादि-कृत् ॥ र्भ्र्स्_२,४।१४४ ॥
तत्र ज्ञानेन, यथा वैराग्य-शतके (५५) भर्तृहरिः–
अश्नीमहि वयं भिक्षाम् आशावासो वसीमहि ।
शयीमहि मही-पृष्ठे कुर्वीमहि किम् ईश्वरैः ॥ र्भ्र्स्_२,४।१४५ ॥

दुःखाभावेन, यथा–
गोष्ठं रमा-केलि-गृहं चकास्ति
गावश् च धावन्ति परः-परार्धाः ।
पुत्रस् तथा दीव्यति दिव्य-कर्मा
तृप्तिर् ममाभूद् गृहमेधि-सौख्ये ॥ र्भ्र्स्_२,४।१४६ ॥

उत्तमाप्त्या, यथा–
हरि-लीला-सुधा-सिन्धोस् तटम् अप्य् अधितिष्ठतः ।
मनो मम चतुर्-वर्गं तृणायापि न मन्यते ॥ र्भ्र्स्_२,४।१४७ ॥

अथ (२५) हर्षः–
अभीष्टेक्षण-लाभादि-जाता चेतः-प्रसन्नता ।
हर्षः स्याद् इह रोमाञ्चः स्वेदो ऽश्रु मुख-फुल्लता ।
आवेगोन्माद-जडतास् तथा मोहादयो ऽपि च ॥ र्भ्र्स्_२,४।१४८ ॥

तत्र अभीष्टेक्षणेन, यथा श्री-विष्णु-पुराणे [वि।पु। ५।१७।२५]–
तौ दृष्ट्वा विकसद्-वक्त्र-सरोजः स महामतिः ।
पुलकाञ्चित-सर्वाङ्गस् तदाक्रूरो ऽभवन् मुने ॥ र्भ्र्स्_२,४।१४९ ॥

अभीष्ट-लाभेन, यथा श्री-दशमे (१०।३३।१२)–
तत्रैकांसगतं बाहुं कृष्णस्योत्पलसौरभम् ।
चन्दनालिप्तम् आघ्राय हृष्टरोमा चुचुम्ब ह ॥ र्भ्र्स्_२,४।१५० ॥

अथ (२६) औत्सुक्यम्–
कालाक्षमत्वम् औत्सुक्यम् इष्टेक्षाप्ति-स्पृहादिभिः ।
मुख-शोष-त्वरा-चिन्ता-निःश्वास-स्थिरतादिकृत् ॥ र्भ्र्स्_२,४।१५१ ॥

तत्र इष्टेक्षा-स्पृहया, यथा श्री-दशमे (१०।७१।३४)
प्राप्तं निशम्य नर-लोचन-पान-पात्रम्
औत्सुक्य-विश्लथित-केश-दुकूल-बद्धाः ।
सद्यो विसृज्य गृह-कर्म पतींश् च तल्पे
द्रष्टुं ययुर् युवतयः स्म नरेन्द्र-मार्गे ॥ र्भ्र्स्_२,४।१५२ ॥

यथा वा, स्तवावल्यां श्री-राधिकाष्टके (१४।७)–
प्रकटित-निज-वासं स्निग्ध-वेणु-प्रणादैर्
द्रुत-गति हरिम् आरात् प्राप्य कुञ्जे स्मिताक्षी ।
श्रवण-कुहर-कण्डुं तन्वती नम्र-वक्त्रा
स्नपयति निज-दास्ये राधिका मां कदा नु ॥ र्भ्र्स्_२,४।१५३ ॥

इष्टाप्ति-स्पृहया, यथा–
नर्म-कर्मठतया सखी-गणे
द्राघयत्य् अघहराग्रतः कथाम् ।
गुच्छक-ग्रहण-कैतवाद् असौ
गह्वरं द्रुत-पद-क्रमं ययौ ॥ र्भ्र्स्_२,४।१५४ ॥

अथ (२७) औग्र्यम्–
अपराध-दुरुक्त्य्-आदि- जातं चण्डत्वम् उग्रता ।
वध-बन्ध-शिरः-कम्प-भर्त्सनोत्ताडनादि-कृत् ॥ र्भ्र्स्_२,४।१५५ ॥

तत्र अपराधाद्, यथा–
स्फुरति मयि भुजङ्गी-गर्भ-विश्रंसि-कीर्तौ
विरचयति मद्-ईशे किल्बिषं कालियो ऽपि ।
हुत-भुजि बत कुर्यां जाठरे वौषड् एनं
सपदि दनुज-हन्तुः किन्तु रोषाद् बिभेमि ॥ र्भ्र्स्_२,४।१५६ ॥

दुरुक्तितो, यथा सहदेवोक्तिः–
प्रभवति विबुधानाम् अग्रिमस्याग्र-पूजां
न हि दनुज-रिपोर् यः प्रौङ्ध-कीर्तेर् विसोढुम् ।
कटुतर-यम-दण्डोद्दण्ड-रोचिर् मयासौ
शिरसि पृथुनि तस्य न्यस्यते सव्य-पादः ॥ र्भ्र्स्_२,४।१५७ ॥

यथा वा बलदेवोक्तिः–
रताः किल नृपासने क्षितिप-लक्ष-भुक्तोज्झिते
खलाः कुरु-कुलाधमाः प्रभुम् अजाण्ड-कोटिष्व् अमी ।
हहा बत विडम्बना शिव शिवाद्य नः शृण्वतां
हठाद् इह कटाक्षयन्त्य् अखिल-वन्द्यम् अप्य् अच्युतम् ॥ र्भ्र्स्_२,४।१५८ ॥

अथ (२८) अमर्षः–
अधिक्षेपापमानादेः स्याद् अमर्षो ऽसहिष्णुता ॥ र्भ्र्स्_२,४।१५९ ॥
तत्र स्वेदः शिरःकम्पो विवर्णत्वं विचिन्तनम् ।
उपायान्वेषणाक्रोश-वैमुख्योत्ताडनादयः ॥ र्भ्र्स्_२,४।१६० ॥

तत्र अधिक्षेपाद्, यथा विदग्ध-माधवे (२।५३)–
निर्धौतानाम् अखिल-धरणी-माधुरीणां धूरीणा
कल्याणी मे निवसति वधूः पश्य पार्श्वे नवोढा ।
अन्तर्गोष्ठे चटुल नटयन्न् अत्र नेत्र-त्रिभागं
निःशङ्कस् त्वं भ्रमसि भविता नाकुलत्वं कुतो मे ॥ र्भ्र्स्_२,४।१६१ ॥

अपमानाद्, यथा पद्मोक्तिः–
कदम्ब-वन-तस्कर द्रुतम् अपेहि किं चाटुभिर्
जने भवति मद्-विधे परिभवो हि नातः परः ।
त्वया व्रज-मृगी-दृशां सदसि हन्त चन्द्रावली
वरापि यद् अयोग्यया स्फुटम् अदूषि ताराख्यया ॥ र्भ्र्स्_२,४।१६२ ॥

आदि-शब्दाद् वञ्चनाद् अपि, यथा श्री-दशमे (१०।३१।१६)–
पति-सुतान्वय-भार्तृ-बान्धवान्
अतिविलङ्घ्य ते ऽन्त्य् अच्युतागताः ।
गति-विदस् तवोद्गीत-मोहिताः
कितव योषितः कस् त्यजेन् निशि ॥ र्भ्र्स्_२,४।१६३ ॥

अथ (२९) असूया–
द्वेषः परोदये ऽसूयान्य-सौभाग्य-गुणादिभिः ।
तत्रेर्ष्यानादराक्षेपा दोषारोपो गुणेष्व् अपि ।
अपवृत्तिस् तिरो-वीक्षा भ्रुवोर् भङ्गुरतादयः ॥ र्भ्र्स्_२,४।१६४ ॥

तत्र अन्य-सौभाग्येन, यथा पद्यावल्याम् (३०२) {*अत्त्रिबुतेद् तो दामोदर इन् पद्यावली। अल्सो फ़ोउन्द् इन् अमरु ५५; स्क्म् २।१४०।५ केशटस्य; स्म्व् ८६।१४; साह्द् ३।१०५ (अस् अन् एxअम्प्ले ओफ़् मद); दश २।२२।}–
मा गर्वम् उद्वह कपोल-तले चकास्ति
कृष्ण-स्वहस्त-लिखिता नव-मञ्जरीति ।
अन्यापि किं न सखि भाजनम् ईदृशीनां
वैरी न चेद् भवति वेपथुर् अन्तरायः ॥ र्भ्र्स्_२,४।१६५ ॥

यथा वा श्री-दशमे (१०।३०।३०)–
तस्या अमूनि नः क्षोभं कुर्वन्त्य् उच्चैः पदानि यत् ।
यैकापहृत्य गोपीनां रहो भुङ्क्ते ऽच्युताधरम् ॥ र्भ्र्स्_२,४।१६६ ॥

गुणेन, यथा–
स्वयं पराजयं प्राप्तान् कृष्ण-पक्षान् विजित्य नः ।
बलिष्ठा बल-पक्षाश् चेद् दुर्बलाः के ततः क्षितौ ॥ र्भ्र्स्_२,४।१६७ ॥

अथ (३०) चापल्यम्–
राग-द्वेषादिभिश् चित्त-लाघवं चापलं भवेत् ।
तत्राविचार-पारुष्य-स्वच्छन्दाचरणादयः ॥ र्भ्र्स्_२,४।१६८ ॥

तत्र रागेण, यथा श्री-दशमे (१०।५२।४१)–
श्वो भाविनि त्वम् अजितोद्वहने विदर्भान्
गुप्तः समेत्य पृतना-पतिभिः परीतः ।
निर्मथ्य चैद्य-मगधेश-बलं प्रसह्य
मां राक्षसेन विधिनोद्वह वीर्य-शुल्काम् ॥ र्भ्र्स्_२,४।१६९ ॥

द्वेषेण, यथा–
वंशी-पूरेण कालिन्द्याः सिन्धुं विन्दतु वाहिता ।
गुरोर् अपि पुरो नीवीं या भ्रंशयति सुभ्रुवाम् ॥ र्भ्र्स्_२,४।१७० ॥

अथ (३१) निद्रा–
चिन्तालस्य-निसर्ग-क्लमादिभिश् चित्त-मीलनं निद्रा ।
तत्राङ्ग-भङ्ग-जृम्भा-जाड्य-श्वासाक्षि-मीलनानि स्युः ॥ र्भ्र्स्_२,४।१७१ ॥

तत्र चिन्तया, यथा–
लोहितायति मार्तण्डे वेणु-ध्वनिम् अशृण्वती ।
चिन्तयाक्रान्त-हृदया निदद्रौ नन्द-गेहिनी ॥ र्भ्र्स्_२,४।१७२ ॥

आलस्येन, यथा–
दामोदरस्य बन्धन-कर्मभिर् अतिनिःसहाङ्ग-लतिकेयम् ।
दर-विघूर्णितोत्तमाङ्गा कृताङ्ग-भङ्गा व्रजेश्वरी स्फुरति ॥ र्भ्र्स्_२,४।१७३ ॥

निसर्गेण, यथा–
अघहर तव वीर्य-प्रोषिताशेष-चिन्ताः
परिहृत-गृह-वास्तु-द्वार-बन्धानुबद्धाः ।
निज-निजम् इह रात्रौ प्राङ्गनं शोभयन्तः
सुखम् अविचलद्-अङ्गाः शेरते पश्य गोपाः ॥ र्भ्र्स्_२,४।१७४ ॥

क्लमेन, यथा–
सङ्क्रान्त-धातु-चित्रा सुरतान्ते सा नितान्त-तान्ताऽद्य ।
वक्षसि निक्षिप्ताङ्गी हरेर् विशाखा ययौ निद्राम् ॥ र्भ्र्स्_२,४।१७५ ॥

युक्तास्य स्फूर्ति-मात्रेण निर्विशेषेण केनचित् ।
हृन्-मीलनात् पुरो ऽवस्था निद्रा भक्तेषु कथ्यते ॥ र्भ्र्स्_२,४।१७६ ॥
अथ (३२) सुप्तिः–
सुप्तिर् निद्रा-विभावा स्यान् नानार्थानुभवात्मिका ।
इन्द्रियोपरति-श्वास-नेत्र-सम्मीलनादि-कृत् ॥ र्भ्र्स्_२,४।१७७ ॥

यथा–
कामं तामरसाक्ष केलि-विततिः प्रादुष्कृता शैशवी
दर्पः सर्प-पतेस् तद् अस्य तरसा निर्धूयताम् उद्धूरः ।
इत्य् उत्स्वप्न-गिरा चिराद् यदु-सभां विस्मापयन् स्मेरयन्
निःश्वासेन दरोत्तरङ्गद्-उदरं निद्रां गतो लाङ्गली ॥ र्भ्र्स्_२,४।१७८ ॥

अथ (३३) बोधः–
अविद्या-मोह-निद्रादेर् ध्वंसोद्बोधः प्रबुद्धता ॥ र्भ्र्स्_२,४।१७९ ॥

तत्र अविद्या-ध्वंसतः–
अविद्या-ध्वंसतो बोधो विद्योदय-पुरःसरः ।
अशेष-क्लेश-विश्रान्ति-स्वरूपावगमादि-कृत् ॥ र्भ्र्स्_२,४।१८० ॥

यथा–
विन्दन् विद्या-दीपिकां स्व-स्वरूपं
बुद्ध्वा सद्यः सत्य-विज्ञान-रूपम् ।
निष्प्रत्यूहस् तत् परं ब्रह्म मूर्तं
सान्द्रानन्दाकारम् अन्वेषयामि ॥ र्भ्र्स्_२,४।१८१ ॥

मोह-ध्वंसतः–
बोधो मोह-क्षयाच् छब्द-गन्ध-स्पर्श-रसैर् हरेः ।
दृग्-उन्मीलन-रोमाञ्च-धरोत्थानादि-कृद् भवेत् ॥ र्भ्र्स्_२,४।१८२ ॥

तत्र शब्देन, यथा–
प्रथम-दर्शन-रूढ-सुखावली-
कवलितेन्द्रिय-वृत्तिर् अभूद् इयम् ।
अघ-भिदः किल नाम्न्य् उदिते श्रुतौ
ललितयोदमिमीलद् इहाक्षिणी ॥ र्भ्र्स्_२,४।१८३ ॥

गन्धेन, यथा–
अचिरम् अघ-हरेण त्यागतः स्रस्त-गात्री
वन-भुवि शवलाङ्गी शान्त-निःश्वास-वृत्तिः ।
प्रसरति वन-माला सौरभे पश्य राधा
पुलकित-तनुर् एषा पांशु-पुञ्जाद् उदस्थात् ॥ र्भ्र्स्_२,४।१८४ ॥
स्पर्शेन, यथा–
असौ पाणि-स्पर्शो मधुर-मसृणः कस्य विजयी
विशीर्यन्त्याः सौर-पुलिन-वनम् आलोक्य मम यः ।
दुरन्ताम् उद्धूय प्रसभम् अभितो वैशस-मयीं
द्रुतं मूर्च्छाम् अन्तः सखि सुख-मयीं पल्लवयति ॥ र्भ्र्स्_२,४।१८५ ॥

रसेन, यथा–
अन्तर्हिते त्वयि बलानुज रास-केलौ
स्रस्ताङ्ग-यष्टिर् अजनिष्ट सखी विसञ्ज्ञा ।
ताम्बूल-चर्वितम् अवाप्य तवाम्बुजाक्षी
न्यस्तं मया मुख-पुटे पुलकोज्ज्वलासीत् ॥ र्भ्र्स्_२,४।१८६ ॥

निद्राध्वंसतः–
बोधो निद्राक्षयात् स्वप्न-निद्रा-पूर्ति-स्वनादिभिः ।
तत्राक्षि-मर्दनं शय्या-मोक्षो ऽङ्ग-वलनादयः ॥ र्भ्र्स्_२,४।१८७ ॥

तत्र स्वप्नेन, यथा–
इयं ते हास-श्रीर् विरमतु विमुञ्चाञ्चलम् इदं
न यावद्-वृद्धायै स्फुटम् अभिदधे त्वच्-चटुलताम् ।
इति स्वप्ने जल्पन्त्य् अचिरम् अवबुद्धा गुरुम् असौ
पुरो दृष्ट्वा गौरी नमित-मुख-बिम्बा मुहुर् अभूत् ॥ र्भ्र्स्_२,४।१८८ ॥

निद्रा-पूर्त्या, यथा–
दूती चागात् तद्-आगारं जजागार च राधिका ।
तूर्णं पुण्यवतीनां हि तनोति फलम् उद्यमः ॥ र्भ्र्स्_२,४।१८९ ॥

स्वनेन, यथा–
दूराद् विद्रावयन् निद्रा-मरालीर् गोप-सुभ्रुवाम् ।
सारङ्ग-रङ्गदं रेजे वेणु-वारिद-गर्जितम् ॥ र्भ्र्स्_२,४।१९० ॥

इति भावास् त्रयस्-त्रिंशत् कथिता व्यभिचारिणः ।
श्रेष्ठ-मध्य-कनिष्ठेषु वर्णनीया यथोचितम् ॥ र्भ्र्स्_२,४।१९१ ॥
मात्सर्योद्वेग-दम्भेर्ष्या विवेको निर्णयस् तथा ।
क्लैब्यं क्षमा च कुतुकम् उत्कण्ठा विनयो ऽपि च ॥ र्भ्र्स्_२,४।१९२ ॥
संशयो धार्ष्ट्यम् इत्य् आद्या भावा ये स्युः परे ऽपि च ।
उक्तेष्व् अन्तर्भवन्तीति न पृथक्त्वेन दर्शिताः ॥ र्भ्र्स्_२,४।१९३ ॥

तथा हि–
असूयायां तु मात्सर्यं त्रासे ऽप्य् उद्वेग एव तु ।
दम्भस् तथावहित्थायाम् ईर्ष्यामर्षे मताव् उभौ ।
विवेको निर्णयश् चेमौ दैन्ये क्लैब्यं क्षमा धृतौ ॥ र्भ्र्स्_२,४।१९४ ॥
औत्सुक्ये कुतुकोत्कण्ठे लज्जायां विनयस् तथा ।
संशयो ऽन्तर्भवेत् तर्के तथा धार्ष्ट्यं च चापले ॥ र्भ्र्स्_२,४।१९५ ॥
एषां सञ्चारि-भावानां मध्ये कश्चन कस्यचित् ।
विभावश् चानुभावश् च भवेद् एव परस्परम् ॥ र्भ्र्स्_२,४।१९६ ॥
निर्वेदे तु यथेर्ष्याया भवेद् अत्र विभावता ।
असूयायां पुनस् तस्या व्यक्तम् उक्तानुभावता ॥ र्भ्र्स्_२,४।१९७ ॥
औत्सुक्यं प्रति चिन्तायाः कथितात्रानुभावता ।
निद्रां प्रति विभावत्वम् एवं ज्ञेयः परे ऽप्य् अमी ॥ र्भ्र्स्_२,४।१९८ ॥
एषां च सात्त्विकानां च तथा नाना-क्रिया-ततेः ।
कार्य-कारण-भावस् तु ज्ञेयः प्रायेण लोकतः ॥ र्भ्र्स्_२,४।१९९ ॥
निन्दायास् तु विभावत्वं वैवर्ण्यामर्षयोर् मतम् ।
असूयायां पुनस् तस्याः कथितैवानुभावता ॥ र्भ्र्स्_२,४।२०० ॥
प्रहारस्य विभावत्वं सम्मोह-प्रलयौ प्रति ।
औग्र्यं प्रत्यनुभावत्वम् एवं ज्ञेयाः परे ऽपि च ॥ र्भ्र्स्_२,४।२०१ ॥
त्रास-निद्रा-श्रमालस्य-मद-भिद्-बोध-वर्जिनाम् ।
सञ्चारिणाम् इह क्वापि भवेद् रत्य्-अनुभावता ॥ र्भ्र्स्_२,४।२०२ ॥
साक्षाद्-रतेर् न सम्बन्धः षड्भिस् त्रासादिभिः सह ।
स्यात् परस्परया किन्तु लीलानुगुणताकृते ॥ र्भ्र्स्_२,४।२०३ ॥
वितर्क-मति-निर्वेद-धृतीनां स्मृति-हर्षयोः ।
बोध-भिद्-दैन्य-सुप्तीनां क्वचिद् रति-विभावता ॥ र्भ्र्स्_२,४।२०४ ॥
परतन्त्राः स्वतन्त्राश् चेत्य् उक्ताः सञ्चारिणो द्विधा ॥ र्भ्र्स्_२,४।२०५ ॥

तत्र परतन्त्राः–
वरावरतया प्रोक्ताः परतन्त्रा अपि द्विधा ॥ र्भ्र्स्_२,४।२०६ ॥

तत्र वरः–
साक्षाद् व्यवहितश् चेति वरो ऽप्य् एष द्विधोदितः ॥ र्भ्र्स्_२,४।२०७ ॥

तत्र साक्षात्–
मुख्याम् एव रतिं पुष्णन् साक्षाद् इत्य् अभिधीयते ॥ र्भ्र्स्_२,४।२०८ ॥

यथा–
तनुरुहाली च तनुश् च नृत्यं
तनोति मे नाम निशम्य यस्य ।
अपश्यतो माथुर-मण्डलं तद्-
व्यर्थेन किं हन्त दृशोर् द्वयेन ॥ र्भ्र्स्_२,४।२०९ ॥

अथ व्यवहितः–
पुष्णाति यो रतिं गौणीं स व्यवहितो मतः ॥ र्भ्र्स्_२,४।२१० ॥

यथा–
धिग् अस्तु मे भुज-द्वन्द्वं भीमस्य परिघोपमम् ।
माधवाक्षेपिणं दुष्टं यत् पिनष्टि न चेदिपम् ॥ र्भ्र्स्_२,४।२११ ॥

निर्वेदः क्रोध-वश्यत्वाद् अयं व्यवहितो रतेः ॥ र्भ्र्स्_२,४।२१२ ॥

अथ अवरः–
रस-द्वयस्याप्य् अङ्गत्वम् अगच्छन्न् अवरो मतः ॥ र्भ्र्स्_२,४।२१३ ॥

यथा–
लेलिह्यमानं वदनैर् ज्वलद्भिर्
जगन्ति दंष्ट्रास्फुटद्-उत्तमाङ्गैः ।
अवेक्ष्य कृष्णं धृत-विश्वरूपं
न स्वं विशुष्यन् स्मरति स्म जिष्णुः ॥ र्भ्र्स्_२,४।२१४ ॥

घोर-क्रियाद्य्-अनुभावाद् आच्छाद्य सहजां रतिम् ।
दुर्वराविरभूद् भीतिर् मोहो ऽयं भी-वशस् ततः ॥ र्भ्र्स्_२,४।२१५ ॥

अथ स्वतन्त्राः–
सदैव पारतन्त्र्ये ऽपि क्वचिद् एषां स्वतन्त्रता ।
भूपाल-सेवकस्येव प्रवृत्तस्य कर-ग्रहे ॥ र्भ्र्स्_२,४।२१६ ॥
भावज्ञै रति-शून्यश् च रत्य्-अनुस्पर्शनस् तथा ।
रति-गन्धिश् च ते त्रेधा स्वतन्त्राः परिकीर्तिताः ॥ र्भ्र्स्_२,४।२१७ ॥

तत्र रति-शून्यः–
जनेषु रति-शून्येषु रति-शून्यो भवेद् असौ ॥ र्भ्र्स्_२,४।२१८ ॥

यथा श्री-दशमे (१०।२३।३९)–
धिग् जन्म नस् त्रिवृद्-विद्यां धिग् व्रतं धिग् बहुज्ञताम् ।
धिक् कुलं धिक् क्रिया-दीक्षां विमुखा ये त्व् अधोक्षजे ॥ र्भ्र्स्_२,४।२१९ ॥
अत्र स्वतन्त्रो निर्वेदः ।

तत्र रत्य्-अनुस्पर्शनः–
यः स्वतो रति-गन्धेन विहीनो ऽपि प्रसङ्गतः ।
पश्चाद् रतिं स्पृशेद् एष रत्य्-अनुस्पर्शनो मतः ॥ र्भ्र्स्_२,४।२२० ॥

यथा–
गरिष्ठारिष्ट-टङ्कारैर् विधुरा वधिरायिता ।
हा कृष्ण पाहि पाहीति चुक्रोशाभीर-बालिका ॥ र्भ्र्स्_२,४।२२१ ॥
अत्र त्रासः ।

अथ रति-गन्धिः–
यः स्वातन्त्र्ये ऽपि तद्-गन्धं रति-गन्धिर् व्यनक्ति सः ॥ र्भ्र्स्_२,४।२२२ ॥

यथा–
पीतांशुकं परिचिनोमि धृतं त्वयाङ्गे
सङ्गोपनाय न हि नप्त्रि विधेहि यत्नम् ।
इत्य् आर्यया निगदिता नमितोत्तमाङ्गा
राधावगुण्ठित-मुखी तरसा तदासीत् ॥ र्भ्र्स्_२,४।२२३ ॥
अत्र लज्जा ।

आभासः पुनर् एतेषाम् अस्थाने वृत्तितो भवेत् ।
प्रातिकूल्यम् अनौचित्यम् अस्थानत्वं द्विधोदितम् ॥ र्भ्र्स्_२,४।२२४ ॥

तत्र प्रातिकूल्यम्–
विपक्षे वृत्तिर् एतेषां प्रातिकूल्यम् इतीर्यते ॥ र्भ्र्स्_२,४।२२५ ॥

यथा–
गोपो ऽप्य् अशिक्षित-रणो ऽपि तम् अश्व-दैत्यं
हन्ति मे हन्त मम जीवित-निर्विशेषम् ।
क्रीडा-विनिर्जित-सुराधिपतेर् अलं मे
दुर्जीवितेन हत-कंस-नराधिपस्य ॥ र्भ्र्स्_२,४।२२६ ॥
अत्र निर्वेदस्याभासः ।

यथा वा–
डुण्डभो जलचरः स कालियो
गोष्ठ-भूभृद् अपि लोष्ट्र-सोदरः ।
तत्र कर्म किम् इवाद्भुतं जने
येन मूर्ख जगदीशतेर्यते ॥ र्भ्र्स्_२,४।२२७ ॥
अत्रासूयायाः ।

अथ अनौचित्यम्–
असत्यत्वम् अयोग्यत्वम् अनौचित्यं द्विधा भवेत् ।
अप्राणिनि भवेद् आद्यः तिर्यग्-आदिषु चान्तिमम् ॥ र्भ्र्स्_२,४।२२८ ॥

तत्र अप्राणिनि, यथा–
छाया न यस्य सकृद् अप्य् उपसेविताभूत्
कृष्णेन हन्त मम तस्य धिग् अस्तु जन्म ।
मा त्वं कदम्ब विधुरो भव कालियाहिं
मृद्नन् करिष्यति हरिश् चरितार्थतां ते ॥ र्भ्र्स्_२,४।२२९ ॥
अत्र निर्वेदस्य ।

तिरश्चि, यथा–
अधिरोहतु कः पक्षी कक्षाम् अपरो ममाद्य मेध्यस्य ।
हित्वापि तार्क्ष्य-पक्सं भजते पक्षं हरिर् यस्य ॥ र्भ्र्स्_२,४।२३० ॥
अत्र गर्वस्य ।

वहमानेष्व् अपि सदा ज्ञान-विज्ञान-माधुरीम् ।
कदम्बादिषु सामान्य-दृष्ट्य्-आभासत्वम् उच्यते ॥ र्भ्र्स्_२,४।२३१ ॥
भावानां क्वचिद् उत्पत्ति-सन्धि-शावल्य-शान्तयः ।
दशाश् चतस्र एतासाम् उत्पत्तिस् त्व् इह सम्भवः ॥ र्भ्र्स्_२,४।२३२ ॥

यथा–
मण्डले किम् अपि चण्ड-मरीचेर्
लोहितायति निशम्य यशोदा ।
वैणवीं ध्वनि-धुराम् अविदूरे
प्रस्रव-स्तिमित-कञ्चुलिकासीत् ॥ र्भ्र्स्_२,४।२३३ ॥
अत्र हर्षोत्पत्तिः ।

यथा वा–
त्वयि रहसि मिलन्त्यां सम्भ्रम-न्यास-भुग्नाप्य्
उषसि सखि तवाली मेखला पश्य भाति ।
इति विवृत-रहस्ये कुञ्चित-भ्रूर्
दृशम् अनृजु किरन्ती राधिका वः पुनातु ॥ र्भ्र्स्_२,४।२३४ ॥
अत्रासूयोत्पत्तिः ।

अथ सन्धिः–
सरूपयोर् भिन्नयोर् वा सन्धिः स्याद् भावयोर् युतिः ॥ र्भ्र्स्_२,४।२३५ ॥

तत्र सरूपयोः सन्धिः–
सन्धिः सरूपयोस् तत्र भिन्न-हेतूत्थयोर् मतः ॥ र्भ्र्स्_२,४।२३६ ॥

यथा–
राक्षसीं निशि निशाम्य निशान्ते
गोकुलेश-गृहिणी पतिताङ्गीम् ।
तत्-कुचोपरि सुतं च हसन्तं
हन्त निश्चल-तनुः क्षणम् आसीत् ॥ र्भ्र्स्_२,४।२३७ ॥
अत्रानिष्टेष्ट-संवीक्षाकृतयोर् जाड्ययोर् युतिः ।

अथ भिन्नयोः–
भिन्नयोर् हेतुनैकेन भिन्नेनाप्य् उपजातयोः ॥ र्भ्र्स्_२,४।२३८ ॥

अथ एक-हेतु-जयोः, यथा–
दुर्वारचापलो ऽयं धावन्न् अन्तर् बहिश् च गोष्ठस्य ।
शिशुर् अकुतश्चिद् भीतिर् धिनोति हृदयं दुनोति च मे ॥ र्भ्र्स्_२,४।२३९ ॥
तत्र हर्ष-शङ्कयोः ।

तत्र भिन्न-हेतुजयोः, यथा–
विलसन्तम् अवेक्ष्य देवकी
सुतम् उत्फुल्ल-विलोचनं पुरः ।
प्रबलाम् अपि मल्ल-मण्डलीं
हिमम् उष्णं च जलं दृशोर् दधे ॥ र्भ्र्स्_२,४।२४० ॥
अत्र हर्ष-विषादयोः सन्धिः ।

एकेन जायमानानाम् अनेकेन च हेतुना ।
बहूनाम् अपि भावानां सन्धिः स्फुटम् अवेक्ष्यते ॥ र्भ्र्स्_२,४।२४१ ॥

तत्र एक-हेतुजानाम्, यथा–
निरुद्धा कालिन्दी-तट-भुवि मुकुन्देन बलिना
हठाद् अन्तः-स्मेरां तरलतर-तारोज्ज्वल-कलाम् ।
अभिव्यक्तावज्ञाम् अरुण-कुटिलापाङ्ग-सुषमां
दृशं न्यस्यन्त्य् अस्मिन् जयति वृषभानोः कुल-मणिः ॥ र्भ्र्स्_२,४।२४२ ॥
अत्र हर्षौत्सुक्य-गर्वामर्षासूयानां सन्धिः ।

अनेक-हेतुजानाम्, यथा–
परिहित-हरि-हारा वीक्ष्य राधा सवित्रीं
निकट-भुवि तथाग्रे तर्क-भाक् स्मेर-पद्माम् ।
हरिम् अपि दर-दूरे स्वामिनं तत्र चासीन्
महसि विनत-वक्र-प्रस्फुर-म्लान-वक्त्रा ॥ र्भ्र्स्_२,४।२४३ ॥
अत्र लज्जामर्ष-हर्ष-विषादानां सन्धिः ।

अथ शावल्यम्–
शवलत्वं तु भावानां सम्मर्दः स्यात् परस्परम् ॥ र्भ्र्स्_२,४।२४४ ॥

यथा–
शक्तः किं नाम कर्तुं स शिशुर् अहह मे मित्र-पक्षानधाक्षीद्
आतिष्ठेयं तम् एव द्रुतम् अथ शरणं कुर्युर् एतन् न वीराः ।
आं दिव्या मल्ल-गोष्ठी विहरति स करेणोद्दधाराद्रि-वर्यं
कुर्याम् अद्यैव गत्वा व्रज-भुवि कदनं हा ततः कम्पते धीः ॥ र्भ्र्स्_२,४।२४५ ॥
अत्र गर्व-विषाद-दैन्य-मति-स्मृति-शङ्कामर्ष-त्रासानां शावल्यम् ।

यथा वा–
धिग् दीर्घे नयने ममास्तु मथुरा याभ्यां न सा प्रेक्ष्यते
विद्येयं मम किङ्करी-कृत-नृपा कालस् तु सर्वङ्करः ।
लक्ष्मी-केलि-गृहं गृहं मम हहा नित्यं तनुः क्षीयते
सद्मन्य् एव हरिं भजेय हृदयं वृन्दाटवी कर्षति ॥ र्भ्र्स्_२,४।२४६ ॥
अत्र निर्वेद-गर्व-शङ्का-धृति-विषाद-मत्य्-औत्सुक्यानां शावल्यम् ।

अथ शान्तिः–
अत्यारूढस्य भावस्य विलयः शान्तिर् उच्यते ॥ र्भ्र्स्_२,४।२४७ ॥

यथा–
विधुरित-वदना विदून-भासस्
तम् अघहरं गहने गवेषयन्तः ।
मृदु-कल-मुरलीं निशम्य शैले
व्रज-शिशवः पुलकोज्ज्वला बभूवुः ॥ र्भ्र्स्_२,४।२४८ ॥
अत्र विषाद-शान्तिः ।

शब्दार्थ-रस-वैचित्री वाचि काचन नास्ति मे ।
यथा-कथञ्चिद् एवोक्तं भावोदाहरणं परम् ॥ र्भ्र्स्_२,४।२४९ ॥
त्रयस्त्रिंशद् इमे ऽष्टौ च वक्ष्यन्ते स्थायिनश् च ये ।
मुख्य-भावाभिधास् त्व् एक-चत्वारिंशद् अमी स्मृताः ॥ र्भ्र्स्_२,४।२५० ॥
शरीरेन्द्रिय-वर्गस्य विकारणां विधायकाः ।
भावाविर्भाव-जनिताश् चित्त-वृत्तय ईरिताः ॥ र्भ्र्स्_२,४।२५१ ॥
क्वचित् स्वाभाविको भावः कश्चिद् आगन्तुकः क्वचित् ।
यस् तु स्वाभाविको भावः स व्याप्यान्तर्-बहिः-स्थितः ॥ र्भ्र्स्_२,४।२५२ ॥
मञ्जिष्ठाद्ये यथा द्रव्ये रागस् तन्-मय ईक्ष्यते ।
अत्र स्यान् नाम-मात्रेण विभावस्य विभावता ॥ र्भ्र्स्_२,४।२५३ ॥
एतेन सहजेनैव भावेनानुगता रतिः ।
एक-रूपापि या भक्तेर् विविधा प्रतिभात्य् असौ ॥ र्भ्र्स्_२,४।२५४ ॥
आगन्तुकस् तु यो भावः पटादौ रक्तिमेव सः ।
तैस् तैर् विभावैर् एवायं धीयते दीप्यते ऽपि च ॥ र्भ्र्स्_२,४।२५५ ॥
विभावनादि-वैशिष्ट्याद् भक्तानां भेदतस् तथा ।
प्रायेण सर्व-भावानां वैशिष्ट्यम् उपजायते ॥ र्भ्र्स्_२,४।२५६ ॥
विविधानां तु भक्तानां वैशिष्ट्याद् विविधं मनः ।
मनो ऽनुसाराद् भावानां तारतम्यं किलोदये ॥ र्भ्र्स्_२,४।२५७ ॥
चित्ते गरिष्ठे गम्भीरे महिष्ठे कर्कशादिके ।
सम्यग्-उन्मीलिताश् चामी न लक्ष्यन्ते स्फुटं जनैः ॥ र्भ्र्स्_२,४।२५८ ॥
चित्ते लघिष्ठे चोत्ताने क्षोदिष्ठे कोमलादिके ।
मनाग्-उन्मीलिताश् चामी लक्ष्यन्ते बहिर् उल्बणाः ॥ र्भ्र्स्_२,४।२५९ ॥
गरिष्ठं स्वर्ण-पिण्डाभं लघिष्ठं तुल-पिण्डवत् ।
चित्त-युग्मे ऽत्र विज्ञया भावस्य पवनोपमा ॥ र्भ्र्स्_२,४।२६० ॥
गम्भीरं सिन्धुवच् चित्तम् उत्तानं पल्वलादिवत् ।
चित्त-द्वये ऽत्र भावस्य महाद्रि-शिखरोपमा ॥ र्भ्र्स्_२,४।२६१ ॥
पत्तनाभं महिष्ठं स्यात् क्षोदिष्ठं तु कुटिरवत् ।
चित्त-युग्मे ऽत्र भावस्य दीपेनेभेन वोपमा ॥ र्भ्र्स्_२,४।२६२ ॥
कर्कशं त्रिविधं प्रोक्तं वज्रं स्वर्णं तथा जतु ।
चित्त-त्रये ऽत्र भावस्य ज्ञेया वैश्वानरोपमा ॥ र्भ्र्स्_२,४।२६३ ॥
अत्यन्त-कठिनं वज्रम् अकुतश्चन मार्दवम् ।
ईदृशं तापसादीनां चित्तं तावद् अवेक्ष्यते ॥ र्भ्र्स्_२,४।२६४ ॥
स्वर्णं द्रवति भावाग्नेस् तापेनातिगरीयसा ।
जतु द्रवत्वम् आयाति ताप-लेशेन सर्वतः ॥ र्भ्र्स्_२,४।२६५ ॥
कोमलं च त्रिधैवोक्तं मदनं नवनीतकम् ।
अमृतं चेति भावो ऽत्र प्रायः सूर्यातपायते ॥ र्भ्र्स्_२,४।२६६ ॥
द्रवेद् अत्राद्य-युगलम् आतपेन यथायथम् ।
द्रवीभूतं स्वभावेन सर्वदैवामृतं भवेत् ।
गोविन्द-प्रेष्ठ-वर्याणां चित्तं स्याद् अमृतं किल ॥ र्भ्र्स्_२,४।२६७ ॥
कृष्ण-भक्ति-विशेषस्य गरिष्ठत्वादिभिर् गुणैः ।
समवेतं सदामीभिर् द्वित्रैर् अपि मनो भवेत् ॥ र्भ्र्स्_२,४।२६८ ॥
किन्तु सुष्ठु महिष्ठत्वं भावो बाढम् उपागतः ।
सर्व-प्रकारम् एवेदं चित्तं विक्षोभयत्य् अलम् ॥ र्भ्र्स्_२,४।२६९ ॥

यथा दान-केलि-कौमुद्याम् (४)–
गभीरो ऽप्य् अश्रान्तं दुरधिगम-पारो ऽपि नितराम्
अहार्यां मर्यादां दधद् अपि हरेर् आस्पदम् अपि ।
सतां स्तोमः प्रेमण्य् उदयति समग्रे स्थगयितुं
विकारं न स्फारं जल-निधिर् इवेन्दौ प्रभवति ॥ र्भ्र्स्_२,४।२७० ॥

इति श्री-श्री-भक्ति-रसामृत-सिन्धौ दक्षिण-विभागे
भक्ति-रस-सामान्य-निरूपणे व्यभिचारि-लहरी चतुर्थी ॥

---

(२।५)

स्थायि-भावाख्या

पञ्चम-लहरी

अविरुद्धान् विरुद्धांश् च भावान् यो वशतां नयन् ।
सु-राजेव विराजेत स स्थायी भाव उच्यते ॥ र्भ्र्स्_२,५।१ ॥
स्थायी भावो ऽत्र स प्रोक्तः श्री-कृष्ण-विषया रतिः ।
मुख्या गौणी च सा द्वेधा रस-ज्ञैः परिकीर्तिता ॥ र्भ्र्स्_२,५।२ ॥

तत्र मुख्या–
शुद्ध-सत्त्व-विशेषात्मा रतिर् मुख्येति कीर्तिता ।
मुख्यापि द्वि-विधा स्वार्था परार्था चेति कीर्त्यते ॥ र्भ्र्स्_२,५।३ ॥

तत्र स्वार्था–
अविरुद्धैः स्फुटं भावैः पुष्णात्य् आत्मानम् एव या ।
विरुद्धैर् दुःख-ग्लानिः सा स्वार्था कथिता रतिः ॥ र्भ्र्स्_२,५।४ ॥

अथ परार्था—
अविरुद्धं विरुद्धं च सङ्कुचन्ती स्वयं रतिः ।
या भावम् अनुगृह्णाति सा परार्था निगद्यते ॥ र्भ्र्स्_२,५।५ ॥
शुद्धा प्रीतिस् तथा सख्यं वात्सल्यं प्रियतेत्य् असौ ।
स्वपरार्थ्यैव सा मुख्या पुनः पञ्च-विधा भवेत् ॥ र्भ्र्स्_२,५।६ ॥
वैशिष्ट्यं पात्र-वैशिष्ट्याद् रतिर् एषोपगच्छति ।
यथार्कः प्रतिबिम्बात्मा स्फटिकादिषु वस्तुषु ॥ र्भ्र्स्_२,५।७ ॥

तत्र शुद्धा–
सामान्यासौ तथा स्वच्छा शान्तिश् चेत्य् आदिमा त्रिधा ।
एषाङ्ग-कम्पता-नेत्रामीलनोन्मीलनादि-कृत् ॥ र्भ्र्स्_२,५।८ ॥

तत्र सामान्या–
कञ्चिद् विशेषम् अप्राप्ता साधारण-जनस्य या ।
बालिकदैश् च कृष्णे स्यात् सामान्या सा रतिर् मता ॥ र्भ्र्स्_२,५।९ ॥

यथा–
अस्मिन् मथुरा-वीथ्याम् उदयति मधुरे विरोचने पुरतः ।
कथस्व सखे म्रदिमानं मानस-मदनं किम् एति मम ॥ र्भ्र्स्_२,५।१० ॥

यथा वा–
त्रि-वर्षा बालिका सेयं वर्षीयसि समीक्ष्यताम् ।
या पुरः कृष्णम् आलोक्य हुङ्कुर्वत्य् अभिधावति ॥ र्भ्र्स्_२,५।११ ॥

अथ स्वच्छा–
तत्-तत्-साधनतो नाना-विध-भक्ति-प्रसङ्गतः ।
साधाकानां तु वैविध्यं यान्ती स्वच्छा रतिर् मता ॥ र्भ्र्स्_२,५।१२ ॥
यदा यादृशी भक्ते स्याद् आसक्तिस् तादृशं तदा ।
रूपं स्फटिकवद् धत्ते स्वच्छासौ तेन कीर्तिता ॥ र्भ्र्स्_२,५।१३ ॥

यथा–
क्वचित् प्रभुर् इति स्तुवन् क्वचन मित्रम् इत्य् उद्धसन्
क्वचित् तनय इत्य् अवन् क्वचन कान्त इत्य् उल्लसन् ।
क्वचिन् मनसि भावयन् परम एष आत्मेत्य् असाव्
अभूद् विविध-सेवया विविध-वृत्तिर् आर्यो द्विजः ॥ र्भ्र्स्_२,५।१४ ॥

अनाचान्त-धियां तत्-तद्-भाव-निष्ठा सुखार्णवे ।
आर्याणाम् अतिशुद्धानां प्रायः स्वच्छा रतिर् भवेत् ॥ र्भ्र्स्_२,५।१५ ॥

अथ शान्तिः–
मानसे निर्विकल्पत्वं शम इत्य् अभिधीयते ॥ र्भ्र्स्_२,५।१६ ॥

तथ चोक्तम्–
विहाय विषयोन्मुख्यं निजानन्द-स्थितिर् यतः ।
आत्मनः कथ्यते सो ऽत्र स्वभावः शम इत्य् असौ ॥ र्भ्र्स्_२,५।१७ ॥

प्रायः शम-प्रधानानां ममता-गन्ध-वर्जिता ।
परमात्मतया कृष्णे जाता शान्त-रतिर् मता ॥ र्भ्र्स्_२,५।१८ ॥

यथा–
देवर्षि-वीणया पीते हरि-लीला-महोत्सवे ।
सनकस्य तनौ कम्पो ब्रह्मानुभविनो ऽप्य् अभूत् ॥ र्भ्र्स्_२,५।१९ ॥

यथा वा–
हरि-वल्लभ-सेवया समन्ताद्
अपर-वर्गानुभवं किलावधीर्य ।
घन-सुन्दरम् आत्मनो ऽप्य् अभीष्टं
परमं ब्रह्म दिदृक्षते मनो मे ॥ र्भ्र्स्_२,५।२० ॥

अग्रतो वक्ष्यमाणैस् तु स्वादैः प्रीत्य्-आदि-संश्रयैः ।
रतेर् अस्या असम्पर्काद् इयं शुद्धेति भण्यते ॥ र्भ्र्स्_२,५।२१ ॥
अथ भेद-त्रयी हृद्या रतेः प्रीत्य्-आदिर् ईर्यते ।
गाढानुकूलतोत्पन्ना ममत्वेन सदाश्रिता ॥ र्भ्र्स्_२,५।२२ ॥
कृष्ण-भक्तेष्व् अनुग्राह्य-सखि-पूज्येष्व् अनुक्रमात् ।
त्रि-विधेषु त्रयी प्रीतिः सख्यं वत्सलतेत्य् असौ ॥ र्भ्र्स्_२,५।२३ ॥
अत्र नेत्रादि-फुल्लत्व-जृम्भणोद्घूर्णनादयः ।
केवला सङ्कुला चेति द्वि-विधेयं रति-त्रयी ॥ र्भ्र्स्_२,५।२४ ॥

तत्र केवला–
रत्य्-अन्तरस्य गन्धेन वर्जिता केवला भवेत् ।
व्रजानुगे रसालादौ श्रीदामादौ वयस्यके ।
गुरौ च व्रजनाथादौ क्रमेणैव स्फुरत्य् असौ ॥ र्भ्र्स्_२,५।२५ ॥

तत्र सङ्कुला–
एषां द्वयोस् त्रयाणां वा सन्निपातस् तु सङ्कुला ।
उद्भवादौ च भीमादौ मथुरादौ क्रमेण सा ।
यस्याधिक्यं भवेद् यत्र स तेन व्यपदिश्यते ॥ र्भ्र्स्_२,५।२६ ॥

अथ प्रीतिः–
स्वस्माद् भवन्ति ये न्यूनास् ते ऽनुग्राह्या हरेर् मताः ।
आराध्यत्वात्मिका तेषां रतिः प्रीतिर् इतीरिता ॥ र्भ्र्स्_२,५।२७ ॥
तत्रासक्ति-कृद् अन्यत्र प्रीति-संहारिणी ह्य् असौ ॥ र्भ्र्स्_२,५।२८ ॥

यथा मुकुन्द-मालायाम् (८)û
दिवि वा भुवि वा ममास्तु वासो
नरके वा नरकान्तक प्रकामम् ।
अवधीरित-शारदारविन्दौ
चरणौ ते मरणे ऽपि चिन्तयामि ॥ र्भ्र्स्_२,५।२९ ॥

अथ सख्यम्–
ये स्युस् तुल्या मुकुन्दस्य ते सखायः सतां मताः ।
साम्याद् विश्रम्भ-रूपैषां रतिः सख्यम् इहोच्यते ।
परिहास-प्रहासादि-कारिणीयम् अयन्त्रणा ॥ र्भ्र्स्_२,५।३० ॥

यथा–
मां पुष्पितारण्य-दिदृक्षयागतं
निमेष-विश्लेष-विदीर्ण-मानसाः ।
ते संस्पृशन्तः पुलकाञ्चित-श्रियो
दूराद् अहम्पूर्विकयाद्य रेमिरे ॥ र्भ्र्स्_२,५।३१ ॥

यथा वा–
श्रीदाम-दोर्-विलसितेन कृतो ऽसि कामं
दामोदर त्वम् इह दर्प-धुरा दरिद्रः ।
सद्यस् त्वया तद् अपि कथनम् एव कृत्वा
देव्यै ह्रिये त्रयम् अदायि ज्वलाञ्जलीनाम् ॥ र्भ्र्स्_२,५।३२ ॥

अथ वात्सल्यम्–
गुरवो ये हरेर् अस्य ते पूज्या इति विश्रुताः ।
अनुग्रह-मयी तेषां रतिर् वात्सल्यम् उच्यते ।
इदं लालन-भव्याशीश् चिबुक-स्पर्शनादि-कृत् ॥ र्भ्र्स्_२,५।३३ ॥

यथा–
अग्रासि यन्-निरभिसन्धि-विरोध-भाजः
कंसस्य किङ्कर-गणैर् गिरितो ऽप्य् उदग्रैः ।
गास् तत्र रक्षितुम् असौ गहने मृदुर् मे
बालः प्रयात्य् अविरतं बत किं करोमि ॥ र्भ्र्स्_२,५।३४ ॥

यथा वा–
सुतम् अङ्गुलिभिः स्नुत-स्तनी
चिबुकाग्रे दधती दयार्द्र-धीः ।
समलालयद् आलयात् पुरः
स्थिति-भाजं व्रज-राज-गेहिनी ॥ र्भ्र्स्_२,५।३५ ॥

मिथो हरेर् मृगाक्ष्याश् च सम्भोगस्यादि-कारणम् ।
मधुरापर-पर्याया प्रियताख्योदिता रतिः ।
अस्यां कटाक्ष-भ्रू-क्षेप-प्रिय-वाणी-स्मितादयः ॥ र्भ्र्स्_२,५।३६ ॥

यथा गोविन्द-विलासे–
चिरम् उत्कुण्ठित-मनसो राधा-मुर-वैरिणोः को ऽपि ।
निभृत-निरीक्षण-जन्मा प्रत्याशा-पल्लवो जयति ॥ र्भ्र्स्_२,५।३७ ॥

यथोत्तरम् असौ स्वाद-विशेषोल्लास-मय्य् अपि ।
रतिर् वासनया स्वाद्वी भासते कापि कस्यचित् ॥ र्भ्र्स्_२,५।३८ ॥

अथ गौणी–
विभावोत्कर्षजो भाव-विशेषो यो ऽनुगृह्यते ।
सङ्कुचन्त्या स्वयं रत्या स गौणी रतिर् उच्यते ॥ र्भ्र्स्_२,५।३९ ॥
हासो विस्मय उत्साहः शोकः क्रोधो भयं तथा ।
जुगुप्सा चेत्य् असौ भाव-विशेषः सप्तधोदितः ॥ र्भ्र्स्_२,५।४० ॥
अपि कृष्ण-विभावत्वम् आद्य-षट्कस्य सम्भवेत् ।
स्याद् देहादि-विभावत्वं सप्तम्यास् तु रतेर् वशात् ॥ र्भ्र्स्_२,५।४१ ॥
हासादाव् अत्र भिन्ने ऽपि शुद्ध-सत्त्व-विशेषतः ।
परार्थाया रतेर् योगाद् रति-शब्दः प्रयुज्यते ॥ र्भ्र्स्_२,५।४२ ॥
हासोत्तरा रतिर् या स्यात् सा हास-रतिर् उच्यते ।
एवं विस्मय-रत्य्-आद्या विज्ञेया रतयश् च षट् ॥ र्भ्र्स्_२,५।४३ ॥
कञ्चित् कालं क्वचिद् भक्ते हासाद्याः स्थायिताम् अमी ।
रत्या चारु-कृता यान्ति तल्-लीलाद्य्-अनुसारतः ॥ र्भ्र्स्_२,५।४४ ॥
तस्माद् अनियताधाराः सप्त सामयिका इमे ।
सहजा अपि लीयन्ते बलिष्ठेन तिरस्कृताः ॥ र्भ्र्स्_२,५।४५ ॥
काप्य् अव्यभिचरन्ती सा स्वाधारान् स्व-स्वरूपतः ।
रतिर् आत्यन्तिक-स्थायी भावो भक्त-जने ऽ खिले ।
स्युर् एतस्या विना-भावाद् भावाः सर्वे निरर्थकाः ॥ र्भ्र्स्_२,५।४६ ॥
विपक्षादिषु यान्तो ऽपि क्रोधाद्याः स्थायितां सदा ।
लभन्ते रति-शून्यत्वान् न भक्ति-रस-योग्यताम् ॥ र्भ्र्स्_२,५।४७ ॥
अविरुद्धैर् अपि स्पृष्टा भावैः सञ्चारिणो ऽखिलाः ।
निर्वेदाद्या विलीयन्ते नार्हन्ति स्थायितां ततः ॥ र्भ्र्स्_२,५।४८ ॥
इत्य् अतो मति-गर्वादि-भावानां घटते न हि ।
स्थायिता कैश्चिद् इष्टापि प्रमाणं तत्र तद्-विदः ॥ र्भ्र्स्_२,५।४९ ॥
सप्त हासादयस् त्व् एते तैस् तैर् नीताः सुपुष्टताम् ।
भक्तेषु स्थायितां यान्तो रुचिर् एभ्यो वितन्वते ॥ र्भ्र्स्_२,५।५० ॥

तथा चोक्तम्–
अष्टानाम् एव भावानां संस्काराधायिता मता ।
तत्-तिरस्कृत-संस्काराः परे न स्थायितोचिताः ॥ र्भ्र्स्_२,५।५१ ॥

तत्र हास-रतिः–
चेतो-विकासो हासः स्याद् वाग्-वेषेहादि-वैकृतात् ।
स दृग्-विकासन-सौष्ठ-कपोल-स्पन्दनादिकृत् ॥ र्भ्र्स्_२,५।५२ ॥
कृष्ण-सम्बन्धि-चेष्टोत्थः स्वयं सङ्कुचद्-आत्मना ।
प्रत्यानुगृह्यमाणो ऽयं हासो हास-रतिर् भवेत् ॥ र्भ्र्स्_२,५।५३ ॥

यथा–
मया दृग् अपि नार्पिता सुमुखि दध्नि तुभ्यं शपे
सखी तव निरर्गला तद् अपि मे मुखं जिघ्रति ।
प्रशाधि तद् इमां मुधा च्छलित-साधुम् इत्य् अच्युते
वदत्य् अजनि दूतिका हसित-रोधने न क्षमा ॥ र्भ्र्स्_२,५।५४ ॥

अथ विस्मय-रतिः–
लोकोत्तरार्थ-वीक्षादेर् विस्मयश् चित्त-विस्तृतिः ।
अत्र स्युर् नेत्र-विस्तार-साधूक्ति-पुलकादयः ।
पूर्वोक्त-रीत्या निष्पन्नः स विस्मय-रतिर् भवेत् ॥ र्भ्र्स्_२,५।५५ ॥

यथा–
गवां गोपालानाम् अपि शिशु-गणः पीत-वसनो
लसच्-छ्रीवत्साङ्कः पृथु-भुज-चतुष्कैर् धृत-रुचिः ।
कृत-स्तोत्रारम्भः स विधिभिर् अजाण्डालिभिर् अलं
पर-ब्रह्मोल्लासान् वहति किम् इदं हन्त किम् इदम् ॥ र्भ्र्स्_२,५।५६ ॥

अथ उत्साह-रतिः–
स्थेयसी साधुभिः श्लाघ्य-फले युद्धादि-कर्मणि ।
सत्वरा मानसासक्तिर् उत्साह इति कीर्त्यते ॥ र्भ्र्स्_२,५।५७ ॥
कालानवेक्षणं तत्र धैर्य-त्यागोद्यमादयः ।
सिद्धः पूर्वोक्त-विधिना स उत्साह रतिर् भवेत् ॥ र्भ्र्स्_२,५।५८ ॥

यथा–
कालिन्दी-तट-भुवि पत्र-शृङ्ग-वंशी
निक्वाणैर् इह मुखरी-कृताम्बरायाम् ।
विस्फूर्जन्न् अघ-दमनेन योद्धु-कामः
श्रीदामा परिकरम् उद्भटं बबन्ध ॥ र्भ्र्स्_२,५।५९ ॥
अथ शोक-रतिः–
शोकस् त्व् इष्ट-वियोगाद्यैश् चित्त-क्लेश-भरः स्मृतः ।
विलाप-पात-निःश्वास-मुख-शोष-भ्रमादि-कृत् ।
पूर्वोक्त-विधिनैवायं सिद्धः शोक-रतिर् भवेत् ॥ र्भ्र्स्_२,५।६० ॥

यथा श्री-दशमे (१०।७।२५)–
रुदितम् अनु निशम्य तत्र गोप्यो
भृशम् अनुतप्त-धियो ऽश्रु-पूर्ण-मुख्यः ।
रुरुदुर् अनुपलभ्य नन्द-सूनुं
पवन उपारत-पांशु-वर्ष-वेगे ॥ र्भ्र्स्_२,५।६१ ॥

यथा वा–
अवलोक्य फणीन्द्र-यन्त्रितं
तनयं प्राण-सहस्र-वल्लभम् ।
हृदयं न विदीर्यति द्विधा
धिग् इमां मर्त्य-तनोः कठोरताम् ॥ र्भ्र्स्_२,५।६२ ॥

अथ क्रोध-रतिः–
प्रातिकूल्यादिभिश् चित्त-ज्वलनं क्रोध ईर्यते ।
पारुष्य-भ्रू-कुटी-नेत्र-लौहित्यादि-विकार-कृत् ॥ र्भ्र्स्_२,५।६३ ॥
एवं पूर्वोक्तवत्-सिद्धं विदुः क्रोध-रतिं बुधाः ।
द्विधासौ कृष्ण-तद्-वैरि-भावत्वेन कीर्तिता ॥ र्भ्र्स्_२,५।६४ ॥

अथ कृष्ण-विभावाः, यथा–
कण्ठ-सीमनि हरेर् द्युति-भाजं
राधिका-मणि-सरं परिचित्य ।
तं चिरेण जटिला विकट-भ्रू-
भङ्ग-भीमतर-दृष्टिर् ददर्श ॥ र्भ्र्स्_२,५।६५ ॥

तद्-वैरि-विभावाः, यथा–
अथ कंस-सहोदरोग्र-दावे
हरिम् अभ्युद्यति तीव्र-हेति-भाजि ।
रभसाद् अलिकाम्बरे प्रलम्ब-
द्विषतो ऽभूद् भ्रू-कुटी-पयोद-रेखा ॥ र्भ्र्स्_२,५।६६ ॥

अथ भय-रतिः–
भयं चित्तातिचाञ्चल्यं मन्तु-घोरेक्षणादिभिः ।
आत्म-गोपन-हृच्छोष-विद्रव-भ्रमणादिकृत् ॥ र्भ्र्स्_२,५।६७ ॥
निष्पन्नं पूर्ववद् इदं बुधा भय-रतिं विदुः ।
एषापि क्रोध-रतिवद् द्वि-विधा कथिता बुधैः ॥ र्भ्र्स्_२,५।६८ ॥

तत्र कृष्ण-विभावाः–
याचितः पटिमभिः स्यमन्तकं
शौरिणा सदसि गान्दिनी-सुतः ।
वस्त्र-गूढ-मणिर् एष मूढ-धीस्
तत्र शुष्यद्-अधरः क्लमं ययौ ॥ र्भ्र्स्_२,५।६९ ॥

दुष्ट-विभाव-जाः, यथा–
भैरवं ब्रुवति हन्त हन्त गोकुल-
द्वारि वारिद-निभे वृषासुरे ।
पुत्र-गुप्ति-धृत-यत्न-वैभवा
कम्प्र-मूर्तिर् अभवद् व्रजेश्वरी ॥ र्भ्र्स्_२,५।७० ॥

अथ जुगुप्सा-रतिः–
जुगुप्सा स्याद् अहृद्यानुभवाच् चित्त-निमीलनम् ।
तत्र निष्ठीवनं वक्त्र-कूणनं कुत्सनादयः ।
रतेर् अनुग्रहाज् जाता सा जुगुप्सा-रतिर् मता ॥ र्भ्र्स्_२,५।७१ ॥

यथा–
यदवधि मम चेतः कृष्ण-पादारविन्दे
नव-नव-रस-धामन्य् उद्यतं रन्तुम् आसीत् ।
तदवधि बत नारी-सङ्गमे स्मर्यमाने
भवति मुख-विकारः सुष्ठु-निष्ठीवनं च ॥ र्भ्र्स्_२,५।७२ ॥

रतित्वात् प्रथमैकैव सप्त हासादयस् तथा ।
इत्य् अष्टौ स्थायिनो यावद् रसावस्थां न संश्रिताः ॥ र्भ्र्स्_२,५।७३ ॥
चेत् स्वतन्त्रास् त्रयस्-त्रिंशद् भवेयुर् व्यभिचारिणः ।
इहाष्टौ सात्त्विकाश् चैते भावाख्यास् तान् असङ्ख्यकाः ॥ र्भ्र्स्_२,५।७४ ॥
कृष्णान्वयाद् गुणातीत-प्रौढानन्द-मया अपि ।
भान्त्य् अमी त्रिगुणोत्पन्न-सुख-दुःख-मया इव ॥ र्भ्र्स्_२,५।७५ ॥
तत्र स्फुरन्ति ह्री-बोधोत्साहाद्याः सात्त्विका इव ।
तथा राजसवद्-गर्व-हर्ष-सुप्ति-हसादयः ।
विषाद-दीनता-मोह-शोकाद्यास् तामसा इव ॥ र्भ्र्स्_२,५।७६ ॥
प्रायः सुख-मयाः शीता उष्णा दुःख-मया इह ।
चित्रेयं परमानन्द-सान्द्राप्य् उष्णा रतिर् मता ॥ र्भ्र्स्_२,५।७७ ॥
शीतैर् भावैर् बलिष्ठैस् तु पुष्टा शीतायते ह्य् असौ ।
उष्णैस् तु रतिर् अत्युष्णा तापयन्तीव भासते ॥ र्भ्र्स्_२,५।७८ ॥
रतिर् द्विधापि कृष्णाद्यैः श्रुतैर् अवगतैः स्मृतैः ।
तैर् विभावादितां यद्भिस् तद्-भक्तेषु रसो भवेत् ॥ र्भ्र्स्_२,५।७९ ॥
यथा दध्य्-आदिकं द्रव्यं शर्करा-मरिचादिभिः ।
संयोजन-विशेषेण रसालाख्यो रसो भवेत् ॥ र्भ्र्स्_२,५।८० ॥
तद् अत्र सर्वथा साक्षात् कृष्णाद्य्-अनुभवाद्भुतः ।
प्रौढानन्द-चमत्कारो भक्तैः को ऽप्य् अनुरस्यते ॥ र्भ्र्स्_२,५।८१ ॥
स रत्य्-आदि-विभावाद्यैर् एकीभाव-मयो ऽपि सन् ।
ज्ञप्त-तत्-तद्-विशेषश् च तत्-तद्-उद्भेदतो भवेत् ॥ र्भ्र्स्_२,५।८२ ॥

यथा चोक्तम्–
प्रतीयमानाः प्रथमं विभावाद्यास् तु भागशः ।
गच्छन्तो रस-रूपत्वं मिलिता यान्त्य् अखण्डताम् ॥ र्भ्र्स्_२,५।८३ ॥
यथा मरिच-खण्डादेर् एकीभावे प्रपानके ।
उद्भासः कस्यचित् क्वापि विभावादेस् तथा रसे ॥ र्भ्र्स्_२,५।८४ ॥

रते कारण-भूता ये कृष्ण-कृष्ण-प्रियादयः ।
स्तम्भाद्याः कार-भूताश् च निर्वेदाद्याः सहायकाः ॥ र्भ्र्स्_२,५।८५ ॥
हित्वा कारण-कार्यादि-शब्द-वाच्यत्वम् अत्र ते ।
रसोद्बोधे विभावादि-व्यपदेशत्वम् आप्नुयुः ॥ र्भ्र्स्_२,५।८६ ॥
रतेस् तु तत्-तद्-आस्वाद-विशेषायातियोग्यताम् ।
विभावयन्ति कुर्वन्तीत्य् उक्ता धीरैर् विभावकाः ॥ र्भ्र्स्_२,५।८७ ॥
तां चानुभावयन्त्य् अन्तस् तद्वन्त्य् आस्वाद-निर्भराम् ।
इत्य् उक्ता अनुभावास् ते कटाक्षाद्याः स-सात्त्विकाः ॥ र्भ्र्स्_२,५।८८ ॥
सञ्चारयन्ति वैचित्रीं नयन्ते तां तथा-विधाम् ।
ये निर्वेदादयो भावास् ते तु सञ्चारिणो मताः ॥ र्भ्र्स्_२,५।८९ ॥
एतेषां तु तथा-भावे भगवत्-काव्य-नाट्ययोः ।
सेवाम् आहुः परं हेतुं केचित् तत्-पक्ष-रागिणः ॥ र्भ्र्स्_२,५।९० ॥
किन्तु तत्र सुदुस्तर्क-माधुर्याद्भुत-सम्पदः ।
रतेर् अस्याः प्रभावो ऽयं भवेत् कारणम् उत्तमम् ॥ र्भ्र्स्_२,५।९१ ॥
महा-शक्ति-विलासात्मा भावो ऽचिन्त्य-स्वरूप-भाक् ।
रत्य्-आख्या इत्य् अयं युक्तो न हि तर्केण बाधितुम् ।
भारताद्य्-उक्तिर् एषा हि प्राक्तनैर् अप्य् उदाहृता ॥ र्भ्र्स्_२,५।९२ ॥

यथोक्तम् उद्यम-पर्वणि [म।भा। ६।६।११]–
अचिन्त्याः खलु ये भावा न तांस् तर्केण योजयेत्
प्रकृतिभ्यः परं यच् च तद् अचिन्त्यस्य लक्षणम् ॥ र्भ्र्स्_२,५।९३ ॥

विभावतादीन् आनीय कृष्णादीन् मञ्जुला रतिः ।
एतैर् एव तथाभूतैः स्वं संवर्धयति स्फुटम् ॥ र्भ्र्स्_२,५।९४ ॥
यथा स्वैर् एव सलिलैः परिपूर्य बलाहकान् ।
रत्नालयो भवत्य् एभिर् वृष्टैस् तैर् एव वारिधिः ॥ र्भ्र्स्_२,५।९५ ॥
नवे रत्य्-अङ्कुरे जाते हरि-भक्तस्य कस्यचित् ।
विभावत्वादि-हेतुत्वं किञ्चित् तत् काव्य-नाट्ययोः ॥ र्भ्र्स्_२,५।९६ ॥
हरेर् ईषच्-छ्रुति-विधौ रसास्वादः सतां भवेत् ।
रतेर् एव प्रभावो ऽयं हेतुस् तेषां तथाकृतौ ॥ र्भ्र्स्_२,५।९७ ॥
माधुर्याद्य्-आश्रयत्वेन कृष्णादींस् तनुते रतिः ।
तथानुभूयमानास् ते विस्तीर्णां कुर्वते रतिम् ॥ र्भ्र्स्_२,५।९८ ॥
अतस् तस्य विभावादि-चतुष्कस्य रतेर् अपि ।
अत्र साहायिकं व्यक्तं मिथो ऽजस्रम् अवेक्ष्यते ॥ र्भ्र्स्_२,५।९९ ॥
किन्त्व् एतस्याः प्रभावो ऽपि वैरूप्ये सति कुञ्चति ।
वैरूप्यस् तु विभावादेर् अनौचित्यम् उदीर्यते ॥ र्भ्र्स्_२,५।१०० ॥
अलौकिक्या प्रकृत्येयं सुदुरूहा रस-स्थितिः ।
यत्र साधारणतया भावाः साधु स्फुरन्त्य् अमी ॥ र्भ्र्स्_२,५।१०१ ॥
एषां स्व-पर-सम्बन्ध-नियमानिर्णयो हि यः ।
साधारण्यं तद् एवोक्तं भावानां पूर्व-सूरिभिः ॥ र्भ्र्स्_२,५।१०२ ॥

तद् उक्तं श्री-भरतेन–
शक्तिर् अस्ति विभावादेः कापि साधारणी-कृतौ ।
प्रमाता तद्-अभेदेन स्वं यया प्रतिपद्यते ॥ र्भ्र्स्_२,५।१०३ ॥ इति ।

दुःखादयः स्फुरन्तो ऽपि जातु भान्तः स्वीयतया हृदि ।
प्रौढानन्द-चमत्कार-चर्वणाम् एव तन्वते ॥ र्भ्र्स्_२,५।१०४ ॥
पराश्रयतयाप्य् एते जातु भान्तः सुखादयः ।
हृदये परमानन्द-सन्दोहम् उपचिन्वते ॥ र्भ्र्स्_२,५।१०५ ॥
सद्-भावश् चेद् विभावादेः किञ्चिन्-मात्रस्य जायते ।
सद्यश् चतुष्टयाक्षेपात् पूर्णतैवोपपद्यते ॥ र्भ्र्स्_२,५।१०६ ॥

किं च–
रतिः स्थितानुकार्येषु लौकिकत्वादि-हेतुभिः ।
रसः स्यान् नेति नाट्य-ज्ञा यद् आहुर् युक्तम् एव तत् ॥ र्भ्र्स्_२,५।१०७ ॥
अलौकिकी त्व् इयं कृष्ण-रतिः सर्वाद्भुताद्भुता ।
योगे रस-विशेषत्वं गच्छन्त्य् एव हरि-प्रिये ॥ र्भ्र्स्_२,५।१०८ ॥
वियोगे त्व् अद्भुतानन्द-विवर्तत्वं दधत्य् अपि ।
तनोत्य् एषा प्रगाढार्ति-भराभासत्वम् ऊर्जिता ॥ र्भ्र्स्_२,५।१०९ ॥
तत्रापि वल्लवाधीश-नन्दनालम्बना रतिः ।
सान्द्रानन्द-चमत्कार-परमावधिर् इष्यते ॥ र्भ्र्स्_२,५।११० ॥
यत्-सुखौघ-लवागस्त्यः पिबत्य् एव स्व-तेजसा ।
रेमश-माधुरी-साक्षात्कारानन्दाब्धिम् अप्य् अलम् ॥ र्भ्र्स्_२,५।१११ ॥

किं च–
परमानन्द-तादात्म्याद् रत्यादेर् अस्य वस्तुतः ।
रसस्य स्व-प्रकाशत्वम् अखण्डत्वं च सिध्यति ॥ र्भ्र्स्_२,५।११२ ॥
पूर्वम् उक्ताद् द्विधा भ्देदान् मुख्य-गौणतया रतेः ।
भवेद् भक्ति-रसो ऽप्य् एष मुख्य-गौणतया द्विधा ॥ र्भ्र्स्_२,५।११३ ॥
पञ्चधापि रतेर् ऐक्यान् मुख्यस् त्व् एक इहोदितः ।
सप्तधात्र तथा गौण इति भक्ति-रसो ऽष्टधा ॥ र्भ्र्स्_२,५।११४ ॥

तत्र मुख्यः–
मुख्यस् तु पञ्चधा शान्तः प्रीतः प्रेयांश् च वत्सलः ।
मधुरश् चेत्य् अमी ज्ञेया यथा-पूर्वम् अनुत्तमाः ॥ र्भ्र्स्_२,५।११५ ॥

अथ गौणः–
हास्यो ऽद्भुतस् तथा वीरः करुणो रौद्र इत्य् अपि ।
भयानकः स बीभत्स इति गौणश् च सप्तधा ॥ र्भ्र्स्_२,५।११६ ॥
एवं भक्ति-रसो भेदाद् द्वयोर् द्वादशधोच्यते ।
वस्तुतस् तु पुराणादौ पञ्चधैव विलोक्यते ॥ र्भ्र्स्_२,५।११७ ॥
श्वेतश् चित्रो ऽरुणः शोणः श्यामः पाण्डुर-पिङ्गलौ ।
गौरो धूम्रस् तथा रक्तः कालो नीतः क्रमाद् अमी ॥ र्भ्र्स्_२,५।११८ ॥
कपिलो माधवोपेन्द्रौ नृसिंहो नन्द-नन्दनः ।
बलः कूर्मस् तथा कल्की राघवो भार्गवः किरिः ।
मीन इत्य् एषु कथिताः क्रमाद् द्वादश देवताः ॥ र्भ्र्स्_२,५।११९ ॥
पूर्तेर् विकार-विस्तार-विक्षेप-क्षोभतस् तथा ।
सर्व-भक्ति-रसास्वादः पञ्चधा परिकीर्तितः ॥ र्भ्र्स्_२,५।१२० ॥
पूर्तिः शान्ते विकाशस् तु प्रीतादिष्व् अपि पञ्चसु ।
वीरे ऽद्भुते च विस्तारो विक्षेपः करुणोग्रयोः ।
भयानके ऽथ बीभत्से क्षोभो धीरैर् उदाहृतः ॥ र्भ्र्स्_२,५।१२१ ॥
अखण्ड-सुख-रूपत्वे ऽप्य् एषाम् अस्ति क्वचित् क्वचित् ।
रसेषु गहनास्वाद-विशेषः को ऽप्य् अनुत्तमः ॥ र्भ्र्स्_२,५।१२२ ॥
प्रतीयमाना अप्य् अज्ञैर् ग्राम्यैः सपदि दुःखवत् ।
करुणाद्या रसाः प्राज्ञैः प्रौढानन्द-मया मताः ॥ र्भ्र्स्_२,५।१२३ ॥
अलौकिक-विभावत्वं नीतेभ्यो रति-लीलया ।
सद्-उक्त्या च सुखं तेभ्यः स्यात् सुव्यक्तम् इति स्थितिः ॥ र्भ्र्स्_२,५।१२४ ॥

तथा च नाट्यादौ–
करुणादाव् अपि रसे जायते यत् परं सुखम् ।
सुचेतसाम् अनुभवः प्रमाणं तत्र केवलम् ॥ र्भ्र्स्_२,५।१२५ ॥

सर्वत्र करुणाख्यस्य रसस्यैवोपपादनात् ।
भवेद् रामायणादीनाम् अन्यथा दुःख-हेतुता ॥ र्भ्र्स्_२,५।१२६ ॥
तथात्वे राम-पादाब्ज-प्रेम-कल्लोल-वारिधिः ।
प्रीत्या रामायणं नित्यं हनुमान् शृणुयात् कथम् ॥ र्भ्र्स्_२,५।१२७ ॥

अपि च–
सञ्चारी स्यात् समानो वा कृष्ण-रत्याः सुहृद्-रतिः ।
अधिका पुष्यमाणा चेद् भावोल्लासा रतिः ॥ र्भ्र्स्_२,५।१२८ ॥
फल्गु-वैराग्य-निर्दग्धाः शुष्क-ज्ञानाश् च हैतुकाः ।
मीमांसका विशेषेण भक्त्यास्वाद-बहिर्मुखाः ॥ र्भ्र्स्_२,५।१२९ ॥
इत्य् एष भक्ति-रसिकश् चौराद् इव महा-निधिः ।
जरन्-मीमांसकाद् रक्ष्यः कृष्ण-भक्ति-रसः सदा ॥ र्भ्र्स्_२,५।१३० ॥
सर्वथैव दुरूहो ऽयम् अभक्तैर् भगवद्-रसः ।
तत्-पादाम्बुज-सर्वस्वैर् भक्तैर् एवानुरस्यते ॥ र्भ्र्स्_२,५।१३१ ॥
व्यतीत्य भावना-वर्त्म यश् चमत्कार-कार-भूः ।
हृदि सत्त्वोज्ज्वले बाढं स्वदते स रसो मतः ॥ र्भ्र्स्_२,५।१३२ ॥
भावनायाः पदे यस् तु बुधेनानन्य-बुद्धिना ।
भाव्यते गाढ-संस्कारैश् चित्ते भावः स कथ्यते ॥ र्भ्र्स्_२,५।१३३ ॥

गोपाल-रूप-शोभां दधद् अपि रघुनाथ-भाव-विस्तारी ।
तुष्यतु सनातनात्मा दैक्षिण-विभागे सुधाम्बुनिधेः ॥ र्भ्र्स्_२,५।१३४ ॥

इति श्री-श्री-भक्ति-रसामृत-सिन्धौ दक्षिण-विभागे
भक्ति-रस-सामान्य-निरूपणे स्थायि-भाव-लहरी पञ्चमी ।

इति श्री-श्री-भक्ति-रसामृत-सिन्धौ
सामान्य-भगवद्-भक्ति-रस-निरूपको नाम
दक्षिण-विभागः समाप्तः ॥

---