०२ सर्व-संवादिनी

भगवत्-सन्दर्भानुव्याख्या

[४५] सर्व-संवादिनी: अथ पञ्च-चत्वारिंशस्य वाक्यस्य व्याख्यान्ते इदं विचार्यम्—यत् यस्य तस्य श्री-विग्रहस्य परिच्छिन्नत्वेऽप्य् अपरिच्छिन्नत्वं श्रूयते, तच् च युक्तम्, अचिन्त्य-शक्तित्वात्, सर्वेषां विभुत्वादि-परम-शक्तीनाम् एकाश्रयत्वाच् च । यथैव हि श्री-कृष्ण-विग्रहम् अधिकृत्योज्जगौ मूलेऽपि, यथा च दहराकाश-संज्ञस्य परमेश्वरस्य, तथा हि, दहरं पुण्डरीकं वेश्म दहरेऽस्मिन्न् अन्तराकाशः [छा।उ। ८.१.१] इत्य् उक्त्वोच्यते, यावान् वा अयम् आकाशस् तावान् एषोऽन्तर्-हृदय अकाशः [छा।उ। ८.१.३] इति । दृष्टान्तश् चायम् इषुवद् गच्छति सवितेतिवद् अत्यन्तं महत्त्वम् एव निर्दिशति ।

वाक्यान्तराणि च—ज्यायान् पृथिव्या ज्यायान् अन्तरिक्षात् [छा।उ। ३.१४.३] इति, उभे अस्मिन् द्याव्-आपृथिवी अन्तर् एव समाहिते उभाव् अग्निश् च वायुश् च सूर्याचन्द्रमसाव् उभौ विद्युन् नक्षत्राणि यच् चास्येहास्ति यच् च नास्ति सर्वं तद् अस्मिन् समाहितम् इति [छा।उ। ८.१.३] इति च ।

अत्र यावता हृदय-पुण्डरीकान्तर्वर्तित्वं भावता एव सर्व-व्यापकत्वम् अचिन्त्यां शक्तिं विना न सम्भवति । नहि घट-वर्त्य्-आकाशो यावान् तावत्य् एव चन्द्र-सूर्याद्य्-आधारत्वं युज्यते इति । न च हृत्-पुण्डरीके ब्रह्मणः प्रतिबिम्बत्वात् सर्व-समावेशः सम्भावीति । विभोः परिच्छिन्नोपाधौ सामस्त्येन प्रतिबिम्बत्वम् अदृष्ट-चरम् ।

न हि घटादाव् आकाशं सामस्त्येन प्रतिबिम्बत्वम् आपद्येतेति । तस्माद् अचिन्त्यैव शक्तिर् योगमायाख्या तत्राभ्युपगमनीया । एवम् एवैकैर् ब्रह्म-सूत्रेषु वैश्वानराख्यस्य प्रादेश-मात्रत्वेन श्रुतस्य परम-पुरुषस्य विचारे सिद्धान्तितम् । सम्पत्तेर् इति¹ जैमिनिस् तथा हि दर्शयति [वे।सू। १.२.३२], यथा सम्पत्तिर् अचिन्त्यैश्वर्यं श्रुतिश् च तथा² दर्शयति—यस् त्व् एतम् एवं प्रादेश-मात्रम् अभिविमानम् आत्मानं वैश्वानरम् उपास्ते [छा।उ। ५.१८.१] इति । मितत्वेन सर्वतो विगतमानत्वेन च दर्शनात् । तत्रैव, प्रादेश-मात्रे तस्या ह वा एतसात्मनो वैश्वानरस्य मूर्धैव सुतेजाश् चक्षुर् विश्व-रूपः [छा।उ। ५.१८.२] इत्य्-आदिना त्रैलोक्य-समावेशनाच् चेति ।

अथ श्री-विग्रह-प्रसङ्गे सूत्र-चतुष्टयस्य माध्व-भाष्ये, यथा—अरूपवद् एव हि तत्-प्रधानत्वात् [वे।सू। ३.२.१४], इति । अस्य सूत्रस्य भाष्यं, यथा—प्रकृत्य्-आदि-प्रवर्तकत्वेन तद्-उत्तमत्वान् नैव रूपवद् ब्रह्म हि, शब्दाद् अस्थूलम् अनणु [बृ।आ।उ। ३.८.८] इत्य्-आदि-श्रुतेश् च ।

भौतिकानीह रूपाणि भूतेभ्योऽसौ परो यतः ।
अरूपवान् अतः प्रोक्तः क्व तद् अव्यक्ततः परः ॥ इति च मात्स्ये ।

प्रकाशवच् चावैयर्थ्यात् [वे।सू। ३.२.१५] इति । भाष्यं—

यदा पश्यः पश्यते रुक्म-वर्णं [मु।उ। १.३], श्यामाच् छबलं प्रपद्ये [छा।उ। ८.१३.१] सुवर्ण-ज्योतिः [तै।उ। ३.१०.६] इत्य्-आदि-श्रुतिनां च न वैयर्थ्यं विलक्षण-रूपत्वात्, यथा चक्षुर्-आदि-प्रकाशे विद्यमानेऽपि वैलक्षण्याद् अप्रकाशत्वादि-व्यवहारः॥

आह च तन्-मात्रं [वे।सू। ३.२.१६] इति । भाष्यम्—वैलक्षण्यं चोच्यते—

आनन्द-मात्रम् अजरं पुराणं
एकं सन्तं बहुधा दृश्यमानम् ।
तम् आत्म-स्थं ये तु पश्यन्ति धीरास्
तेषां सुखं शाश्वतं नेतरेषाम् ॥ [श्वे।उ। ६.१२] इति चतुर्वेद-शिखायाम् ॥

दर्शयति चाथो अपि स्मर्यते [वे।सू। ३.२.१७] इति । भाष्यम्—दर्शयति चानन्द-स्वरूपम्—तद्-विज्ञानेन परिपश्यन्ति धीरा आनन्द-रूपम् अजरं यद् विभाति [मु।उ। २.२.७] इति श्रुतिः ।

शुद्ध-स्फटिक-सङ्काशं वासुदेवं निरञ्जनः ।
चिन्तयीत यतिर् नान्यं ज्ञान-रूपाद् ऋते हरेः ॥ इति मात्स्य इति ।

अत्र, आनन्दं ब्रह्मणो रूपं भेद-निर्देशश् च श्रूयते । तथा माध्व-भाष्य एवोदाहृतं श्रुत्य्-अन्तरं च—

सद्-देहः सुख-गन्धश् च ज्ञानभाः सत्-पराक्रमः ।
ज्ञान-ज्ञानः सुखी मुख्यः स विष्णुः परमाक्षरः ॥ इति ।

श्री-रामानुज-चरणाश् चैवं वदन्ति—अन्तस् तद्-धर्मोपदेशात् [वे।सू। १.१.२०] इत्य् अत्र भाष्यम्—

परस्येव ब्रह्मणो निखिल-हेय प्रत्यनीकानन्त-ज्ञानानन्दैक-स्वरूपतया सकलेतर-विलक्षणस्य स्वाभाविकानतिशयासङ्ख्येय-कल्याण-गुण-गणाश् च सन्ति । तद्वद् एव स्वाभिमतानुरूपैक-रूपाचिन्त्य-दिव्याद्भुत-नित्य-निरवद्य-निरतिशयौज्ज्वल्य-सौन्दर्य-सौगन्ध-सौकुमार्य-लावण्य-यौवनाद्य्-अनन्त-गुण-निधि दिव्य-रूपम् अपि स्वाभाविकम् अस्ति । तद् एवोपासकानुग्रहेण तत्-तत्-प्रतिपत्त्यानुरूप-संस्थानं करोत्य् अपार-कारुण्य-सौशील्य-वात्सल्यौदार्य-जलनिधि-निरस्ताखिल-हेय-गन्धोपहत-पाप्मा परं ब्रह्म पुरुषोत्तमो नारायण इति ।
यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते [तै।उ। ३.१], सद् एव सोम्येदम् अग्र आसीत् [छा।उ। ६.२.१], आत्मा वा इदम् एक एवाग्र आसीत् [ऐ।उ। १.१.१], एको हि वै नारायण आसीत्, न ब्रह्मा नेशानः [महा।उ। १.१] इत्य्-आदिषु निखिल-जगद्-एक-कारणतयावगतस्य परस्य ब्रह्मणः, सत्यं ज्ञानम् अनन्तं ब्रह्म [तै।आ। १], विज्ञानम् आनन्दं ब्रह्म [बृ।आ।उ। ५.९.१८] इत्य्-आदिष्व् एवम्भूतं स्वरूपम् इत्य् अवगम्यते । निर्गुणं [आत्मोपनिषत्], निरञ्जनं [श्वे।उ। ६.१९], अपहत-पाप्मा विजरो विमृत्युर् विशोको विज्घंसोऽपिपासः सत्य-कामः सत्य-सङ्कल्पः [छा।उ। ८.५.१] ॥
न तस्य कार्यं करणं च विद्यते
न तत्-समश् चाभ्यधिकश् च दृश्यते ।
परास्य शक्तिर् विविधैव श्रूयते
स्वाभाविकी ज्ञान-बल-क्रिया च ॥ [श्वे।उ। ६.८]
तम् ईश्वराणां परमं महेश्वरं
तं देवतानां परमं च दैवतम् ।
पतिं पतीनां परमं परस्ताद्
विदाम देवं भुवनेशम् ईड्यम् ॥ [श्वे।उ। ६.७],
सर्वाणि रूपाणि विचिन्त्य धीरो
नामानि कृत्वाभिवदन् यदास्ते ।
वेदाहम् एतं पुरुषं महान्तम्
आदित्य-वर्णं तमसः परस्तात् ॥ [यजुः ३.१२]
सर्वे निमेषा जज्ञिरे विद्युतः पुरुषाद् अधि [तै।नारा। १] इत्य्-आदिषु परस्य ब्रह्मणः प्राकृत-हेय-गुणान् प्राकृत-हेय-देह-सम्बन्धं तन्-मूल-कर्म-वश्यता-सम्बन्धं च प्रतिषिध्य कल्याण-गुणान् कल्याण-रूपं च वदन्ति ।
तद् इदं स्वाभाविकम् एव रूपम् उपासकानुग्रहेण तत्-प्रतिपत्त्य्-अनुगुणाकारं देव-मनुष्यादि-संस्थानं करोति स्वेच्छयेव परम-कारुणिको भगवान् । तद् इदम् आह श्रुतिः—अजायमानो बहुधा विजायते इति । स्मृतिश् च—अजोऽपि सन्न् अव्ययात्मा भूतानाम् ईश्वरोऽपि सन् [गीता ४.६] इति । न परित्राणाय साधूनाम् इत्य्-आदि, साधवो ह्य् उपासकाः । तत्-परित्राणम् एवोद्देश्यम् आनुषङ्गिकस् तु दुष्कृतां विनाशः । सङ्कल्प-मात्रेण तद्-उत्पत्तेः । प्रकृतिं स्वाम् अधिष्ठाय इत्य्-आदि । प्रकृतिं स्वाम् इति प्रकृतिः स्वभावः । स्वम् एव स्वभावम् आस्थाय न संसारिणं स्वभावम् इत्य् अर्थः ।
आत्मना ययेति स्व-सङ्कल्प-रूपेण ज्ञानेनेत्य् अर्थः । माया वयूनं ज्ञानं [वेद-निर्घण्टौ धर्म-वर्गे २२] इति ज्ञान-पर्यायम् अपि माया-शब्दं निर्घण्टुका अधीयते । आह च भगवान् पराशरः—
समस्ताः शकयश् चैतान् आपुर् यत्र प्रतिष्ठिताः ।
तद् विश्व-रूप-वैरूप्यं रूपम् अन्यद् धरेर् महत् ॥
समस्त-शक्ति-रूपाणि तत् करोति जनेश्वर ।
देव-तिर्यङ्-मनुष्याख्या चेष्टावन्ति स्व-लीलया ।
जगताम् उपकाराय न सा कर्म-निमित्तजा ॥ [वि।पु। ६.९.९०] इति ।
महाभारते चावतार-रूपस्याप्य् अप्राकृतत्वम् उच्यते—न भूत-सर्व्गात्म-संस्थानो देहोऽस्य परमात्मनः इति महाभारते उद्योग-पर्वणि । अतः परस्यैव ब्रह्मण एवं-रूप-रूपवत्त्वाद् अयम् अपि तस्यैव धर्मः [श्री-भाष्य २.१.२०] इति ॥

तत्र तैर् अपि विश्वरूपाद् वैलक्षण्यवत्त्वेन स्वरूपान्तरङ्ग-धर्मत्वेन स्वरूपान्तरङ्ग-धर्माणां तत्-तद्-अव्यव-सन्निवेशानां स्वरूपम् एव धर्मि भवेद् इत्य् एवं तद् एवायवी-देह इत्य् आगतत्वेन, युगपद् अपि समस्त-शक्ति-प्रादुर्भाव-कर्तृत्वेन च स्वरूपत्वम् एवाङ्गीकृतं, पूर्णत्वं च ।

ताश् च शक्तयो निजेच्छात्मक-स्वाभाविक-शक्तिमय्य इति तासाम् अपि तद्-रूपत्वं ध्वनितम् । अतः कर्तृत्वम् अप्य् अत्र प्रादुर्भावयितृत्वम् एव, न तु कल्पयितृत्वम् इति । तथा, मनो-मयः प्राण-शरीरो भा-रूपः सत्य-कामः सत्य-सङ्कल्पः आकाशात्मा सर्व-कर्मा सर्व-कामः सर्व-गन्धः सर्व-रसः सर्वम् इदम् अभ्यात्तोऽवाक्यनादरः [छा।उ। ३.१४.२] इत्य् अपि ।

त इदम् आहुः—मनो-मयः परिशुद्धेन मनसैक्येन ग्राह्यः । प्राण-शरीरः इति जगति सर्वेषां प्राणानां धारकः । भा-रूपः भा-स्वरूपः । अप्राकृत-स्वासाधरण-निरतिशय-कल्याण-दिवा-रूपत्वेन निरतिशय-दीप्ति-युक्त इत्य् अर्थः । आकाशात्मा आकाशवत् सूक्ष्म-स्वच्छ-रूपं सकलेतर-कारणस्यात्म-भूत इति । आकाशात्मा स्वयं च प्रकाशतेऽस्यांश् च प्रकाशयतीति वाकाशात्मा । एवं सर्व-कर्मा क्रियते इति कर्म । सर्वं जगद् अस्य कर्म सर्वा वा क्रिया यस्यासौ सर्व-कर्मा । सर्व-कामः कामन्त्य इति कामा भोग्य-भोगोपकरणादयस् ते परि सर्व-विधास् तस्य सन्तीत्य् अर्थः । सर्व-गन्धः सर्व-रसः अशब्दम् अस्पर्शं [क।उ। १.३.१५] इत्य्-आदिना प्राकृत-गन्धादि-निषेधाद् अप्राकृतस्यासाधारणा निरवद्या निरतिशयाः कल्याणाः स्व-भोग्य-भूताः सर्व-विधा गन्ध-रसास् तस्य सन्तीत्य् अर्थः । सर्वम् इदम् अभ्यात्त उक्तम् इदं पर्यन्तं सर्वम् इदं कल्याण-गुण-जातं स्वीकृतवान् । अभ्यात्तः इति भुक्ता ब्राह्मणाः इतिवत् कर्तरि क्तः प्रतिपत्तव्यः । अवाकी वाग् उक्तिः सास्य नास्तीत्य् अवाकी । कुतः ? इत्य् आह—अनादरः । अवाप्त-समस्त-कामत्वेनादर्तव्याभावाद् आदर-रहितः । अत एवावाकी अजल्पाक इति ।

अत्र प्राण-शरीर इति प्राणवद् उपासकानां परम-प्रेष्ठ-शरीर इत्य् अर्थः इत्य् अपि । तथा प्राणयति सर्वम् इति प्राणं परं ब्रह्मैव शरीरं यस्य स इत्य् अर्थः । इत्य् अपि च व्याख्यानं घटते ॥

[९६] सर्व-संवादिनी: पृथिव्य्-आदि³ । अत्र यद् अण्डम् अण्डान्तर-गोचरं च इत्य्-आदि-पद्य एवं विवेचनीयम् । यद्यपि श्री-रामानुजीयैर् निर्विशेषं ब्रह्म न मन्यते, तथापि स-विशेषं मन्यमानैर् विशेषातिरिक्तं मन्तव्यम् एव । तच् च ब्रह्म-शब्देनोक्तं विशिष्ट-ब्रह्मणो गुण-भूतम् इति, सोऽश्नुते सर्वान् कामान् सह ब्रह्मणा विपश्चिता [तै।उ। २.१.१] इत्य् अत्र सह-शब्द-बलेन तैर् एव व्याख्यातम् । तच् चाग्रे मूल एव विवेचनीयम् ।

[९८] सर्व-संवादिनी: अथाष्टनवतितम-वाक्य-व्याख्यान्ते, स वा एष पुरुषोऽन्न-रस-मयः इत्य् आदिका श्रुतिर् विवृत्य व्याख्यायते, यथा—

स वा एष पुरुषोऽन्न-रस-मयः । तस्येदम् एव शिरः, अयं दक्षिणः पक्षः, अयम् उत्तर-पक्षः, अयम् आत्मा, इदं पुच्छं प्रतिष्ठा । [तै।उ। २.१]
तस्माद् वा एतस्माद् अन्न-रस-मयात् । अन्योऽन्तर आत्मा प्राण-मयः । तेनैष पूर्णः । स वा एष पुरुष-विध एव । तस्य पुरुष-विधताम् । अन्वयं पुरुष-विधः । तस्य प्राणम् एव शिरः, व्यानो दक्षिणः पक्षः, अपान उत्तरः पक्षः, आकाश आत्मा, पृथिवी पुच्छं प्रतिष्ठा । [तै।उ। २.२]
तस्यैष एव शारीर आत्मा । यः पूर्वस्य, तस्माद् वा एतस्मात् प्राण-मयाद् अन्योऽन्तर आत्मा मनो-मयः, तेनैष पूर्णः । स वा एष पुरुष-विध एव, तस्य पुरुष-विधताम् अन्वयं पुरुष-विधः, तस्य यजुर् एव शिरः, ऋग् दक्षिणः पक्षः, सामोत्तरः पक्षः, आदेश आत्मा, अथ सर्वाङ्गिरसः पुच्छं प्रतिष्ठा । [तै।उ। २.३]
तस्यैष एव शारीर आत्मा । यः पूर्वस्य, तस्माद् वा एतस्मान् मनो-मयाद् अन्योऽन्तर आत्मा विज्ञानमयः, तेनैष पूर्णः । स वा एष पुरुष-विध एव । तस्य श्रद्धैव शिरः, ऋतं दक्षिणः पक्षः, सत्यम् उत्तरः पक्षः, योग आत्मा, महः पुच्छं प्रतिष्ठा । [तै।उ। २.४]
तस्यैष एव शारीर आत्मा । यः पूर्वस्य, तस्माद् वा एतस्माद् विज्ञान-मयाद् अन्योऽन्तर आत्मा आनन्द-मयः, तेनैष पूर्णः । स वा एष पुरुष-विधताम् अन्वयं, पुरुष-विधः । तस्य प्रियम् एव शिरः, मोदो दक्षिणः पक्षः, प्रमोद उत्तरः पक्षः, आनन्द आत्मा, ब्रह्म पुच्छं प्रतिष्ठा । [तै।उ। २.५] इति ।

अयम् अर्थः—स वा-शब्दः प्रसिद्धौ निश्चये वा । एष मृज्-जलाग्नि-पिण्ड-लक्षणः पुरुषः अन्न-रस-मयः अन्न-रस-प्राचुर्यवान् । यद् वा, अन्न-रसो नामान्न-विकारः, तेन त्वग्-आदि-रूपः सर्वोऽपि तद्-विकारो गृह्यते । ततश् च जल-विकारादिभिर् ईषन्-मिश्रत्वात् तत्-प्रचुरः कैवल्याभावेनांशस्यैवान्न-रस-विकारत्वे सति संशिनस् तद्-विकारत्व-विवक्षानर्हत्वात् प्राण-मयादाव् अपि शुद्ध-वायु-विग्रहादीनां रूपान्तर-प्राप्तादर्शनात् पृथिव्य्-अभिमानि-देवतादि-लक्षणः पुच्छादीनां तद्-विकारत्वाभावात् । विकार-शब्दात् [वे।सू। १.१.१३] इत्य्-आदौ सूत्र-काराणाम् अस्वारस्यात् । नद्व्यचाश् इति निषेधाच् च, न तु तद्-विकार इति । इदं प्रसिद्धं शिर एव शिरः, न तूत्तरोत्तरत्रेवात्रापि कल्पना-मयम् ।

एवं पक्षादिष्व् अपि व्याख्येयम् । पक्षो बाहुः । उत्तरो वामः । मध्यम-देह-भाग आत्माङ्गानाम् । मध्यं ह्य् एषाम् आत्मा इति श्रुतेः । इदम् अपि नाभेर् अधस्तात् यद् अङ्गं तं पुच्छम् इव पुच्छम् अधो-लम्बन-साम्यात् । तद् एव च प्रकर्षेण तिष्ठत्य् अस्याम् इति प्रतिष्ठा आश्रयः । शाखा-चन्द्र-दर्शनवद् अन्तरतमत्व-ज्ञानार्थं लोक-प्रसिद्धम् आत्मानम् अनूद्य तस्यान्तरम् अन्तरात्मानं शास्त्र-प्रसिद्ध-साधनादि-क्रमेण प्रवेशयन् प्राण-मयादीन् अप्य् आह तत्र मनसो धारणार्थं तद्-आधारः प्राणो धार्य इति ।

प्रथमं प्राणमयम् आह—तस्माद् इति । अन्तरस् तद्-अपगमाद् अन्न-रस-मयस्य दृतेः एषोऽन्न-रस-मयस् तेन पूर्णो वायुनेव दृतिः, स च पुरुष-विधः पुरुषाकारः । कथं तस्य पूर्वस्यान्न-रसमयस्य पुरुष-विधताम् एव लक्षीकृत्य विशेषं बोधयितुम् अयम् अपि रूपक-कल्पितैः शिर-पक्षादिभिः पुरुषाकार एव वर्ण्यते इति ।

तद् एव रूपकं दर्शयति—तस्य प्राण-मयस्य प्राणं हृदि-स्थो वायुर् एव प्रथम-धार्यत्वेन शिरः कल्प्यते । एवं साधन-क्रमेणैव दक्षिण-पक्षत्वादि-क्रमो ज्ञेयः । आकाशः आकाश-स्थ-वृत्ति-विशेषः समानाख्यः, प्राण-वृत्त्य्-अधिकारात् । मध्य-स्थत्वादितरा पर्यन्त-वृत्तीर् अपेक्ष्यात्मा पृथिवी तद्-अभिमानिनी देवता आध्यात्मिकस्य प्राणस्य धारयित्री स्थिति-हेतुत्वात्, सैषां पुरुषस्यापानम् अवष्टभ्य [प्रश्न।उ। ३.८] श्रुत्य्-अन्तरात् ।

तस्य प्राण-मयस्य एष तस्माद् वा एतस्माद् आत्मन आकाशः सम्भूतः इत्य् अत्रोपक्रान्त एवात्मा शारीर आत्मा तद्-रूप-शरीरान्तर्यामी । कथम्-भूतः ? यः पूर्वस्य अन्न-मयस्यापि शारीर आत्मा । एवं यः पूर्वस्य प्राण-मयस्य इत्य्-आदिकम् उत्तरत्रापि योज्यम् । यस्य पृथिवी शरीरं, यस्यापः शरीरं, यस्य तेजः शरीरं, यस्य वायुः शरीरं [बृ।आ।उ। ३.७.९] इत्य्-आद्य्-अन्तर्यामि-श्रुतेः ।

यत् त्व् आनन्द-मयास् तेऽपि तस्यैष एव शारीर आत्मेति श्रूयते तत् तु तस्यौपचारिक-भेद-निर्देशेनानन्यत्वम् एव बोधयति । नात्मान्तरं विज्ञान-मयाद् अन्योऽन्तर आत्मेतिवद् अन्या—प्रस्तावात् । प्राण-मयान्तोक्ते यः पूर्वस्येत्य् अत्रान्यैर् अपि तथाभ्युपगमात् । ततश् च एष पूर्वोक्त आनन्द-मय-तात्पर्यावसान-विवेक आत्मैव तस्य, शारीर आत्मा इति योज्यम् । एवं प्राण-धारणया मनो-वशं कृत्य तच् च मनो-वैदिक-निष्काम-कर्मात्मकतया धारणीयम् इत्य् आशयेन मनोमयम् आह—मनः सङ्कल्पाद्य्-आत्मकम् अन्तःकरणम् । यजुर् इति, अनियताक्षर-पाद-विशेषो मन्त्र-विशेषः । तज्-जाति-वचनोऽपि यजुः-शब्दः । तस्य शिरस्त्वं प्राथम्यात् यजुषा हि हविर् दीयते । एवम् ऋक्-सामयोर् अपि वैशिष्ट्यं⁴ ज्ञेयम् । आदेशोऽत्र ब्राह्मणः, आदेष्टव्य-विशेषान् निर्दिशति अस्यात्मत्वं प्रवर्तकत्वात् ।

अथर्वणा अङ्गिरसा दृष्टा मन्त्रा ब्राह्मणं च शान्त्य्-आदि-प्रतिष्ठा-हेतु-कर्म-प्राधानत्वात् पुच्छं प्रतिष्ठा । मनो-मयत्वं चैषां मनो-वृत्त्या वाविर्भावत्वेन तत्-प्राचुर्यात् । तद्-विकारत्वे तु पौरुषेयत्वापातः स्यात् ।

अत्र पारमार्थिक-पथस्यैव प्रकृतत्वात् व्यावहारिक-सङ्कल्पाद्य्-आत्मक-मनोमयत्वं न प्रयुज्यते । प्राण-धारणायाः पूर्वम् एव हि त्यक्तं तत् । एवम् उत्तरत्रापि ।

तथैव विज्ञानमयम् आह—श्रद्धा, अध्यात्म-शास्त्रे याथार्थ्य-प्रतीतिः । ऋतं शास्त्रार्थ-निश्चिता बुद्धिः । सत्यं तद्-अर्थानुभव-प्रयत्नः । योगो युक्तिः । समाधानं—आत्मा श्रद्धादीनाम् एतत् साक्षात्काराङ्गत्वात् । महः—तत्-तत्-सर्व-प्रकाश-हेतुत्वेनोत्तमतरं शुद्ध-जीव-रूपं यस्यैव प्रसिद्धेन विज्ञानात्मत्वेनास्य विज्ञान आत्मत्वेनास्य विज्ञान-मयत्वम् उच्यते । यो विज्ञाने तिष्ठन्, विज्ञानाद् अन्तरो यं विज्ञानं न वेद, यस्य विज्ञानं शरीरं [बृ।आ।उ। ३.७.२२] इति जीवान्तर्यामि-प्रतिपादक-श्रुतेः । अत्र स्थान एव—य आत्मनि तिष्ठन् [श।ब्रा। १४.६.७.३०] इत्य्-आदि-श्रुत्य्-अन्तरात् । प्रतिष्ठा तेषां सर्वेषाम् आश्रयः ।

तद् एवं शुद्ध-जीव-पर्यन्तम् उक्त्वा तथा तथा लब्धान्तराणां पुनः सर्वान्तरतमत्वेन तत्रैव पूर्वोपक्रान्त-मुख्यात्मत्वं पर्यवसाययन्—आनन्द-मयम् उपदिशति । एवं पूर्व-पूर्वं शास्त्रीय-परमार्थ-प्रक्रियैव लब्धा, न तु व्यवहारिकी । ततो नेष्ट-पुत्र-दर्शनजानन्दादिकं प्रियादिब्दैर् व्याख्येयं, किन्त्व् एकस्यैव परमानन्दस्य ब्रह्मण उत्तरोत्तरो दयोत्कर्ष-तारतम्यं, तत्-तन्-नाम-भेदः । आनन्दस्य सामान्यत्वेन प्रियादिषु व्याप्त्य्-अपेक्षया आत्मत्व-रूपकं ब्रह्मणस् तु सर्वोत्तरोदितत्वेन पुच्छत्व-रूपकम् इति ।

तद् एव च सर्वोत्कृष्टत्वात् प्रियादि-लक्षण-स्व-प्रकाश-विशेषाणाम् अन्न-मयादीनाम् अप्य् आश्रयः । एतद् एव प्रियादि-स्व-प्रकाश-विशेषवच् चेति । एतद् अप्य् उपलक्षणम्—तत्-तद्-अशेष-शक्ति-विशेषवच् चेत् तर्ह्य् आनन्द-मय आत्मेत्य् उच्यते । सोऽखण्डोऽपि पर-ब्रह्मैव तद् उक्तम् आनन्द-मयोऽभ्यासात् इति ।

ततस् तस्य तु तत्-तद्-विशेषवत्त्वे परमाखण्डत्वम् इति, ब्रह्मणो हि प्रतिष्ठाहं [गीता १४.२७] इत्य् एतद् गीतार्थोऽपि श्रुति-हृदय-गत एव बोद्धव्यः ।

[९९] सर्व-संवादिनी: अथ श्री-भगवतः पूर्ण-तत्त्वाकारत्व-निर्धारण-प्रकरणे एकोनशततमाद् वाक्यात् पूर्वत्र मोक्ष-धर्म-वचनानन्तरं श्री-मध्व-भाष्याद् एव तद्-आहार्याणि, यथा प्रथम-सूत्रे—

यम् अन्तः-समुद्रे कवयोऽवयन्ति
यद्-अक्षरे परमे प्रजाः ।
यतः प्रसूता जगतः प्रसूती

तोयेन जीवान् व्यससर्ज भूम्याम् ॥

इत्य् आरभ्य, तद् एव ब्रह्म परमं कवीनाम् इत्य्-अन्ता श्रुतिः, तथा—

यं कामये त्वं तम् उग्रं कृणोमि
तं ब्रह्माणं तम् ऋषिस् तं सुमेधाम् ॥ [ऋ।वे। १०.१२५.५]

इत्य् उक्त्वा, मम योनिर् अप्स्व् अन्तः इति शक्ति-वचनात्मक-श्रुतिः । अन्तस् तद्-धर्मोपदेशात् [वे।सू। १.१.२०] इत्य् अत्र च तद्-भाष्यम्—अन्तः श्रयमाणो विष्णुर् एव ।

अन्तः समुद्रे मनसा चरन्तं
ब्रह्मान्वविन्दद् दश-होतारम् अर्णे ।
समुद्रेऽन्तः कवयो विचक्षते
मरीचीनां पदम् इच्छन्ति वेधसः ॥ [तै।आ। ३.११.१]

यस्याण्ड-कोशं सूक्ष्मम् आहुः इत्य्-आदि-तद्-धर्मोपदेशात् । स हि प्रलय-समुद्र-शायी तस्य च विश्वम् अण्डा-कोशः ॥

सोऽभिध्याय शरीरात् स्वात् सिसृक्षुर् विविधाः प्रजाः ।
अप एव ससर्जादौ तासु वीर्यम् अवासृजत् ॥
तद् अण्डम् अभवद्द् हैमं सहस्रांशुसम-प्रभम् ।
तस्मिञ् जज्ञे स्वयं ब्रह्मा सर्वलोकपितामहः ॥
आपो नरा इति प्रोक्ता आपो वै नरसूनवः ।
ता यद् अस्यायनं पूर्वं तेन नारायणः स्मृतः ॥ [मनु १.८-१०] इति ।

—ओ)०(ओ—

[१०९] सर्व-संवादिनी: अथ नवोत्तर-शततमाङ्कम् आरभ्य ब्रह्मन् इत्य्-आदि-प्रकरणे विशेषः कश्चिद् दर्श्यते—ब्रह्म चेद् अवचनीयं भवति, तर्ह्य् अवचनीय-पदेनोच्यते इति वाच्यत्वम् एवायाति । तेनापि लक्ष्यते चेद् वस्तुतस् तद्वल् लक्ष्यं, लक्ष्य-गङ्गा-शब्दवत् तस्याप्य् अवचनीयत्वाभावे वचनीयत्वम् एव सिद्ध्यति ।

वचनीयत्वावचनीयत्वाभावे तु अनिर्वचनीयत्वापातः । स च मिथ्या इति “घट्ट-कुट्यां प्रभातं”+++([ ])+++⁵ एवं लक्ष्य-शब्देनोच्यते चेद् वचनीयत्व-सिद्धिः । लक्ष्यते चेल् लक्ष्यत्व-च्युतिः गङ्गा-शब्द-लक्ष्यस्यालक्ष्यत्ववल् लक्ष्य-शब्द-लक्ष्यस्यालक्ष्यत्वात् । द्वितीय-लक्ष्य-शब्देन तस्य लक्षत्वम् इति चेद् अनवस्थायाम् अपि लक्ष्य-पद-वाच्यत्वानतिक्रम एव स्यात् । एवं निर्विशेष-स्व-प्रकाश-परमार्थ-सद् इत्य्-आदि-शब्दैर् ब्रह्मोच्यते चेद् वाच्यत्व-सिद्धिः । न च तैर् अपि लक्ष्यते—तत्-तच्-छब्द-मुख्यार्थस्यान्यस्याभावात् । नित्विशेषादि-शब्दानां विशेषाभाव-विशिष्टं वा तद्-उपलक्षितं वा ब्रह्म चेत् तत्-तच्-छब्द-वाच्यत्वं दुर्निवारम् ।

किं च, निर्गुण-स्व-प्रकाशाद् एव ब्रह्मत्वे यद् यद् ब्रह्मतयेष्टं तत्-तद्-अर्था ब्रह्मेति साधु-समर्थितो ब्रह्म-वादः । तथा तन्-मते स्फुटम् अशब्दम् इत्य्-आदि-शब्द-वाच्यत्वस्य, यतो वाचो [तै।उ। २.४.१] इत्य् अत्रापि यच्-छब्द-वाच्यत्वस्य निषेधने स्व-व्याघात-पातः स्यात् । अथ कस्माद् उच्यते ब्रह्म इति, तस्माद् उच्यते परं ब्रह्म [अथर्व-शिरः ४४] इति श्रुत्या, परमात्मेति चाप्य् उक्तेः [गीता १३.२२] इति वचसां वाच्यम् उत्तमम् इति श्री-गीतादिना च, वाच्यत्वं साक्षाद् एवोच्यते ।

अत्रानुमानानि च, वेदान्त-तात्पर्य-विषयो ब्रह्म वाच्यम् । वस्तुत्वाल् लक्ष्यत्वाच् च घटवत् । परमार्थ-सद्-आदि-पदं कस्यचिद् वाचकं पदत्वात् घट-पदवत् । सत्य-ज्ञानादि-वाक्यं वाच्यार्थवत् वाक्यत्वाद् अग्निहोत्रादि-वाक्यवद् इति ।

विपक्ष-लक्ष्यत्वं न स्यात्, तथा हि—लाक्षणिक-शब्दो न स्वत एवार्थ-गोचर-धी-हेतुः, तत्रागृहीत-शक्तित्वात् । किन्तु पूर्व-धीस्थे वाच्यार्थेऽनुपपत्ति-दर्शने सति तत्-त्यागेन स्वरूपतो वाच्यार्थ-सम्बन्धित्वेन चावगतस्यार्थान्तरस्य बोधकः । गङ्गा-शब्दादौ तथादर्शनात् अन्यथातिप्रसङ्गात् ।

तथा च—ब्रह्मणो लक्ष्यता-वाच्यार्थ-सम्बन्धित्वेन ज्ञेयत्वादौ प्रतिषेध-श्रुत्या वेदैक-गम्यस्य शब्देनाज्ञेयत्वात्, स्व-प्रकाशतया नित्य-सिद्धौ च शब्द-वैयर्थ्याद् अवाच्यत्वेन शब्दस्य लक्षकस्यैव वक्तव्यत्वात् । तथापि वाच्य-सम्बन्धित्वेन ज्ञेयत्वे चानवस्थेति कथम् अवचनीये लक्षणा इति ॥

इति श्री-जीव-कृत-श्री-भगवत्-सन्दर्भस्यानुव्याख्यायां

सर्व-संवादिन्यां द्वितीयः सन्दर्भः ॥

अनुबन्धः

उक्तं च तस्य सत्त्वस्य प्राकृताद् अन्यतरत्वं द्वादशे श्री-नारायणर्षिं प्रति मार्कण्डेयेन ।

सत्त्वं रजस् तम इतीश तवात्म-बन्धो
माया-मयाः स्थिति-लयोद्भव-हेतवोऽस्य ।
लीला-धृता यद् अपि सत्त्व-मयी प्रशान्त्यै
नान्ये नॄणां व्यसन-मोह-भियश् च याभ्याम् ॥ [भा।पु। १२.८.४५]
तस्मात् तवेह भगवन्न् अथ तावकानां
शुक्लां तनुं स्व-दयितां कुशला भजन्ति ।
यत् सात्वताः पुरुष-रूपम् उशन्ति सत्त्वं
लोको यतोऽभयम् उतात्म-सुखं न चान्यद् ॥ [भा।पु। १२.८.४६]

अनयोर् अर्थः । हे ईश ! यद् अपि सत्त्वं रजस् तम इति तवैव माया-कृता लीलाः । कथम्भूताः ? अस्य विश्वस्य स्थित्य्-आदि-हेतवः तथापि या सत्त्वमयी सैव प्रशान्त्यै प्रकृष्ट-सुखाय भवति । नान्ये रजस् तमो-मय्यौ । न केवलं प्रशान्त्यभाव-मात्रम् अनयोः । भजने⁶ किन्त्व् अनिष्टं चेत्य् आह—व्यसनेति ।

हे भगवन् ! तस्मात् तव शुक्लां सत्त्व-मय-लीलाधिष्ठात्रीं तनुं श्री-विष्णु-रूपां ते कुशला निपुणा भजन्ति सेवन्ते । न त्व् अन्यां ब्रह्म-रुद्र-रूपान् । तथा तावकानां जीवानां मध्ये शुक्लां सत्त्वैक-निष्ठां+++([अ])+++ तनुं भगवद्-भक्त-लक्षण-स्वायम्भुव-मन्वादि-रूपां+++([अ])+++⁷ ये भजन्ति अनुसरन्ति । न तु दक्ष-भैरवादि-रूपाम् । कथम्भूतां स्वस्य तवापि दयितां लोक-शान्ति-करत्वात् ।

ननु मम स्वरूपम् अपि सत्त्वात्मकम् इति प्रसिद्धं । तर्हि कथं तस्यापि मायामयत्वम् एव । नहि नहीत्य् आह सात्वताः श्री-भागवता यत् सत्त्वं पुरुषस्य तव रूपं प्रकाशम् उशन्ति मन्यन्ते । यतश् च सत्त्वात् लोको वैकुण्ठाख्यः प्रकाशते । तद् अभयम् आत्म-सुखं पर-ब्रह्मानन्द-स्वरूपम् एव+++([ब्])+++ न त्व् अन्यत् प्रकृतिजं सत्त्वं तद् इति । अत्र सत्त्व-शब्देन स्व-प्रकाशता+++([ब्])+++-लक्षण-स्वरूप-शक्ति-वृत्ति-विशेष उच्यते ।

सत्त्वं विशुद्धं वसुदेव-शब्दितं
यद् ईयते तत्र पुमान् अपावृतः । [भा।पु। ४.३.२३]

इति श्री-शिव-वाक्यानुसारात्च् । अगोचरस्य गोचरत्वे हेतुः प्रकृति-गुणः । सत्त्वम् इत्य् अशुद्ध-सत्त्व-लक्षण-प्रसिद्ध्य्-अनुसारेण तथाभूतश् चिच्-छक्ति-विशेषः सत्त्वम् इति सङ्गति-लाभाच् च । ततश् च तस्य स्वरूप-शक्ति-वृत्तित्वेन स्वरूपात्मतैवेत्य् उक्तम् । तद् अभयम् आत्म-सुखम् इति द्शक्ति-प्राधान्य-विवक्षयोक्तं लोको यत इतिद् । अर्थान्तरे भगवद्-विग्रहं प्रति रूपं यद् एतद् [भा।पु। २.८.२] इत्य् आदौ शुद्ध-स्वरूप-मात्रत्व-प्रतिज्ञा-भङ्गः । अभयम् इत्य् आदौ प्राञ्जलता-हानिश् च भवति । अन्यत् पदस्यैकस्यैव रजस् तमश् चेति द्विर्-आवृत्तौ प्रतिपत्ति-गौरव उत्पद्यते । पूर्वम् अपि नान्य इति द्वि-वचनेनैव हे परामृष्टे । तस्माद् अस्ति प्रसिद्धाद् अन्यत् स्वरूप-भूतं सत्त्वम् ।

यद् एवैकादशे यत् काय एष भुवन-त्रय-सन्निवेश [भा।पु। ११.४.४] इत्य् आदौ ज्ञानं स्वत इत्य् अत्र टीका-कृन्-मतं यस्य स्वरूप-भूतात् सत्त्वात् तनु-भृतां ज्ञानम् इत्य् अनेन यथा ब्रह्मणः स्तवान्ते एतत् सुहृद्भिश् चरितम् इत्य् अत्र व्यक्तेतरं व्यक्ताज् जड-प्रपञ्चाद् इतरत् शुद्ध-सत्त्वात्मकम् इत्य् आदिना, तथा परो-रजः सवितुर् जात-वेदा देवस्य भर्ग [भा।पु। ५.७.१४] इत्य् आदौ श्री-भरत-जाप्ये तन्-मतम्, परो-रजः रजसः प्रकृतेः परं शुद्ध-सत्त्वात्मकम् इत्य् आदिना । अत एव प्राकृताः सत्त्वादयो गुणा जीवस्यैव न त्व् ईशस्येति श्रूयते ।

यथैकादशे सत्त्वं रजस् तम इति गुणा जिवस्य नैव मे [११.२५.१२] इति । श्री-भगवद्-उपनिषत्सु च—

ये चैव सात्त्विका भावा राजसास् तामसाश् च ये ।
मत्त एवेति तान् विद्धि न त्व् अहं तेषु ते मयि ॥
त्रिभिर् गुणमयैर् भावैर् एभिः सर्वम् इदं जगत् ।
मोहितं नाभिजानाति माम् एभ्यः परम् अव्ययम् ॥
दैवी ह्य् एषा गुणमयी मम माया दुरत्यया ।
माम् एव ये प्रपद्यन्ते मायाम् एतां तरन्ति ते ॥ [गीता ७.१२-१४]

यथा दशमे—

हरिर् हि निर्गुणः साक्षात् पुरुषः प्रकृतेः परः ।
स सर्व-दृग् उपद्रष्टा तं भजन् निर्गुणो भवेत् ॥ [भा।पु। १०.८८.४]

श्री-विष्णु-पुराणे च—

सत्त्वादयो न सन्तीशे यत्र च प्राकृता गुणाः ।
स शुद्धः सर्व-शुद्धेभ्यः पुमान् आद्यः प्रसीदतु ॥ [वि।पु। १.९.४४] इति ।

तथा च दशमे देवेन्द्रेणोक्तम्—

विशुद्ध-सत्त्वं तव धाम शान्तं
तपोमयं ध्वस्त-रजस्-तमस्कम् ।
मायामयोऽयं गुण-संप्रवाहो
न विद्यते तेऽग्रणानुबन्धः ॥ [भा।पु। १०.२७.४] इति ।

अयम् अर्थः । धाम स्वरूप-भूत-प्रकाश-शक्तिः । विशुद्धत्वम् आह विशेषण-द्वयेन । ध्वस्त-रजस्-तमस्कं तपो-मयम् इति च । तपोऽत्र ज्ञानं स तपोऽतप्यत इति श्रुतेः । तपोमयं प्रचुर-ज्ञान-स्वरूपम् जाड्यांशेनापि रहितम् इत्य् अर्थः । आत्मा ज्ञान-मयः शुद्ध इतिवत् । धृतः⁸ प्राकृत-सत्त्वम् अपि व्यावृत्तम् । अत एव मायामयोऽयं सत्त्वादि-गुण-प्रवाहस् ते तव न विद्यते । यतोऽसाव् अज्ञानेनैवानुबन्ध इति ।

अत एव श्री-भगवन्तं प्रति ब्रह्मादीनां स-युक्तिकं वाक्यम् ।

सत्त्वं विशुद्धं श्रयते भवान् स्थितौ
शरीरिणां श्रेय-उपायनं वपुः ।
वेद-क्रिया-योग-तपः-समाधिभिस्
तवार्हणं येन जनः समीहते ॥ [भा।पु। १०.२.३४]
सत्त्वं न चेद् धातर् इदं निजं भवेद्
विज्ञानम् अज्ञान-भिदापमार्जनम् ।
गुण-प्रकाशैर् अनुमीयते भवान्
प्रकाशते यस्य च येन वा गुणः ॥ [भा।पु। १०.२.३५]

अयम् अर्थः । सत्त्वं तेन प्रकाशमानत्वात् तद्-अभिन्नतया रूपितं वपुर् भवान् श्रयते प्रकटयति । कथम्भूतं सत्त्वं विशुद्धम् । अन्यस्य रजस्-तमोभ्याम् अमिश्रस्यापि⁹ प्राकृतत्वेन जाड्यांश-संवलितत्वान् न विशेषेण शुद्धत्वम् । एतत् तु स्वरूप-शक्त्य्-आत्म[क]त्वेन तद्-अंशस्याप्य् अस्पर्शाद् अतीव शुद्ध[त्व]म् इत्य् अर्थः ।

किम् अर्थं श्रयते । शरीरिणां स्थितौ निज-चरणारविन्दे मनःस्थैर्याय सर्वत्र [भक्तेषु] भक्ति-सुख-दानस्यैव त्वदीय-मुख्य-प्रयोजनत्वाद् इति भावः । भक्ति-योग-विधानार्थम् [भा।पु। १.८.१९] इति श्री-कुन्ती-वाक्यात् ।

कथम्भूतं वपुः श्रेयसां सर्वेषां पुरुषार्थानाम् उपायनम् आश्रयम् । नित्यानन्त-परमानन्द-रूपम् इत्य् अर्थः । अतो वपुषस् तव च भेद-निर्देशोऽयम्¹⁰ औपचारिक एवेति भावः । अत एव येन वपुषा यद् वपुर् आलम्बनेनैव जनस् तवार्हणं पूजां करोति । कैः साधनैः वेदादिभिस् त्वद्-आलम्बनकैर् इत्य् अर्थः । साधारणैस् त्व् अर्पितैर् एव त्वद्-अर्हण-प्रायता-सिद्धाव् अपि । वपुषोऽनपेक्षत्वात् । तादृश+++([ए])+++-वपुषोऽनपेक्ष्यत्वात् तादृश+++([ए])+++-वपुः-प्रकाश-हेतुत्वेन¹¹ स्वरूपात्मकत्वं स्पष्टयन्ति ।

हे धातश् चेद् यदि इदं सत्त्वं यत् तव निजं विज्ञानम् अनुभवं[ः] तदात्मिका स्व-प्रकाशता-शक्तिर् इत्य् अर्थः । तन् न भवेत् । तर्हि त्व् अज्ञान-भिदा स्व-प्रकाशस्य तवानुभव+++([फ़्])+++-प्रकार एव मार्जनं शुद्धिम् अवाप । सैव जगति पर्यवसीयते न तु तवानुभव+++([फ़्])+++-लेशोऽपीत्य्¹² अर्थः ।

ननु प्राकृत-सत्त्व-गुणेनैव +++([ग्])+++ममानुभवो+++([ग्])+++¹³ भवतु किं निज-+++([ह्])+++ग्रहण्+++([ह्])+++एन¹⁴ तत्राह । प्राकृत-गुण-प्रकाशैर् भवान् केवलम् अनुमीयते न तु साक्षात्क्रियत इत्य् अर्थः । अथवा तव विज्ञान-रूपम् अज्ञान-भिदाया अपमर्जनं च यन् निजं सत्त्वं तद् यदि न भवेन् नाविर्भवति तदैव प्राकृत-सत्त्वादि-गुण-प्रकाशैर् भवान् अनुमीयते । त्[व्]अन्-निज-सत्ताविर्भावेण तु साक्षात्-क्रियत एवेत्य् अर्थः । तद् एव स्पष्टयितुं तत्रानुमाने द्वैविध्यम् आहुर् यस्य गुणः प्रकाशत +++([इ])+++येन वा गुणः प्रकाशत+++([इ])+++¹⁵ इति । अस्वरूप-भूतस्यैव [प्राकृत-]सत्त्वादि-गुणस्य त्वद्-अव्यभिचारि-सम्बन्धित्व-मात्रेण वा त्वद्-एक-प्रकाश्यमानता-मात्रेण वा त्वल्-लिङ्गत्वम् इत्य् अर्थः । यथा अरुणोदयस्य सूर्योदय-सान्निध्य-लिङ्गत्वं यथा वा धूमस्याग्नि-लिङ्गत्वम् इति । तत उभयथापि तव साक्षात्कारे तस्य साधकतमत्वाभावो युक्त इति भावः ।

तद् एवम् अप्राकृत-सत्त्वस्य तदीय-स्व-प्रकाशता-रूपत्वं येन स्वप्रकाशस्य तव साक्षात्कारो भवतीति स्थापितम् । अत्र ये विशुद्ध-सत्त्वं नाम प्राकृतम् एव रजस्-तमः-शून्यं मत्वा तत्-कार्यं भगवद्-विग्रहादिकं मन्यन्ते ते तु न केनाप्य् अनुगृहीताः । रजः-सम्बन्धाभावेन स्वतः प्रशान्त-स्वभावस्य सर्वत्रोदासीनताकृति-हेतोस् तस्य क्षोभासम्भवात् विद्यामयत्वेन यथावस्थित-वस्तु-प्रकाशितामात्र-धर्मत्वात्, तस्य कल्पनान्तरायोग्यत्वाच् च । तद् उक्तम् अप्य् अगोचरस्य गोचरत्वे हेतुः प्रकृति-गुणः सत्त्वम् । गोचरस्य बहु-रूपत्वे रजः, बहु-रूपस्य तिरोहितत्वे तमः¹⁶ । तथा परस्परोदासीनत्वे सत्त्वम्, उपकारित्वे रजः, अपकारित्वे तमः । गोचरत्वादीनि स्थिति-सृष्टि-संहाराः उदासीनत्वादीनि चेति ।

अथ रजो-लेशे तत्र मन्तव्ये विशुद्ध-पद-वैयर्थ्यम् इत्य् अलं तन्-मत-रजो-घट-प्रघट्टनयेति ।¹⁷