४९१ २८५
श्रीनारदपञ्चरात्रे चैत्रमेव श्रीनारायणवाक्यं श्राद्धकथनारम्भे- “नावरेद् यस्तु सिद्ध ऽपि लौकिकं धर्ममग्रतः । उपवाच्च धर्मस्य ग्लानिर्भवति नारद ॥८६॥ विवेकज्ञ रतः सर्वैर्लोकाचारो यथा स्थितः । आपाताद्यत्नेन रक्षणीयः प्रयत्नतः ॥” ८६५॥ इति ।
एतेषाञ्च द्विविधा कर्मं व्यवस्था, - श्रीनारदपञ्चरात्रादौ अन्तर्यामि श्रीभगवद्दृष्टयव सर्वाराधनं विहितम्, विष्णुयामलादौ तु-
“विष्णुपादोदकेनैव पितृणां तर्षण–क्रिया । विष्णानिवेदितान्नेन यष्टव्यं देवतान्तरम् ॥८६६ ॥ इत्यादिप्रकारेण विहितमिति । ये तु तत्र श्रीभगवत्पीठावरणपूजायां गणेश-दुर्गाद्यावर्त्तते, ते हि विष्वक्सेनादिवत् भगवतो नित्यवैकुण्ठसेवकाः । ततश्च ते गणेश-दुर्गा द्याः, येऽपरे मायाशक्तधात्मका गणेश-दुर्गाद्यः स्ते तु न भवन्ति, (भा० २२६।१०) ‘न यत्र माया किमुतापरे” इति द्वितीयोक्तः । ततो भगवत् स्वरूपभुतशक्तयात्मका एव ते यत एव च श्रीकुष्णस्वरूप भूले श्रीमदष्टादशाक्षरादिमन्त्रगणेऽपि दुर्गा-नाम्नी भगवद्भक्तयात्मक-स्वरूप भूत शक्तिवृत्तिविशेषस्य
श्रीभगवान् उद्धव को कहे थे - २८४॥
४९२ २८५
“नाचरेद् यस्तु सिद्धोऽपि लौकिकं धर्ममग्रतः । उपप्लवाच्च धर्मस्य ग्लानिर्भवति नारद ॥ ८६४ ॥ विवेकज्ञ रतः सर्वैर्लोकाचारो यथा स्थितः । आदेहपाताद्यत्नेन रक्षणीयः प्रयत्नतः ॥ ८५॥
…
…
अधिष्ठातृत्वं श्रुति-तन्त्रादिष्वपि दृश्यते, यथा नारदपञ्चरात्रे श्रुतिविद्यासंवादे -
“भक्तिर्भजन सम्पत्तिर्भजते प्रकृतिः प्रियम् । ज्ञायतेऽत्यन्तदुःखेन सेयं प्रकृतिरात्मनः ।
T
दुर्गेनि गीयते मद्भिरखण्डर सवल्लभा ॥ ८६७
[[५७७]]
अतएव श्रीभगवदभेदेनोक्तं गौतमीयकल्पे- ‘यः कृष्णः सैव दुर्गा स्याद् या दुर्गा कृष्ण एव सः” इति, “त्वमेव परमेशानि अस्याधिष्ठातृदेवता” इत्यादिकन्तु विराट्पुरुष महापुरुषयोरिव केषाश्चिदभेदोपासना-विवक्षयैवोक्तम् । सा हि मायांशरूपा तदधीने प्राकृतेऽस्मिन् लोके मन्त्र- रक्षा-लक्षणसेवार्थं नियुक्ता चिच्छक्तधात्मक दुर्गाद्या दासीयते, न तु सेवाधिष्ठात्री । मायातीत- वैकुण्ठावरणकथने यथोक्तं पाद्मोत्तरखण्डे-
“सत्याच्युतानन्न दुर्गाविष्वक्सेन- गजाननाः । शङ्ख- पद्मनिधी लोकाश्चतुर्थाबरणं स्मृतम् ॥८६८ ऐन्द्रकाग्नेययाम्यानि नैर्ऋऋतं वारुणं तथा । वायव्यं सौम्यमैशानं सप्तमं मुनिभिः स्मृतम् ॥ ८६ ॥
/….
[[५७८]]
श्री भक्ति सन्दर्भः साध्या मरुद्गणाश्चैव विश्वेदेवास्तथैव च । नित्याः सर्वे परे धाम्नि ये चान्ये च दिवौकसः ॥१००॥ ते वै प्राकृतनाकेऽस्मिन्न नित्यास्त्रिदशेश्वराः । ते ह नाकं महिमानः सचन्त इति वै श्रुतिः ॥१०१॥ इति किश्व, भगवदंशरूपा एव ते, यथोक्तं त्रैलोक्यसम्मोहनतन्त्रे अष्टादशाक्षर षड़ङ्गादि देवताभेद- कथनारम्भे-
“सर्वत्र देवदेवोऽसी गो वेशधरो हरिः । केवलं रूपभेदेन नामभेदः प्रकीर्तितः ॥ ६०२ ॥ इति । अतो नाममात्रसाधारण्येनानन्यभक्तैर्न भेतव्यम्, किन्तु भागवत नित्य वैकुण्ठसेवकत्वाद्विष्वक्- सेनादिवत् सत्कार्य्या एव ते, (भा० १०२८४।१३) -“यस्बाम्बु’ द्धः कुणपे त्रिधातुके” इत्यादौ, “अच्र्चयित्वा तु गोविन्दं तदीयान्नार्च्चयेत्तु यः” इत्यादि-पाद्मोत्तरखण्ड-वचनेन तदसत्कारे दोषश्रवणात्, अतस्तानेवोद्दिश्याह (भा० ११।२७।२६) -
मः साध्या मरुद्गणाञ्चैव विश्वेदेवास्तथैव च ।
नित्याः सर्वे परे धाम्नि ये चान्ये च दिवौकसः ॥६००॥
ते वै प्राकृतनाकेऽस्मिन्ननित्या स्त्रिदशेश्वरः ।
ते ह नाकं महिमानः सचन्त इति वै श्रुतिः । ६०१ ॥
…
(२८५) “दुर्गा विनायकं व्यासं विष्वक्सेनं गुरून् सुरान् ।
स्वे के स्थाने त्वभिमुखान् पूजयेत् प्रोक्षणादिभिः ॥ " ६०३ ॥
पद्मोत्तरखण्ड एव च-
[[५७६]]
तस्मादवैदिकानाञ्च देवानामच्चनं त्यजेत् । स्वतन्त्रपूजनं यच्च वैदिकानामपि त्यजेत् ॥ ६०४ ॥ अर्चयित्वा जगद्वन्द्य ं देवं नारायणं हरिम् । तदावरण-संस्थानं देवस्य परितोऽर्चयेत् ॥१०५॥ हरेर्मुक्तावशेषेण बलि तेम्पो विनिक्षिपेत् । होमञ्चैव प्रकुर्वीत तच्छेषेणैव वैष्णवः ॥ १०६ ॥ इत्यादि । श्रीभगवान् ॥