२६६

४६१ २६६

तथा (भा० १२।१२।४६-५०) -

(२६८) “मृषा गिरस्ता ह्यसतोरसत्कथा, न कथ्यते यद्भगवानधोक्षजः । तदेव सत्यं तदु हैव मङ्गल, तदेव पुण्यं भगवद्गुणोदयम् ॥ ८२२ ॥

इत्यादि, “यदुत्तमश्लोकयशोऽनुगीयते” इत्यन्तम् ।

"

असतीरसत्यः, असतां भगवतस्तद्भक्तेभ्यश्चान्येषां कथा यासु ताः, यद्यासु गीर्षु न कथ्यते, उत्तमश्लोकस्य यशोऽनुगीयत इति तु यत् तत् तदीयलीलामयानुगानमेव सत्यमित्यादि । कथं सत्यत्वं मङ्गलत्वञ्च ? तत्राह - भववद्गुणानामुदयो गायक हृदि स्फूत्तिर्यस्मात्तत्, तदोयरतिप्रदमित्यर्थः । स्कान्दे-

“यत्र यत्र महीपाल वैष्णवी वर्त्तते कथा । तत्र तत्र हरिर्याति गौर्यथा सुतवत्सला ।” ८२३॥

महाराज परीक्षित् श्रीशुकदेव को कहे थे - हे प्रभो ! श्रद्धा पूर्वक नित्य श्रीभगवान् के लीला कीर्त्तन श्रवण कारी के हृदय में भगवान् श्रीहरि अत्यल्प काल में ही श्रीहृदय में स्फुरित होते हैं ।

टीका—सोऽपि श्रद्धया शृण्वतो नावश्यक इत्याह-शृण्वत इति । स्व प्रयत्नं विनापि भगवान् स्वयमेव हृदि विशति ॥

हैं।

श्लोकस्थ नाति दीर्घ शब्द का अल्प काल में हो, ‘विशते’ का अर्थ हैं- स्फुरति-स्फूति प्राप्त होते

श्रीपरीक्षित् कहे थे ॥ २६८ ॥

४६२ २६६

उस प्रकार भा० १२।१२।४६-५० में उक्त है-

(२६९) “मृषा गिरस्ता ह्यसतीरसत्कथा, न कथ्यते यद्भगवानधोक्षजः ।

तदेव सत्यं तदु हैव मङ्गलं, तदेव पुण्यं भगवद्गुणोदयम् ॥८२२॥

टीका - हरि सङ्कीर्तनमेव महाफलं तद्ध्यतिरिक्तं सर्वं मिथ्यालापमात्रमिति प्रपञ्चयति मृषागिरः चतुभिः । मृषागिरो मिथ्यावाचः । असती रसत्यः । असतां कथा यासु ताः । यद् यः सु उत्तम श्लोकस्य यशोऽनुगीयते इति यत् तदेव रुत्यं हि मङ्गलम् । उह इति - हर्षे । भगवद् गुणानामभ्युदयो यस्मात् तत् । नवं नवं यथा भवति तथा रुचिरं रुचि प्रदन् । महानुत्सवो यस्मात् ॥४६ ५०

श्रीसूत, शौनकादि ऋषि वृन्द को कहे थे— श्रीभगवान् एवं उनके भक्त व्यतीत अन्य कथा असती है -अर्थात् मिथ्यालाप तुल्य है । एवं उस प्रकार कथा से सुख लाभ नहीं होता है, कारण, उस कथा से भगवान् अधोक्षज कीत्तित नहीं होते हैं, वही कथा सत्य है, एवं मङ्गल स्वरूप है, जिस कथा में भगवान् की लीला कथा है, वह सत्य एवं मङ्गल रूप क्यों है ? उत्तर में कहते हैं, जिस लीला कथा का कीर्त्तन करने से, गायक के हृदय में वात्सलादि गुण की स्फूति होती है । अर्थात् भगवत् चरण युगल में प्रीति होती है । स्कन्द पुराण में भी उक्त है -

“यत्र यत्र महीपाल वैष्णवी वर्त्तते कथा ।

तत्र तत्र हरियति गौर्यथा सुतवत्सला ।” ८२३॥

हे महाराज ! जहाँ जहाँ श्रीविष्णु वा उनके भक्त वृन्द की कथा कोशित होती है, सुत वत्सला धेनु जिस प्रकार वत्स के पश्चात् धावित होती है, श्रीहरि भी उस प्रकार वहाँ वहाँ धावित होते हैं।

विष्णु धर्म एवं स्कन्द पुराण में भगवदुक्ति यह है-

विष्णुधर्मे स्कान्दे च श्रीभगवदुक्तौ-

[[५४७]]

“मत्कथावाचकं नित्यं मत्कथाश्रवणे रतम् । मत्कथाप्रीतिमनसं नाहं त्यक्ष्यामि तं नरम् ॥” ८२४॥ इति । अत्र च ‘अनुगोयते’ इत्यनेन सुकण्ठता चेद्गानमेव कर्त्तव्यम्, तच्च प्रशस्तमित्यायातम् । एवं नामादीनामपि, उक्तञ्च (भा० ११ः२।३६) – “गीतानि नामानि तदर्थकानि, गायन् बिलज्जो विचरेदसङ्गः” इति, अन्यत्र च ( भा० १०२६६।४५ ) -

“यानीह विश्वविलयोद्भववृत्तिहेतुः, कर्माण्यनन्यविषयाणि हरिश्चकार ।

यस्त्वङ्गः गायति शृणोत्यनुमोदते वा, भक्तिर्भवेद्भगवति ह्यपवर्गमार्गे ॥” ८२५॥ गानशक्तयभावे स्वस्मादुत्कृष्टतरस्य प्राप्तौ वा तच्छृणोति, तदासत्त यभाबे तदनुमोदते- ऽपीत्यर्थः । श्रीविष्णुधर्मे श्रीविष्णूक्तौ–

“रागेणाकृष्यते चेतो गान्धर्वाभिमुखं यदि । मयि बुद्धि समास्थाय गायेथा मम सत्कथाः ॥ ” ८२६ ॥

" मत्कथावाचकं नित्यं मत्कथाश्रवणे रतम् । मत्कथाप्रीतिमनसं नाहं त्यक्ष्यामि तं नरम् ॥” ८२४॥

जो मेरी कथा कह कीर्तन करता है, जो मेरी कथा में प्रीति युक्त है, एवं मेरी कथा में सन्तुष्ट चित्त है, मैं उस मनुष्य को कभी भी परि त्याग नहीं करता हूँ। “यदुत्तमः श्लोक यशोऽनुगीयते” यहाँ ‘अनुगीयते’ पद के द्वारा सूचित हुआ है कि यदि सुकण्ठ हो तो गान ही करना चाहिये । गान ही श्रवण कीर्तन से प्रशस्त है । इस प्रकार रीति का अनुसरण नामादि, भक्तिअङ्ग अनुशीलन में भी करना चाहिये ।

भा० ११ २ ३६ में कथित है - “गीतानि नामानि तदर्थ कानि, गायन् विलज्जो विचरेदसङ्गः ॥’ कवि योगीन्द्र निमि महाराज को कहे थे— जो श्रीहरि नाम गान करता है, अथवा अपभ्रंश भाषानिबद्ध शब्द का गान करते हैं, वह व्यक्ति क्रमशः लोकापेक्षा एवं विषयासक्ति को परित्याग कर विचरण करता है । भा० १०६६।४५ में उक्त है-

“यानीह विश्वविलयोद्भववृत्तिहेतुः, कर्माण्यनन्यविषयाणि हरिश्चकार ।

यस्त्वङ्ग गायति शृणोत्यनुमोदते वा, भक्तिर्भवेद्भगवति ह्यपवर्गमार्गे ॥। ८२५ ॥

श्रीशुकमुनि महाराज परीक्षित को कहे थे - हे राजन् ! विश्वसृष्टिस्थिति नाश हेतु भगवान् श्रीहरि जो सब अलोक सामान्य कार्य किये हैं, जो व्यक्ति, उस कर्म समूह का गान करता है, श्रवण करता है एवं अनुमोदन करता है, वह मुक्ति प्रद श्रीभगवान् के चरणों में भक्ति प्राप्त करता है । गान करने की सामर्थ्य न होने पर, उत्कृष्ट योग्य व्यक्ति प्राप्त होने पर उन से गान श्रवण करना चाहिये, सङ्गीत में आसक्ति न होने पर, उस को अनुमोदन करना चाहिये। ऐसा होने पर भक्ति लाभ होगा, श्रीविष्णु धर्म’ ग्रन्थ की श्रीभगवदुक्ति में प्रकाशित है-

“रागेणाकृष्यते चेतो गान्धर्वाभिमुखं यदि ।

मयि बुद्धि समास्थाय गायेथा मम सत्कथाः ॥ ८२६ः ॥

गान विद्या में अभिमुखचित्त यदि भैरवादि राग में आकृष्ट होता है तो मुझ में मन एकाग्र करके मेरी लीला कथा गान करे, किन्तु निज गर्व प्रकटन हेतु गान न करे । पद्म पुराण के कतिक माहात्म्य में श्रीभगवदुक्ति यह है ।

[[५४८]]

पाद्मे च कात्तिक-माहात्म्ये श्रीभगवदुक्तौ-

“नाहं वसामि वैकुण्ठे योगिनां हृदये न च । मद्भक्ता यत्र गायन्ति तत्र तिष्ठामि नारद ॥ ८२७॥ तेषां पूजादिकं गन्धधूपाद्यः क्रियते नरैः । तेन प्रीति परां यामि न तथा मम पूजनात् ॥ ८२८ ॥ ते च प्राणिमात्राणामेव परमोपकर्त्तारः, किमुत स्वेषाम्, यथोक्तं नारसिंहे श्रीप्रह्लादेन-

“ते सन्नः सर्व्वभूतानां निरुपाधिकबान्धवाः । ये नृसिंह भवन्नाम गायन्तु यच्चैर्मु क्षान्विताः ॥ ८२६ ॥

अत्र च बहुभिर्मिलित्वा कीर्त्तनं सङ्कीर्त्तनमित्युच्यते । तत्तु चमत्कार विशेषपोषात् पूर्वतो- ऽप्यधिकमिति ज्ञेयम् । अत्र च नामसङ्कीर्त्तने यथोपदिष्टं कलियुगपावनावतारेण श्रीभगवता-

“तृणादपि सुनीचेन तरोरपि सहिष्णुना । अमानना मानदेन कीर्त्तनीयः सदा हरिः ॥ ८३० ॥ श्रीसूतः ॥