२६६

४५७ २६६

बृहन्नारदीय पुराण में देवर्षि नारद ने भी कहा है-

[[1812]]

“महिम्नामपि यज्ञाम्न पारं गन्तुमनीश्वराः ।

मनत्रोऽपि मुनीन्द्राश्च कथं तं क्षुल्लधी भजे ।” ८१६॥

मनुगण एवं मुनीन्द्र वृन्द जिस नाम महिमा सागर के परवार में जाने में असमर्थ हैं, क्षुद्र बुद्धि में कैसे उस श्रीकृष्ण का भजन कर सकता हूँ ? अनन्तर श्रीरूप कीर्तन का वर्णन करते हैं- भ० ११1३०1३ में उक्त है-

(३६६) “प्रत्याक्रष्टुं नयनमबलायत्र लग्नं न शेकुः ।

कर्णाविष्टं न सरति ततो यत् सतामात्मलग्नम् ।

यच्छ्रीर्वाचां जनयति रति किं नु मानं कवीनाम् ॥'

[[17]]

[[201]]

टीका - तत् प्रपञ्चयति प्रत्य क्रष्टुमिति । यस्मिन् रूपे लग्नं नयनं प्रत्याक्रष्टु ं परावर्त्तयितुमबला न शेकुः । यच्च कर्णाविष्ट - कर्णरन्ध्रेण प्रविष्ट सत् सतामात्मनि मनसि लग्नं लिखतमिव तिष्ठति ततो न सरति न निर्गच्छति । यस्य श्रीः शोभा सङ्कीर्त्यमाना कवीनां वाचां रतिमुल्लासविशेषं जनयति । तेषां मानं जगत् पूज्यतां तनयतीति किं नु वक्तव्यम् ॥

श्रीकृष्ण के रूप में नयन संलग्न हेने से अबलागण नयन प्रत्यावर्तन करने में अक्षम हैं, जिस श्रीकृष्ण रूप की कथा कर्ण रन्ध्र द्वारा साधु वृन्द के मन में प्रविष्ट होने से चित्रवत् अङ्कित हो रहती है, हृदय से निष्कासित नहीं होती है, जिस श्रीकृष्ण रूप की शोभा सम्पत्ति साधु वृन्द के द्वारा कीलित होने से, कीर्तन कारी वृन्द की अर्थात् वाक्य की, श्रीकृष्ण रूपादि कीर्तन में राग- अर्थात् अकुल पिपासा उत्पन्न होती है ।

भा० ३।१५।४६ में श्रीचतुःसन ने भी कहा है-

“कार्म भवः स्व वृजिनैनिरयेषु नः स्ताच्चेतोऽलिब्द्यदि नु तेपदयो रमेत ।

वाचश्च तस्तुलसिवद् यदि तेऽङ्घ्रिशोभाः पूय्र्यंत ते गुणगणैर्यदि कर्णरन्ध्रः ॥

टीका-इदानीं स्वापराधं द्योतयन्त्यो भक्ति प्रार्थयन्ते काममिति । ये भवतः कथाया रसज्ञाः । कथम्भूतस्य ? रमणीयत्वेन च पावनत्वेन च कीर्त्तयन्तं कीर्तनाहं तीर्थञ्च यशोयस्य, तस्य । हे भगवन् ! इतः पूर्वं अस्माकं वृजिनं नाभवत्, इदानीन्तु सर्वाण्यपि जातानि यतस्त्वद् भक्तौ शप्तौ अतः तैः स्व वृजिनैः निरयेषु कामं, नोऽस्माकं भवो जन्मस्थात्, नु वितर्के। यदि तु नवचेतस्ते पदयो रमेत, अलिर्यथा कण्टकै राविध्यमाणोऽपि पुष्पेषु रमते, तद्वद् विघ्नमविगणय्य यदि रमेत तहि । अङ्घ्रिभ्यां शोभा यासाम् । यथा च तुलसी स्वगुण नैरपेक्ष्येण त्वदङ् घ्रि सम्बन्धेनैव शोभते, तथा यदि नो वाचः शोभेरन् । यदि च ते, गुण गणैः पूर्खेत । कर्णरन्ध्र इत्यल्पस्य पूरणमिव याचकरीत्या प्रार्थयन्ते । अयन्तु गूढोऽभिप्रायः