२४२

४१९ २४२

तामेव व्यनक्ति, (भा० ११ १२६)

(२४२) “यं न योगेन सांख्येन दान व्रत-तपोऽध्वरैः ।

व्याख्या स्वाध्याय-सन्नयासः प्राप्नुयाद्यत्नवानपि ॥ ७३१॥

यं भावम, अत्रापि योगादयो भगवत्परा एव, योगादिभिर्यत्नवान् पीत्यनेन तत्प्राप्यर्थं प्रयुज्यमानत्वावगमात् । एष्वपि श्रीगोपीनामेव परमकाष्ठा–प्राप्ति दर्शयितुम (भा० ११०११ ४६) अथैतत् परमं गुह्यं शृण्वतो यदुनन्दन" इत्येतत् पूर्वोक्त-परमगुह्यत्वस्य परमकाष्ठां दर्शयितु ( भा० ११।१२।१० ) “रामेण सार्द्धम्" इत्यादिप्रकरणमनुसन्धेयम् ॥ श्रीभगवान् ॥

12-1336

है । अर्थात् साधु सङ्ग से आनुषंगिक भाव से अन्य फल प्राप्ति होने पर भी मुख्य फल श्रीभगवान् में प्रेम लाभ है ॥ २४१॥

४२० २४२

भाव प्राप्ति में हो जो निखिल फलों की पराकाष्ठा है । अथच एकमात्र साधुसङ्ग व्यतीत अन्य किसी भी साधन से भाव प्राप्त करना सम्भव नहीं है, उस का वर्णन सुस्पष्ट रूप से भा० ११ १२ में करते हैं।

(२४२) “यं न योगेन सांख्येन दान-व्रत-तपोऽध्वरैः ।

व्याख्यः–स्वाध्याय–सन्न्यासः प्राप्नुयाद्यत्नवानपि ॥ ७३१ ॥ टोका - प्राप्ते दुर्लभतामाह । यमिति । योगादिभिः कृतप्रयत्नोऽपि यं न प्राप्नुयात् तं मामीयुरिति पूर्वेणान्वयः । अत्र च प्रथमं या गोध्यः पश्वादयो वा श्रीकृष्णेन सह सङ्गतास्ते सन्त स्तत् सङ्गोऽन्येषां सत्सङ गस्तेन च तेषां भक्तिरिति ज्ञातव्यम् ॥

श्रीकृष्ण, उद्धव को कहे थे - साधु सङ्ग सिद्धा गोपी प्रभृति ने मुझ में जिस भाव को प्राप्त किया, वह भाव, योग, सांख्य, ( आत्मानात्म विवेक) दान, व्रत, तपस्या, यज्ञ, शास्त्र व्याख्या, शास्त्र अध्ययन, सन्न्यास प्रभृति भूरि भूरि साधनों के द्वारा एवं विविध प्रयत्न के द्वारा लाभ नहीं होता है ।

श्लोकस्थ ‘यं’ शब्द से भाव को जानना होगा । “न रोधयति मां योगः " जिस प्रकार योगादि का भगवत् परत्व अर्थ किया गया है । उस प्रकार ही यहाँपर योगादिका भगवत् परत्व ही जानना होगा । कारण, “यत्नवान् अपि " अर्थात् भाव प्राप्ति हेतु यत्नवान् होने पर भी, इस प्रकार उल्लेख होने के कारण श्रीभगवत् प्राप्ति हेतु यह सब साधन भी अनुष्ठित होते हैं, इसका बोध सुस्पष्ट रूपसे होता है । साधु सङ्ग प्रभाव से जिन्होंने श्रीभगवान् में भाव लाभ किया है, उन के मध्य में श्रीगोपीवृन्द ने ही श्रीकृष्ण भाव की के पराकाष्ठा को प्राप्त किया है। उस को दर्शाने के निमित्त (भा० ११।११।४६) “अथैतत् परमं गुह्यं श्रृण्वतो यदुनन्दन” इत्यादि श्लोक में उक्त परम भ व की पराकाष्ठा प्रदर्शन हेतु भा० ११।१२।१० के “रामेण सार्द्धं मथुरां प्रणीते” इत्यादि प्रकरण का अनुसन्धान करना कर्तव्य है ।

की ह

“रामेण सार्द्ध मथुरां प्रणीते साफल्किना मय्यनुरक्तचित्ता । विगाढ़ भावेन न मे वियोगतीव्राधयोऽन्यं यदृशुः सुखाय ॥ तास्ताः क्षपाः प्रेष्ठतमेन नीता मयैव वृन्दावनगोचरेण ।

क्षणार्द्धवत् ताः पुनरङ्ग तासां होना मया कल्पसमा बभूवुः ॥’

'

टीका- गोपीनां भावं प्रपञ्चयति रामेणेति चतुभिः । शाफल्किना अक्रूरेण, मयि प्रणीते सति मे मत्तोऽन्यं सुखाय न ददृशुः । कुनः ? त्रियोगेन तीव्रो दुःसह आधिर्यासां ताः । अत्रहेतुः । मयि विगाढ़े

।[ ४६६