२१०

३६९ २१०

अतः श्रीमन्त्रगुरोरावश्यकत्वं सुतरामेव । तदेतत् परमार्थं गुर्वाश्रयो व्यवहारिक- गुर्वादिपरित्यागेनापि कर्त्तव्य इत्याशयेनाह (भा० ५।५।१८) -

(२१० ) " गुरुर्न स स्यात् स्वजनो न स स्थात्, पिता न स स्याज्जननी न सा स्यात् ।

दैवं न तत् स्यान्न पतिश्च स स्यात्, न मोचयेद्यः समुपेतमृत्युम् ॥” ६२६ ॥

समुपेतः संप्राप्तो मृत्युः संसारो येन तम्, अत उक्तं श्रीनारदेन, (भा० १।५।१५) – “जुगुप्सितं धर्मकृतेऽनुशासतः, स्वभावरक्तस्य महान् व्यतिक्रमः” इत्यादि । तस्मात् तावदेव तेषां गुर्वादि- व्यवहारो यावन्मृत्युमोचकं श्रीगुरुचरणं नाश्रयत इत्यर्थः ॥ श्रीऋषभदेवः स्वपुत्रान् ॥

अहङ्कारी जीव भगवान् को प्राप्त करने में अक्षम हैं। श्रुति भी कहती है ।

“यस्य देवे पराभक्ति र्यथादेवेतथा गुरौ ।

तस्यते कथिता ह्यर्थाः प्रकाशन्ते महात्मनः ॥ " २३५॥

जिस की परा भक्ति परमेश्वर में है, एवं उस प्रकार पराभक्ति श्रीगुरु देव में भी है, उस के हृदय में ही शास्त्र कथित श्रीभगवत् सम्बन्धी साध्यसाधन पुरुषार्थ तत्त्व समूह स्फुरित होते हैं। जिस की भक्ति, श्रीगुरु चरणों में नहीं है, उस के हृदय में शास्त्र कथित तत्त्व समूह प्रकाशित नहीं होते हैं ।

श्रुतिगण कही थीं ॥ २०६ ॥

३७० २१०

यदि श्रवणगुरु एवं भजन शिक्षा गुरुके पदाश्रय करना एकान्त कर्त्तव्य है, तव श्रीमन्त्र गुरु के श्रीचरणाश्रय करना जो अवश्य कर्त्तव्य है, इस विषय में संशयका अवकाश हो क्या है ? अतएव व्यवहारिक गुरु को परित्याग करके पारमार्थिक श्रीगुरुचरणाश्रय करना अवश्य कर्त्तव्य है - इस अभिप्राय को व्यक्त कर रहे हैं - भा० ५।५।१८ श्लोक के द्वारा ।

(२१०) " गुरुर्न स स्यात् स्वजनो न स स्यात्, पिता न स स्याज्जननी न सा स्यात् ।

दैवं न तत् स्यान्न पतिश्च स स्थात्, न मोचयेद्यः समुपेतमृत्यु म् ॥ ६२६॥

टीका - समुपेतः सम्प्राप्तो मृत्युः संसारो येन तं, ततोभक्ति मार्गोपदेशेन यो न मोचयेत् । स गुर्वादि र्न भवेदित्यर्थः । यद्वा यस्तं मोचयितुं न शक्नुयात्, स तस्य गुर्वादि नं स्यादिति निषेधः । ततश्च पिता न स स्यादिति पुत्रोत्पत्तौ यत्न न कार्य इत्यर्थः । दैवं देवता नस्यादिति पूजा न ग्राह्या इत्यर्थः । एव मन्यदपिद्रव्यम् ।

जो संसार दशा प्राप्त व्यक्तिको संसार बन्धन से मुक्त करने में सक्षम नहीं है, वह कभी भी गुरु नहीं हो सकता है, एवं स्व जन भी, वह पिता भी पिता नहीं है, जननी भी जननी पद वाच्य नहीं है, देवता भी देवता नहीं है, पति भी पति नहीं है । अतएव श्रीनारद ने भी भा० १।५।१५ में व्यास को कहा है।

‘जुगुप्सितं धर्मकृतेऽनुशासतः, स्वभावरक्तस्य महान् व्यतिक्रमः ।

यद्वाक्यतो धर्म इतीतरः स्थितो न मन्यते तस्य निवारणं जनः ।"

स्वभावतः ही काम्यकर्म में अनुरक्त मानव को काम्य कर्मानुष्ठान हेतु अनुशासन करना आप के पक्ष में निन्दनीय है । कारण, आप भगवत्तत्त्वाभिज्ञ हैं, आप के पक्ष में यह आचरण अतीव निन्दनीय है, अतएव

[[४३८]]