३३५ १६१
अथ टीका – “पुनरष्टभिः श्लोकैरभ्यर्हितत्वादुत्तमस्यैव लक्षणान्याह - गृहीत्वापि "
(१६०) “अर्चायामेव हरये पूजां यः श्रद्धयेहते ।
न तद्भक्तेषु चान्येषु स भक्तः प्राकृतः स्मृतः ॥ ५४६ ॥
टीका-अर्चायां प्रतिमायां पूजामोहते करोति, न तद् भक्तेषु अन्येषु च सुतरां न करोति । प्राकृतः प्रकृत प्रारम्भः अधुनैव प्रारब्धर्भाक्तः, शनैरुत्तमो भविष्यतीत्यर्थः ॥
जो श्रीहरि को सन्तुष्ट करने के निमित्त श्रद्धा पूर्वक अर्चना विग्रह प्रतिमाकी पूजा करते हैं, किन्तु भागवद् भक्त गण की अथवा साधारण जीव मात्र की पूजा अथवा उनको अदर प्रदान नहीं करते हैं, उन को प्राकृत भक्त कहते हैं, प्राकृत शब्द का अर्थ है- प्रकृति प्रारम्भ । अर्थात् प्रथम प्रवृत्त स्वभाव है । इस प्रकार अर्थ टीकाकार श्रीधर स्वामिपादानुमोदित है । श्रीजीव गोस्वामी के मत में प्राकृत शब्द का अर्थ “अधुनैव प्रारब्ध भक्तिः” अर्थात् सम्प्रति भक्ति का प्रारम्भ हुआ है । यहाँ प्राकृत शब्द का अर्थ मायामय नहीं है । यहाँ श्रद्धा की बात कही गई है, वह श्रद्धा, शास्त्रतात्पथ्यं निद्धीरण हेतु नहीं है । यदि शास्त्र तात्पर्य बोध से वह श्रद्धा होती तो भा० १० ८४।१३ में भगवान् श्रीकृष्ण कहे हैं
“यस्यात्मबुद्धिः कुणपे त्रिधातुके, स्वधीः कलत्रादिषु भौम इज्यधीः ।
यत्तीर्थबुद्धिः सलिले न कर्हिचि, -ज्जनेष्वभिज्ञ ेषु स एव गोखरः ॥
[[1]]
टीका-अतः साधुन विहाय अन्यत्रात्मत्वादि बुद्धया सज्जमानोऽति मन्द इत्याह यस्येति । आत्मबुद्धि अहमिति बुद्धिः । बयो धातवो वातपित्तश्लेष्माणः प्रकृतयो यस्य तस्मिन् कुणपे शरीरे । स्वधीः- स्वीया इति बुद्धिः । भौमेभूविकारे इज्यधी देवता बुद्धिः । यद् यस्य सलिले तीर्थ बुद्धि स्तीर्थमिति बुद्धः । अभिज्ञशेषु तत्त्ववित्सु यस्य ता बुद्धयो न सन्ति स एव गोष्वपि खरो दारुणोऽत्यविवेकी । यद्वा गवां तृणादिभारवाहः खरो गर्दभः " इति ॥
जो त्रिधातुमय शरीर में आत्मबुद्धि, स्त्री पुत्रादि में निज जन बुद्धि, मृत्तिका विकार प्रतिमादि में पूज्य बुद्धि, सलिल में तीर्थ बुद्धि करते हैं, किन्तु कभी भी भगवत्तत्त्वाभिज्ञ भक्तजन में पूज्य बुद्धि नहीं करते हैं, वे ही गो, अथवा गोखर होता है । यदि कनिष्ठ भागवत की शास्त्रार्थ के प्रति श्रद्धा होती तो कभी भी भक्त जन के प्रति पूज्य बुद्धि न करके रह नहीं सकते । अतएव यह कनिष्ठ भागवत की जो श्रद्धा है, वह लोक परम्परा प्राप्त श्रद्धा है, अर्थात् यह लौकिकी श्रद्धा है। अतएव जिस साधक का श्रीभगवान् में प्रेम नहीं हुआ है, अथच शास्त्रीय श्रद्धा युक्त है, उस साधक को मुख्य कनिष्ठ भागवत जानना होगा ॥ १६०॥
३३६ १९१
श्रीधर स्वामिपाद कृत टीका में लिखित है-
उत्तम भागवत ही सब से श्रेष्ठ पूज्य हैं । अतः पुनर्वार आठश्लोकों के द्वारा उन के परिचायक लक्षण
[[४०२]]
इत्येषा । तथाहि (भा० ११।२।४८)
(१६१) “गृहीत्वापीन्द्रियैरर्थान् यो न द्व ेष्टि न हृष्यति ।
विष्णोर्मायामिदं पश्यन् स वै भागवतोत्तमः ॥ “५५० ॥
पूर्वोक्तप्रकारेण तदाविष्टचित्तो न गृह्णाति तावदिन्द्रियैरर्थान् गृहीत्वापीत्यपि शब्दार्थः । इदं विश्वम्, मायां वहिरङ्गशक्तिविलासत्वाद्धेयमित्यर्थः । अत्रापि कायिक- मानस्योः साङ्कर्य्यम् ॥