३०३ १७३
/…
(१७३) “तावत् कर्माणि कुर्वीत न निविद्येत यावता ।
कमितृकथा-श्रवणादौ वा श्रद्धा यावन्न जायते ॥ ४८६॥
टीका- सावधिं कर्म-योगम् आह—तावद् इति नवभिः । कर्माणि नित्य-नैमित्तिकानि । यावता यावत् ॥९॥
“श्रुति स्मृति ममेवाज्ञ े यस्ते उल्लङ्घ्य वर्त्तते आज्ञाच्छेदी मम द्व ेषी मद्भक्तोऽपि न वैष्णवः ॥ ४६०॥
[[३४३]]
इत्युक्तदोषोऽप्यत्र नास्ति, आज्ञाकरणात्, प्रत्युत जातयोरपि निर्वेद-श्रद्धयोस्तत्करण एवाज्ञाभङ्गः स्यात् । यथा च व्याख्यातम् (भा० ११।११।३२) - " आज्ञायैवं गुणान् दोषान्” इत्यस्य टीकायाम् - " भक्ति– दाढन निवृत्ताधिकारतया सन्त्यज्य” इति । निवृत्ताधि- कारत्वञ्चोक्तं श्रीकरभाजनेन ( भा० ११।५।४१) “देवष-भूताप्तनृणां पितृ णां न, किङ्करो नायमृणी च राजन् ।
सर्वात्मना यः शरणं शरण्यं गतो मुकुन्दं परिहृत्य कर्त्तम् ॥ ४६१ ॥ इति तेषां न किङ्करः, किन्तु श्रीभगवत एवेत्यनधिकारित्वम् । कत्तं कृत्यम्, कत्तं
/…
pl
टीका-किश्व मया वेदरूपेण आदिष्टानपि स्वधर्मान् सन्त्यज्य यो मां भजेत सोऽप्येवं पूर्वोक्तवत् सत्तमः । किमज्ञानान्नास्तिक्याद्वा ? न । धर्माचरणे सत्त्व शुद्धयादीन् गुणान् विपक्ष े नरक पातादीन् दोषांश्चाज्ञाय ज्ञात्वापि मद् ध्यान विक्षेपतया मद्भक्तचं व सर्वं भविष्यतीति दृढ़ निश्चयेनैव धर्मान् सन्त्यज्य । यद्वा भक्ति द ढर्थेन निवृत्त धिकार तथा सन्त्यज्य । अथवा विद्धैकादश्युपवास कृष्णैकादश्यनुप- वासानिवेद्य श्राद्धादयो ये भक्तिविरुद्धा धर्मास्तान् सन्त्यज्येत्यर्थः ।'
“देवष भूताप्तनृणां पितृ णां, न किङ्करो नायमृणी च राजन् ।
C
सत्मना यः शरणं शरण्यं गतो मुकुन्दं परिहृत्य कर्त्तम् ॥ ४६१॥
टीका-भक्तस्य विधि निषेध निवृत्तेः कृत कृत्यतामाह देवर्षीति आप्ताः पोष्याः, कुटुम्बिनः, इतरे देवादयः, पञ्चयज्ञ देवताः । एषां यथा अभक्तः ऋषी अतएव तेषां किङ्करस्तदर्थं नित्यं पश्चयज्ञादि कर्ता । तथा च स्मृतिः, । हीन जाति परिक्षीणमृणार्थं कर्म कारयेदिति । अयन्तु न तथा । कोऽसौ यः सर्वतोभावेन श्रीमुकुन्दं शरणं गतः । कर्त्त कृत्यं परित्यज्य । यद्वा कर्त्त भेदं परिहृत्य । कृतीच्छेदन इत्यस्मात् । वासुदेवः सर्वमिति बुद्धयत्यर्थः ।
मी
एक
[[३४४]]
भेदमित्यर्थे ततो देवतादीनां स्वातन्त्यमिति यावत् । एवमेवोक्तं गारुड़ -
“अयं देवो मुनिर्वन्द्य एष ब्रह्मा बृहस्पतिः । इत्याख्या जायते तावद्यावन्नार्चयते हरिम् ॥ " ४६२ ॥ इति । न च विकर्म प्रायश्चित्तरूपं कर्मान्तरं कर्त्तव्यम्, तस्य तच्छरणस्य विकर्म्मप्रवृत्त्यभावात् । कथञ्चिदापतितेऽपि विकर्म्मणि तदनु स्मरणेनैव प्रायश्चित्तस्याप्यानुषङ्गिक सिद्धि रित्यप्युक्त.- मनन्तरपद्य नैव ( भा० ११।५।४२) -
TIS
“स्वपादमूलं भजतः प्रियस्य, त्यक्तान्यभावस्य हरिः परेशः ।
विकर्म यच्चोत्पतितं कथञ्चिद् - धुनोति सर्वं हृदि सन्निविष्टः ॥ " ४६ ३ ॥ इति । त्यक्तोऽन्यत्र देवतान्तरे भावो भगवतीव भक्तिर्येनेति च व्याख्येयम् । अत्र कर्म्मपरित्याग- हेतुत्वेनाभिधानात् श्रद्धाशरणापत्त्योरेकार्थ्यं लभ्यते, तच्च युक्तम् । श्रद्धा हि शास्त्रार्थविश्वासः शास्त्रञ्च तदशरणस्य भयं तच्छरणस्याभयं वदति ततो जातायाः श्रद्धायास्तच्छरणापत्तिरेव
….
लिङ्गमिति । न च देवादि तर्पणमात्र तात्पर्येणापि पृथक् पृथगाराधनं कर्त्तव्यम्, (भा० ४।३१।१४ “यथा तरोर्मूलनिषेचनेन " इत्यादौ तत्पौनरुक्त चप्राप्तः । न च त्यक्तकर्मणो मध्ये निघ्नस्थगितायामपि भक्तौ तत्त्यागानुतापो युज्यते, (भा० १।५।१७) " त्यक्त्वा स्वधम्मं चरणाम्बुजं हरे, भंजन्नपक्कोऽथ पतेत्ततो यदि” इत्याद्य्क्तेः । श्रीगीतासु च (१८/६६ ) -
…
[[३४६]]
सर्वधर्मान् परित्यज्य मामेकं शरणं व्रज ।
अहं त्वां सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि मा शुचः ॥ ४६४॥
इत्यस्य (भा० ११।५।४१) “देवष- भुताप्तनृणाम्” इत्यादिद्वयेनं कार्थ्यं दृश्यते । अतो भक्तचारम्भ एव तु स्वरूपत एव कर्मत्यागः कर्त्तव्यः । परित्यज्येत्यत्र परि-शब्दस्य हि तथैवार्थः । ( गी० १८६५ ) " मन्मना भव मद्भक्तो मद्याजी मां नमस्कुरु” इत्यादिना चानन्यामेव भक्तिमुपदिदेश । गौतमीये च-
‘न जपो नार्च्चनं नैव ध्यानं नापि विधिक्रमः । केवलं सततं कृष्णचरणाम्भोज - भाविनाम् ॥ " ४६५॥ तथा विष्णुपुराणेऽपि भरतमुद्दिश्य (वि० पु० २।१३ ६-१० ) -
यज्ञशाच्युत गोविन्द माधवानन्त केशव । कृष्ण विष्णां हृषीकेशेत्याह राजा रु केवलम् ॥४६६॥
नान्यज्जगाद मैत्रेय किञ्चित् स्वप्नान्तरेष्वपि ॥ " ४६७॥ इति ।
….
“न जपो नाच्चनं नैव ध्यानं नापि विधिक्रमः ।
केवलं सततं कृष्ण चरणाम्भोज - भाविनाम् ॥ " ४६५ ॥
अत्र वचनान्तरस्याप्यनवकाशात् । सुतरामेव तत्तद्वचनमयकर्मान्तरपरित्यागोऽङ्गीकृतः । कथञ्चित् क्रियमाणमपि तन्नाम्नैव कृतमित्यवगतेश्च सर्वत्र तदीक्षणाच्छुद्ध भक्तित्वमेवाडी- कृतम् । यथोक्तं पाद्मे
“सर्वधर्मोज्झिता विष्णोर्नाम मात्रैकजरूपकाः । सुखेन यां गतिं यान्ति न तां सर्वेऽपि धार्मिकाः । ४८ । इति । तस्मान्मतान्तरेणाप्युपचितः श्रद्धावतोऽनन्य भक्तयधिकारः कर्माद्यनधिकारश्चेति । किन्तु श्रद्धासद्भाव एव कथं ज्ञायत इति विचार्य्यम् । तत्र च लिङ्गत्वेन पूर्व्वपूर्व्वं शरणापत्ति- रुपदिष्टेव । यस्याञ्च शरणापत्तौ वक्ष्यमाणानि “आनुकूल्यस्य सङ्कल्पः” इत्यादीनि लिङ्गानि । तथा व्यवहार-कार्पण्याद्यभावोऽपि श्रद्धालिङ्गं ज्ञ ेयम् । शास्त्र हि तथैवश्रद्धामुत्पादयति, ( गी० हा२२) -
“अनन्याश्चिन्तयन्तो मां ये जनाः पर्युपासते ।
तेषां नित्याभियुक्तानां योगक्षेमं वहाम्यहम् ॥४६६ ॥ इत्यादि ।
…
श्रीभक्तिसःदर्भः किञ्च, श्रद्धावतः पुरुषस्य भगवत्सम्बन्धि- द्रव्य-जाति-गुण-क्रियाणां शास्त्रे श्रूयमाणेष्वैहिक व्यवहारिक प्रभावेष्वपि न कथचिदना श्वासो भवति । ततस्तासु प्राकृत द्रव्यादिस धारणदृष्या दोषविशेषानुसन्धानतो न कदाचिदप्रवृत्तिः स्यात् । ते च तादृश प्रभावाः, ( बृहन्नारदीये ) -
1 । ।
" अकालमृत्युशमन सर्वव्याधिविनाशनम् । सर्वदुःखो शमन हरिपादोदकं शुभम् ॥ " ५००॥ इत्यादयः । केचित्तु तत्र तत्र श्रद्धावन्तोऽपि स्वापराधदोषेण सम्प्रति तत्फलं नोदेतीति स्थगितायन्ते यत्तु (गारुड़ ) " यः स्मरेत् पुण्डरीकाक्षं स वाह्याभ्यन्तरः शुचिः” इत्यादौ श्रद्दधाना अपि स्नानादिकमाचरन्ति तत् खलु श्रीमन्नारद-व्य सादि-सत् परम्पराचारगौरवादेव, अन्यथा
…
[[३४६]]
तदतिक्रमेऽप्यपराधः स्यात् । ते च तथा मर्यादां लोकस्य कदर्य्यवृत्त्यादि निरोधायैव स्थापितवन्त इति ज्ञेयम् । किञ्च, जातायां श्रद्धायां सिद्ध वसिद्धौ च स्वर्ण सिद्धिलिप्सोरिव सदा तदनुवृत्तिचेष्टंव स्यात् । सिद्धिश्चात्रान्तः करणकामादि-दोषक्षय कारि-परमानद-परम- काष्ठागामि-श्रीहरिस्फुरणरूपैव ज्ञेया । तस्यां स्वार्थसाधनानुप्रवृत्तौ च दम्भ प्रतिष्ठालिप्सादि- मयचेष्टालेशोऽपि न भवन्ति, न सुतरां ज्ञानपूर्वकं महदवज्ञादयोऽपराधाश्चापतन्ति, विरोधादेव । अतएव चित्रकेतोः श्रीमहादेवापराधस्तस्य स्वचेष्टान्तरेणाच्छन्नस्वभावस्य भागवतत्त्वा ज्ञानादेव मन्तव्यः । यदि वा श्रद्धावतोऽपि प्रारब्धादि वशेन विषय सम्बन्धाभ्यासो भवति, तथापि तद्वाधया विषय - सम्बन्ध-समयेऽपि दैन्यात्मिका भक्तिरेवोच्छलिता स्यात् यथोक्तम् (भा० ११।२०।२८) “जुषमाणश्च तान् कामान् दुःखोदर्कांश्च गर्हयन्” इत्यत्न, (भा० ११।१४।१८)
…
[[३५०]]
श्रीभक्तिसन्दर्भ “बाध्यमानोऽपि मद्भक्तः” इत्यादौ च, (गी० ६।३०) “अपि चेत् सुदुर चारः” इत्याद्युक्तस्या- नन्यभाक्त्वेन लक्षिता तु या श्रद्धा सा खलु (गी- १७।१) “ये शास्त्रविधिमुत्सृज्य यजन्ते श्रद्धयान्विताः” इत्यादिवल्लोकपरम्पराप्राप्ता न तु शास्त्रार्थावधारणजाता । शास्त्रीय- श्रद्धायान्तु जातायां सुदुराचारत्वायोगः स्यात्, ( विष्णुपुराणे ( “पर पत्नी-पराव्य” इत्यादि- विष्णुतोषणशास्त्रविरोधात्, (विष्णुधर्मे) मर्यादाश्च कृतां तेन” इत्यादिना तद्भक्तत्वविरोधाच्च । न तु सा दुराचारता तद्भक्तिमहिमश्रद्धा- कृतैव, अपि-शब्देन दुराचारत्वस्य हेयत्वव्यज्जनात् तथा ( गी० ६।११) - " क्षिप्रं भवति धर्मात्मा शश्वच्छति निगच्छति” इत्युत्तराप्रतिपत्तेः, “नाम्नो बलाद्द्यस्य हि पापबुद्धिः” इत्यादि नामापराधाच्च । ततः सा श्रद्धा न शास्त्रीय-
।
…
भक्तयधिकारिणो विशेषणत्वे प्रवेशनीया, किन्तु भक्तिप्रशंसायामेव । तादृश्यापि श्रद्धया भक्तेः सत्त्वहेतुत्वम्, न तु देवतान्तरयजनवत् ( गी० १७.१) “ये शास्त्रविधिमुत्सृज्य” इत्यादावेवोक्तमन्यादृशत्वमिति । अस्याः श्रद्धाया. पूर्णतावस्था तु ब्रह्मवैवर्ते -
" किं सत्यमनृतञ्चेह विचारः सम्प्रवर्त्तते । विचारेऽपि कृते राजन्नसत्यपरिवर्जनमृ । सिद्ध ं भवति पूर्णा स्यात्तः श्रद्धा महाफला । ५०१ ॥ इति ।
तदेवंलक्षणेषु श्रद्धोत्पत्तिलक्षणेषु सत्सु विधीयते, (भा० ११०२०१८) -” यदृच्छया मत्- कथादौ जातश्रद्धस्तु यः” इत्यादि, (भा० ११/२०११) “मत्कथाश्रवणादौ वा" इत्यादि च ।
श्रीभक्ति सन्दर्भः
अत एवमनधिकार्य्यधिकारि-विषयत्वविवक्षयैव श्रीभगवशादयोर्वाधिये व्यबति’ देते, ( गी० ३।२६)
“न बुद्धिभेदं जनयेदज्ञानां कर्मसङ्गिनाम् ।
- जोषयेत् सर्वकर्माणि विद्वान् युक्तः समाचरन् ॥ ५०२॥ इति
(भा० १।५।१५) –
“जुगुप्सितं धर्मकृतेऽनुशासतः स्वभावरक्तस्य महान् व्यतिक्रमः ।
यद्वाक्यतो धर्म इतीतरः स्थितो, न मन्यते तस्य निवारणं जनः ॥ “५०३ ॥ इति च ।
…
F
क्रमसन्दर्भ - तदेवं श्रीहरि यज्ञो गौणीकृत्य भारतादिषु कृतं जुगुप्सितं काम्य कर्मादि वर्णन प्राचुर्यं लोकानां तदेक निष्ठुत्वाय जातमित्याह - जुगुप्सितमिति । स्वभावरक्तस्यानादि विषय वासनया स्वभावत एव कामनापरस्य पुरुषस्य धर्म कृते भगवद्धर्म पय्र्यन्तस्य निष्कामस्य धर्मस्य कृते भगवद्धर्ममेव तत्र पर्य्यवसायितुमनु निरन्तरमेव निद्यं काम्यं क मं शः सत उपदिशतः, न तु वेदे प्रवर्त्तनार्थं तत् प्ररोचनया यत् किञ्चिदनूद्य मुहरपवदतः कस्यचिदः यस्यापि महान् व्यतिक्रमो वेद- तात्पर्य ज्ञानेनान्यायः स्यात् । भवतः स्यात् इति तु कथ ब्रवानीति भावः । ननु वेदेऽपि तादृक् काम्य कर्म कथनस्य निरन्तरता दृश्यते ? तत्राह- यद् वाक्यत इति । यस्य तद् विधस्य वाक्यतो दुरूहवेदार्थ निर्णायकाद् वाक्याद् वचन मात्रात्, किमुत ब्रह्म लोक प्रसिद्ध शतकोटि विस्तर पुराणेतिहासतः, स्वेच्छया येन संगृहीतात्तत्तद् वाक्यादित रोजनस्तदेव कर्त्तव्यमिति परामृशन् स्थितो यत्र निश्चलः स्यात्, तस्य तद् विधस्य निवारणमन्यथा वक्तृतया चिन्तनं तव स्वल्पतम वाक्येनान्यस्य प्रचुरतमवाक्येनापि न मन्येत । यद् यस्मात्तव शिष्याणामपि जैमिन्यादीनामन्या प्रतिपत्तिर्दृश्यते, तस्मात् प्रवृत्तं निवृत्तञ्चधम्मं परित्यज्य “निवृत्ततर्षेरुपगीयमानात्” इत्यादिरीत्या सर्वेषां सर्वापच्छमकं काम्यश्च यद्भगवद् यशस्तदेव वर्ण्यतामिति भावः, अतो " न बुद्धि भेदं जनयेदज्ञानां कर्मसङ्गिनाम् । जोषयेत् सर्व कर्माणि विद्वान् युक्तः समाचरन् " इति श्रीगीता वाक्यं तु ज्ञानाद्य पदेष्ट विषयमेव, नतु भगवद् धर्म महिमज्ञत्वतादृशविषयम्” तदुक्तं श्रीमदजितेन, “स्वयं निःश्रेयसं विद्वान् न वक्तयज्ञाय कर्म हि । न राति रोगिणोऽपथ्यं वाञ्छतोऽपिभिषक्तमः । इति तादृशोपदेशे सर्वेषामेव परम- विश्वासास्पदत्वादिति भावः ।
एवमजितवाक्यञ्च तदधिकारिविषयमेव (भा० ६५० ) -
“स्वयं निःश्रेयसं विद्वान् न वक्तयज्ञाय कर्म हि ।
न राति रोगिणोऽपथ्य वाञ्छतोऽपि भिषक्तमः । " ५०४ ॥ इति ।
[[३५३]]
अत्र यद्यप्यधिकारितायां श्रद्धैव हेतुः, सा चाज्ञस्य न सम्भवतीति नैतत् तद्विषयं स्यात्, तथापि कथमपि प्राचीन संस्कारवितर्केण तदधिकारित्वनिर्णयान दोष इति ज्ञेयम् । अन्यथोपदेष्टुरेव दोषः स्यात्, “अश्रद्दधाने विमुखेऽप्य शृण्वति यश्चोपदेशः” इति वक्ष्यमाणापराधश्रवणात् । अथ प्रकृतमनुसरामः ॥
…
तदेवं योगत्रयं तदधिकारहेतुः श्वोक्त्वा कर्मणोऽपि यथा भगवत्साम्मुख्यरूपत्वं स्यात्तथाह, (मा० ११/२०१०-११)
[[1]]
(१७४) “स्वधर्मस्थो यजन् यज्ञरनाशी काम उद्धव ।
व याति स्वर्ग-नरकौ यद्यन्यन्न समाचरेत् ॥ ५०५ ॥ अस्मिल्ँलोके वर्त्तमानः स्वधर्म्मस्थऽनघः शुचिः । ज्ञानं विशुद्धमाप्नोति मद्भक्तिञ्च यदृच्छया ।
॥” ५०६ ॥
टीका च - “अनाशीः कामोऽफलकामः, अन्यन्निषिद्धम्, नरकयानं हि द्विधैव भवति, - विहिनातिक्रमाद्वा निषिद्धाचरणाद्वा । अतः स्वधर्मस्थत्वान्निषिद्ध वज्र्जनाच्च नरकं न याति अफलकामत्वान्न स्वर्गमपीत्यर्थः । किन्तु अस्मिल्ँलोके अस्मिन्नेव देहे अनघो निषिद्धपरित्यागी
…
[[३५४]]
श्रीभक्तिसन्दर्भ