२९१ १६७
एवमेवाह ( भा० ७ १११) -
(१६७) “नंवात्मनः प्रभुरयं निजलाभपूर्णो, मानं जनादविदुषः करुणो वृणीते ।
यद्यज्जनो भगवते विदधीत मानं तच्चात्मने प्रतिमुखस्य यथा मुखश्रीः ॥ ४६८ ॥
।
अयं प्रभुरात्मनो मानं पूजां जनान्निजभक्तान्न वृणीते नेच्छति । तत्र हेतुः – निजस्य अयं भक्तस्यैव लाभेन पूर्णः परमसन्तुष्टः । हेत्वन्तरम् - करुणः, पूजार्थं तत्प्रयासादावसहिष्णुः । कथम्भूताज्जनात् ? अविदुषः, पितुरग्रे बालकवत् तस्याग्र े न किञ्चिदपि जानतः । एषा स्वस्य जनैकवर्गत्वेन दैन्योक्तिः । यद्वा, तदावेशेनान्यत् किञ्चिदपि न जान्त इत्यर्थः । उभयत्र
न स्वामी भृत्यतः स्वाम्यमिच्छन् यो राति चाशिषः ॥४६६ ॥
अहं त्वकामस्त्वद्भक्तस्त्वञ्च स्वाम्यनपाश्रयः । नान्यथे हावयोरर्थो राजसेवकयोरिव ॥ ४६७॥
टीका - ननु कामनयापि सेव्यसेवकयोः स्वामिभृत्यभावः प्रसिद्धः, सत्यम् । सोपाधिकोऽसौ नतु तात्विक इत्याह । स्वामिन्यात्मन आशिषोऽपेक्षमाणो नैव भृत्यः, हेतुकमात्मनः स्वाम्यमिच्छन् यो भृत्याय ददाति स च नैव स्वामी । आवयोस्तु तात्त्विको सावित्याह- अहन्त्विति । अनपाश्रयः – निरभिसन्धि अन्यथा कामाद्यसन्धि नार्थः, प्रयोजनं नास्ति ।
भृत्य
हे नाथ ! जो भृत्य निज प्रिय के समीप से स्वीय सुख दि की आकाङ्क्षा करता है, उस को कभी भी भृत्य कहा नहीं जा सकता है । एवं जो प्रभु निज भृत्य के निकट से स्वीय स्वामित्व की इच्छा से भृत्य को सुखादि दान करते हैं, उनको भी स्वामी नहीं कह सकते हैं । किन्तु मैं आपका निष्काम भक्त हूँ, आप भी निरपेक्ष पूर्ण काम प्रभु हैं। प्रभु एवं दास - सम्बन्ध के मध्य में राजा एवं सेवक का स्वार्थ सापेक्ष स्वामिभृत्य सम्बन्ध है । किन्तु हम दोनों के मध्य में उस प्रकार सम्बन्ध नहीं है । इस में परस्पर निरपेक्ष दास, प्रभु सम्बन्ध का उल्लेख हुआ है ।
प्रह्लाद श्रीनृसिंह देवको कहे थे ॥ १६६ ॥
२९२ १६७
भा० ७।६।११ में प्रह्लाद ने नृसिंह देव को उस प्रकार ही कहे थे - (१६७) “नैवात्मनः प्रभुरयं निजलाभपूर्णो,
मानं जनादविदुषः करुणो वृणीते ।
यद्यज्जनो भगवते विदधीत मानं,
तच्चात्मने प्रतिमुखस्य यथा मुखश्रीः ॥ " ३६८ ॥
(MPS)
टोका-तह कि धनाद्यर्पणेन सम्मानं प्राकृत इव भगवानपेक्षते नेत्याह ! नैवेति । अयं प्रभुरीश्वरः, अविदुषोऽल्यकात् जनात् मानं पूजां आत्मनोऽर्थे न वृणीते नेच्छति । यतो निज लाभेनैव पूर्णः । तहि कि पूजां नेच्छत्येव । तत्राह, करुणः, कृपालुः, अतोदृणीते च तत्र हेतुः, यद् यदति । यं यं मानम् । यद्वायद् यस्मात्, यद् येन, धनादिना भगवते मानं विदधीत, तदेवात्मने भवति नान्यत्, यद्वा मुखे कृतंव हिलकादि श्रीः शोभा प्रतिविम्बस्य भवति नतु साक्षात् तस्यैव कत्तुं शक्यते तद्वत् ।
,
यह परम प्रिय प्रभु, निज भक्त वृन्द के निकट से मानाकाङ्क्षी नहीं हैं। कारण, प्रभु निज भक्त को
श्रीभक्ति सन्दभः
[[३२५]]पक्षेऽपि तच्च तस्य कारुण्यहेतुरिति भावः । तर्हि कि जनस्तस्य मानं न कुरुत एवेत्याशङ्कयाह- यदिति । स च जनो यद् यद् यं यं मानं भगवते विदधीत सम्पादयति, स सर्वोऽप्यात्मार्थमेव, त सम्मानमात्रेणैव स्वसम्माननाभिमाननात सुखं मन्यमानस्तत्मनं करोत्येवेत्यर्थः । तत्- सम्मानमात्रेण स्वसम्मानश्च तवेकजीवनस्य तज्जन य युक्त एवेति दृष्टान्तमाह, - यथा मुखे या शोभा क्रियते, तन्मात्रमेव प्रतिमुखस्य शोभायै भवति, नान्यदिति । श्रीप्रह्लादः श्रीनृसिहदेवम् ॥