२८७ १६५
व्याख्याते यथाकथञ्चिद्भजन- सम्यग् भजनावृत्ती । तदेवं भगवदर्पितधर्मादि- साध्यत्वात् तां विनान्येषामकिश्चित्करत्वात्तस्याः स्वत एव समर्थत्वत् स्वलेशेन स्वाभासादिनापि परमार्थ पर्यन्तप्रापकत्वात् सर्वेषां वर्णानां नित्यत्वाच्च साक्षाद्भक्तिरूपं तत्साम्मुख्यमेवात्राभिधेयं वस्त्विति स्थितम् । इयमेव केवलत्वादनन्यताख्या, ( गी० ६।२२-३३)-
‘अनन्याश्चिन्तयन्तो मां ये जनाः पर्युपासते ।
तेषां नित्याभियुक्तानां योगक्षेमं वहाम्यहम् ॥ १५७॥ येऽप्यन्यदेवता - भक्ता यजन्ते श्रद्धयान्विताः ।
तेऽपि मामेव कौन्तेय यजन्त्यविधिपूर्वकम् ॥” ४५८ ॥
हरिकथामृत पान निमित्तं तदुपरमे सद्य एव जो वितं नस्यादित्यर्थः ।
श्रीपरीक्षित् महाराज श्रीशुक देवको कहे थे - हे प्रभो ! यद्यपि में प्रायोपवेशन करने के पहले जल पान करना भी परित्याग किया हूँ, तथापि दुविषह क्षुधा से किसी प्रकार पीड़ा का अनुभव नहीं कर रहा । उसका मूल कारण ही है- तुम्हारे मुख चन्द्र से विगलित श्रीहरिकथामृत का पान अनवरत कर रहा । इस से गाढ़ राग व्यक्त हुआ है। भोजन पान परित्याग कर जीवित रहना सम्भव है किन्तु श्रीहरि कथामृत पान को छोड़कर जीवित रहना एकान्त असम्भव है ।
[[19195]]
राजा परीक्षित कहे थे ॥ १६४॥
२८८ १६५
यथा कथञ्चित् भजन एवं सम्यक् भजनका पुनः पुनः अनुशीलन की व्याख्या की गई है । ऐसा होने पर पूर्व वणित रीति के अनुसार श्रीमद् भगवत के मत में साक्षाद् भक्ति रूप में भगवत् साम्मुख्य ही अभिधेय वस्तु है । कारण, भगवद् भजन ही श्रीभगवान् में अर्पित धर्मादि का मुख्य साध्यरूप में निर्दिष्ट हुआ है । यदि भगवान् में अर्पित धर्म के द्वारा श्रीभगवत् कथा में रुचि उत्पन्न नहीं होती है, तो उस धर्म को निष्फल कहा गया है। भक्ति व्यतीत कर्म, ज्ञान, योग प्रभृति निखिल साधनों को व्यर्थ कहा गया है । अथच निखिल साधनों का स्वतन्त्र रूप से मुख्य फल प्रकाशक रूप में भक्ति का वर्णन किया गया है । भक्ति लेशमात्र से ही एवं भक्ति के अभाष मात्र से हो परमार्थ वस्तु लाभ होने का विवरण भी लिखित हुआ है। ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य, शूद्र, - चार वर्ण, एवं ब्रह्मचर्य्य, गार्हस्थ्य, वान प्रस्थ, एवं सन्नयास - आश्रम चतुष्टय का भी अवश्य नित्य कर्त्तव्य रूप में भक्ति का निर्देश किया गया है । अन्य निरपेक्ष विशुद्ध स्वरूप में यह भक्ति ही उल्लिखित है । अतएव इस प्रकार भक्ति का नाम हो अनन्यता है । श्रीभगवद् गीता में उक्त है - (६-२२-२३)
“अनन्याश्चिन्तयन्तो मां ये जनाः पर्युपासते ।
तेषां नित्याभियुक्तानां योगक्षेमं वहाम्यहम् ॥४५७॥ येऽप्यन्यदेवता–भक्ता यजन्ते श्रद्धयान्विताः ।
तेऽपि मामेव कौन्तेय यजन्त्यविधिपूर्वकम् ॥ ४५८ ॥
टीका- मदनन्य भक्तानां सुखन्तु न कर्म प्राप्यं, किन्तु मद्दत्तमेव । इत्याह अनन्या इति । नित्यमेव सदैवाभियुक्तानां पण्डितानामिति तदन्यो नित्यमपण्डिता इति भावः । यद्वा नित्य संयोग स्पृहावतां योग
I
नाम
[[२१६]]इत्यव्यवहित- वाक्यद्वयेऽन्वय व्यतिरे कोक्त चानन्यत्वं
ह्यभ्योपासन-राहित्येन तद् भजनमुच्यते । इत्थमेवाङ्गीकृतम् ( गी० ६।३०) “अपि चेत् सुदुराचारो भजते मामनन्यभाक् ” ध्यानादि लाभः । क्षेमं तत् पालनञ्च तैरनपेक्षितमप्यहमेव वदामि । अत्र करोमीत्यप्रयुज्य वहामीति प्रयोगात् । तेषां शरीर पोषण भारो मयोवोह्यते । यथा स्व कलत्र पुत्रादि पोषणभारो गृहस्थेनेति भावः । न चान्येषामिव तेषामपि योगक्षमं कर्मप्राप्यमेवेत्यत, आत्मारामस्य सर्वत्रोदासीनस्य परमेश्वरश्य तवं कि तद्वहनेनेति वाच्यं । “भक्तिरस्य भजनं तदिहामुत्रोपाधि नैरास्येन अमुष्मिन् मनः कल्पनमेतदेव नैष्कर्म्यमिति श्रुतेः । मदनन्य भक्तानां निष्कामत्वेन नैष्कर्म्यात् तेषु दृष्टं सुखं मद्दत्तमेव तत्र मम सर्वत्रोदासीनस्यापि स्त्र भक्त वात्सल्यमेव हेतु ज्ञ ेयः । न चैवं त्वयि स्वेष्ट देवे स्वनिर्वाह भारं ददानास्तेभक्ताः प्रेमशून्या । इति वाच्यं, तैर्मयि स्वभः रस्य सर्वथैवार्पणान् मयैव स्वेच्छया ग्रहणात्, नच सङ्कल्प मात्रेण विश्व सृष्टयादि कत्तु ममायं भारोज्ञयः । यद्वा भक्त जनासक्तस्य मम स्व भोग्य कान्ताभारवहनमिव तदीय योगक्षेम वहन मिति सुखप्रदमिति ॥२२॥
ननु च ज्ञानयज्ञ ेन चाप्यन्ये इत्यनेन त्वया स्वः यैवोपासना त्रिविधोक्ता । तत्र बहुशो विश्वतोमुखमिति तृतीयाया उपासनाया ज्ञापनार्थमहं क्रतुरहं यज्ञ इत्यादिनास्वस्य विश्वरूपत्वं दर्शितं । अतः कर्म योगेन कर्माङ्ग भूतेन्द्रादि याजकास्तया प्राधान्येनैव देवतान्तर भक्ता अपि त्वद् भक्त एव कथं तहि ते न मुच्यन्ते । यदुक्तं “त्वया गता गतं काम कामा लभन्ते” इति । अन्तदत्त फलं तेषामिति च तत्राह येऽपीति, सत्यं मामेव यजन्तीति किन्तु अविधि पूर्वकं मत् प्रापकं विधि विनैव यजन्त्यतः पुनरावर्त्तन्ते ॥२३॥
fs
जो अनन्य होकर मेरा भजन करते हैं, अनवरत चिन्ता करते हैं, एवं मेरा सम्यक् उपासना करते हैं । उन नित्य अभियुक्त मान्स भक्त वृन्द के योग (अप्राप्त वस्तु की प्राप्ति) क्षेम, (प्राप्त वस्तु की रक्षा) का वहन स्वयं करता हूँ। जो अन्य देवता का भजन करते हैं, हे कौन्तेय ! वे सब भी मेरी उपासना अविधि पूर्वक करते हैं । ‘अविधि’ पद का अर्थ है - शास्त्रोक्त विधान द्वारा उपासना करने से मोक्ष लाभ होता है, उस उपाय से अनुष्ठान नहीं करते हैं । कारण, रजस्तमोगुणावृत ब्रह्म की उपासना से मुक्ति कभी भी नहीं हो सकती है । अनावृत ब्रह्म स्वरूप मेरा साक्षात् भजन से ही साधक मुक्त हो सकता है। लोक- इस विधि को न जानकर हो उन उन देवताओं का भजन करते हैं। उक्त वाक्य द्वय में अन्वय व्यतिरेक मुख से उल्लिखित अनन्य शब्द के द्वारा अन्य देवता का उपासना रहित होकर भगवद् भजन का उपदेश ही प्रदत्त हुआ है । अर्थात् स्वतन्त्र ईश्वर रूप में अन्य देवता का भजन न करके साक्षात् रूप से भगवद् भजन का नाम ही अनन्यता है । भगवद् गीता के ६–३० में इस प्रकार अनन्यत्व स्वीकृत हुआ
“अपि चेत् सुदुराचारो भजते मामनन्यभाक् ।
साधुरेव स मन्तव्यः सम्यग् व्यवसितो हि सः ॥”
टीका - सद् भक्तेष्वासक्तिर्मम स्वाभाविक्येव भवति सा दुराचारेऽपि नापयाति । तमुत्कृष्टमेव करोमित्याह । अपिचेदिति । सुदुराचारः- परहिंसा, परदार, पर द्रव्यादि ग्रहण परायणोऽपि मां भजते चेत् कीदृक् भजनात्यित आह, अनन्यभ क्, मत्तोऽन्य देवत. न्तरं मद्भक्तेरन्यत् कर्म ज्ञानादिकं मत् कामनातो ऽन्यां राज्यादि कामनां न भजते स साधुः । नन्वेतादृशे कदाचारे दृष्ट सति कथं साधुत्वं तत्राह - मन्तव्यो - मननीयः, साधुत्वेनैव संज्ञेय इति यावत् । मन्तव्यमिति विधिवाक्यं । अन्यथा प्रत्यवायः स्यात् । अत्र ममाज्ञायैव प्रमाणमिति भावः । नतु त्वां भजते इत्येतदंशेन साधुः परदारादि ग्रहणांशेनासाधुश्च स मन्तव्यस्तत्राह एवेति । सर्वेणाप्यंशेन साधुरेव मन्तव्यः कदापि तस्यः साधुत्वं न द्रष्टव्यमिति भावः । सम्यग्
३२० ] इत्यादौ । तस्याश्च महादुर्बोधत्वं महादुर्लभत्वञ्चोक्तम्, (भा० ६।३।१६) “धर्मन्तु साक्षाद्भगवत् प्रणीतं, न वं विदुर्ऋषयो नापि देवाः” इत्यादौ, (भा० ३०१५५२४) - “येऽभ्यथितामपि च नो नृर्गात प्रपन्नाः” इत्यादौ च ।
तदेवं तस्याः श्रवणादिरूपायास्तत्साक्षाद्भक्तेः सर्व विघ्ननिवारणपूर्वक साक्षाद्भगवत्- प्रेमफलदत्वे स्थिते परमदुर्लभत्वे च सत्यन्यकामनया च नाभिधेयत्वम्, तथा चोक्तं चतुर्थे
व्यवसितं निश्चयोयस्य सः । दुस्त्यजेन स्व पापेन नरकं तिर्य्यक् योनी र्वा यामि । एकान्तिकं श्रीकृष्णजनस्तु नैव जिहासामीति स शोभनमध्यवसायं कृतवानित्यर्थः ॥
अनन्य देवता का उपासक सुदुराचार होकर भी यदि मुझ को भजता है, तो, उस को साधु मानना चाहिये। कारण, उसने निश्चय किया है, की भक्ति से ही सर्वानर्थ की निवृत्ति होती है। इस श्लोक में अनन्य देवता का उपासक एवं एकमात्र भगवद् उपासक को ही साधु शब्द से निर्दोश किज्ञा गया है । श्रीमद् भागवत में उक्त साक्षात् भगवद् भक्ति का दुर्ज्ञेयत्व एवं महादुर्लभत्व उक्त हुआ है । (भा० ६३॥१६)
“धर्मन्तु साक्षाद् भगवत् प्रणीतं नवं विदुॠषयो नापि देवाः
। ।
[[19]]
न सिद्ध मुख्या असुरा मनुष्याः कुतोनु विद्याधर चारणादयः ॥ टीका- ननु विष्णु भक्ताश्चेत् कथमधर्मपक्षपातं कृतवन्तः, तत्राह - धर्म्ममिति । ऋषयो भृग्वादयः
धर्मराज निज दूतगण को कहे थे- साक्षात् भगवान् कर्तृक प्रवत्तित धर्म को, ऋषिगण, देवगण, सिद्ध मुख्यगण, असुरगण, एवं मनुष्यगण नहीं जानते हैं। विद्याधर चारणगण तो जानते ही नहीं, उसको कहना ही क्या है ? इस श्लोक में श्रीभगवद् भक्ति का महादुर्ज्ञेयत्व प्रदर्शित हुआ है । भा० ३।१५।२४ में भी उक्त है-
“येऽभ्यथितामपि च नो नृगति प्रपन्नाः ज्ञानञ्च तत्त्व विषयं सहधर्म यत्र
नाराधनं भगवतो वितरन्त्यमुष्य
सम्मोहिता विततया वत मायया ते ॥”
ि
F
टीका-प्रसङ्गात् ताननुशोचति, नोऽस्माभि ब्रह्मादिभिरभ्यथितां नृगत मनुष्य जाति प्रपन्नाः प्राप्ता. सन्तोऽपि हरे राराधनं न कुर्वन्ति कीदृशों नृगतिम् ? यत्र धर्म सहितं तत्त्वज्ञानं भवति, तदुभय साधकत्वात् तस्याः । तेऽभुष्य भगवतो विस्तृतया मायया ननु सम्मोहिताः । वतेति खेदे । यदि वा एवं सम्बन्धः, न केवलं त एव न व्रजन्ति किन्तु ये भगवदाराधनं न कुर्वन्ति तेऽपि तेषां मायाविमोहितत्वादिति ।
श्रीब्रह्मा, सनकादि ऋषिगण को कहे थे - जिस मानव जन्म में धर्म के सहित तत्त्व ज्ञान लाभ हो सकता है, हम सब के प्रार्थित उस मानव जन्म को प्राप्त कर जो श्रीहरि की आराधना नहीं करते हैं, उन के निमित्त मन में अतिशय खेद उत्पन्न होता है। कारण, वे सब श्रीहरि माया से अत्यन्त विमोहित हैं। इस श्लोक में भगवद् भक्ति का महादुर्लभत्व प्रदर्शित हुआ है। अतएव पूर्व वर्णित सिद्धान्त के अनुसार उक्त श्रवण कीर्त्तनादि रूपा साक्षात् भक्ति की सर्वविघ्न निवारण पूर्वक साक्षाद् भगवान् में प्रेम प्रदान सामर्थ्य है, एवं वह भक्ति दुर्लभ भो है । किन्तु जो लोक भक्ति भिन्न वस्तु कामना से भक्तचङ्ग का अनुष्ठान करते हैं, वह भजन अभिधेय नहीं है, अर्थात् वह भजन शास्त्र का अवश्य कर्त्तव्य रूप में निद्दिष्ट
श्री भक्ति सन्दर्भः (भा० ४।२४।५५)
[[३२१]]
“तं दुराराध्यमाराध्य सतामपि दुरापया ।
।
एकान्तभक्तघा को वाञ्छेत् पादमूलं विना वहिः ॥ ४५६ ॥
इति तन्मात्र कामनायाञ्च भक्तेरेवाकिञ्चनत्वमकामत्वञ्च संज्ञापितम्, (भा० ५।५।२५) -
" मत्तोऽप्यनन्तात् परतः परस्मात्, स्वर्गापवर्गाधिपतेर्न किडिचत् ।
येषां किमु स्यादितरेण तेषा, मचिनानां मयि भक्तिभाजाम् ॥ ४६० ॥
"
इति श्री ऋषभदेव - वाक्यात्, (भा० २।३।१०) “अकामः सर्वकामो वा” इत्यादेश्च ।
ऋषभदेव-वाक्यात्, तथेयमेवैकान्तितेत्यप्युच्यते, (भा० ८।३।२०) एकान्तिनो यस्य न कञ्चनार्थं वाछन्ति ये वै भगवत् प्रपन्नाः” इति गजेन्द्रवाक्यात्, (भा० ७।६।५५) -
नहीं हो सकता है। इस अभिप्राय से भा० ४।२४।५५ में कथित है—
“तं दुराराध्यमाराध्य सतामपि दुरापया ।
एकान्तभक्तचा को वाञ्छेत् पादमूलं विना वहिः ॥ " ४५६ ॥
,
टीका - अतस्तदच्चन व्यतिरेकेण न किञ्चित् वाञ्छामीत्याह । त्वां त्वाम् । एकान्तभक्तचा आराध्य । वहिः स्वर्गादि सुखम् ।
श्रीरुद्र प्रचेतागण को कहे थे ! साधु वृन्द के दुष्प्राप्य एका त भक्ति से भी दुराराध्य श्रीभगवान् की आराधना करके कौन व्यक्ति स्वर्गादि सुख की कामना कर सकता है ? इस श्लोक में भगवद् भक्तिभिन्न अन्य कामना से भगवद् भजन करना जो कर्त्तव्य नहीं है, उस का निर्देश किया गया है। भक्ति मात्र कामना से ही विशुद्ध भक्ति का अकिञ्चनत्व एवं अकामत्व प्रकाशित होता है, यह ज्ञापित हुआ है । भा० ५।५।२५ में श्री ऋषभ देवने भी कहा है-
“मत्तोऽप्यनन्तात् परतः परस्मात्, स्वर्गापवर्गाधिपतेनं किञ्चित् ।
येषां किमु स्यादितरेण तेषा, -मकिञ्चनानां मयि भक्तिभाजाम् ॥ १४६०॥
टीका - निःस्पृहत्वमाह । मत्तोऽपि येषां न किञ्चित् प्रार्थनीयमस्ति तेषामितरेण राज्यादिना किमु स्यात् ? न किमपि ॥
जो लोक, स्वर्ग एवं अपवर्ग के अधिपति, परात्पर अनन्त स्वरूप मुझ से कुछ भी नहीं चाहते हैं, मुझ में एकान्त भक्तिमान् अकिञ्चन भक्त वृन्द के पक्ष में राज्यादि से लाभ क्या हो सकता है ? इस श्लोक में विशुद्धा भक्ति का अकिञ्चनत्व प्रदर्शित हुआ है ।
“अकामः सर्वकामो वा मोक्षकाम उदारधीः ।
तीव्र ेण भक्ति योगेन यजेत पुरुषं परम् ॥”
इत्यादि श्लोक में विशुद्ध भक्ति का अकामत्व प्रदर्शित हुआ है । विशुद्ध भक्ति जिस प्रकार अनन्य, अकामा, अकिञ्चना शब्द से अभिहिता है उस प्रकार ‘एकान्तिता’ शब्द से भी अभिहिता है, अर्थात् यह विशुद्धा भक्ति, स्थल विशेष में अकिञ्चना, अकामा, अनग्या, एकान्तिता नाम से अभिहिता है, तज्जन्य भा० ८।३।२० में गजराजने भी कहा है-
“एकान्तिनो यस्य न कञ्चनार्थं वाञ्छन्ति ये वं भगवत् प्रपन्नाः ।
अत्यद्भुतं तच्चरितं सुमङ्गलं गायन्त आनन्द समुद्रमग्नाः ॥”
[[३२२]]
" एवं प्रलोभ्यमानोऽपि वरैर्लोक प्रलोभनैः ।
एकान्तित्वाद्भगवति नैच्छत्तानसुरोत्तमः ॥ " ४६१॥
इति श्रीनारदवाक्याच्च । अतएवोक्तं गारुड़ े -
" एकान्तेन सदा विष्णौ यस्मादेव परायणाः । तस्मादेकान्तिनः प्रोक्तास्तद्भागवतचेतसः ॥ " ४६२ । इति । एषा एवोपदिष्टा श्रीगीतोपनिपत्सु ( गी० ११।५४-५५) -
“भक्तया त्वनन्यया शक्यो अहमेवम्बिधोऽर्जुन ।
ज्ञातुं द्रष्टुञ्च तत्त्वेन प्रवेष्टुञ्च परन्तप ॥ ४६३॥ मत्कर्म कृन्मत्परमो मद्भक्तः सङ्गवज्जितः ।
निर्वैरः सर्वभूतेषु यः स मामेति पाण्डव ॥ " ४६४ ॥ इति ।
टीका - एतावदप्यहं भक्तिसुखानभिज्ञत्वेन वाञ्छामि यस्य एकान्तभक्ताः कञ्चनार्थं न वाञ्छन्ति, तं परेशमीड़ - स्तौमीत्युत्तरेणान्वयः । तेषां निष्कामत्वे हेतुः, ये वै भगवतः सर्वज्ञान् मुक्तान्, प्रपन्ना सेवितवन्तः ।
श्रीभगवच्चरणों में प्रपन्न भक्तगण, श्रीभगवान् के निकट से कुछ भी कामना नहीं करते हैं । वे सब एकान्त नाम से अभिहित होते हैं । भा० ७६५५ में श्रीनारद, श्रीयुधिष्ठिर को कहे थे
“एवं प्रलोभ्यमानोऽपि वरैर्लोक प्रलोभनैः ।
एकान्तित्वाद्भगवति नैच्छत्तानसुरोत्तम, ॥ ४६१ ॥
टीका - एकान्तित्वान्निरूपाधि भक्तत्वात् ।
हे राजन् ! भगवान् नृसिंह देव कर्त्तृक प्रलोभित होकर भी श्रीमान् प्रह्लाद वर प्राप्ति हेतु इच्छा प्रकाश नहीं किये थे । कारण, प्रह्लाद प्रकान्त भक्त अवस्था को प्राप्त किये थे । अर्थात् निरुपाधि एकान्त भक्त थे । इस प्रकार निष्काम भक्त ही एकान्त शब्द से अभिहित होते हैं, उसका वर्णन ही इस इलोक में हुआ । अतएव गरुड़ पुराण में उक्त है,
“एकान्तेन सदा विष्णौ यस्मादेव परायणाः ।
तस्मादेकान्तिनः प्रोक्तास्तद्भागवतचेतसः ॥ ४६२ ॥
कारण, श्रीविष्णु में एकान्त भाव से परायण भक्तगण होते हैं । अर्थात् किसी समय में भी श्रीभगवद् भक्ति भिन्न अन्य कुछ भी कामना नहीं करते हैं। तज्जन्य ही भगवद् गत चित्त भागवत गण, ‘एकान्ती’ संज्ञा से अभिहित होते हैं । श्रीगीता में भी ११।५४-५५ उक्त है-
“भक्तचा त्वनन्यया शक्यो अहमेवम्बिधोऽर्ज्जुन ।
ज्ञातु ं द्रष्टुञ्च तत्त्वेन प्रवेष्टुञ्च परन्तप ॥ ४६३ ॥ मत्कर्मकृन्मत्परमो मद्भक्तः सङ्गवज्जितः ।
निर्वैरः सर्वभूतेषु यः स मामेति पाण्डव ॥ ४६४ ॥ इति ।
टीका - तह केन साधनेनैतत् प्राप्यते इत्यत आह भक्तचात्विति । शषय अहमिति यद्वयलोपावावी । यदि निर्वाण मोक्षेच्छा भवेत् तदा तत्त्वेन ब्रह्म स्वरूपत्वेन प्रवेष्टुमपि अनन्यया भक्त चैव शक्यो नान्यथा ।
[[३२३]]
मत्कर्म श्रवणकीर्त्तनादि, अहमेव परमः साधनत्वेन साध्यत्वेन च यस्य, अतएव साधन- साध्यान्तर सङ्गविर्वाज्ज्जत इति व्याख्येयम् । इमामेव भक्तिमाह, (भा० ७१७२४८) - EP
( १६५ ) " तस्मादर्थाश्च कामाश्च धर्माश्च यदपाश्रयाः । भजतानीयात्मानमनीहं हरिमीश्वरम् ॥ ४६५॥
यदपाश्रया यदधीनास्तं हरिमित्यन्वयः । अनीया कामना-त्यागेन, अनीहं तथैक कामनाशून्यम्, “इच्छाकाङ्क्षा स्पृहा तृट्” इत्यमरः ॥ श्रीप्रह्लादोऽसुर बालकान् ॥