२०१ ११५
इयमेव भक्तिः (भा० १०१ २) “धर्मः प्रोज्झितकतवोऽत्र परमो निर्मत्सराणां सताम्" इत्यत्रोक्ता । (भा० २।१०।१) “अत्र सर्गो विसर्गश्च” इत्यादौ दशलक्षण्यामपि सद्धर्म
मानव मात्र के तपस्या, वेदाध्ययन, यज्ञ, मन्त्रजप, ज्ञान एवं दान- इन सब साधनों का मुख्य फल उत्तम श्लोक श्रीहरि का गुणाणुवर्णन है । अर्थात् मनीषिवृन्द- श्रीहरि गुण कीर्तन को हो निखिल साधनों का मुख्य फल कहते हैं । अतएव समस्त साधनों का समान अर्थात् एकफल रूप में श्रीमद् भगवद् भक्ति की ही अवश्य कर्त्तव्यता प्रदर्शित हुई है।
भा० ३।५।१२ में उक्त है-
(११४) “मुनिविविक्षु भगवद् गुणानां सखापि ते भारत माह कृष्णः ।
यस्मिन्नृणां ग्राम्यसुखानुवादै मतिगृहीता नु हरेः कथायाम् ॥
टीका - महाभारतस्यापि अत्रैव तात्पर्य्यमित्याह । मुनिः कृष्णो वेदव्यासः, भगवद् गुणान् मोक्षधर्मान्त नारायणीयोपाख्यानेन वक्तुमिच्छः सन्’ अर्थ कामादि वर्णनन्तु हरिकथायां मति प्रवेशार्थमेवेत्याह- यस्मिन्निति । नृणां मतिः ग्राम्यसुखानुवादे द्वरिभूतैः नु निश्चितं हरेः कथा यां गृहीता नीता । तदुक्त ं इतिहास समुच्चये । कामिनो वर्णयन् कामान् लोभंलुब्धस्य वर्णयन् । नरः किं फलमाप्नोति कूपेऽर्धामिव पातयन् । लोकचित्तावतारार्थं वर्णयित्वात्र तेन तौ । इतिहासः पवित्रार्थेः पुनरतत्रैव निन्दितौ । अन्यथा घोरसंसार बन्ध हेतु जनस्य तौ । वर्णयेत् स कथं विद्वान् महाकारुणिको मुनिरिति ॥ "
विदुर मैत्रेय ऋषि को कहे थे - आप के सखा मुनि वेदव्यास, भगवद् गुण वर्णन करने का अभिलाषी होकर महाभारत वर्णन किये हैं, जिस में हरि कथा में मति प्रवेश कराने के निमित्त मानव वृन्दों का अर्थ कामादि वर्णन रूप ग्राम्य सुखानुवाद किये हैं । इस से भी मुख्य पुरुषार्थ श्री हरि कथा कीर्त्तन ही है । “इदं हि पुंसः " श्लोक में निखिल साधनों का मुख्य फल-श्रीहरि कीर्तन को ही कहा गया है । अतएव गति सामान्य न्याय से - श्रीमद् भागवत १।५।२२ में उक्त उत्तम श्लोक के गुणानुवाद को मुख फल रूप में दर्शाया गया है। अतएव श्रीमद् भागवत के मुख्य अभिधेय-जो श्रीहरिभक्ति है - इस में कुछ भी संशय नहीं है ।
प्रवक्ता श्रीविदुर हैं ॥ ११४॥
२०२ ११५
उक्त भक्ति की कथा भा० १।१।२ में कही गई है-
“धर्मः प्रोज्झित कैतवोऽत्र परमो निर्मत्सराणां सतां
वेद्यं वास्तवमत्र वस्तु शिवदं तापत्रयोन्मूलनम् ।
श्रीमद् भागवते महामुनिकृते किंवा परैरीश्वरः ।
सद्यो हृद्यवरुद्धयतेऽत्र कृतिभिः शुश्रूषुभिस्तत्क्षणात् ॥ ॥”
क्रमसन्दर्भ :- अर्थतस्य वक्ष्यमाण शास्त्रस्य कर्मज्ञान भक्ति प्रतिपादकेभ्यस्त्रिकाण्ड विषयशास्त्रेभ्यो वैशिष्टच दर्शयन् क्रमादुत्कर्षमाह-धर्म इति । अत्र यस्तावद्धम्र्मो निरूप्यते, स खलु भा० ११२ ६ “स वै पुंसां परो धर्मो यतो भक्तिरधोक्षजे” इत्यादिकया भा० (१।२।१३) “अतः पुंभिद्विजश्रेष्ठा वर्णाश्रम विभागशः । स्वनुष्ठितस्य धर्मस्य संसिद्धि र्हरितोषणम्, इत्यन्तया रीत्या भगवत् सन्तोषणैक तात्पर्येण शुद्ध भक्तच त्पादक तथा निरूपणात् परम एव । यतः सोऽपि तदेकतात् पर्य्यत्वात् प्रोज्झित कैतवः – प्रकर्षेणोज्झितं कैतवं फलाभिसन्धि लक्षणं कपटं यस्मिस्तथाभूतः । (प्र) शब्देन सालोकचादि सर्व प्रकार मोक्षाभिसन्धिरपि
[[२१२]]
इत्येकलक्षणत्वेनोक्ता । तस्या अभिधेयत्वं श्रीभागवत - वीजरूपायां चतुःश्लोवयामप्युदाहृतम्
( २२६/३५)
मा० २राहा ३५) -
“एतावदेव जिज्ञास्त्रं तत्त्वजिज्ञासुनात्मनः ।
॥॥
"
अन्वयव्यतिरेकाभ्यां यत् स्यात् सर्व्वत्र सर्व्वदा ॥ २८५॥ इत्यादि
पूर्व हि ज्ञान-विज्ञान - रहस्य- तदङ्गानि वक्तव्यत्वेन चत्वार्येव प्रतिज्ञातानि । तत्र
निरस्तः, यत एवासौ तदेक तात्पर्य्यत्वेन निर्मत्सराणां फल कामुकस्येव परोत्कर्षासहनं मत्सर स्तद्रहितानामेव, तदुपलक्षणत्वेन पश्वालम्भेन दयालुनामिव च सतां स्वधर्म पराणां विधीयते । एवमीदृशं स्पष्टमनुक्तवतः कर्मशास्त्रादुपासनाशास्त्राच्चास्य तत्तत् प्रतिपादकांशेऽपि वैशिष्टयमुक्तम् । उभयत्रंव धर्मोत्पत्तेः । तदेवं साक्षात् श्रवण कीर्त्तनादि रूपस्य वार्ता तु दूरत आस्तामिति भावः ॥”
अर्थात् श्रीमद् भागवत में मोक्षाभिसन्धि प्रमुख कष्टता शून्य साधुवृन्द के परम धर्म वर्णित है । यहाँ पर ‘परमधर्म’ शब्द से विशुद्ध भक्ति की ही जानना होगा ।
श्रीमद् भागवत के २०१०।१ में उक्त है
“अत्र सर्गो विसर्गश्च स्थानपोषणमुतयः ।
॥”
मन्वन्तरेशानुकथा निरोधो मुक्तिराश्रयः ॥ "
यहाँ दश लक्षण के मध्य में जो सद्धर्म की कथा उल्लिखित है, वह सद्धर्म एवं धर्मः प्रोज्झित कैतवोऽत्र परमो निर्मत्सराणां सताम । इत्य दि श्लोक में उक्त परम धर्म का एक ही लक्षण उक्त है । अर्थात् महा पुराण के जो दश लक्षण की कथा उल्लिखित है, उन दश लक्षण के मध्य में “ईशानुकथा” की व्याख्या में, " मन्वन्तराणि सद्धर्म्म” इत्यादि श्लोक में उक्त सद्धर्म एवं श्रीमद् भागवत के प्रतिपाद्य ‘परम धर्म" एकार्थ वाचक है ।
भगवद् (भा० २।३।३५)
भक्ति का अभिधेयत्व का वर्णन श्री मद् भागवत की वीज रूपा चतुःश्लोकी में भी है,
“एतावदेव जिज्ञास्यं तत्त्वजिज्ञासुनात्मनः ।
अन्वयव्यतिरेकाभ्यां यत् स्यात् सर्वत्र सर्वदा ॥ २६५॥
क्रमसन्दर्भ - अथक्रम प्राप्त रहस्य पर्यन्त साधकत्वात् रहस्यत्वेनैव तदङ्गमुपदिशति एतावदिति । आत्मनो मम भगवत स्तत्त्व जिज्ञासुना प्रेमरूपं याथार्थ्यं रहस्यमनु भवितु मिच्छ नैतावदेव जिज्ञास्यम्– श्रीगुरुचरणेभ्यः शिक्षणीयम् । किं तत् ? यदेकमेव वस्तु अन्वय व्यतिरेकाभ्यां विधि निषेधाभ्यां सदा सर्वत्र स्यादित्युपपद्यते । तत्रान्वयेन यथा ( भा० ७।७।५५ ) “एतावानेव लोकेऽस्मिन्” इत्यादि, ( गी० १८/६१) ईश्वरः सर्वभूतानाम्" इत्यादि, ( गी० १८/६५) " मन्मनाभव मद्भक्तः" इत्यादि च । व्यतिरेकेण यथा ( भा० ११।५।२) ( " मुखबाहूरुपादेभ्यः इत्यादि भा० ३२६ १०) ऋषयोऽपिदेव, युष्मत् प्रसङ्ग विमुखा इह संसरति" इत्यादि । ( गी० ७।१५) “नमां दुष्कृतिनो भूढ़ा ।” इत्यादि, (भ० स० ११५ तमानुच्छेदधृत पद्म वचनम् ) ’ यावज्जनो भजति नो भुवि विष्णुभक्ति– इत्यादि वा कुत्र कुत्रोपपद्यते ? सर्वत्रशास्त्रकर्त्ती देश- करण- द्रव्य –क्रिया – कार्य्यं - फलेषु समस्तेष्वेव । तत्र समस्त शास्त्रेषु यथा स्कान्दे ब्रह्मनारद संवादे – संसारे ऽस्मिन् महाघोरे जन्ममृत्यु समाकुले। पूजनं वासुदेवस्य तारकं वादिभिः स्मृतम् ॥” इति । तत्राप्यन्दयेन यथा–(भा० २।२।३४) (भगवान् ब्रह्म का स्न्येन ) इत्यादि । तथा पाद्म े स्कान्दे लङ्गे च - ‘आलोय सर्व शास्त्राणि विचार्य्यं च पुनः पुनः । इदमेकं सुनिष्पन्न ध्येयो नारायणः सदा । इति । व्यतिरेको दाहरणम् ।
[[२१३]]
चतुःश्लोक्याः प्राक्तनास्त्रयोऽर्था अपि ( ६५ अनु० ) भगवत् सन्दर्भे क्रमेणैव प्राक्तन - श्लोकत्रये व्याख्याताः । ‘रहस्य’-शब्देन तत्र प्रेमभक्तिः, ‘तदङ्ग’ शब्देन साधनभक्तिरुच्यते । टीका च–
।
गरुड़ े - ‘पारं गतोऽपि वेदानां सर्वशास्त्रवेद्यपि यो न सर्वेश्वरे भक्त स्तं विद्यात् पुरुषाधमम् ।’ इत्यादिकं सर्वत्रावगन्तव्यम् । तच्चान्ते दर्शयिष्यते । एकादशे च ( भा० ११।११।१८ ) ‘शब्द ब्रह्मणि निष्णातो न निष्णयात् परेयदि श्रमस्तस्य श्रमफलो ह्यधेनुमिवरक्षकः इति । सर्व वर्त्तषु यथा भा० ११।१७।४६ ‘ते वै विदन्त्यति तरन्ति च देवमायां, स्त्री शूद्र–हून–शवराः अपि पाप जीवाः । यद्युद्भुत क्रम परायण शील’शक्षा स्त्रिय्र्य्यग् जना अपि किमु श्रुतधारणा ये’ । इति गारुड़े च- ‘कोटपक्षि मृगानाञ्च हरौ संन्यस्त चेतसाम् ऊर्ध्वामेव गति मन्ये किं पुन ज्ञनिणां नृणाम् ।" इति, तवैव साचारे दुराचारे ज्ञ. विभ्यज्ञानिनि, विरक्ते रागिण मुमुक्षौ –मुक्त, भक्तच सिद्धे, भक्ति सिद्धे । तस्मिन् भगवत् पार्षदतां प्राप्ते, तस्मिन्नित्य पार्षदे’ च सामान्येन दर्शनादपि सार्वत्रिकतः । तत्र साचारे दुराचारे च यथा - ( गी० ६।३०) ‘अपिचेत् सुदुराचारो भजते मामन्यभाक् । साधुरेव स मन्तव्यः सम्यग् व्यवसितो हि सः ।’ इति । सदाचारस्तु किं वक्तव्य इत्यपेरर्थः । ज्ञानिन्यज्ञानिनि च (भा० ११।११ ३३) ज्ञात्वाज्ञात्वाथ ये वै माम्" इत्यादि (वृहन्नारदीये ) ‘हरि हरति पापानि दुष्ट चित्तैरपिस्मृतः । इति । विरक्ते रागिण च भा० ११।१४।१८) " बध्यमानोऽपि मद्भक्तो विषयैर जितेन्द्रियः । प्रायः प्रगल्भया भक्त या विषयैर्नाभि– भूयते’ इति । अबाध्यमानस्तु सुतरां नाभिभूयत इत्यपेऽर्थः । मुमुक्षौ मुक्त च (भा० १।२।२६) ‘मुमुक्षवो घोररूपानु’ इत्यादि । (भा० १।७।१०) ‘आत्म रामाश्च मुनयः’ इत्यादि च । भक्तयसिद्धे भक्तिसिद्धे च (भा० ६।१।१५) ‘केचित् केवलयाभक्तचा वासुदेवपरायणा’ इत्यादि । (भा० ११ २।५३) ‘न चलति भगवत् पदारविन्दाल्लवनिमिषार्द्धमपि सवैष्णवाग्रयः’ इति च । भगवत्पादतां प्राप्त (भा० ६।४।६७) “मत्सेवया प्रतीतं ते इत्यादि (भा० ३।१५।२२) ‘व.पीषु विद्रमतटास्वमलामृताप्सु ’ इत्यादि । सर्वेषु वर्षेषु, भुवनेषु, ब्रह्माण्डेषु तेषां वहिश्च तं स्तैः श्रीभगवदुपासनायाः क्रियमाणायाः श्रीभागवता दषु प्रसिद्धिः सिद्धेवेति सर्व देशोदाहरणं ज्ञ ेयम् । सर्वेषु करणेषु यथा ‘म नसेनोपचारेण परिचर्य हरि मुदा । परे वाङ्मनसा गग्यं तं साक्षात् प्रतिपेदिरे ।’ इति । एवम्भूत वचने हि अस्तु तावद् वहिरिन्द्रियेण मनसा वचसापि तत् सिद्धिरिति प्रसिद्धिः, सर्व द्रव्येषु यथा ( भा० १० ८१।४) ‘पत्रं पुष्प फलं तोयं यो मे भक्तचा प्रयच्छति’ इत्यादि । सर्व क्रियासु यथा ( भा० ११०२०१२) ‘श्रुतोऽनुपठितो ध्यात आदृतो वानुमोदितः । सद्यः पुनाति सद्धर्मो देव विश्वद्र होऽपि हि ।" इति । (गो० ६।२७) ‘यत् करोषि यदश्नासि’ इत्यादि । एवं भक्तचा भासेषु भक्तचा- भाषापराधेष्वप्यजामिल मूषिकादयो दृष्टान्ताः गम्यःः । सर्वेषु कार्येषु यथा (स्कान्दे) ‘यस्य स्मृत्या च नामोक्तचा तपोयज्ञोक्रियादिषु । न्यूनं सम्पूर्णतामेति सद्यो वन्दे तमच्युतम् ।’ इति । सर्वफलेषु यथा- भा० २।३।१० ) ‘अकामः सर्वकामो वा’ इत्यादि, तथा (भा० ४।३१।१४) ‘यथातरोर्मूलनिषेचनेन’ इत्यादि वाक्येन श्रीहरि पर्य्यायां क्रियमाणायां सर्वेषामन्येषामपि देवादीनामुपासना स्वत एव भवतीत्यतोऽपि सार्व त्रिकता । यथोक्तं स्कान्दे श्रीब्रह्म नारद संवादे - ‘अर्चिते देवदेवेशे शङ्क चक्र गदाधरे । अर्चिताः सर्वदेवाः स्युर्यतः सर्व गतोहरिः ।" इति । एवं यो भक्त करोति, यद् गवादिकं भगवते दीयते, येन द्वारभूतेन भक्तिः क्रियते, यस्मै श्रीभगवत् प्रीणनार्थं दीयते यस्माद् गवादिकात् पय आदिकमाद्याय भगवते निवेद्यते, यस्मिन् देशादौ कुले वा कश्चिद् भक्तिमनुतिष्ठति, तेषामपि भगवत् कृतार्थ त्वं पुराणेषु दृश्यत इति कारक गतापि । एवं सार्वत्रिकत्वं साधितम् ।
[[7]]
।
सदातनत्वमप्याह सर्वदेति । तत्र सर्गादौ यथा ( भा० ११।१४१३) ‘कालेन नष्टा वाणीयं प्रलये वेदसंज्ञिता इति । सर्गमध्ये तु बहुत्रैव । चतुविध प्रलयेष्वपि (भा० ३।७।३७) ‘तत्वेमं क उपासीरन्’ इति विदुर प्रश्ने ।
[[११४]]
“रहस्यं भक्तिस्तदङ्गं साधनम्” इत्येषा । ततः क्रमप्राप्तत्वेन ( भा० ११।१४।३)
“कालेन नष्टा प्रलये वाणीयं वेद-संज्ञिता ।
मयादौ ब्रह्मणे प्रोक्ता धर्मो यस्यां मदात्मकः ॥ २६६ ॥
TET
सर्वोषु युगेषु यथा–(भा० १२।३।५२) ‘कृतेय ध्यायतो विष्णु क्षेत्रायां भजतो मखैः । द्वापरे पारचर्य्यायां कलौ तद्धरि कीर्तनात्” इति । किं बहुना ? सा हा निस्तन्महच्छिद्र स मोह स च विभ्रमः । यन्मूर्हत क्षणं वापि वासुदेव न चिन्तयेत् । इत्यपि वैष्णवे । सर्वावस्थास्वपि - गर्भे श्रीनारदकारित श्रवणेन श्री- प्रह्लादे प्रसिद्धम् । बाल्ये श्रीध्र वादिषु । यौवने श्रीमदम्बरीषादिषु, वार्द्धक्ये खट्वाङ्ग, ययाति, घृतरा ट्रादिषु मरणे अजामिलादिषु, स्वर्गितायां चित्र केत्वादिषु, नारकितायामपि, ‘यथायथा हरेर्नाम कीर्तयन्ति स्म नारकाः । तथा तथा हरौ भक्ति मुद्वहन्तो दिव ं ययुः । इति नृसिंह पुराणे । अतएवोक्तं दुर्वाससा ( भा० ६।४।६२) ‘मुच्येत यशाम्न्युदिते नारकोऽपि इति । यथा ( भा० २।१।११) ‘एतनिधिद्यमानानाम्’ इत्यादावपि सर्वावस्थोदाहृतिः ॥’
अथ तत्र तत्र व्यतिरेकोदाहरणानि च कियन्ति दयं ते ‘पारं गतोऽपि वेदानां सर्वशास्त्रार्थ वैद्यपि । यो न सर्वेश्वरे भक्तस्तं विद्यात् पुरुषाधमम् । इति । किं वेदैः किमुशास्त्र व किं वा तीर्थ निषेवणः । विष्णु भक्ति विहीनानां किं तपोभिः किमध्वरैः । इत्यादि । वाजयेय् सहस्र व भक्ति यरय जनार्दने ।’ इत्यादि गारुड़ वृहन्नारदीय पाद्म वचनानि, तथा ( भा० २।४।१७) ‘तपस्विनो दानपरा यशस्विनो, मनस्विनो मन्त्र विदः सुमङ्गलाः क्षेमं न विन्दन्ति विना यदर्पणं तस्मै सुभद्र श्रवसे नमो नमः ।’ (भा० ५।१८।२३) न यत्र वैकुण्ठ कथा सुधापगा, न साधवो भगवता स्तदाश्रयः । न यत्र यज्ञेशमखा महोत्सवाः सुरेशलोकोऽपि न वै स सेव्यताम् ।" (भा० १०१५६।४१) “यया च अनम्य किरीटकोटिभिः” इत्यादि, (भा० ३३२६ १३) ‘सालोदय साष्टि– सारूप्य - सामीप्य" इत्यादि ।’ (भा० ७।७।५२) ‘न दानं न तपोनेज्य इत्यादि, (भा० १।५।१२) (१२।१२०५३) ‘नैष्कर्म्यमध्यच्युतभाव वर्णितम् ।’ इत्यादि (भा० ३।१५।४८) ‘नात्यन्तिकं विगणयपि ते प्रसादम् इत्यादयः ।
अथ सर्वत्र सर्वदा यदुपपद्यत इति योजनिकार्थी युगपद् यथा (भा० २२३६) “तस्मात् सर्वात्मनह राजन् हरिः सर्वत्र सर्वदा” इत्यादि । अन्वय-व्यतिरेकाभ्यां सर्वत्र सदा यदुपद्यत इत्यत्र यथा (पाद्म) ‘स्मर्त्तव्यः सततं विष्णुः’ इत्यादि । साकल्येऽपि यथा ( भा० २/२/३३) ‘नह्यतोऽन्यः शिवः पन्थाः इत्युपक्रम्य तदुपसंहारे (भा० २।२०३६) ‘तस्मात् सर्वात्मनाराजन् हरिः सर्वत्र सर्वदा श्रोतव्य कीर्तितव्यःच स्मर्त्तव्यो भगवान् नृणाम् ॥” इति । अत्र नृणां जीवानाम् ।
पहले श्रीभगवान् ज्ञान, विज्ञान, रहस्य एवं उस के अङ्ग इन चारो विषयों का वर्णन करेंगे - इस प्रकार प्रतिज्ञा किये थे ! उक्त चतुः श्लोकों के मध्य में ज्ञान विज्ञान एवं रहस्य का कथन ‘अहमेवास मेवाग्र ऋतेऽयं यत् प्रतीयेत’ ‘यथामहान्ति भूतानि" तीन श्लोकों के द्वारा हुआ है। उक्त प्रति ज्ञात विषय चतुष्टय के मध्य में ‘रहस्य’ शब्द का अर्थ - प्रेम भक्ति एवं उसके अङ्ग शब्द का अर्थ साधन भक्ति है । श्रीधर स्वामिपाद कृत टीका में भी ‘रहस्यं भक्तिस्तदङ्गं साधनं’ उल्लेख है । अर्थात् रहस्य शब्द का अर्थ भक्ति है, एवं अङ्ग शब्द का अर्थ उस प्रेम भक्ति प्राप्ति की उपाय स्वरूप श्रवण कीर्त्तनादि विशुद्ध साधन भक्ति है । अतएव क्रम प्राप्त होने के कारण भा० ११।१४ । ३ में वर्णित है-
“कालेन नष्टा प्रलये वाणीयं वेद संज्ञिता ।
मयादौ ब्रह्मणे प्रोक्ता धर्मो यस्यां मदात्मकः ॥”
क्रमस-दर्भ कालेनेति सार्द्धकम् । तैः । कालेन नष्टा, तत्रापि प्रलये कल्पान्ते, बहुधा नष्टत्यर्थः ।
इति भगवद्वाक्यानुसारेण च चतुर्थेऽस्मिन् पद्ये साधनभक्तिरेव व्याख्याता ।
[[२१५]]
अत्र च पुनर्व्याख्या विवरणायोत्थाप्यते । तथा हि आत्मनो मम भगवतः, तत्त्वजिज्ञासुना प्रेमरूपं रहस्यमनुभवितुमिक्हुना, एतावन्मात्रमेव जिज्ञासितव्यं श्रीगुरुचरणेभ्यः शिक्षणीयम् । किन्तत् ? यदेकमेव अन्वयेन विधि-मुखेन व्यतिरेकेण निषेध-मुखेन च स्यादुपपद्यते ।
इयमिति (२६ श्लोक ) ‘भवता’ इत्यादिना यथा भवतानूद्यते, तथा निरूपितेत्यर्थः । एतेन ज्ञानादिकं ज्ञानादि मिश्रत्वं मदावेशान्य (मभक्तियोगं विनान्य) फलत्वञ्च न मन्मति बोधितम् । आदौ ब्रह्म कल्पादौ । मदात्मक मत् स्वरूपभू :–ह्लादिनी साररूपत्वात् कि
स्वामी टीका - तत्र भक्तिरेव महाफलत्वेन मुख्या अन्यानि तु स्व प्रकृत्यनुसारेण पुष्पस्थानीय स्वर्गादि फल बुद्धिभिः प्रणिभिः प्राधान्येन परि कल्पितानि क्षुल्लफल नीति विवेक्तुं प्रकृत्यनुसारेण बहुधा वेदार्थ प्रतिपत्तिमाह, कालेनेति सप्तभिः । मदात्मकः मय्येवात्मा चित्तं येन सः ॥
हे उद्धव ! प्रलय काल में विशुद्ध भक्ति ग्रहणोपयोगी पत्र न होने के कारण - इस जगत् में वेद की मुख्य अ देश वाणी रूप यह भक्ति अप्रकाशित थी। सृष्टि के प्रथम समय में मैंने ब्रह्मा को जिस आदेश वाणी के द्वारा मेरा स्वरूप भूत धर्म का उपदेश दिया था। जिसमें विशुद्ध भक्ति धर्म का विवरण ही था । इस प्रकार भगवदुपदेश वाक्यानुसार ही चतुः श्लोकी के चतुर्थ श्लोक - ( एतावदेव जिज्ञास्यम्) श्लोक की व्याख्या साधन भक्ति पर हुई है । यहाँपर उक्त श्लोक की व्याख्या विस्तृत रूप से करने के निमित्त उक्त श्लोक का उल्लेख किया गया है । व्याख्या यह है-
आत्मा - भगवान् जो मैं हूँ वह मेरा प्रेप रूप रहस्य तत्त्व का अनुभव करने के निमित्त जो व्यक्ति इच्छ ुक है, वह व्यक्ति, श्रीगुरु चरण के समीप में एतावन्मात्र ही जिज्ञासा करे । वह जिज्ञास्य विषय क्या है ? उत्तर में कहते हैं - जो एक वस्तु है, उस की उपलब्धि सर्वत्र अन्वय मुख से अर्थात् विधिसुख से एवं व्यतिरेक मुख से अर्थात् निषेध मुख से होती है, वही जिज्ञास्य है ।
उस के मध्य में अन्वय मूख से प्राप्ति भा० ७।७।५५ में है-
।
“एतावानेव लोकेऽस्मिन् पुंसः स्वार्थः परः स्मृतः ।
एकान्त भक्ति गोविन्दे यत् सर्वत्र तदीक्षणम् ॥”
क
टीका - अध्याय द्वयोक्तमुपसंहरति एतावानिति । तीक्षणं, गोविन्द दृष्टया सम्माननम् । क्रमसन्दर्भ-तस्य भगवत एव ईक्षणं स्फूत्तिः (भा० ११।२।४५) “सर्व भूतेषु यः पश्येत्” इत्यादेः ॥ मानव मात्र को मङ्गल लाभ वह ही है यदि श्रीगोविन्द के चरण युगल में एकान्त भक्ति हो, और सर्वत्र श्रीगोविन्द की स्फूत्ति हो । (भा० ३।३५।४४) में भी श्रीकपिल देव ने जननी को कहा है-
“एतावानेव लोकेऽस्मिन् पुंसां निःश्रेयसोदयः ।
तीव्र ेण भक्ति योगेन मनोमय्यपितं स्थिरम् ॥
क्रमसन्दर्भ - देवानामित्यादिवत् स्वस्य तु मतमाह - एतावानिति । तीव्र ेण दृढेन योग कर्मादिर– भङ्गुरेण शुद्धेनेत्यर्थः । तेनैवापितं सत् स्थिरं भवतीति यत् - एतावानेव निःश्रेयसस्य परमपुरुषार्थस्याविर्भावः ।
हे मातः ! तीव्र भक्ति योग के द्वारा मुझ में मनः अर्पण करने से ही मनःस्थिर होता है । यही मानव जगत् में निःशेष मङ्गल प्राप्ति है । (भगवद् गीता ६।३४–१८।६५ में उक्त है-
[[२१६]]
तत्रान्वयेन, यथा ( भा० ७।७।५५) – “एतावानेव लोकेऽस्मिन्” इत्यादि, ( गी० ६।३४, १८/६५) “मन्मना भव मद्भक्तः” इत्यादि च । व्यतिरेकेण, यथा (भा० ११।५।२-३)
“मुखबाहूरुपादेभ्यः पुरुषस्याश्रमैः सह ।
BF
चत्वारो जज्ञिरे वर्णा गुणैवप्रादयः पृथक् ॥ २६७॥
य एषां पुरुष साक्षादात्मप्रभवमीश्वरम् ।
न भजन्त्यवजानन्ति स्थानाभ्रष्टाः परन्यधः ॥ २६८ ॥
" मन्मनाभव मद् भक्तो मद् याजी मां नमस्कुरु ।
मामेवं ष्यसि युक्त्व व मात्मानं मत् परायणः ।
[[5]]
टीका - भजन प्रकारं दर्शयन्नुपसंहरति- मन्मना इति । एवं आत्मानं मनो देहञ्च युक्त्वा मयि नियोज्य ।
" मन्मना भव मद् भक्तो यद् याजी मां नमस्कुरु । मामेव ष्वसि सत्यं ते प्रति जाने प्रियोऽपि मे ।
टीका - मन्मना भवेति । मद्भक्तः सन्नेव मां चिन्तय वा भूत्वा मध्यानं कुवित्यर्थः । यद्वा ममना- भव, मह्यं श्याम सुन्दराय सुस्निग्धाकुञ्चित कुन्तलकाय, सुन्दर भूवल्लिमधुर कृपाकटाक्षामृतवर्षिवदन चन्द्राय । स्वीयं देयत्वेन मनोयस्य तथा भूतो भव । अथवा श्रोत्रादीन्द्रियानि देहीत्याह । मद्भक्तोभव । श्रवण कीर्तन मन्मूत्ति दर्शन, मन्मन्दिर मार्जन लेपन पुष्पाहरण मन्माला लङ्क रच्छत्रचामरादि भः सर्वोन्द्रिय करणकं मद् भजनं कुरु । अथवा मह्यं गन्ध पुष्प धूपदीप नैवेद्यादीनि देहीत्याह मद्याजी भव, मत्
। पूजनं कुरु । अथवा मह्यं नमस्कारमात्र देहीत्याह । मां नमस्कुरु । भूमौ निपत्य अष्टाङ्ग पञ्चाङ्ग वा प्रणामं कुरु । एषां चतुर्णां मच्चिन्तन सेवन पूजन प्रणामानां समुच्चयमेकतरं वा त्वं कुरु । मामेव ष्यसि प्राप्स्यसि । मनः प्रदानं श्रोत्रादीन्द्रिय प्रदानं गन्ध पुष्पादि प्रदानं वा त्वं कुरु । तुभ्यं अहमात्मानं एव दास्नामीति सत्यं ते तवव नात्र संशयिष्ठा इति भावः । सत्यं शपथ तत्थ्ययोरित्यमरः । ननु माथुर देशोद्भूता लोकाः प्रति वावयमेव शपथं कुर्वन्ति । सत्यं, तहि प्रतिजाने प्रतिज्ञां कृत्वा ब्रवीमित्वं मे प्रियोसि नहि प्रियं कोऽपि वञ्चयतीति भावः ।
हे अर्जुन ! तुम मद्विषयक सङ्कल्पयुक्त भक्त हो जाओ । मेरी पूजा शील ही ओ, मुझ को प्रणाम करो, एसा करने पर मुझ को प्राप्त करोगे । मैं तुम्हारे निकट शपथ कर कहता हूँ । एवं प्रतिज्ञा करता हूँ- इस प्रकार मेरा भजन करने से तुम अवश्य ही मुझ को प्राप्त करोगे । इस विषय में मैं प्रतिभू रहा । अर्थात् मैं जामिन हूँ । कारण, तुम मेरा अतीव प्रिय हो, तुम जिस किसी साधन के द्वारा क्यों न च लो,
मुझ को प्राप्त कर न सकोगे । भुक्ति, मुक्ति, अर्थात् स्वरूपानन्दास्वादन में डूव जाओगे । मेरी कथा तुम्हारे मानस परल में उदित नहीं होगी । मैं तुम को प्रीति करता हूँ । तुम को पाने के निमित्त मेरी अतीव आकाङ्क्षा भी है। यदि तुम इस भक्ति पथ को अवलम्बन करते हो तो, मेरे सहित तुम्हारा नित्य म्बन्ध सर्वदा ही हृदय में जाग्रत होगा । मुझ प्राप्त कर तुम सुखी होगे । और मैं भी तुम को प्राप्त कर सुखी बनूँगी । यह विशुद्ध भक्ति पथ ही मेरा प्राप्तक है । श्रीमद् भागवत एवं श्रीमद् भगवद् गीता शास्त्र में अन्वय मुख से भक्ति की अवश्य कर्त्तव्यता निर्दिष्ट हुई है । व्यतिरेक-अर्थात् निषेध मुख से भी श्रीमद् भागवत के ११।५। २-३ में भक्ति की अवश्य कर्त्तव्यता वर्णित है ।
।
[[15]]
“मुख बाहूरुनादेभ्यः पुरुषस्या श्रमैः सह । चत्वारो जज्ञिरे वर्णा गुणविप्रादयः पृथक् ॥ २६७॥
(गो० ७।१५) “न मां दुष्कृतिनो मूढाः” इत्यादि,
(C)
“यावज्जनो भजति न भुवि विष्णुभक्ति, – वार्त्तासुधारसम शेषरसैकसारम् । तावज्जरामरणजन्मशताभिघात, दुःखानि तानि लभते बहु-देहजानि ॥ २६६ ॥
च एषां पुरुषं साक्षादात्मप्रभवमीश्वरम् ।
न भजन्त्यवजानन्ति स्थानाद् भ्रष्टाः पतन्त्यधः ॥ २६८ ॥
[[२१७]]
115 क्रमसन्दर्भ - मुखबाह्निति । विराट् तदन्तर्यामिणोरभेदोक्तिः । मुख बाहूरुपादेभ्यः’ इत्युपलक्षण- मेवाश्रमेषु । यथा वक्ष्यते, (भा० ११।१०।१४ ) ‘गृहाश्रमो जघनतो ब्रह्मचय्यं हृदो मम । वक्षः स्थलाद् वनेवासः सन्न्यासः शिरसि स्थितः । इति । न भजन्त्यत एवाब जानन्तीत्यर्थः । यद्वा, केचिदश्रुत्वा न भजन्ति, केचिच्छ त्वापि न भजन्ति चेदवजानन्त्येवेत्यर्थः । स्थानाद् वर्णाश्रमरूपात् स्वाश्रमाद् भ्रष्टाः सन्तः क्रमादधोधो गच्छन्तीत्यर्थः ।
,
श्री चमस योगीन्द्र निमिमहाराज को कहे थे- हे राजन् ! द्वितीय पुरुष के मुख, बाहु, उरु एवं चरण युगल से क्रमशः सत्त्वगुण से ब्राह्मण, रजः सत्त्व गुण से क्षत्रिय, रज स्तमो गुण से वैश्य, केवल तमो गुण से शूद्र- इन चारों वर्णों की उत्पत्ति हुई है। पुरुष के जघन देश से गार्हस्थ्य, हृदय से ब्रह्मचर्य्य, वक्षः स्थल से वान प्रस्थ एवं मस्तक से सन्न्यास आश्रम की उत्पत्ति हुई है। चार वर्ण एवं आश्रमों के मध्य में जो व्यक्ति निज जनक स्वरूप परम पुरुष परमेश्वर का भजन नहीं करते हैं, वे उनकी अवज्ञा करते हैं, एक निजाधिकृत स्थान से भ्रष्ट होकर निपतित होते हैं । श्रीमद् भागवत के उक्त श्लोक द्वय के द्वारा श्रीभगवद् अमजन कारी के प्रति दोष प्रदर्शन पूर्वक भगवद् भजन को अवश्यकर्त्तव्यता प्रदर्शित हुई है । श्रीभगवद् गीता ७।१५ में भी उक्त है-
FEIP
“न मां दुष्कृतिनो मूढाः प्रपद्यन्ते नराधमाः ।
माययापहृत ज्ञाना आसुरं भावमाश्रिताः ॥”
टीका - ननु तह पण्डिता अपि केचित् किमिति त्वां न प्रपद्यन्ते । तत्र ये पण्डितास्ते मा प्रपद्यन्त एव, पण्डित मानिन एव न मां प्रपद्यन्त इत्याह न मामिति । दुष्कृतिनः दुष्टाश्च ते कृतिनः पण्डिताश्चेति ते कुपण्डिता इत्यर्थः । ते च चतुविधाः । एके मूढ़ांः पशु तुल्याः कर्मिणः । यदुक्तं “नूनं दंवेन निहता ये चाच्युत कथा सुधां । हित्वा श्रृण्वन्त्यसद् गाथाः पुरीषमिव विड्भुज । इति । मुकुन्दं को वे न सेवेत विना नरेतर- मिति च । अपरे नराधमाः, कश्चित् कालं भक्तिमत्त्वेन प्राप्तन रत्वाः, अध्यन्ते फल प्राप्तौ न साधनोपयोगः, इति मत्वा स्वेच्छच्छयैव भक्तित्यागिणः । स्व कर्त्तृक भक्ति त्याग लक्षणमेव तेषामधमत्त्वमिति भावः । अपरे शास्त्राध्ययनाध्यापनादि मत्त्वेऽपि मायया अपहृतं ज्ञानं येषां ते । वैकुण्ठ विराजिनी नारायण मूत्तिरेवसार्वकालिकी भक्तिप्राप्या, न तु कृष्णा रामादि मूर्ति मानुषीति मन्यमानाइत्यर्थः । यद्वक्ष्यते - “अव जानन्ति मां मूढ़ा मानुषीं तनुमाश्रितमिति । ते खलु मां प्रपद्यमाना अपि नमां प्रपद्यन्ते इति भावः । अपरे असुरं भावमाश्रिताः । आसुराः जरासन्धादयः । मद् विग्रहं लक्ष्यी कृत्यशरं विद्धयन्ति । तथैव दृश्यत्वानि हेतुमत् कुतर्के मंद्विग्रहं वैकुण्ठस्थमपि खण्डयन्त्येव नतु प्रपद्यन्त इत्यर्थ ।”
हे अर्जुन ! दुष्कृति मूढ़, माया के द्वारा विलुप्त बुद्धि असुर भावापन्न नराधम गण मेरी शरण ग्रहण नहीं करते हैं । इस श्लोक में भी भगवदभजन कारी के प्रति प्रचुर तर निन्दा प्रदर्शन के द्वारा भगवद् भजन की अवश्य कर्त्तव्यता दर्शायी गई है । पद्म पुराण में भी लिखित है-
“यावज्जनो भजति न भुवि विष्णुभक्ति,
वार्ता सुधारसमशेष रसैक सारम् ।
[[२१८]]
इति पद्मपुराणे च । कुत्र कुत्रोपपद्यते ? सर्व्वत्र शास्त्र-कर्तृ - देश-करण द्रव्य - क्रिया कार्य-फलेषु समस्तेष्वेव । तत्र (१) समस्तशास्त्रेषु यथा स्कान्दे- ब्रह्मनारद-संवादे
(1
“संसारेऽस्मिन् महाघारे जन्म-मृत्यु - समाकुले। पूजनं वासुदेवस्य तारकं वादिभिः स्मृतम् ॥ ३०० ॥
(क) तत्राप्यन्वयेन यथा, (भा० २।२।३४) “भगवान् ब्रह्म का स्ये त्रिरन्वीक्ष्य मनीषया " इत्यादि, तथा स्कान्दे, पाझे च
“आलोड्य सर्व्वशास्त्राणि विचार्य्यं च पुनः पुनः । इदमेकं सुनिप्पन्नं ध्येयो नारायणः सदा ॥ ३०१॥
तावज्जरा मरण जन्मगतानि घात, 19) दुःखानि तानि लभन्ते बहु देह जानि ॥ २६६ ॥
SEP क्षेत्र
इस पृथिवी में जो व्यक्ति जन्म ग्रहण करके अशेष आस्वादन की मुख्य सार वस्तु विष्णु भक्ति कथा ‘सुधारस सेवा नहीं करता है, वह बहु बहु जन्म देह धारण करके जरा मरण जन्म शत दुःख भोग करता है। पद्म पुराण में भी इस प्रकार वचन उपलब्ध है ।
इस प्रकार दोष कीर्तन के द्वारा भगवद् भक्ति की अवश्य कर्त्तव्यता प्रतिपादित हुई है । अन्वय अर्थात् विधिमुख से, व्यतिरेक- अर्थात् निषेध मुख से भगवद् भक्ति का जो संवाद सर्वत्र उपलब्ध है, उस को स्थापन कर कहते हैं, जो पदार्थ सर्वत्र सर्वदा उपलब्ध होता है, श्रीगुरु चरण के समीप में उस पदार्थ की शिक्षा करना अवश्य कर्त्तव्य है । किस वस्तु की उपलब्धि सर्वत्र होती है, व्याख्या के द्वारा उस को कहते हैं । जो सर्व शास्त्र में, सर्व कर्त्ता में, सर्व देश में, सर्व करण में सर्व द्रव्य में, सर्व क्रिया में, सर्व कार्य में, सर्व फल में वह ही जिज्ञास्य है । उसका प्रदर्शन क्रम पूर्वक करते हैं ।
(१) समस्त शास्त्र में
संवाद में इस प्रकार है-
भगवद् भक्ति की अवश्य कर्त्तव्यता का वर्णन स्कन्द पुराण के ब्रह्म नारद
“संसारेऽस्मिन् महाघोरे जन्म मृत्यु समाकुले ।
पूजनंवासु देवस्य तारकं वादिभिः स्मृतम् ॥ ३० ॥
समस्त शास्त्र कर्त्ता ऋषिगण कहते हैं - इस महाघोर जन्ममृत्यु समाकुल संसार में श्री वासुदेव का पूजन ही संसार दुःख से उद्धार कारी है। इस कथन से समस्त शास्त्रों में श्रीभगवद् भजन की ही अवश्य कर्त्तव्यता प्रतिपादित है, उसका प्रदर्शन
हुआ ।
(क) अन्वय मुख से समस्त शास्त्रों में जो भगवद् भजन की अवश्यकर्त्तव्यता प्रतिपादित हुई है, उसका वर्णन श्रीमद् भागवत के २।२।३४ में श्रीशुकदेव - महाराज परीक्षित को कहे हैं-
“भगवान् ब्रह्म का स्न्येन त्रिरन्वीक्ष्य मनीषया "
तदध्यवस्यत् कूटस्थो रतिरात्मन् यतो भवेत् ॥”
भगवान् ब्रह्मा, एकाग्रचित्त से तीन वार समग्र वेद विचार करके यही स्थिर किये थे-जिस से भगवान् श्रीहरि में प्रीति का उदय होता है, समग्र व ेद अवश्यकर्त्तव्य रूप में उस को ही कहते हैं । इस से निखिल वेदों का मुख अभिधेय श्रीभगवद् भक्ति ही है । इस को दर्शाया गया है। स्कन्द पुराण में एवं पद्म पुराण में उस प्रकार वर्णन है-
के
[[32]]
प्र
‘आलोड्य सर्वशास्त्राणि विचार्य च पुनः पुनः । इदमेकं सुनिष्पन्नं ध्येयो नारायणो सदा ॥३०१ ॥[OFF
[[२१६]]
(ख) व्यतिरेकेण, यथा गारुड - “पारङ्गतोऽपि वेदानाम् " इत्यादिकं सर्व्वत्राव गन्तव्यम् । तच्चान्ते दर्शयिष्यते ।
(२) सर्व्वकर्त्तृषु, यथा (भा० २४६)-
गारुड़
े च-
“ते वै विदन्त्यतितरन्ति च देवमायां
स्त्री-शुद्र हून-शवरा अपि पापजीवाः ।
यद्यद्भुतक्रमपरायणशील शिक्षा-
स्तिर्य्यग्जना अपि किमु श्रुतधारणा ये ॥ " ३०२ ॥ इति ।
(छ)
“कीट पक्षिमृगाणाञ्च हरौ सन्नयस्तचेतसाम् । ऊर्ध्वामेव गति मन्ये किं पुनर्ज्ञानिनां नृणाम् ॥ ३०३ ॥
समस्त शास्त्रों को आलोड़न करके एवं पुनः पुनः विचार करके मुख्य रूप से यही सुनिष्पन्न हुआ कि- “सर्वदा हो श्रीनारायण का ध्यान करना चाहिये (३०१)
(ख) व्यतिरेक अर्थात् निषेध मुख से भी गरुड़ पुराण में भगवद् भजन का अवश्य कर्त्तव्यत्व प्रति पादित हुआ है । “पारं गतोऽपि वेदानाम्” सर्व वेदविद् होकर भी जो व्यक्ति जनार्दन श्रीहरि में भक्ति होन है, उसका समस्त अध्ययन पण्डश्रम मात्र होता है । इसका प्रदर्शन अग्रिम ग्रन्थ में होगा ।
(२) सम्प्रति समस्त व्यक्ति हो भक्ति के अधिकारी हैं, इसका उदाहरण प्रस्तुत हो रहा है- श्रीमद् भागवत के २।७।४६ में उक्त है-
“ते वै विदन्त्यतितरन्ति च देवमायां
स्त्री– शूद्र- हून-शवरा अपि पाप जीवाः ।
यद्यद्भुत क्रमपरायण शीलशिक्षा-
स्तिर्य्यग्जना अपि किमु श्रुतधारण ये ॥ ३०२ ॥
(F)
स्त्री, शूद्र, हून, शवर, यहाँतक कि जिस की उत्पत्ति पाप से ही हुई है, वेश्यापुत्र प्रभृति । वे भी यदि यदि अद्भुत पराक्रम श्रीहरि जिनके एकमात्र आश्रय हैं, उन भगवद् भक्तवृन्द के स्वभाव का अनुशीलन यदि करते हैं, तो वे भी श्रीभगवत्तत्त्व को जान सकते हैं, वे भी माया को अतिक्रम करने में समर्थ होंगे । अधिक क्या है ? हंस, गज, शुक, शारी, सर्प प्रभृति भी भक्त के सहित यदि भक्तवृन्द के आचरण का अनुसरण करते हैं तो वे भी भगवत्तत्त्व जानने में सक्षम होंगे। एवं माया से उत्तीर्ण हो सकते हैं। वैसी स्थिति होने पर जो सब मनुष्य, श्रीसद् गुरु के मुख से श्रीभगवन्नाम जप प्रभृति श्रवण करके श्रवण कीर्तन स्मरणादि करते हैं, वे सब भगवत्तत्त्व को जानेंगे, एवं माया से उत्तीर्ण हो जायेंगे। इस विषय में संशय का अवसर कहाँ है ? इस से समस्त व्यक्ति ही भगवद् भजन में अधिकारी हैं, यह दर्शाया गया है । (३०१) गरुड़ पुराण में भी उक्त है-
“कीटपक्षिमृगाणाञ्च हरौ सन्न्यस्तचेतसाम् ।
ऊर्ध्वामेव गति मन्ये किं पुनर्ज्ञानिनां नृणाम् ॥” ३०३
श्रीभगवान् श्रीहरि में अर्पित चित्त होने से कीट पक्षी, मृग प्रभृति की भी ऊर्ध्वगति होती है, अतएव ज्ञानि मानव वृन्द की जो ऊर्ध्वगति होगी इस में संशयित होने का क्या है ? ३०३
[[२२०]]
31F
अत्र व साचारे दुराचारे, ज्ञानिनि अज्ञानिनि, विरक्ते रागिणि, मुमुक्षौ मुक्त, भक्तचसिद्धे भक्तिसिद्धे, तस्मिन् भगवत्पार्षदतां प्राप्त तस्मिन्नित्यपार्षदे च सामान्येन दर्शनादपि सार्व्वत्रिकता । तत्र (क) साचारे दुराचारे च यथा ( गी० ६।३० ) —
“अपि चेत् सुदुराचारो भजते मामनन्यभाक् ।
साधुरेव स मन्तव्यः सम्यग्व्यवसितो हि सः ॥ ३०५ ॥ इति ।
सदाचारस्तु किं वक्तव्य इत्यपेरर्थः ।
(ख) ज्ञानिनि अज्ञानिनि च (भा० ११।११।३३)–“ज्ञात्वाज्ञात्वाथ ये वे माम्” इत्यादि, (वृहन्नारदीये) “हरिर्हरति पापानि दुष्टचित्तैरपि स्मृतः” इत्यादि ।
यहाँ साचार - दुराचार में ज्ञानी अज्ञानी में, रागी विरक्त में, मुमुक्षु - मुक्त में भक्ति सिद्ध, भक्ति असिद्ध में, भगवत् पार्षदता प्राप्त एवं नित्य पार्षद प्रभृति में साधारण रूप से भक्ति की व्याप्ति दृष्ट होने के कारण भक्ति का सर्वत्र अधिकार है ।
(क) तन्मध्य में सदाचार निष्ठु में एवं दुराचार में जो भक्ति का अधिकार है-उसका दृष्टान्त गीता ६।३० में है-
“अपि चेत् सुदुराचारो भजते मामनन्यभाक् ।
साधुरेव स मन्तव्यः सम्यग्व्यवसितो हि सः ॥ १३०४॥
दुष्कर्मरत सुदुराचारी व्यक्ति भी अन्य देवताका भजन न करके मेरा भजन करता है तो उसको साधु मानना चाहिये। यह मेरा साक्षात् आदेश है। कारण, वह दुराचार होने पर भी हृदय में अनन्य भक्ति के द्वारा मेरे प्रति श्रद्धालु हुआ है । अति सत्वर वह धर्म जीवन को प्राप्त करेगा, एवं निरन्तर अनुतप्त होने के कारण दुष्कृति से निष्कृति लाभ किया है, कारण, वह अनन्य भक्ति में विश्वस्त हुआ है । उसका विनाश कभी नहीं होगा। यदि असदाचारी व्यक्ति भी श्रीहरि भक्ति अनुष्ठान में अधिकारी होता है तो, सदाचार सम्पन्न व्यक्ति जो भक्ति में अधिकारी होगा, इस में कहना ही क्या है ? “अपिचेत् सुदुराचारः " श्लोकस्थ ‘अपि’ शब्द द्वारा उक्तार्थ प्रकाशित हुआ है ।
(ख) ज्ञानी एवं अज्ञानी - उभय ही भक्ति अनुष्ठान के अधिकारी हैं । इसका दृष्टान्त भा० ११।११। ३३ में है- 1
“ज्ञात्वा ज्ञात्वाथ ये वे मां यावान् यश्चास्मि यादृशः । भजन्त्यनन्य भावेन ते मे भक्ततमा मताः ॥”
उद्धव ! देश कालादि द्वारा अपरिच्छिन्न सर्वात्मा सच्चिदानन्द स्वरूप मुझको जानकर हो, अथवा न जानकर ही हो, केवल श्रीव्रजराज नन्दन रूप में निज अभीप्सित दास्यादि भाव के मध्य में एकतर भाव से मेरा भजन करते हैं । किन्तु कभी भी अन्यभाव से भजन नहीं करते हैं । उनको मैं भक्ततम मानता हूँ । इस से ज्ञानी एवं अज्ञानी उभय व्यक्ति में ही भक्ति की वृत्ति दृष्ट होती है । वृहन्नारदीय पुराण में भी वर्णित है -
अर्थात् दुष्ट
“हरि हरति पापानि दुष्टचित्तैर पिस्मृतः ॥”
(
चित्त सम्पन जनगण भी यदि श्रीहरि का स्मरण करते हैं, तो, श्रीहरि, उनके समस्त पापों को विनष्ट कर देते हैं । इत्यादि प्रमाण से सुव्यक्त होता है कि- पापी जन का भी श्रीहरि भक्ति में अधिकार है ।
श्रीभक्ति सन्दर्भः
(ग) विरक्त रागिण च (भा० ११११४।१८) -
“बाध्यमानोऽपि मद्भक्तो विषयैरजितेन्द्रियः ।
प्रायः प्रगल्भया भक्तया विषयैर्नाभिभूयते ॥ ३०५ ॥
अबाध्यमानस्तु सुतरां नाभिभूयत इत्यपेरर्थः ।
[[9]]
[[२२१]]
(घ) मुमुक्षौ मुक्ते च (भा० ११२१२६ ) - " मुमुक्षवो घोररूपान्” इत्यादि, (भा० १।७।१०) आत्मारामाश्च मुनयः” इत्यादि च ।
।
(ङ) भक्तयसिद्धे भक्तिसिद्धे च (भा० ६ १११५) -
“केचित् केवलया भक्तया वासुदेवपरायणाः ।
अघं धुन्वन्ति कार्त्स्न्येन नीहारमिव भास्करः ॥ ३०६ ॥ इति,
(
( भा० ११ । २।५३) “न चलति भगवत् पदारविन्दा, –ल्लवनिमिषार्द्धम पिस वैष्णवाग्रथ” इति च । अधिकार है । विषय विरक्त एवं विषयासक्त-उभय विध व्यक्ति हो जो भक्ति अनुष्ठान में अधिकारी हैं, उसका उल्लेख श्रीमद् भागवत
(ग) (११।११।३३ ) में सुस्पष्ट रूप से है -
(C) “बाध्यमानोऽपि मद्भक्तो विषयैरजितेन्द्रियः ।
प्रायः प्रगल्भया भक्तया विषयैर्नाभिभूयते ॥ ३०५ । ।
हे उद्धव ! मेराभक्त, भक्ति के प्रारम्भ में विषय समूह के द्वारा आकृष्यमाण होकर भी प्रायशः समर्था भक्ति के प्रभाव से विषय के द्वारा अभिभूत नहीं होता है। इस से विषयासक्त जन में भी भक्ति का अधिकार प्रदर्शित हुआ है । अतएव विषय विरक्त व्यक्ति, भक्ति के प्रभाव से जो विषय के द्वारा अभिभूत नहीं होता है, यह कहना बाहुल्य मात्र है । बाध्यमानोऽपि " श्लोकस्थ ‘अपि’ शब्द के द्वारा यह अर्थ ध्वनित हुआ है ।
(घ) मुमुक्षु एवं मुक्त पुरुष में भी जो भक्ति की वृत्ति है - उसका वर्णन इस श्लोक में है- (भा० ११२२२६)
“मुमुक्षवो घोररूपां हित्वा भूतपतीनथ ।
नारायणक लाः शान्ता भजन्ति ह्यनसूयवः ॥”
अविद्या बन्धन से जो लोक मुक्त होने के इच्छ ुक हैं, वे सब मुमुक्षु मानवगण, घोरमूत्ति भैरवादि को परित्याग पूर्वक शान्त मूर्ति श्रीनारायण की विभूति समूह की उपासना करते रहते हैं । किन्तु देवतान्तर के प्रति दोष दृष्टि नहीं करते हैं । इस में मुमुक्षु जन में भक्ति की वृत्ति प्रदर्शित हुई है । (भा० १।७।१०) में मुक्त जनों में भक्ति की वृत्ति का वर्णन है-
“आत्मारामाश्च मुनयो निर्ग्रन्था अप्युरुक्रमे ।
कुर्वन्त्य हैतुकीं भक्तिमित्थम्भूतो गुणोहरिः ॥”
हे शौनक ! अहङ्कार रूप चित् जड ग्रन्थि से निर्मुक्त होकर आत्माराममुनिगण भी श्रीहरि के गुणों से आकृष्ट होकर श्रीहरि में अहैतुको भक्ति करने रहते हैं । इस श्लोक के द्वारा मुक्त पुरुष में भी भक्ति की वृत्ति प्रदर्शित हुई है ।
[[२२२]]
२२ (च) भगवत् पार्षदतां प्राप्त (भा० ६४६७)
“मत्सेवया प्रतीतं ते सालोक्यादिचतुष्टयम् ।
नेच्छन्ति सेवया पूर्णाः कुतोऽन्यत् कालविप्लुतम् ॥ ३०७ ॥ इति ।
नित्यपार्षदे च ( भा० ३।१५।२२)
“वापीषु विद्रुमतटास्वमलामृताप्सु, प्रेष्यान्विता निजवने तुलसीभिरीशम् । अभ्यर्चती स्वलकमुन्नसमीक्ष्य वक्तू- मुच्छेषितं भगवतेत्यमताङ्ग यच्छ्रीः ॥ ३०८ ॥
॥”
(३) सर्व्वेषु वर्षेषु भुवनेषु ब्रह्माण्डेषु * तेषां वहिश्च तैस्तैः श्रीभगवदुपासनायाः क्रियमाणायाः श्रीभागवतादिषु प्रसिद्धिः सिद्धेवेति सर्व्वं देशोदाहरणं ज्ञ ेयम् ।
(ङ) (भा० ६।४।१५) में भक्ति में असिद्ध, अर्थात् अजातरति एवं भक्ति साधन द्वारा सिद्ध, अर्थात् जिन्होंने श्रीहरिचरणों में रति लाभ किया है । उभयविध व्यक्ति में भक्ति की वृत्ति की विद्यमानता का दृष्टान्त है ।
“केचित् के वलया भक्तचा व सुदेव पर यणाः ।
अघं धुन्वन्ति कार्तस्न्येन नीहारमिव भास्करः ॥ ३०६ ॥
श्रीशुक देव महाराज परीक्षित को कहे हैं - हे राजन् ! वासुदेवपरायण कतिपय महानुभवगण, केवला भक्ति के प्रभाव से, भास्कर जिस प्रकार कुज्झटिका विनष्ट करते हैं, उस प्रकाव पाप राशि को विनष्ट करते हैं। इस से अजातरति भक्त में भक्ति की वृत्ति प्रदर त हुई । (भा० ११/२/५३) में भी उसका वर्णन है-
“त्रिभुवनविभवहेतवे ऽप्यकुण्ठ स्मृतिरजितात्मसुरादिभिविमृग्यात् ।
न चलति भगवत् पदारविन्दात्लव निमिषार्द्धमपि स वैष्णवाग्रद्यः ॥’
श्री हवियोगीन्द्र श्रीनिमिमहाराज को कहे थे-
[[18]]
हे राजन् ! त्रिभुवन वैभव प्राप्ति की सम्भावना होने पर भी देवगण कर्त्तृक अन्वेषणीय श्रीभगवत् चरणारविन्द से जिस का चित्त लव निमेषैर्द्ध काल के निमित्त भी कभी भी विचलित नहीं होता है, वह वैष्णवों के मध्य के श्रेष्ठ है। इस से जात रति भक्त में भक्ति की वृत्ति प्रदर्शित हुई है।
(च) भगवत् पार्षद देह प्राप्त भक्त में भी भक्ति की वृत्ति दृष्ट होती है। (भा० ६।४।६७) में उक्त है–
“मत् सेवया प्रतीतं ते सालोक्यादिचतुष्टयम् ।
नेच्छन्ति सेवया पूर्णाः कुतोऽन्यत् कालविप्लुतम् ॥ ३०७ ॥
श्रीवैकुण्ठ नाथ श्रीदुर्वासा को कहे थे- हे मुनिवर ! मेरे निष्काम भक्तवृन्द, भक्ति के प्रभाव से सालोक्य, साष्टि, सामीप्य, सारूप्य नामक मुक्ति चतुष्टय स्वयं उपस्थित होने पर भी वे सब, उक्त मुक्ति चतुष्टय के मध्य में एक के प्रति इच्छा प्रकाश नहीं करते हैं । कारण, वे सब मेरी सेवानन्द में विभोर होने के कारण, मुक्ति समूह के प्रति अति तुच्छ बुद्धि करते हैं। जब वे परमानन्द स्वरूप मुक्ति के प्रति आकाङ्क्षा नहीं करते हैं - तब काल द्वारा विनष्ट पदार्थ के प्रति उनकी आकाङ्क्षा नहीं होगी, यह कथन बाहुल्य मात्र है । इस से प्राप्त भगवत् पार्षद देह भक्त में भक्ति वृत्ति दर्शायी गई है।
भा० ३।१५७२२ में नित्य पार्षदों में भक्ति वृत्ति का वर्णन है ।
“वापीषु विद्रुमतटास्वमला मृताप्सु प्रेष्यान्विता निजवने तुलसीभिरीशम्
अभ्यर्च्चती स्वल क्रमशसमीक्ष्य वक्तू–, मुच्छेषितं भगवतेत्यमताङ्ग यच्छ्रीः ॥ ३०८ ॥
(४) सर्वेषु करणेषु, यथा-
[[२२३]]
(1913)
“मानसेनोपचारेण परिचर्य हरि मुदा । परेऽवाङ्कनसागम्यं तं साक्षात् प्रतिपेदिरे ॥ ३०६ ॥ इत्यादि । एवम्भूत वचने हि, अस्तु तावद्वहिरिन्द्रियेण मनसा वचसापि तति द्विप्रसिद्धिः ।
(५) सर्व्वद्रव्येषु, यथा (भा० १०८५११४)
“पत्र पुष्पं फलं तोयं यो मे भक्तया प्रयच्छति ।
तदहं भक्त्युपहृतमश्नामि प्रयतात्मनः ॥ ३१० ॥ इति ।
(६) सर्व्वक्रियासु, यथा (भा० ११।२।१२)
“श्रुतोऽनुपठितो ध्यात आवृतो व नुमोदितः ।
सद्यः पुनाति सद्धम्मों देव विश्व द्रुहोऽपि हि ॥” ३११॥ इति,
(e)
श्रीब्रह्मा देवगण को कहे थे । हे देववृन्द ! जहाँ सरोवर के जल अति स्वच्छ एवं अमृत तुल्य स्वादु एवं तट समूह प्रवाल मय हैं, लक्ष्मी उस तट के निकटवर्ती निज कानन में उपवेशन कर दासी गण के सहित तुलसी के द्वारा श्रीविष्णु की पूजा करती रहती हैं। अर्च्चन समय में सरोवर के सलित में निज सुकुञ्चित सुन्दर कुन्तलावली एवं उत्कृष्ट नासिका युक्त श्री मुख को अवलोकन करके लक्ष्मी यह मानती है कि- श्रीनारायण उनके मुख चुम्बन कर रहे हैं, लक्ष्मी के हृदय में इस प्रकार भावोदय होता है । इस से नित्य सिद्ध परिकर लक्ष्मी में श्रीविष्णु भक्ति का अवस्थान प्रमाणित होता है ।
(३) समस्त वर्ष में सकल भुवन में, समस्त ब्रह्माण्ड में एवं वर्ष, भुवन, ब्रह्माण्ड के बाहर जो अष्ट आवरण हैं, उक्त आवरण समूह में भी अवस्थित जन गण जो श्रीभगवान् की उपासना करते रहते हैं, उस का वर्णन श्रीमद् भागवत प्रभृति शास्त्र में सुस्पष्ट रूप में है । इस के द्वारा सर्व देश में श्रीहरि भक्ति वृत्ति का उदाहरण जानना होगा ।
(४) समस्त करणों भक्ति वृत्ति का उदाहरण प्रस्तुत करते हैं-
“मानसोपचारेण परिचर्थ्य हर मुदा ।
परे वाङ्मनसागम्यं तं साक्षात् प्रतिपेदिरे ॥३०॥
आनन्द पूर्वक मानस उपचार से श्रीहरि का अर्चन करके महाभाग्यवान् मानववृन्द अवाङ्मनस गोचर उन श्री हरि का साक्षात् कार प्राप्त किये हैं । इत्यादि प्रमाण के द्वारा अन्तः करण से श्रीभगवद् उपासना का संवाद प्राप्त होता है । इस प्रकार वहिरिन्द्रिय के द्वारा अर्थात् मनसा वचसा भी श्रीहरि की उपासना करने से श्री हरि भक्ति सिद्ध होती है, वह प्रसिद्ध है ।
(५) समस्त द्रव्य में भगवत् भक्ति सिद्धि की उपयोगिता का उदाहरण यह है । (भा० १०१८ ११४)
“पत्रं पुष्पं फलं तोयं यो मे भक्तचा प्रयच्छति ।
तदहं भक्त पहृतमश्नामि प्रयतात्मनः ॥ ३१०॥
R
श्रीकृष्ण श्रीदाम विप्र को कहे थे- आपने क्या उपायन घर से लाया है। भक्त के द्वारा अर्पित स्वल्प उपायन भी मेरे पक्ष में भूरि होते हैं। भक्ति पूर्वक मुझ को जो व्यक्ति पत्र, पुष्प, फल, जल प्रदान करता है, भक्त प्रदत्त उस वस्तु को मैं भोजन करता हूँ
(६) समस्त क्रिया में भगवद् भक्ति की जो वृत्ति है उस का दृष्टान्त भा० १११२।१२ में इस प्रकार है–
“श्रुतोऽनुपठितो ध्यात आवृतो वानुमोदितः ।
सद्यः पुनाति सद्धम्म देव विश्वद्र होऽपि हि ॥ " ३११॥
[[२२४]]
(गो० ६।२१) -
(*)
" यत् करोषि यदश्नासि यज्जुहोषि ददासि यत् । यत्तपस्यसि कौन्तेय तत् कुरुष्व मदर्पणम् ॥”
एवं भक्तयामासेषु भक्तया भासापराधेष्वपि अजामिल- मूषिकादयो वृष्टता गया । (७) सर्व्वेषु कार्येषु, यथा (स्कान्दे)
“यस्य स्मृत्या च नामोक्तया तपोयज्ञक्रियादिषु । न्यूनं सम्पूर्णतां याति सद्यो वन्दे तमच्युतम् ॥३१३॥
(८) सर्व्व- फलेषु यथा ( भा० २।३।१०)–“अकामः सर्व्वकामो वा मोक्षकाम उदारधीः”
देवर्षि नारद श्रीवसुदेव को कहे थे - हे वसुदेव ! हे वसुदेव ! भागवत धर्म श्रवण करने पर श्रीगुरु मुख से श्रवण करने के पश्चात् स्वयं पाठ करने से, ध्यान करने से, आदर करने पर, अथवा भागवत धर्मानुष्ठानकारी की प्रशंसा करने से तत् क्षणात् विश्वद्रोही मानव देहावेश से मुक्त होकर श्रीभगवच्चरणों में आविष्ट हो सकता है ।
टीका- आहतः- अस्तिषयेन गृहीतः । अनुमोदितः परैः क्रियमाणः संस्तुतः । सद्धम्मों भागवत धर्मः । देव हे वसुदेवेत्यर्थः । यद्वा, देवेभ्यो विश्वस्मं च द्रुह्यन्ति ये तानपि ।
श्रीमद् भगवद् ( गी० ६।२७)
गीता में भी समस्त क्रिया में भगवद् भक्ति वृत्ति का संवाद उल्लिखित है ।
" यत् करोषि यदश्नासि यज्जुहोषि ददासि यत् । यत्तपस्यसि कौन्तेय तत् कुरुष्व मदर्पणम् ॥” ३१२॥
B
हे अर्जुन ! तुम जो कुछ करते हो, जो भोग करते हो, जो हवन करते हो । जो तपस्या करते हो, उन सब को मुझ में अर्पण करो, अर्थात् समस्त मुझ को अर्पण करके ही करो। इस प्रकार भक्त भास- अर्थात् जो भक्त नहीं है, वस्तुत अपराध जनक है, इस प्रकार भक्ति अनुष्ठान जनित फल प्राप्ति, अजामिल मूषिक प्रभृति में सुस्पष्ट है । आसन्न मृत्यु समय में निज पुत्र को नारायण नाम से आह्वान करके अजामिल भक्ति प्राप्य वैकुण्ठ धाम में प्रस्थान किया । एक मूषिक-श्रीभगवन्मन्दिर में निवास करता था, प्रत्यह श्रीभगवान् की आरती की वत्ती को मुँह से जो जाता था, एकदिन लेजाते समय वत्ती जलग ई, उस से उस की मृत्यु हो गई । उस से वह सुन्दरी कन्या होकर जन्म ग्रहण किया एवं राजमहिषी होकर बहुल दीप मालिका उत्सव के द्वारा श्रीभगवदाराधना करके भगवद् धाम में प्रस्थान किया ।
[[1]]
यहाँ भगवद्
दीप वर्त्तिका अप हरण जनित अपराध उस प्रकार हो, किन्तु अपहरण समय मैं प्रज्वलित वत्तिका के द्वारा भगवद् आरात्रिक का अनुकरण होने से दीप प्रदान रूप भक्ति से भगवान् सन्तुष्ट होकर उस को भक्ति लभ्य निज धाम प्रदान किये थे ।
prog..
७) जगत् में जो सब वैदिक वा तान्त्रिक अनुष्ठान है, तत् समुदाय के मध्य में भी भक्ति की वृत्ति परिदृष्ट होती है, उदाहरण - स्कन्द पुराण में लिखित है-
[[60]]
“यस्य स्मृत्या च नामोक्तया तपोयज्ञक्रियादिषु न्यूनं सम्पूर्णतां याति सद्यो वन्दे तमच्युतम् ॥ ३१३
FE
क
जिनका स्मरण करने से एवं नाम ग्रहण करने से तप, यज्ञ, एवं क्रिया प्रभृति तत्क्षणात् निश्चित्
रूप से पूर्ण होते हैं उन अच्युत को नमस्कार करता हूँ
ए
[[515]]
[[२२५]]
इत्यादि, तथा, (भा० ४।३१।१४) “यथा तरोर्मूलनिषेचनेन” इत्यादि वाक्येन हरिपरिचर्थ्यायां क्रियमाणायां सर्व्वेषामन्येषामपि देवादीनामुपासना स्वत एव सिध्यतीत्यतोऽपि सादिकता, यथोक्तं स्कान्दे श्रीब्रह्मनारद-संवादे -
161-15
अच्चिते देवदेवेशे शङ्खचक्रगदाधरे । अच्चिताः सर्व्वदेवाः स्युर्यतः सर्व्वगतो हरिः ॥”
। ३१४॥
[[1]]
एवं यो भक्त करोति, यद्गवादिकं भगवते दीयते, येन द्वारभूतेन भक्तिः क्रियते, यस्मै श्रीभगवत् प्रीणनार्थं दीयते यस्माद्गवादिकात् पयआदिकमादाय भगवते निवेद्यते, यस्मिन् देशादौ कुले वा कश्चिद्भक्तिमनुतिष्ठति तेषामपि कृतार्थत्वं पुराणेषु दृश्यत इति ‘कारक’ गतापि, एवं सार्व्वत्रिकत्वं साधितम् ।
[[9]]
इस श्लोक में सर्वविध अनुष्ठान श्रीहरि स्मृति के द्वारा एवं श्रीहरि नाम ग्रहण के द्वारा सम्पूर्ण होते होते हैं, - इसका उल्लेख है ।
(८) इह
लोक एवं पर लोक में जितने प्रकार फल प्राप्ति की सम्भावना है, उक्त समस्त प्रकार फल प्राप्ति में ही भगवद् भक्ति को अनुवृत्ति है । उसका उदाहरण भा० २।३।१० में है-
“अकामः सर्वकामो वा मोक्षकाम उदारधीः ।
तीव्र ेण भक्ति योगेन यजेत पुरुषं परम् ॥
उदार बुद्धि विशिष्ट एवं भगवद् भक्तगण यदि किसी प्रकार काम्य फल प्रार्थी होते हैं, अथवा नहीं होते हैं, कि वा यदि समस्त विषयों में कामना विशिष्ट होते हैं, तो उन के पक्ष में तीव्र भक्ति योग के द्वारा परम पुरुष भगवान् की आराधना करनी चाहिये। इस से प्रतिपन्न हुआ कि- समस्त फल प्राप्ति में भगवद्
कि–समस्त भक्ति की सुस्पष्ट अनुवृत्ति है । उस प्रकार भा० ४।३१११४ में उक्त है -
“यथा तरोर्मूल निषेचनेन तृप्यन्ति तत् स्कन्धभुजोपशाखाः । प्राणोपहाराच्च यथेन्द्रियाणां तथैव सर्वार्हणमच्युतेज्या ॥”
जिस प्रकार वृक्ष मूल में जल सेचन करने पर वृक्ष के स्कन्ध शाखा उपशाखा, फल पुष्प प्रभृति सुतृप्त होते हैं, जिस प्रकार भोजन करने पर समस्त इन्द्रिय तृप्त होती हैं, उस प्रकार अच्युत का अर्चन करने पर समस्त देवता की अच्चना निष्पन्न होती है। इस वाक्य के द्वारा प्रतिपादित हुआ कि - श्रीहरि को
पूजा करने से अन्यान्य समस्त देवता की पूजा स्वतः ही निष्पन्न होती है । तज्जन्य श्रीहरि भक्ति की सार्वत्रिकता प्रदर्शित हुई है। स्कन्द पुराण के ब्रह्म नारद संवाद में उस प्रकार ही वर्णित है ।
“अच्चिते देवदेवेशे शङ्खचक्रगदाधरे ।
अच्चिताः सर्व्वदेवाः स्युर्यतः सर्व्वगतो हरिः ॥ " ३१४॥
शङ्ख, चक्र, गदाधर देवदेव अच्चित होने पर समस्त देवता हो अच्चित होते हैं । कारण श्रीहरि, सर्व देव मय हैं।
इस प्रकार जो भक्ति करते हैं, जो जो द्रव्य प्रभृति भगवान् को अर्पण करते हैं, जिस व्यक्ति को अवलम्बन कर भक्ति का अनुष्ठान किया जाता है, श्रीभगवत् प्रीत्यर्थ जिस को जो कुछ दान किया किया जाता है । एवं जिस देश में जिस कुल में यदि कोई व्यक्ति भक्ति का अनुष्ठान करते हैं-सभी व्यक्ति कृतार्थ होते हैं,
इस का विवरण समस्त पुराणों में दृष्ट होता है । इस रीति से समस्त कारको में ही भक्ति की अनुवृत्ति साधित हुई है । अर्थात् भक्ति की सार्वत्रिकता साधित हुई है ।
[[१२६]]
श्री भक्तिसन्दर्भः
सदातनत्वमाह - सर्व्वदेति । तत्र (१) सर्गादौ यथा (भा० ११।१४१३) - “कालेन नष्टा प्रलये वाणीयं वेदसंज्ञिता” इत्यादि, सर्ग-मध्ये बहुत्रं व ।
(२) चतुविध-प्रलयेष्वपि (भा० ३।७।३७) “तत्रेमं क उपासीरन क उ स्विदनुशेरते” इति विदुर - प्रश्ने ।
कि
(३) सर्व्वेषु युगेषु, (भा० १२।३।५२) -
श
बहूना ?-
“कृते यद्धयायतो विष्णु ं त्रेतायां यजतो मखैः ।
द्वापरे परिचर्यायां कलौ तद्धरिकीर्त्तनात् ॥ " ३१५॥ इति ।
“सा हानिस्तन्महच्छिद्र
ं सः मोहः स च विभ्रमः । यन्मुहूत्तं क्षणं वापि वासुदेवो न चिन्त्यते ॥ ३१६॥ भक्ति, पूर्वकाल में थी, एवं वर्तमान काल में भी है, एवं भविष्यत में भी रहेगी अर्थात् सर्वदा है, अतः भक्ति का सदातनत्व का वर्णन करते हैं ।
(१) उस में सृष्टि के आदि में भक्ति की स्थिति का वर्णन भा० ११ १४१३ में है-
“कालेन नष्टा प्रलये वाणीयं वेदसंज्ञिता ।
मयादौ ब्रह्मणे प्रोक्ता धम्र्मो यस्यां मदात्मकः ॥ "
जिस में पदीय धर्म्म उक्त है, वह वेद वाक्य कालक्रम से लुप्त हो गया था । पश्चात् मैंने सृष्टि के पूर्व में ब्रह्मा
को कहा था । “धर्मो यस्यां मदात्मकः " कहने पर समझने में आता है कि–प्रलय के पूर्व में भी भागवत धर्म विद्यमान था ।
सृष्टि के मध्य वर्त्ती काल में भक्ति की विद्यमानता की वार्ता अनेकस्थलों में घोषित है ।
(२) चतुविध प्रलय में भी भगवद् भक्ति की वार्ता श्रुत है - भा० ३।७।२७ में विदुर के प्रश्न से प्रकाशित है-
“तत्वेमं क उपासीरन् क उ स्विदनुशेरते”
1:15
प्रलय काल में परमेश्वर शयन करने पर निद्रित उन परमेश्वर की उपासना कौन करते हैं, और कौन उन में लीन होकर रहते हैं । विदुर के प्रश्न से परिस्फुट होता है कि प्रलय सम काल में भी भगवद् भक्ति विद्यमान रहती है ।
ए
(३) सम्प्रति, सत्य, त्रेता, द्वापर, एवं कलि युग में जो हरिभक्ति विद्यमान है, उसका वर्णन भा० १२।३।५२ में कहा है-
“कृते यद्धयायतो विष्णु’ त्रेतायां यजतो मखैः
द्वापरे परिचर्यायां कलौ तद्धरिकीर्त्तनात् ॥ " ३१५॥
सत्य युग में भगवद् ध्यान कारी को जो फल मिलता है, त्रेता युग में यज्ञ द्वारा भगवान् की आराधना करने से जो फल होता है, द्वापर युग में अच्चन के द्वारा जो फल होता है । कलियुग में केवल श्री हरिकीर्तन के द्वारा ही उक्त समस्त फल लाभ होता है । इस श्लोक के द्वारा प्रतिपादित हुआ है कि भगवद् भक्ति के अङ्ग समूहका अनुष्ठान समस्त युगों में होता रहता है। प्रस्तुत श्लोक के द्वारा वह संवाद सूचित हु है ।
अधिक कहना ही क्या है ? विष्णु पुराण में लिखित है-
[[1]]
AT
“सा हानि स्तन्महच्छिद्रं स मोहः स च विभ्रमः । यन्मुहूत्तं क्षणं वापि वासुदेवो न चिन्त्यते ॥ " ३१६॥
क
इत्यपि वैष्णवे ।
[[२२७]]
(४) सर्व्वावस्थास्वपि, — (क) गर्भे श्रीनारद- कारितश्रवणेन श्रीप्रह्लादे प्रसिद्धम्, (ख) बाल्ये श्रीध वादिषु, (ग) यौवने श्रीमदम्बरीषादिषु, (घ) वार्द्धक्ये धृतराष्ट्रा दषु, (ङ) मरणे अजामिलादिषु, (च) स्वगतायां श्रीचित्रकेत्वादिषु, (छ) नारकितायामपि -
“यथा यथा हरेर्नाम कीर्त्तयन्ति स्म नारकाः । तथा तथा हरौ भक्तिमुद्वहन्तो दिवं ययुः ॥ ३१७॥ इति श्रीनृसिंहपुरणात् । अतएवोक्तं दुर्व्वाससा (भा० ६।४। ६२):- “मुच्येत यन्नाम्नुचदिते नारकोऽपि” इति, तथा, (भा० २।१।११)-
“एतन्निविद्यमानानामिच्छतामकुतोभयम् ।
योगिनां नृप निर्णीतं हरेर्नामानुकीर्त्तनम् ॥ ३१८ ॥
वही हानि है, वही महाच्छिद्र है, वही मोह, है, एवं वही विभ्रम है, जो मुहूर्त्त अथवा क्षण वासुदेव चिन्ताव्यतीत अति वाहित होता है। इस श्लोक में सर्वक्षण ही श्रीहरिस्मरण की व्यवस्था दी गई है।
(४) जीववृन्द की जितनी अवस्था होती हैं, समस्त अवस्था में ही भगवद् भक्ति की विद्यमानता हो सकती है, उस को कहते हैं-
(क) गर्भावस्था में श्रीनारद, प्रह्लाद को हरि कथा श्रवण कराये थे । इस से गर्भ में भी हरिभक्ति की अनुवृत्ति दृष्ट होती है।
क
(ख) बाल्यकाल में ध्रुव प्रभृति में हरि भक्ति की विद्यमानता दृष्ट होती है।
(ग) यौवन में अम्बरीष महाराज में हरिभक्ति दृष्ट होती है ।
(घ) वार्द्धक्य में धृतराष्ट्र प्रभृति में हरिभक्ति देखी जाती है।
(ङ) मृत्यु समय में अजामिल प्रभृति में हरिभक्ति दृष्ट होती है ।
(च) स्वर्ग प्राप्त होकर भी श्रीचित्रकेतु प्रभृति में श्रीहरिभक्ति का अनुष्ठान दृष्ट होता है।
(छ) नारकी अवस्था में भी श्रीहरिभक्ति की अनुवृत्ति शास्त्र में दृष्ट होती हैं । श्रीनृसिंह पुराण में उक्त है-
“यथा यथा हरेर्नामकीर्त्तयन्ति स्म नारकाः ।
तथा तथा हरौ भक्तिमुद्वहन्तो दिवं ययुः ॥३१७॥
नारकी जीव गण, जैसे जैसे श्रीहरि नाम कीर्त्तन करते हैं, तैसे तैसे वे सब श्रीहरि भक्ति को अबलम्बन करके स्वर्ग में प्रस्थान किये थे । यहाँ ‘स्वर्ग’ का अर्थ- ‘वैकुण्ठ’ है ।
अतएव श्रीदुर्वासा ने भा० ६।४।६४ में कहा भी है-
“मुच्येत यन्नाम्न्युदिते नारकोऽपि "
जिनके नाम ग्रहण करने से नारकी जीव भी मुक्त होते हैं । उस प्रकार भा० २।१।११ में वर्णित है
“एतन्निविद्यमानानामिच्छतामकुतोभयम् ।
योगिनां नृप निर्णीतं हरेर्नामानुकीर्त्तनम् ॥ ३१८ ॥
हे राजन् ! श्रीहरि के नामानुकीर्त्तन फलाकाङ्क्षि पुरुषों का एवं तत् फलों का साधन है, मुमुक्षु वृन्द का वह मोक्ष साधन है । ज्ञानिवृन्द का यही ज्ञान का फल है । अतएव साधक सिद्ध-सब के पक्ष में
[[२२८]] इत्यत्रापि ।
अथ तत्र तत्र व्यतिरेकोदाहरणानि च कियन्ति दर्श्यन्ते-
" किं वेदैः किमु शास्त्रैर्वा किंवा तीर्थनिषेवणैः । विष्णुभक्तिविहीनानां किं तपोभिः किमध्वरैः ॥ ३१६ ॥ " किं तस्य बहुभिः शास्त्रः किं तपोभिः किमध्वरैः । वाजपेय सहस्र व भक्तिर्यस्य जनार्द्द ने ॥ ३२० ॥
इति वृहन्नारदीय पाद्म-वचनादीनि, तथा ( भा० २ ४ १७५ १६ २३, १०२५६४१)
२ .४।१७, ५।१६।२३,
“तपस्विनो दानपरा यशस्विनो, मनस्विनो मन्त्रविदः सुमङ्गलाः । क्षेमं न विन्दन्ति विना यदर्पणं, तस्मै सुभद्रश्रवसे नमो नमः ॥ ३२१ ॥
व्य यत्र वैकुण्ठकथासुधापगा, न साधवो भागवतास्तदाश्रयाः ।
न यत्र यज्ञ शमखा महोत्सवाः, सुरेश-लोकोऽपि न वै स सेव्यताम् ॥ ३२२ ॥
श्रीहरि नाम सङ्कीर्तन की अपेक्षा अपर कोई साधन एवं परम मङ्गल कर नहीं है ।
यहाँपर विषयी, मोक्षार्थी एवं ज्ञानी अवस्था में भी भगवद् भक्ति अनुर्वात्तत होती है, यह दिखाया गया है ।
श्रीहरि भक्ति की, सर्वत्र सर्वदा अनुवृत्ति है, उसका वर्णन निषेध मुख से भी करते हैं। वृहन्नारदीय एवं पद्म पुराण में लिखित है-
कि वेदः किमु शास्त्रैर्वा किंवा तीर्थनिषेवर्णः
विष्णुभक्ति विहीनानां किं तपोभिः किमध्वरैः ॥ ३६६॥
“कि तस्य बह ुभिः शास्त्रैः किं तपोभिः किमध्वरैः । वाजपेयसहस्रं व भक्तिर्यस्य जनार्द्दने ॥ ३२० ॥
विष्णु भक्ति विहीन व्यक्ति के पक्ष में वेदादि शास्त्र अध्ययन, तीर्थ सेवा, तपस्या एवं यज्ञानुष्ठान से कुछ भी फल नहीं होता है । अर्थात् श्रीहरि भक्ति परायण व्यक्ति के पक्ष में ही उक्त सब फलद हैं । इस से वेदादि शास्त्र ज्ञानादि में श्रीहरि भक्ति की अनुवृत्ति की कथा अनुमोदित हुई है । अन्वय मुख से भी कहते हैं - जिनकी भक्ति श्री जनार्दन में है, उनके पक्ष में बहु शास्त्र ज्ञान का क्या प्रयोजन है ? तपस्या वा यज्ञका अनुष्ठान भी उन के पक्ष में निष्प्रयोजन है । सहस्र सहस्र वाजपेय यज्ञ से भी उनका क्या प्रयोजन सिद्ध होगा ? यहाँ सर्वत्र श्रीहरि भक्ति का अनुवर्त्तन पूर्ववत् वर्णित हुआ है । उस प्रकार श्रीमद् भागवत में भी वर्णित हैं- (भा० २।४।१७) ६
“तपस्विनो दानपरा यशस्विनो, मनस्विनो मन्त्रविदः सुमङ्गलाः ।
क्षेमं न विन्दन्ति विना यदर्पणं, तस्मै सुभद्रश्रवसे नमो नमः ॥३२१॥
श्रीशुकदेव कहते हैं - हे नाथ ! आप के चरणों में भक्ति होन जन गण के निखिल साधन व्यर्थ होते हैं । ज्ञानि गण, दान पर कर्मिगण, यशोलिप्सु कर्मिगण, अर्थात् अश्वमेधादि यज्ञानुष्ठु नकारि व्यक्ति गण, मनस्वियोगिगण, मन्त्रजपका रंगण, सदाचार निष्ठु गण, - निज निज अनुष्ठित साधनों का अर्पण आप को न करने से फल लाभ नहीं करते हैं, एवं विविध विघ्न से उपद्रत होते रहते हैं । उन सुमङ्गल यशाः – अर्थात् यशाः–अर्थात् जिन के कथा श्रवण कीर्त्तनादि से ही सर्वाभीष्ठ लाभ होता है । एवं सर्वानथं निवृत्ति होती है, आप के चरणों में मेरा भूयोभूयः प्रणाम ि
[[२२६]]
ययाच आनम्य किरीटकोटिभिः पादौ स्पृशन्नच्युतमर्थसाधनम् ।
सिद्धार्थ एतेन विगृह्यते महा–, नहो सुराणाञ्च तमो धिगाढ्यताम् ॥ ३२३॥
( भा० ३।२९ १३ ) " सालोक्य पाष्टि सारूप्य-” इत्यादि, (भा० ७।७।५२) " न दानं न तपो नेज्या”
श्रीमद् भागवत के ५। १६।२३ में भी भक्ति के विना समस्त देशों का हेयत्व प्रदर्शित हुआ है । " न यत्र वैकुण्ठकथा सुधाषगा, न साधवो भागवतास्तदाश्रयाः ।
न यत्र यज्ञेशमखा महोत्सवाः, सुरेश लोकोऽपि न वै स सेव्यताम् ॥ ३२२॥
जहाँ, श्रीहरि कथा सुधा स्वर्धुनी प्रवाहित नहीं होती है, जहाँ हरि कथा रसिक सदाचार परायण भक्त गण निवास नहीं करते हैं, जहाँ, यज्ञेश्वर प्रवर्तित यज्ञ अर्थात् श्रीहरि नाम सङ्कीर्त्तन रूप महोत्सव नहीं होता है, इस प्रकार स्वर्ग लोक की भी कभी सेवा नहीं करनी चाहिये ।
श्रीभगवान् में भी भक्ति हीन जन की निन्दा के प्रसङ्ग में श्रीमद् भागवत के १०।५६।४१ लिखित है-
ययाच आनम्य किरोटकोटिभिः, पादौ स्पृशन्नच्युतमर्थसाधनम् ।
सिद्धार्थ एतेन विगृह्यते महा–नहो सुराणाञ्च तमो घिगाढ्यताम् ॥ ३२३॥
स्वार्थं साधक देववृन्द निजेष्टदेव श्रीकृष्ण के सहित युद्ध में प्रवृत्त हुये ते । यह सुनकर अत्यन्त विस्मित महाराज परीक्षित के प्रति शुकदेव कहे थे - हे राजन् ! देवराज इन्द्र, स्वार्थ साधक होकर श्री कृष्ण के निकट प्रार्थना किये थे- हे प्रभो ! आप नरकासुर बध करके मेरी जननी अदिति के कुण्डलादि लाकर दीजिये । इन्द्र की इस प्रकार प्रार्थना से श्रीकृष्ण भी नरक बध पूर्वक कुण्डलादि आनयन करके अदिति को समर्पण किया था । किन्तु सत्यभामा की प्रार्थना से पारिजात वृक्ष उत्पाटन करके गरुड़ के ! ऊपर स्थापन करने पर, इन्द्रादि देवगण, पहले स्वार्थ सिद्ध हेतु जिनके चरण स्पर्श किरीट कोटि के द्वारा करके प्रार्थना किये थे, सम्प्रति अति नगण्य पारिजात वृक्ष हेतु श्रीकृष्ण के सहित युद्ध में प्रवृत्त हुये । अहो ! देववृन्द के ऐश्वर्य्यं जनित कैसा महीयान् क्रोध है ?
भगवान्
के भजनानन्द में जिनके चित्त आविष्ट है, वे स.लोवयादि पञ्चविध मुक्ति को भी अनावर करते हैं । भा० ३।२६ । १३ में श्रीकपिलदेवने कहा है-
“सालोक्य साष्टि सारूप्य सामीप्यैकतमप्युत ।
दीयमानं न गृह्णन्ति विना मत्सेवनं जनाः ॥
हे मातः ! मदीय जनगण, मेरी सेवोपयोगिता को छोड़कर सुखैश्वय्र्थ्य कामना से समान लोक में निवास रूप सालोक्य, साष्टि-भगवान् के समान ऐश्वर्य प्राप्ति, सारूप्य - भगवान् के समान रूप प्राप्ति, सामीप्य, श्रीभगवान् के समीप में उपस्थित होने की अधिकार प्राप्ति, एकत्व - सायुज्य यह पाँच प्रकार मुक्ति प्रदान करने पर भी वे सब ग्रहण नहीं करते हैं ।
श्रीमद् भागवत के ७१७ ५२ में अन्वयव्यतिरेक मुख से भगवद् भक्ति को ही एकमात्र भगवत् सन्तोष के हेतु रूप में उल्लेख किया गया है-
‘: न दानं न तपो नेज्या न शौचं न व्रतानि च ।
प्रीयतेऽमलया भक्तचा हरिरन्यद् विडम्बनम् ॥’
श्रीप्रह्लाद दैत्य बालकों को कहे थे - हे भ्रातृवृन्द ! दान, तपः, याग, शौच, व्रत प्रभृति श्रीहरि को सन्तुष्ट नहीं कर सकते हैं । एकमात्र निष्काम भक्ति ही श्रीहरि को सन्तुष्ट कर सकती है । भक्ति व्यतीत अपर अनुष्ठान समूह अभिनय मात्र ही है, कारण, किसी भी साधन में श्रीहरि के निमित्त प्राण में व्याकुलता
[[२३०]]
इत्यादि, (भा० ११५१२, १२३१२१५३) “नैष्कर्मंघमप्यच्युतभाववज्जितम्” इत्य दि, (भा० ३।१५।४८ “नात्यन्तिकं विगणगन्त्यपि ते” इत्यादि च ।
अथ ‘सर्व्वत्र सर्व्वदा यदुपपद्यते’ इत्यादि-योजनिकार्थो युगपद्यथा (भा० २२३६) “तस्मात् सर्व्वात्मना राजन् हरिः सर्व्वत्र सर्व्वदा” इत्यादि ।
अन्वयव्यतिरेकाभ्यां सदा यदुपपद्यत इत्यत्र यथा (पाद्म) -
“स्मर्त्तव्यः सततं विष्णुविस्मर्त्तव्यो न जातुचित् । सर्व्वे विधिनिषेधाः स्युरेतयोरेव किङ्कराः ॥” ३२४ ॥
नहीं आती है । भा० १।५।१२ १२।१२।५३ में कथित ही भक्ति व्यतीत ज्ञानादि साधन समूह विफलता में पर्य्यवसित होते हैं-
“नैष्कर्म्ममप्यच्युत भाववज्जितं न शोभते ज्ञानमलं निरञ्जनम् ।
कुतः पुनः शश्वदभद्रमीश्वरे न चापितं कर्म यदप्य कारणम् ॥”
देवर्षि नारद श्रीकृष्ण द्वैपायन को कहे थे - हे मुनिवर ! निष्कर्म्म रूप निरुपाधि ज्ञान भी यदि भगवद् भक्ति शून्य होता है तो, वह ज्ञान सम्यक् प्रकार से ब्रह्म साक्षात्कार का योग्य नहीं होता है, अर्थात् भक्ति हीन निरुपाधि ज्ञान ब्रह्म साक्षात्कार कराने में सर्वथा असमर्थ है । जब ज्ञान की स्थिति इस प्रकार तव साध्य एवं साधन काल में अमङ्गल रूप निष्काम कर्म्म साधन–यदि भगवदपित नहीं होता है तो उस से चित्त शुद्ध होने की कोई सम्भावना नहीं है । भा० ३।१५ ४८ में वर्णित है-
" नात्यन्तिकं विगणयन्त्यपि ते प्रसादं किम्बन्यदर्पित भयं भुवउन्नयैस्ते ।
येऽङ्ग त्वदङ्घ्रि शरणा भवतः कथायाः कीर्त्तन्यतीर्थ यशसः कुशला रसज्ञाः ॥”
कहना
श्रीसनकादि ऋषिगण - श्रीवैकुण्ठ नाथ को कहे थे - हे नाथ ! आप के चरणों में शरणागत होकर जो लोक जगत् पवित्र कारितत्र एवं रमणीयत्व हेतु कीर्त्तनीय यशाः आपके कथास्वादन में आसक्त होते हैं, वे सब चतुर भक्त समाज आप के आत्यन्तिक प्रसाद स्वरूप मुक्ति सुख को भी आदर नहीं करते हैं । अतएव आप के भ्र विजृम्भण से भय सङ्कुल स्वर्गादि सुख के प्रति जो आदर नहीं करते हैं, उस को ही क्या है ? इस से अन्वय एवं व्यतिरेक मुख से भगवद् भक्ति की अवश्य कर्त्तव्यता एवं सर्वत्र सर्वदा अनुवृत्ति प्रदर्शित हुई है, अनन्तर पक्षान्तर अवलम्बन के द्वारा “सर्वत्र सर्वदा” उभय पद की युगपत् योजना के द्वारा जो अर्थ प्रकाशित होता है, उसका वर्णन करते हैं । अर्थात् जिस वाक्य में ‘सर्वत्र सर्वदा’ पद का युगपत् उल्लेख हुआ है, उसके द्वारा भक्ति की आवश्यकर्त्तव्यता प्रतिपादन करते हैं । एवं श्रीगुरुचरण के समीप से वही अवश्य शिक्षणीय है-उस को कहते हैं-
“तस्मात् सर्वात्मना राजन् ! हरिः सर्वत्र सर्वदा ।
श्रोतव्यः कीर्तितव्यश्च स्मर्तव्यो भगवान् नृणाम् ॥” ( भा० २२२०३६)
महाराज परीक्षित् को श्रीशुकदेवने कहा है राजन् ! निखिल वेदों का मुख्य अभिधेय श्रीहरिभक्ति है, अतएव, मानव मात्र का अन्तः करण के द्वारा सर्वत्र सर्वदा श्रीहरि कथा श्रवण, कीर्त्तन स्मरण करना अवश्य कर्त्तव्य है । इस श्लोक में युगपत् ‘सर्वत्र सर्वदा’ पदद्वय का उल्लेख करके श्रीहरि भक्ति की अवश्य कर्त्तव्यता का प्रतिपादन हुआ है। पुनर्वार पक्षान्तर में अन्य प्रकार अर्थ करके कहते हैं-अन्वय एवं व्यतिरेक मुख से सदा पद का अर्थ योजित होकर जिसकी अवश्य कर्त्तव्यता का प्रतिपादन हुआ है, श्रीगुरु चरण के समीप से वह ही अवश्य शिक्षणीय है । इस प्रकार अर्थ विषय में प्रमाण पद्म पुराण में है-
[[२३१]]
अन्वयव्यतिरेकाभ्यां सदा सर्व्वत्र यदुपपद्यत इति साकल्येऽपि यथा ( भा० २।२।३३) “न ह्यतोऽन्यः शिवः पन्थाः” इत्युपक्रम्य तदुपसंहारे, (भा० २/२/३६)-
" तस्मात् सव्र्वात्मना राजन् हरिः सर्व्वत्र सर्व्वदा ।
श्रोतव्यः कीर्तितव्यश्च स्मर्त्तव्यो भगवान्नृणाम् ॥ " ३२५॥ इति ।
नृणां जीवानाम् (भा० १०/८७/२०) “इति नृर्गात विविच्य कवयः” इतिवत् । एतदुक्तं भवति- यत् ‘कर्म्म’ तत् सन्न्या सभोगशरीरप्राप्तयवधि, ‘योगः’- सिद्ध्यवधि, ‘सांख्यम्’– आत्मज्ञानावधि,
“स्मर्त्तव्यः सततं विष्णु विस्मत्तव्यो न जातुचित् ।
सर्वे विधिनिषेधाः स्युरेतयोरेव किङ्कराः ॥ " ३२४॥
सर्वदा श्रीविष्णु का स्मरण करना कर्त्तव्य है, कभी भी विस्मरण होना नहीं चाहिये । निखिल कर्त्तव्य उपदेश एवं निषेध उपदेश श्रीविष्णु स्मरण एव ं विस्मरण के हो किङ्कर हैं । अर्थात् निखिल विधि के राजा श्रीविष्णु स्मरण है, एवं निखिल निषेध के राजा श्रीविष्णु विस्मरण हैं । यहाँ अन्वय एवं व्यतिरेक मुख से एव ं ‘सतत’ पद योजित करके श्रीविष्णु भक्ति को अवश्य कर्त्तव्यता प्रतिपादित हुई है । पक्षान्तर में अर्थ करते हैं-विधि एवं निषेध संवलित ‘सदा एवं सर्वदा” पदद्वय से जो कर्त्तव्य उपदेश उपलब्ध है, वह ही श्रीगुरु चरण से अवश्य शिक्षणीय है । अन्वय व्यतिरेक के द्वारा अर्थात् साकल्य से- ‘अन्वय व्यतिरेक ‘एव’ ‘सदास्व’त्र’ पद योजना के द्वारा जो भक्ति की अवश्य कर्त्तव्यता स्थापित हुई है- उस विषय में प्रमाण यह है - भा० २।२३६
The
।
‘न ह्यतोऽन्यः शिवः पन्था विशतः संसृताविह । वासुदेवे भगवति भक्ति योगो यतो भवेत् ॥”
इस प्रकार उपक्रम करके श्रीशुक ने कहा है- भा० २२२२३५
‘तस्मात् सर्वात्मना राजन् हरिः सर्वत्र सर्वदा ।
श्रोतव्यः कीत्तितव्यश्च स्मर्त्तव्यो भगवान् नृणाम् ॥ " ३२५ ॥
हे राजन् ! संसारी जनों के पक्ष में संसार से मुक्त होने के निमित्त, तपस्या, अष्टाङ्ग योग प्रभृति अनेक साधनों का वर्णन शास्त्र में है । किन्तु यही सुखमय है । एवं समीचीन पन्था है, वह क्या है ? जिस के अनुष्ठान से श्रीवासुदेव में प्रेमलक्षणा भक्ति होती है। यह छोड़कर सुखमय निर्विघ्न पन्था द्वितीय नहीं । इस से आरम्भ कर श्लोक चतुष्टय के द्वारा श्रीभगवद् भक्ति का ही मुख्य अभिधेयत्व प्रतिपादन करते हुए कहते हैं - हे राजन् ! अतएव सर्वतो भावेन, “सर्वत्र सर्वदा’ भगवान् श्रीहरि की कथा का श्रवण, उनका कीर्त्तन एवं स्मरण करना मानव मात्र का अवश्य कर्त्तव्य है । इस श्लोक में युगपत् ‘सदा–सर्वत्र पद योजित करके श्रीहरि भक्ति की अवश्य कर्त्तव्यता प्रतिपादित हुई है। श्लोकस्थ– ‘भगवान् नृणाम्” वाक्य के ‘न’ पद का अर्थ जीवमात्र समझना चाहिये । कारण- भा० १० ८७/२० में उक्त है-
“इति नृर्गात विविच्य कवयो निगमावपनं,
भक्त उपासतेऽङ् घ्रिमभवं भुवि विश्वसिताः ॥
श्लोकोक्त प्रमाण के अनुसार उक्त पद का जीवमात्र अर्थ ही समझना चाहिये । कारण, कर्म एवं ज्ञान मार्ग के समान भक्ति मार्ग में अधिकारिगत भेद विचार नहीं है, जीवमात्र ही भगवद् भक्ति में समान
[[२३२]]
‘ज्ञानम्’– मोक्षावधि । तथा तथा तत्तत् योग्यतादिकानि च सर्व्वाणि । एवम्भूतेषु कर्मादिषु शास्त्रादिव्यभिचारिता ज्ञेया, हरिभक्तेस्तु अन्यय व्यतिरेकाभ्यां सदा सर्व्वत्र तत्तन्महिममि- रूपपन्नत्वात्तथाभूतस्य रहस्यस्याङ्गत्वं युक्तम् । अतो रहस्याङ्गत्वेन च ज्ञानरूपार्थान्तराच्छन्न- तयैवेदमुक्तमिति ।
"
की तदेवं श्रीभागवतं संक्षेपेणोपदेक्ष्यन्तं श्रीनारदं श्रीब्रह्मापि तथैव सङ्कल्पं कारितवान्, यथा (भा० २।७।५२)–प्र
(११५) “यथा हरौ भगवति नृणां भक्तिर्भविष्यति ।
सर्व्वात्मन्यखिलाधार इति सङ्कल्प्य वर्णय ॥ " ३२६॥
भविष्यत्यवश्यं भवेत् इति इमं प्रकारम, सङ्कल्प्य नियमेनाङ्गीकृत्य ॥ श्रह्मा नारदम् ॥
FRE
अधिकारी हैं। श्रीभगवान् जीवमात्र के ही सेव्य हैं, प्रभु हैं, एवं जीव मात्र ही श्रीभगवान् के नित्य सेवक हैं ।प
接 उक्त कथन का तात्पर्य यह है— काम्य कर्म की अवधि तव तक ही है, जब तक मनुष्य, सन्न्यास लक्षण त्याग मार्ग का आश्रय ग्रहण नहीं करता है । एवं अनुष्ठित कर्म का फल मोगोपयोगी देह लाभ जब तक नहीं होता है, तब तक काम्य कर्मानुष्ठान करना पड़ता है, तत् पश्चात् कर्मत्याग हैं, योग साधन का अनुष्ठान भी तब तक ही होता है, जब तक सिद्धि प्राप्ति नहीं होती है, सिद्धि प्राप्ति के अनन्तर योगानुष्ट न की निवृत्ति हो जाती है । आत्म तत्व ज्ञान लाभ, जबतक नहीं होता है, तब तक ही आत्म अनात्म विवेकानुष्ठान करना पड़ता है।
आत्म ज्ञान लाभ होने के पश्चात् उस की भी निवृत्ति हो जाती है, ज्ञान साधन भी जीव एवं ईश्वर का अभेदानुसन्धान एवं मोक्षल भ के पूर्व पर्यन्त स्थित होता है । मुक्ति लाभ के अनन्तर ज्ञान साधन की योग्यता नहीं रहती है । स ध्य का अनुसार साधनानुष्ठान की अपेक्षा रहती है, एवं उन उन कर्मादि शास्त्र प्रकृति में व्यभिचारितापरिदृष्ट होती है । अर्थात् आरम्भ परि समः प्ति का वर्णन दृष्ट होता है। एवं किस प्रकार योग्यता लाभ होने पर उक्त साधनानुष्ठान में समर्थ होना होता है, उसका वर्णन भी शास्त्र में है ।
श्रीहरि भक्ति की महिमा का वर्णन विधि एवं निषेध मुख से अर्थात् ‘सदा सर्वदा’ रूप से किया गया है । अर्थात् श्रीहरि भक्ति की आरम्भ परि समाप्ति नहीं है, एवं अधिकारिगत योग्यता की अपेक्षा भी नहीं है । अतएव उक्त रीति से श्रीहरि भक्ति ही प्रेम लक्षण रहस्य तत्त्व का अङ्ग (साधन) होने का उपयुक्त है । रहस्य वस्तु का अङ्ग होने के कारण ही ज्ञान रूप अर्थान्तर के द्वारा आच्छन्न करके ही इस भक्ति साधन का उल्लेख किया गया है। कारण, रहस्य शब्द का अर्थ है-गोपनीय, जो वस्तु गोपनीय है, उस का साधन भी गोपनीय होना आवश्यक है । अतएव श्रीब्रह्मा, जगत् के प्रति लक्ष्य करके संक्षेप में श्रीमद् भागवत का जो उपदेश नारद को किये थे, एवं महर्षि नारद को उस उपदेश के
कराये थे, उसका भा० २७१५२ में इस प्रकार है (भा० २७१५२)
अनुसार जो
सङ्कल्प
(११५) “यथा हरौ भगवति नृणां भक्तिर्भविष्यति ।
सर्वात्मन्यखिलाधार इति सङ्कल्प्य वर्णय ॥ १३२६॥
टीका- यथा वर्णितेन नृणां भक्ति भविष्यतीत्येव सङ्कल्प्य सञ्चिन्त्य तथा हरि लीला प्राधान्येन
श्रीभक्ति सन्दर्भः
[[२३३]]
PPP