११३

१९६ ११२

भगवत् प्रेम के द्वारा कर्माशय निर्धूत होने के पश्चात् भी भक्ति अनुष्ठान की कथा श्रुत भा० ११।१४।२५ में है-

(११२) “यथाग्निना हेम मलं जहाति, मातं पुनः स्वं भजते च रूपम् ।

[[२०६]]

तथैवात्मा जीवो मत्प्रेम्णा कर्माशयं विधूय ततः शुद्धस्वरूपञ्च प्राप्य मां भजतीत्यर्थः । तदुक्तम् (भा० दी० १० ८७।२१ श्रीस्वामि-टीका धृत श्रीसर्वज्ञमुनिवावये ) - “मुक्ता अपि लीलया विग्रहं कृत्वा भगवन्तं भजन्ते " इति ॥

श्रीभगवान् ॥

१९७ ११३

एवमप्युक्तं स्कान्दे रेवाखण्डे-

EPP

“इन्द्रो महेश्वरी ब्रह्मा परं ब्रह्म तदैव हि । श्वपचोऽपि भवत्येव यदा तुष्टोऽपि केशव ॥ २९३॥ श्वपचादपकृष्टत्वं ब्रह्म ेशानादयः सुराः । तदैवाच्युते यान देते यदैव त्वं पराङ्मुखः ॥ २६४ ॥ इति तथैवाह (भा० ३।२८।२२) -

(११३) " यच्छौचनिःसृत-सरित्प्रवरोदकेन ।

तीर्थेन मूर्ध्नयधिकृतेन शिवः शिवोऽभूत् " इति ।

आत्मा च कर्मानुशयं विधुय, मद्भक्तियोयेन भजत्यथो मान् ॥ २६२॥

टीका-अपि च भक्तचं व आत्मशुद्धि नन्यित इति सदृष्टान्तमाह यथेति । यथेति । यथाग्निना ध्मातं तापितमेव सुवर्णम् अन्तर्मलं जहाति न क्षालनादिभिः स्वं निजं रूपञ्च भजते । कर्मानुशयं कर्मवासनाम् । मां भजते मद्रूपताम् आपद्यते !

श्रीभगवान् उद्धव को कहे थे हे उद्धव ! अग्नि द्वारा सुवर्ण जिस प्रकार निज मालिन्य को परि त्याग करता है, एवं तापित होने से ही उज्ज्वल वर्ण धारण भी करता है, उस प्रकार र्ज व भी मद् विषयक प्रेम से कर्माशय को विद्युत करके तदनन्तर विशुद्ध स्वरूप को प्राप्त कर मेरा भजन करता है। अर्थात् जीव प्रेम भक्ति के द्वारा कर्म वासना का त्याग करके महा प्रेमाविर्भाव हेतु मेरी परिपूर्ण सेवापद्धति को प्राप्त करता है । भागवत भावार्थ दीपिका १०/८७।२१ में श्रीधर स्वामिकृत उल्लिखित श्रीसर्वज्ञमुनि वाक्य है-

“मुक्ता अपि लीलया विग्रहं कृत्या भगवन्तं भजन्ते "

"

मुक्त पुरुष वृन्द भी लीलापूर्वक शरीर धारण करके श्रीभगवान् का भजन करते हैं। इस प्रमाण से निर्णीत हुआ कि - विशुद्ध स्वरूप प्राप्ति के पश्चात् भी श्रीभगवान् में भक्ति मुक्त गण करते रहते हैं । श्रीभगवान् कहे थे । (११२)

१९८ ११३

स्कन्द पुराण के रेवा खण्ड में भी इस प्रकार उक्ति है-

“इन्द्रो महेश्वरी ब्रह्मा परं ब्रह्म तदैव हि ।

वचोऽपि भवत्येव यदा तुष्टोऽसि केशव ॥ २६३॥

श्वपचः दपकृष्टत्वं ब्रह्म ेशानादयः सुराः ।

तदैवाच्युत यान्त्येते यदैव त्वं पराङ्मुखः ॥ २६४॥

f

है केशव ! इन्द्र, महेश्वर, ब्रह्मा यहाँतक कि श्वपच भी उस समय परम ब्रह्म स्वरूप को प्राप्त कर सकता, जब तुम उनके प्रति प्रसन्न होते हो, किन्तु ब्रह्मा, शिव, इन्द्रादि देवगण तभी श्वपच से भी निकृष्ट हो जाते हैं, जब तुम उनके प्रति अप्रसन्न होते हो, श्रीकपिल देवने भी भा० ३।२८ २२ में कहा है-

(११३) " यच्छौच निःसृत सरित् प्रवरोदकेन

तीर्थेन मूर्ध्यधिकृतेन शिवः शिवोऽभूत् । धातुर्मनः शमलशैल निसृष्ट वज्र

[[२०७]]

स्पष्टम् । तस्माद्भक्तेर्महा नित्यत्वेनाप्यभिधेयत्वमायातम् । अग्रे (गा० १० ८७।२०) - “स्वकृत पुरेषु” इत्यादौ जीवानां स्वभावसिद्धा सैवेति व्याख्येयम् ॥ श्री कपिल देवः ॥