१९२ १११
तदेवं श्रीभगवद्भक्तेरेव सर्वोर्ध्वमभिधेयत्वं स्थितम्, तथा च श्रीगीतासु (६।४६-४७)
“तप स्वभ्योऽधिको योगी ज्ञानिभ्योऽपि मतोऽधिकः ।
ि
टीका - यदुक्तं त्यर्थं तहि द्वादशाब्दादि स्मरणमिति तत्राह प्रायेणेति । महाजनो मन्वादिः । अयम्भावः यथाभूत सञ्जीवनौषधमजानन्तो वंद्या रोग निर्हरणाय त्रिकटुकनिम्बादिनि स्मरन्ति तथा स्वयम्भु, इम्भु, प्रमुख द्वादश व्यतिरेकेणायं महाजनोगुह्यमिदमज्ञात्वा द्वादशब्दादिकं स्मरतीति । किश्च मायया देव्या अलं विमोहितमतिरयं जनः, मधुमधुरं यथा भवत्येवं पुष्पितायां पुष्पस्थानीयैरर्थवाद मनोहरायां त्रय्यां जड़ीकृता अभिनिविष्टा मतिर्यस्य अतएव महत्येव कर्मणि अग्निष्टोमादौ श्रद्धया युज्यमानः नापे प्रवर्त्तते । दृश्यते च प्राकृतस्य लोकस्य महतिमन्त्रादौ श्रद्धा, अल्पे चाश्रद्धा । तस्मादस्य ग्राहको नास्तीति तैर्नोक्तम् । यद्वा, स्वाधीनः सिंहोऽस्तीत्येतावताश्वश्वश्रूग ला’द वारणाय तं यथा न प्रयञ्जते, तथातितुच्छत्वात् पापस्य न तन्निरसनाय परममङ्गलं हरेर्नामस्मरन्ति । यद्वा नाममाहात्म्य ज्ञाने सर्वमुक्ति प्रसङ्गादित्येषा दिक् । ग्रन्थ विस्तरभयान्नाति प्रपञ्चयते ।
अतएव धर्मराज यम ने कहा है- स्वयम्भु, शम्भु प्रमुख द्वादश महाजन व्यतीत अपर महाजन गण प्रायशः इस भागवद् धर्म को नहीं जानते हैं । कारण, उन सब की मति-अघटन घटन पटीयसी भगवन्माया द्वारा विमोहित है । तज्जन्य आपाततः मधुर पुष्पस्थानीय प्रशंसा वाक्यमय त्रिगुणमयी श्रुति में बुद्धि अत्यन्त अभिनिविष्ट है, अतः अति विस्तीर्ण अग्निष्टोमादि वर्णन में वे सब श्रद्धायुक्त हैं । अर्थात् अल्पश्रम साध्य भागवद् धर्म में उन सब की प्रवृत्ति नहीं होती है। जिस प्रकार मत सञ्जीवनी औषधि का ज्ञान न होने से वैद्य वृन्द व्याधि निवृत्ति हेतु त्रिकटु निम्ब प्रभृति सेवन की व्यवस्था प्रदान करते हैं । उस प्रकार सुधामय भागवत धर्म का अनुसन्धान न होने के कारण साधन, साध्य उभय समय में ही दुःख प्रद बहु आयास साध्य अग्निष्टोमादि कर्मानुष्टान की व्यवस्था प्रद न करते हैं । अथवा, जिस प्रकार किसी व्यक्ति के निकट परम स्वाधीन सिंह होने पर भी अतितुच्छ अश्व, कुक्कुर, शृगाल प्रभृति को विताड़ित करने के निमित्त सिंह को नियुक्त वह नहीं करता है, उस प्रकार अतितुच्छ पापनिवृत्ति हेतु परम मङ्गल श्रीहरिनाम का उपदेश नहीं वे देते हैं। किंवा, नाम माहात्म्यका ज्ञान होने से समस्त जीव मुक्त हो जायेंगे, इस भय से महाजनगण पापादि नाश हेतु मायाबन्ध विमोचक श्रीहरिनाम का उपदेश प्रदान नहीं करते हैं। श्लोकोक्त ‘महाजन’ पद से उक्त द्वादश महाजन स्वयम्भु प्रभृति एवं उक्त द्वादश महाजन कर्त्तृक अनुगृहीत सम्प्रदायाचार्य व्यतीत अपर महागुण युक्त महाजन गण भी इस भागवत धर्म को नहीं जानते हैं । । इस प्रकार अर्थ समझना होगा। अतएव “अह्नया पृतार्त्त” इत्यादि श्लोक की व्याख्या अतीव मनोरम हुई है।
श्रीब्रह्मा-श्रीगर्भोदकशायी को कहे थे ॥११०॥
१९३ १११
उपरोक्त सिद्धान्त के द्वारा भगवद् भक्ति का ही सर्वोर्ध्व अभिधेयत्व सिद्ध हुआ । श्रीमद् भगवद्
गीता के ६।४६-४७ में उक्त है -
“तपस्विभ्योऽधिको योगी ज्ञानिभ्योऽपि मतोऽधिकः ।
[[१६७]]
कर्मिभ्यश्चाधिको योगी तस्माद्योगी भवार्जुन ॥ २७६ ॥ योगिनामपि सर्वेषां मद्गतेनान्तरात्मना ।
श्रद्धावान् भजते यो मां स मे युक्ततमो मतः ॥ २८० ॥ इति ।
अत्र " योगिनामपि सर्वेषाम्” इति च पश्चम्यर्थे एव षष्ठी, “तपस्विभ्यः” इत्यादिना तथैवोपक्रमात् भजतः सर्व्वाधिक्यमेव विवक्षितश्च । ‘सर्व्व’ शब्दोऽत्र ( गी० ४।२५ ) “देवमेवापरे यज्ञ ं योगिनः पर्युपासते” इत्यादिना पूर्व्वं पूर्वोक्तान् सर्व्वानिप्युपायिनो गृह्णातीति ज्ञेयम् ।
कर्मिभ्यश्चाधिको योगी तस्माद्योगी भवार्ज्जुन ॥ २७६ ॥ योगिनामपि सर्व्वेषां मद्गतेनान्तरात्मना ।
श्रद्धावान् भजते यो मां स मे युक्ततमो मतः ॥ २८० ॥
टीका- “कर्म ज्ञान तपो योगवतां कः श्रेष्ठः - इत्यपेक्षायामाह - तपस्विभ्यः । कृच्छ्र चान्द्रायणादि तपोनिष्ठेभ्यो ज्ञानिभ्यो ब्रह्मोपासकेभ्योऽपि योगी परमात्मोपासकोऽधिकोमतः इति ममेदमेव मतमिति भावः यदि ज्ञानिभ्योऽभ्यधिकस्तदा कि, अत कर्मिभ्य इत्याह- कर्मिभ्यश्चेति ॥ ४६ ॥
तहि योगिनः सकाशान्नास्त्यधिकः कोऽपीत्यवसीयते । तत्र मैवं वाच्यमित्याह - योगिनामिति । पञ्चम्यर्थे षष्ठी निर्द्धारणायोगात् । तपस्विभ्यो ज्ञानिभ्योऽधिक इति पञ्चम्यर्थं क्रमाच् च योगीभ्यः सकाशादपीत्यर्थः । न केवलं योगिभ्य एकविधेभ्यः सकाशात् अपितु योगिभ्यः सर्वेभ्यः- नानाविधेभ्यो योगारूढ़ेभ्यः संप्रज्ञात समाध्यसंप्रज्ञात समाधिमद्भ्योऽपीति । यद्वा-योगाः - उपायाः कर्म ज्ञान तपो योग भक्तचादयस्तद्वत्तां मध्ये यो मां भजेत्,मद्भक्तो भवति स युक्ततमः - उपायवत्तमः । कर्म तपस्वी ज्ञानी च योगीमतः । अष्टाङ्गयोगी यो गितरः । श्रवण कीर्तनादि भक्तिमांस्तु योगितम इत्यर्थः । यदुक्तं श्रीमद्भागवते मुक्तानामपि सिद्धानां नारायण परायणः ।
सुदुर्लभः प्रशान्तात्मा कोटिष्वपि महामुने । इति ।”
T
हे अर्जुन ! तपस्वीगण से श्रेष्ठ योगोगण हैं, ज्ञानी गण से योगी श्रेष्ठ, कमिवृन्द से भी योगी श्रेष्ठ है । अतएव तुम योगी बनो । किन्तु समस्त योगियों के मध्य में मद्गत चित्त से निविड़ विश्वस्त होकर जो व्यक्ति मेरा भजन करता है, उसको में युक्ततम मानता हूँ । उक्त श्लोक में लिखित “योगिनामपि सर्वेषाम् " में षष्ठी विभक्ति पञ्चमी विभक्ति के स्थान में हुई है। निर्द्धारणार्थ में षष्ठी प्रयोग यहाँ नहीं हुआ है । कारण, ‘तपस्विभ्यः " प्रभृति शब्द का प्रयोग, पश्चमी विभक्ति द्वारा ही हुई है । इस श्लोक में भजन कारी का ही सर्व श्रेष्टत्व प्रदर्शित हुआ है । ‘उक्त श्लोक में ‘सर्वेषां’ पद का प्रयोग है, उक्त सर्व शब्द प्रयोग के द्वारा गी० ४।२५ से आरम्भ कर ४।२६ पर्य्यन्त समस्त संयम उपायों का संग्रह हुआ है ।
“दैव मेवापरे यज्ञ’ योगिनः पर्युपासते ।
ब्रह्माग्नावपरे यज्ञ ं यज्ञ नैवोप जुह्वति । २५॥ श्रोत्रादीनीन्द्रियाण्यन्ये संयमाग्निषु जुह्वति । शब्दादीन् विषयानन्य इन्द्रियाग्निषु जुह्वति ॥ २६ ॥ सर्वाणीन्द्रिय कर्माणि प्राण कर्माणि चापरे । आत्म संयम योगाग्नौ जुह्वति ज्ञानदीपिते ॥२७॥ द्रव्ययज्ञा तपोयज्ञा योगयज्ञा स्तथापरे ।
स्वाध्याय ज्ञान यज्ञाश्च यतयः संशितव्रताः ॥२८॥
[[१६८]]
तदेवमभक्त निन्दाश्रवणात् श्रीमद्भगवद्भक्तेः सर्व्वेषु नित्यत्वमपि सिद्धम् । उक्तञ्च
श्रीभगवतोद्धवं प्रति ( भा०
११ .१८।४२ ) - “भिक्षोर्धर्मः शमोऽहिंसा तप ईक्षा वनौकसः”
अपाने जुह्वति प्राणं प्राणेऽपानं तथापरे ।
प्राणापान गतीरुद्धा प्राणायाम परायणाः ।
अपरे नियता हाराः प्राणाः प्राणेषु जुह्वति ॥ २६॥
टीका - यज्ञाः स्वलु भेदेनान्येऽपि बहवो वर्त्तन्ते तांस्त्वं शृण्वित्याह । दैवे मेवेत्यष्टभि । देवा इन्द्र वरुणादय इज्यन्ते यस्मिन् तं देवमिति इन्द्रादिषु ब्रह्म बुद्धि राहित्यं दर्शितं । सास्य देवतेति तृण् । योगिनः कर्म योगिनः । अपरे ज्ञान योगिनस्तु ब्रह्म परमात्मैवाग्निस्तास्मिस्तत् पदार्थ यज्ञ हविः स्थानीयं त्वं पदार्थ जीवं यज्ञ ेन प्रणव रूपेण मन्त्रेनैव जुह्वति । अयमेव ज्ञानयज्ञोऽग्र े स्तोष्यते । अत्र यज्ञ यज्ञ ेन इति शब्दौ कर्मकरण साधनौ प्रथमाति शयोक्तया शुद्ध जीव प्रणवावाहतुः ॥ २५॥
अन्ये नैष्ठिकाः श्रोत्रादीनीन्द्रियानि संयमः संयतं मन एव, अग्नयस्तेषु जुह्वति, शुद्धेमनसि इन्द्रियाणि प्रविलापयन्तीत्यर्थः । अन्ये ततो न्यूना ब्रह्म चारिणः शब्दादीन् विषयान् इन्द्रिया ग्नषु इन्द्रियान्येवाग्नयस्तेषु जुह्वति शब्दादीनिन्द्रियेषु प्रविलापयन्तीत्यर्थः ॥ २६ ॥
अपरे शुद्ध त्वं पदार्थविज्ञाः
त्वं पदार्थविज्ञाः । सर्वाणीन्द्रियाणि तत् कर्माणि श्रवणकीर्त्तनादीनि च । प्राण कर्माणि दशप्राणाः । तत् कर्माणि च प्राणस्य वहिर्गमनं, अपानस्याधोगमनं, समानस्य भुक्त पोतादीनां समीकरणं, उदानस्योर्ध्वनयनं व्यानस्य विश्वक् नयनं । “उद्गारे नाग आख्यातः कूर्म्म उन्मीलनेस्मृतः । कृकरस्तु क्षुतिक्षेयोदेवदत्तो विजृम्भणे । न जहाति मृतापि सर्वव्यापी धनञ्जयः ॥” इत्येवं दशप्राणः, तत्कर्माणि, आत्मनस्त्वं पदार्थस्य संयमः शुद्धिरेवाग्निस्तस्मिन् जुह्वति । मनोबुद्धियादीन्द्रियाणि दश प्राणानाश्च प्रविलापयन्ति । एकः प्रत्यगात्मवास्ति नान्ये मन आदय इति भावयन्तीत्यर्थः ॥२७॥
द्रव्यदानमेव यज्ञो येषां ते द्रव्ययज्ञाः । तपः कृच्छ्र चान्द्रायणादि एव यज्ञो येषां ते तपोयज्ञाः । योगो- ऽष्टाङ्ग एव, यज्ञो येषां ते योग यज्ञाः । स्वाध्यायो वेदस्य पाठः, तदर्थस्य ज्ञानञ्च यज्ञो येषां ते । यतयो यत्नपराः, सर्व एत सम्यक् शितं तीक्ष्णीकृतं व्रतं येयां ते ॥२८॥
अपरे प्राणायाम निष्ठाः । अपाने अधोवृत्तौ प्राणं ऊर्ध्ववृत्तं जुह्वति । पूरक काले प्राणमपानेनैकी कुर्वन्ति । तथा रेचक काले अपाने प्राणं जुह्वति । कुम्भक काले प्राणापानयोर्गती रुद्ध्वा प्राणायाम परायणा भवन्ति । अपरे इन्द्रिय जयकामाः । नियताहाराः- अल्पाहाराः । प्राणेषु आहार सङ्कोचेनंव जीर्य्यमानेषु प्राणान् इन्द्रियानि जुह्वति । इन्द्रियानां प्राणाधीन वृत्तित्वात् प्राण दौर्बल्ये सति स्वयमेव स्वस्व विषय ग्रहणासमानीन्द्रियाणि प्राणेष्वेव प्रलीयन्ते ॥ २६॥
जो इस प्रकार यज्ञ में व्रती होता है, वह योगी है, यज्ञ समूह के प्रकार भेद से योगीवृन्द का भेद होता है । यज्ञ अनेक प्रकार होने के कारण ही योगी अनेक प्रकार होते हैं। वस्तुत समस्त यज्ञ-
उस
कर्म यज्ञ, द्रव्य यज्ञ, एवं ज्ञान यज्ञ में अन्तर्भुक्त हैं । कर्म योगी गण देव यज्ञ की उपासना करते हैं, में इन्द्र वरुणादि मायिक सामर्थ्य विशिष्ट अधिकृत पुरुषों का यजन होता है । उस से निष्काम कर्मयोगी होना सम्भव होता है। ज्ञान योगी गण, तत्त्वमसि महावाक्य को अवलम्बन पूर्वक त्वं पदार्थ जीव को प्रणव मन्त्र द्वारा तत् पदार्थ ब्रह्म में होम करते हैं ॥२५॥
नैष्ठिक गण, मनः संयम रूप अग्नि में श्रोत्रादि इन्द्रिय समूह को होम करते हैं। ब्रह्मचारी गण– शब्दादि विषयसमूह को इन्द्रिय रूप अग्नि में होम करते हैं । २६ ॥
॥श्रीभक्ति सन्दर्भः
[[१६६]]इत्यादौ, (भा० ११।१८।४३) “सर्व्वेषां मदुपासनम्” इति, तथा श्रीनारदेन च सर्व्ववणिक- स्वधर्मकथने, (भा० ७।११।११) “श्रवणं कीर्त्तनञ्चास्य” इत्यादि अकरणे दोष-श्रवणञ्चान्यत्र
प्रत्यगात्मात्मा का अनुसन्ध न कारी कैवल्यवादी पातञ्जल योगी, समस्त इन्दिय कर्म एवं दशविध प्राणकर्म समूह को त्वं पदार्थ रूप शुद्ध जीवात्मा रूप अग्नि में होम करते हैं । विषयाभिमुखी आत्मा का नाम परागात्मा है। विषयत्यागी आत्मा का नाम प्रत्यगात्मा है । प्रत्यगात्मा व्यतीत मनः प्रभृति का अस्तित्व कोपातञ्जल योगी स्वीकार नहीं करते हैं ॥२७॥
समस्त यज्ञों को द्रव्य यज्ञ, तपोयज्ञ, योगयज्ञ, स्वाध्याय ज्ञानयज्ञ रूप चार भाग से विभक्त किया जा सकता है । द्रव्यमय यज्ञ को द्रव्य यज्ञ, कृच्छ्र चान्द्रायण, चातुर्मास्य प्रभृति तपोयज्ञ, एव अष्टाङ्ग योग को योग कहते हैं, वेदार्थ विचार पूर्वक चिदचिद् विचार को ज्ञान यज्ञ कहते हैं ॥२८॥
वेद एवं तदनुगत स्मृति शास्त्र में चार प्रकार यज्ञ परिलक्षित होते हैं । एतद्यघतीन तन्त्रादि शास्त्र में हठयोग, विविध संयम रूप व्रतयज्ञ का उल्लेख है, तदनुगत व्यक्ति गण - प्राणायाम निष्ठ होकर अपान वायु में प्राण वायु को, प्राण वायु में अपान वायु को रुद्ध कर कुम्मक करते हैं । कतिपय व्यक्ति भोजन सङ्कोचकरके प्राण को प्राण में हवन कर देते हैं ॥२६॥
अतएव जो लोक भगवान् का भजन नही करते हैं वे सब निन्दित होते हैं, इस प्रकार उल्लेख होने के कारण - भगवद् भगवद् भक्ति का ही नित्यत्व सूचित हुआ है । अर्थात् जो भी व्यक्ति, जो भी साधनानुष्ठान क्यों न करें, भगवद् भक्ति करना सब के पक्ष में अवश्य कर्त्तव्य है । भक्ति व्यतीत, किसी भी साधन स्वतन्त्र रूप से फल देने में सक्षम नहीं हैं।
भा० ११।१८।४२ - ३ में श्रीभगवान् श्रीउद्धव को कहे हैं–
“भिक्षोर्धर्म्म शर्मा हिंसा तप ईक्षा वनौकसां,
गृहिणी भूरूरक्षेज्या द्विजस्याचार्य सेवनम् । ब्रह्मचय्यं तपः शौचं सन्तोषो भूत सौहृदम् । गृहस्थस्याप्यृतौ गन्तुः सर्वेषामदुपासनम् ॥”
टीका - चतुर्णां प्रधान धर्मानाह–भिक्षोरिति ।४२। अन्य धर्मान् कांश्चिद् गृहस्थस्यापि अतिदिशति ब्रह्मचर्य्यमिति । तपः शौचं रागाद राहित्यञ्च । तस्य ब्रह्मचर्य प्रकारमाह-ऋतौ गन्तु रिति ॥४३॥
हे उद्धव ! अन्तः करण संयम एवं अहिंसा यम दो सन्न्यासी के धर्म हैं । क्लेश सहन करना एवं ईक्षा (आत्मानु स धान करना ) वान प्रस्थ के धर्म हैं । प्राणि वृन्द की रक्षा करना एवं यज्ञ यह दो, गृहस्थ के धर्म हैं । आचार्य की सेवा करना ब्रह्म चारी का धर्म है । केवल मात्र ऋतु काल में स्त्री सम्भोग करना गृहस्थ का धर्म है । ब्रह्मचारी वान प्रस्थी एवं सन्न्यासी के धर्म हैं - ब्रह्मचर्य्यं रक्षा करना, तपस्या, शौच, सन्तोष, एवं प्राणी मात्र के प्रति बन्धु भाव स्थापन करना । किन्तु ब्रह्मचर्य्य, गृहस्थ, वानप्रस्थ एवं सन्नयास यह आश्रम चतुष्टय का अनिवार्य्यं धर्म है - मेरी उपासना करना । अर्थात् समस्त आश्रमियों को मेरी उपासना अवश्य करना चाहिये । उक्त प्रमाण से प्रतिपन्न हुआ है कि- श्रीभगवान् के प्रति भक्ति करना समस्त आश्रमीयों का एकमात्र कर्त्तव्य है ।
उस प्रकार श्रीनारद ने भी भा० ७।११।११ में सार्व वणिक धर्म वर्णन प्रसङ्ग में कहा है-
" श्रवणं कीर्त्तनञ्चास्य स्मरणं महतां गतेः । सेवेज्यावनतिर्दास्यं सख्यमात्मसमर्पणम् ॥”
[[२००]]
(भा० ११।५३२) “मुखबाहूरुपादेभ्यः” इत्यादि, तथा च महाभारते-
“मातृवत् परिरक्षन्तं सृष्टिसंहारकारकम् । यो नार्च्चयति देवेशं तं विद्याद्ब्रह्म घातकम् ॥ २८१ ॥
श्रीगीतोपनिषत्सु च ( ७१५) -
" न मां दुष्कृतिनो मूढाः प्रपद्यन्ते नराधमाः ।
माययापहृतज्ञाना आसुरं भावमाश्रिताः ॥ २८२ ॥ इति ।
टीका - अस्य श्रीकृष्णस्य श्रवणादयोनव । इज्य - अच्च॑नम् ।
“नृणामयं परोधर्मः सर्वेषां समुदाहृतः ।
त्रिंशत् लक्षणवान् राजन् सर्वात्मा ये न तुष्यति ॥ १२ ॥
टीका- एवं त्रिशल्लक्षणवान् ॥
f
हे राजन् ! साधु वृन्द के एकमात्र आश्रय श्रीकृष्ण श्रवण, कीर्तन, स्मरण, सेवा, अर्च्चन, नमस्कार, दास्य, सौख्य, एवं आत्म निवेदन इस नवधा भक्ति के मध्य में किसी एक भक्तयङ्ग का पालन मानवमात्र को अवश्य करना होगा । सत्य दया प्रभृति ३० लक्षण धर्म प्रति पालन करने पर सर्वात्मा भगवान् सन्तुष्ट होते हैं । श्रीभगवद् भक्ति न करने से सर्व वर्णों एवं सर्व आश्रमी के पक्ष में जो प्रत्यवाय होता है-उस का वर्णन भा० ११।५।२ में इस प्रकार है-
for
“मुखबाहूरुपादेभ्यः पुरुषस्याश्रमैः सह
चत्वारो जज्ञिरे वर्णा गुणैर्वर्णादयः पृथक् ।
य एषां पुरुषं साक्षादात्मप्रभवमीश्वरम् ।
..
न भजन्त्यव जानन्ति स्थानाद् भ्रष्टाः पतन्त्यध. ॥ "
टीका - स्व जनकस्य गुरोर्भगवतोऽनादराद् गुरु द्रोहेण दुर्गतयान्तीति वक्तुं भगवतः सकाशाद्- वर्णाश्रमाणामुत्पत्तिमाह- मुखेति । गुणैः सत्वेन विप्राः। सत्व रजोभ्यां क्षत्रियः । रजस्तमोभ्यां वैश्यः, तमसा शूद्र इति । एषां मध्ये ये अज्ञात्वा न भजन्ति ये च ज्ञात्वापि अव जानन्ति । आत्मनः प्रभवो जन्म यस्यात् तम् । तदभजने कृतघ्नतामप्याह ईश्वरमिति । स्थानात् वर्णाश्रमाद् भ्रष्टाः ॥३॥
परम गुरु स्वरूप श्रीभगवान् का भजन न करने से कृतघ्नता दोष से पतित होना पड़ता है । उस प्रकार है महाभारत में उक्त है-
“मातृवत् परिरक्षन्तं सृष्टि संहार कारकम् ।
यो नार्चयति देवेशं तं विद्याद्ब्रह्म घातकम् ॥ २८१ ॥
)3
जो भगवान् ‘मा’ के समान समस्त जीवों की रक्षा सव प्रकार से सतत करते रहते हैं, जो मानव उन सर्वदेवाराध्य सृष्टि संहार कारक श्रीकृष्ण की अर्चना नहीं करते उन को ब्रह्मधाती जानना चाहिये । इत्यादि श्लोकों में श्रीभगवान् में भक्ति हीन जन की निन्दा का प्रसङ्ग उपलब्ध है ।
श्रीभगवद् गीतोपनिषद् के ७११५ में लिखित है-
“न मां दुष्कृतिनो मूढाः प्रपद्यन्ते नराधमाः ।
माययापहृतज्ञाना आसुरं भावमाश्रिताः ॥ २८२॥
टीका - ननु तहि पण्डिता अपि केचित् किमिति त्वां न प्रपद्यन्तो तत्र ये पण्डिता स्तेमां प्रपद्यन्ते एव पण्डित मानिन एव न मां प्रपद्यन्ते इत्याह न मामिति । दुष्कृतिन. दुष्टाश्च ते कृतिनः पण्डिताश्चेति ते
श्रीभक्तिस दर्भः
आग्नेये, विष्णुधम्मं च-
[[२०१]]
“द्विविधो भूतसर्गोऽयं दैव आसुर एव च । विष्णुभक्तिपरो दैव आसुरस्तद्विपर्य्ययः ॥ २८३ ॥ अन्यदप्युदाहृतम् (भा० ७।६।१० ) - “विप्राद्विषड़ गुणयुतादरविन्दनाभ, पादारविन्द विमुखात्’ इति, (नारदीये ) - “श्वपचोऽपि महीपाल” इत्यादि, तथा गारुड़ -
(PP)
[[12]]
कुपण्डिता इत्यर्थः । ते च चतुविधाः । एके मूढाः पशु तुल्याः । कर्मिणः । यदुक्त ं - “नूनं देवेन निहता ये चाच्युत कथा सुधा । हित्वा श्रृण्वन्त्यसद् गाथाः पुरीषमिव विङ्भुजः” इति। मुकुन्द को न सेवेत विना नरेतरमिति च । अपरे नराधमाः किञ्चित् कालं भक्तिमत्वेन प्राप्तनरत्वाः, अप्यन्ते फल प्राप्तौ न साधनोपयोगः, इतिमत्वा स्वेच्छयैव भक्ति त्यागिनः । स्वकतृक भक्ति त्याग लक्षणमेव तेषामधमत्वमिति भावः । अपरे शास्त्राध्ययनाध्यापनादिमत्त्वेऽपि माययापहृत ज्ञानं येषां ते । वैकुण्ठ विराजिनो नारायण मूत्तिरेव सार्वकालिकी न तु कृष्णरामादि मूर्ति मानुषीति मन्यमाना इत्यर्थः । यद्वक्ष्यते–“अवजानन्ति मां मूढ़ा मानुषीं तनुमाश्रितमिति ।’ ते खलु मां प्रपद्यमाना अपि नमां प्रपद्यन्ते इति भावः । अपरे आसुरं भावमाश्रिताः । आसुराः जरासन्धादयः । मद्विग्रहंलक्ष्यीकृत्य शरै विद्धन्ति । तथैव दृश्यत्यादि हेतुमत् कुतकैर्मद् विग्रहं वैकुण्ठस्थमपि खण्डयन्त्येव नतु प्रपद्यन्त इत्यर्थः ॥१५॥
हे अर्जुन ! आसुरिक भावापरा, माया द्वारा आपहत विवेक, दुष्कर्मनिरत मूढ़ नराधमगण मेरे चरणों में शरणागत नहीं होते हैं । इस श्लोक में भगवद् भजन होन व्यक्ति की निन्दा का वर्णन है, अग्नि पुराण एवं विष्णु धर्म में उक्त है-
“द्विविधो भूतसर्गोऽयं दैव आसुर एव च ।
विष्णुभक्तिपरो दैव आसु रस्तद्विपर्य्ययः ॥ २८३ ॥
दैव एवं आसुर भेद से भूतसर्ग द्विविध हैं, उस के मध्य में विष्णु भक्तिनिष्ठ देव है, एवं विष्णु भक्ति विहीन आसुर है । अन्य उद हरण भा० ७६१० में है ।
“विप्राद्विषड़, गुण युतादरविन्द नाभ पादार विन्दविमुखात् श्वपचं वरिष्ठम् ।
मन्ये तर्पार्पित मनो वचने हितार्थ प्राणं पुना’त सकुलं न तु भूरिमानः ॥”
टीका- एवं भक्तचंव केवलया हरेस्तोषः सम्भवतोत्युक्तम् । इदानीं भक्त विना नान्यत् किञ्चित् तोष हेतु रित्याह । विप्रादिति । पूर्वोक्ता धनादयो ये द्विषट् द्वादश गुणा स्तंर्युक्ताद्विप्रादपि श्वपचं वरिष्ठ मन्ये । यद्वा सनत् सुजातोक्ता, द्वादश धर्मादयो गुणा द्रष्टव्याः । तदुक्तं महाभारते - धर्मश्च सत्यश्च दम स्तपश्च मात्सय्यं ही स्तितिक्षानसूया । यज्ञश्च दानञ्च धृतिः श्रुतञ्च व्रतानि वै द्वादश ब्राह्मणस्य इति । यद्वा, - शमो दमस्तपः शौचं क्षान्त्याज्र्ज्जव विरक्तताः । मौन विज्ञान सन्तोषाः सत्यास्तिक्ये द्विषड़ गुणा इति । कथम्भूतात् विप्रात् ? अरविन्दनाभस्य पादारविन्द विमुखात् । कथम्भूतं श्वपचम् ? तस्मिन्नरविन्द नाभेऽपिता मन आदयो येन तम् । ईहितं कर्म । वरिष्ठत्वे हेतुः स एवम्भूतः श्वपचः सर्वकुलं पुनाति । भूरिम्र्मानो गर्वोयस्य सतु विप्रः आत्मादि न पुनाति कुतः कुलम्, यतो भक्ति हीनस्यै ते गुणा गर्वायंव भवन्ति न तु शुद्धये, अतो हीन इति भावः ।
भक्त शिरोमणि प्रह्लाद निज प्रभु श्रीनृसिंह को कहे थे- हे प्रभो ! भगवत् चरणारविन्द में भक्ति हीन, अथच धर्म, सत्य, दम, तपस्या, अमात्सर्य्य, तितिक्षा, अनसूया, यज्ञ, दान, धृति, अध्ययन, व्रत- इन द्वादश गुणयुक्त ब्राह्मण से भी भगवच्चरणों में जिसने मन, वचन, चेष्टा, अर्थ एवं प्राण समर्पण किया है, उस श्वपच को मैं श्रेष्ठ मानता हूँ । कारण यह भक्तिमान् श्वपच निज वंश को पवित्र करता है, किन्त
[[२०२]]
“अन्तं गतोऽपि वेदानां सर्व्वशास्त्रार्थं वेद्यपि यो न सर्व्वेश्वरे भक्तस्तं विद्यात् पुरुषाधमम् ॥ " २८४ ॥ वृहन्नारदीये च-
“हरिपूजा - विहीनाश्च वेदविद्वेषिणस्तथा । द्विजगोद्वेषिणश्चापि राक्षसाः परिकीर्तिताः ॥ २८५॥ अपरञ्चाह (भा० १०।२।३२)
(११) “येऽन्येऽरविन्दाक्ष विमुक्तमानिन, स्त्वय्यस्तभावादविशुद्धबुद्धयः ।
आरुह्य कृच्छ्रेण परं पदं ततः, पतन्त्यधोऽनादृतयुष्मदङ्घ्रयः ॥ २८६॥ इति । प्रथमतस्तावत् त्वय्यस्तभावादविद्यमानभक्तित्वादविशुद्धबुद्धयः, (भा० ११।१४१२२) — भगवान् में भक्ति हीन द्वादश गुणयुक्त ब्राह्मण, भक्ति हीनता दोष से घोरतर अभिमानी होता है, अत वह आत्म शोधन ही नहीं कर सकता है, कुल को पवित्र करना तो दूर है। इस श्लोक के द्वारा भगवान् में भक्ति होन व्यक्ति की निन्दा की गई है । नारदीय पुराण में भी “श्वपचोऽपि महीपाल” इत्यादि श्लोकों के द्वारा अभक्त की निन्दा की गई है। गरुड़ पुराण में भी उस प्रकार अभक्त की निन्दा का वर्णन है-
“अन्तं गतोऽपि वेदानां सव्र्व्वशास्त्रार्थवेद्यपि ।
यो न सर्व्वेश्वरे भक्तस्तं विद्यात् पुरुषाधमम् ॥ २८४॥
समस्त वेदों में निष्णात होकर भी एवं सर्वशास्त्रार्थाभिज्ञ होकर भी जो मानव सर्वेश्वर
भक्ति नहीं करते हैं, उनको पुरुषाधम जानना होगा ।
वृहन्नारदीय पुराण में भी अभक्त निन्दा का वर्णन है-
“हरिपूजा-विहीनाश्च वेदविद्वेषिणस्तथा ।
द्विज गोद्वेषिणश्चापि रक्षसाः परिकीत्तिताः ॥ २८५ ॥ इति
भगवान् में
जो लोक, हरि पूजाविहीन, एवं वेदविद्वेषी, तथा गो ब्राह्मण द्वेष कारी हैं, वे सब राक्षस संज्ञा से आनहित होते हैं । श्रीमद् भागवत १०।२।३२ गर्भस्तुति प्रसङ्ग में भी अभक्त की निन्दा की गई है ।
(१११) “येऽन्येऽरविन्दाक्ष विमुक्तमानिन, स्त्वय्यस्तभावादः शुद्धबुद्धयः ।
आरुह्य कृच्छ्रेण परं पदं ततः पतन्त्यधोऽनादृतयुष्मदयः ॥ २८६ ॥
टीका - ननु विवेकिनां किं मद् भजनेन मुक्ता एव हि ते तत्राहुः, -येऽन्य इति । विमुक्तमानिनो
। विमुक्ता वयमिति मन्यमानाः । त्वयि अस्तो निरस्तोत एवासन् यो भावस्तस्मात् भक्तेरभावादित्यर्थः, न विशुद्धा बुद्धिर्येषां ते तथा । यद्वा त्वयि अस्तभा, इतिच्छेदः । अस्तमतयो वादेष्वेव विशुद्ध बुद्धयः । कृच्छ्रण बहु जन्म तपसा परं पदं मोक्ष सनिहितं सत् कुलतपः श्रुतादि । पतन्ति विघ्नैरभिभूयन्ते । न आदृतौ युष्मदङ्घ्री यस्ते ॥
हे कमल लोचन ! भक्तभिन्न जो लोक अपने को स्थूल सूक्ष्म देह बन्धन से मुक्त मानते हैं, उन लोकों की बुद्धि शुद्धि ही नहीं हुई है, कारण, वे लोक आप के प्रति भक्ति न करके केवल इस जगत् के एवं पर जगत् के सुख भोग के प्रति सतृष्ण होकर रहते हैं । कारण, आप के प्रति भक्ति न करने से मनोगत स्थूल सूक्ष्म विषय भोग वासना की निवृत्ति किसी उपाय से भी नहीं होती है। अथच ऐहिक - पाल लौकिक सुख भोग में वितृष्ण न होने पर ब्रह्म जिज्ञासा में अधिकार ही नहीं होता है, वे सब अभिमानी व्यक्तिगण आप के चरणों में एवं आपके भक्त वृन्दों के चरणों भक्ति होन होने के कारण उक्त अनादर दोष दुष्ट होते हैं, तज्जन्य क्लेशसाध्य श्रुतादि सम्पन्न ब्राह्मणादि कुल में जन्म ग्रहण करके भी अधः पतित होते हैं ।
श्रीभक्तिसन्दभः
“धर्म्मः सत्य-दयोपेतो विद्या वा तपसान्विता ।
मद्भक्तयापेतमात्मानं न सम्यक् प्रपुनाति हि ॥ २८७॥
[[२०३]]
इत्याद्य क्तः, तथापि ज्ञानमार्गमाश्रित्य विमुक्तमानिनो देहद्वयातिरिक्तत्वेनात्मानं भावयन्तः, ततः ( गी० १२।५) ‘क्लेशोऽधिकतर स्तेषामव्यक्तासक्तः चेतसाम्” इत्याद्य क्तः, कृच्छ्र ेण परं पदं जीवन्मुक्तिरूप-मारुह्य प्राप्यापि त्तोऽधः पतन्ति भ्रश्यन्ति । क देत्यपेक्षायाम हुः– अनावृतेति ।
कारण, प्रथमतः ही भगवद् भक्ति शून्यता दोष होता है, उक्त दोष से ही ज्ञानी वृन्द अशुद्ध चित्ता होते हैं, अर्थात् निपुणता से ऐहिक भोग विलास में रत हो जाते हैं। कारण भ० ११।१४।२२ में उक्त है- “धर्मः सत्य-दयोपेतो विद्या वा तपसान्विता । मद्भक्तचापेतमात्मानं न सम्यक् प्रपुनाति हि ॥”
टीका भक्तयभावेऽन्यत् साधनं व्यर्थमित्याह - धर्म इति द्वाभ्याम् ॥
१९४ २८७
- PUS
क्रमसन्दर्भ - “धर्मः सत्यदयोपेतः” इत्याद्यन्तं तदीयमन्तः संस्करणं, प्रायः साधन भक्ति महिमा परमेव । तत्र ‘बाध्यमानोऽपि” इति गद्यम् साध्य भक्तौ जतायां बाध्यमानत्वायोगात् भ० १०१८७१३५ " दधति सकृन्मनस्त्वयि” इत्युक्तेः, विषयाविष्टचित्तानां विष्ण्वावेशः सुदूरतः । वारुणीदिग् गतं वस्तु व्रजन्नन्द्रों किमाप्नुयात् । इति विष्णु पुराणाच्च – तन्म हिम - ‘साधनभक्त महिम’ परत्वेन गम्यते ॥’’ अत्रैव तावद् वक्ष्यते–कथं विना रोमहर्षं द्रदता चेतसाविना । विनानन्दाश्रुकलया शुद्धेचद्भक्तचा : विनाशयः ॥”
टीका- रोमहर्षादिकं विना कथं भक्ति र्गम्यते भक्तद्या विना च कथमाशयः शुध्येदिति ॥
श्रीकृष्ण, उद्धव को कहे थे - सत्य एवं दयायुक्त धर्म, तपस्या युक्त विद्या प्रभृति, मदीय भक्तिः विमुख चित्त को सम्यक् शुद्ध करने में असमर्थ हैं । इस में सन्देह नहीं है । भक्ति हीन ज्ञानी का चित्त ऐहिक एवं पारत्रिक सुख भोग में वितृष्ण होना असम्भव है, किन्तु इस अवस्था में भी जीव एवं ईश्वर की अभेद भावना करते करते स्थूल सूक्ष्म देह से ज्ञानी अपने को अतिरिक्त मानते हैं । उस के बाद - गीता में ( १२.५ ) कथित है -
“क्लेशोऽधिकतरस्तेषामव्यक्तासक्तचेतसाम् । अव्यक्ताहि गति दुःखं देहवद्भिरवाप्यते ॥”
टीका - तह केनांशे तेषामपकर्ष स्तत्राह क्लेश इति । न केनापि व्यज्यते इत्यक्तं, ब्रह्म, तत्रैवासक्त चेतसां तदेवानुबुभूषणां तेषां तत् प्राप्तौ क्लेशोऽधिकतरः । हि यस्मात् अव्यक्तः गतिः, केनापि प्रकारेण व्यक्ति भवति सा गति देहवद्भिर्जीवं दुःखं यथा भवत्येवं अवाप्यते । तथाहि, इन्द्रियाणां शब्दादि ज्ञान विशेष एव शक्तिः, नतु विशेषेतर ज्ञाने इति । अतः, इन्द्रिय निरोधः, तेषां निर्विशेष ज्ञान मिच्छतां अवश्य कर्त्तव्य एव । इन्द्रियाणां निरोधस्तु स्रोतस्वतीनामिव निरोध दुष्कर एव । यदुक्तं सनत् कुमारेण, – ‘यत्पाद पङ्कज पलाश विलास भक्तया, कर्माशयं ग्रथित मुद्दग्रथयन्ति सन्तः । तद्वन्नरिक्त मतयो यतयो निरुद्ध स्त्रोतोगणास्तमरणं भजवासुदेवम् ॥ क्लेशो महानिह भवार्णवमप्लवेशं षड् वर्गनक्रम सुखेन तितीर्षयन्ति । तत् त्वं हर्रभंगवतो भजनीयमङ्घ्र कृत्वड़ पं व्यसन मुत्तर दुस्तरार्णम् ॥ इति तावता क्लेशेनापि सागति र्यद्यवाप्यते तदपि भक्तिमिश्रणैव । भगवति भक्ति विना केवल ब्रह्मोपासकानान्तु केवल क्लेश एव लाभो नतु ब्रह्मप्राप्तिः । यदुक्तं ब्रह्मणा तेषामसौ क्लेशल एव शिष्यते नान्यत् यथा स्थूलतुषावधातिनाम् । इति ।
[[1]]
[[२०४]]
यदीति शेषः, तेषां भक्तिप्रभावस्याननुवृत्तेरबुद्धिपूर्व्वकस्य त्वदनादरस्य निवर्त्तकाभावात्, तथापि दग्धानामपि पापकर्मणां महाशक्ति श्रीभगवत्पादपद्यावज्ञया पुनविरोहात् । तथा च ‘वासना’ - भाष्योत्थापितं भगवत्परिशिष्टवचनम्-
“जीवन्मुक्ता अपि पुनर्बन्धनं यान्ति कर्म्मभिः । यद्यचिन्त्य महाशक्तौ भगवत्यपराधिनः ॥ २८८ ॥ अतएव तत्र व—
p
“जीवन्मुक्ताः प्रपद्यन्ते क्वचित् संसारवासनाम् । योगिनो वै न लिप्यन्ते कर्म्मभिर्भगवत्पराः ॥२८॥ तथा तत्र रथयात्रा-प्रसङ्गे विष्णु भक्तिचन्दोदयादि धृतं पुराणान्तरवचनम् -
।
“नानुव्रजति यो मोहाद्व्रजन्तं परमेश्वरम् । ज्ञानाग्निदग्धव म्र्मापि स भवेद्ब्रह्मराक्षसः ॥” २६०॥
एवमेवोक्तम् (भा० ३।६१४) –“योजनादृतो नरकभाग भरतप्रसङ्गः” इति । अत एवोप- दिष्टम् (भा० ११।१६१५)
हे अर्जुन ! जिन के चित्त, निविशेष ब्रह्म स्वरूप में आसक्त है, उनको अधिकतर क्लेश प्राप्त करना पड़ता है, श्रीभगवद् गोता में इस प्रकार उल्लेख होने के कारण, ज्ञानि वृन्द प्रचुर क्लेश स्वीकार कर जीवन्मुक्ति अवस्था में उपनीत होकर भी उस अवस्था से अधः पतित होते हैं, अर्थात् भ्रष्ट होते हैं । कब इस प्रकार भ्रष्ट होने का अवसर आता है ? उत्तर में कहते हैं- जिस समय ज्ञानि गुण, भक्त एवं भगवान् का अनादर करते हैं—कारण भगवदनादर कारी ज्ञानि गण के सम्बन्ध में भगवत् कृष्ण शक्ति का आविर्भाव नहीं होता है । यह तो रही बुद्धि पूर्वक भगवदनादर का सुस्पष्ट फल । अबुद्धि पूर्वक अनादर करने से देहद्वय की आसक्ति की निवृत्ति नहीं होती है। यद्यपि ज्ञानि वृन्द के पाप समूह भस्मीभूत होते हैं, तथापि महाशक्ति युक्त श्रीभगवान् के चरण कमल युगल की अवज्ञा करने के कारण पुनर्वार ज्ञानिगण के हृदय में भोगवासना का उद्गम होता है । उस विषय में वासना भाष्योद्धृत भगवत् परिशिष्ट का वचन इस प्रकार है-
“जीवन्मुक्ता अपि पुनर्बन्धनं यान्ति कर्म्मभिः ।
“जीवन्मुक्ता
यद्यचिन्त्य महाशक्तौ भगवत्यपराधिनः ॥ " २८८ ॥
जीवन्मुक्त महापुरुष वृन्द भी यदि अचिन्त्य महाशक्ति सम्पन्न भगवान् के निकट अपराधी होते हैं तो वे सब, कर्मरराशि के द्वारा पुनर्वार बन्धन दशा को प्राप्त करते हैं । अतएव उक्त वासना भाष्य में ही लिखित है-
किक
“जीवन्मुक्ताः प्रपद्यन्ते क्वचित् संसार वासनाम् ।
योगिनो वै न लिप्यन्ते कर्मभिर्भगवत् पराः ॥ २८६॥
जीवन्मुक्त महात्मा गण भी संसार वासना को प्राप्त करते हैं, किन्तु भगवत् परायण योगिगण कभी भी कर्म के द्वारा लिप्त नहीं होते हैं । उस प्रकार विष्णु भक्ति चन्द्रोदय ग्रन्थ के रथयात्रा प्रसङ्ग में उद्धृत पुराणान्तर वचन है-
नानुव्रजन्ति यो मोहाद्व्रजन्तं परमेश्वरम् ।
ज्ञानाग्निदग्धकर्मापि स भवेद्ब्रह्मराक्षसः ॥ " २६०॥
जो मानव, अज्ञान वशतः रथारोहण करके यात्रा कारी श्रीभगवान् के पश्चात् गमन नहीं करते हैं,
[[२०५]]
“तस्माज्ज्ञानेन सहितं ज्ञात्वा स्वात्मानमुद्धव
ज्ञानविज्ञानसम्पन्नो भज मां भक्तिभावितः ॥ " २६१ ॥ इति
तस्मात् सुतरामेव सर्वेषां श्रीहरिभक्तिनित्येत्यायातम् ॥ देवाः श्रीभगवन्तम् ॥