१०८

१८६ १०८

तदभक्तमात्रानादरेणाह (भा० ३।१५।२४)

(१०८) “येऽभ्यिथतामपि च नो नृर्गांत प्रपन्ना, ज्ञानञ्च तत्त्वविषयं सहधर्म्म यत्र ।

[[१६१]]

नाराधनं भगवतो वितरन्त्यमुप्य, सम्मोहिता वितत्या वत माझ्या ते ॥ २६८ ॥ यत्र यस्यां भगवद्धर्म्मपर्यन्तो धम्र्मो भवति, भगवत् पर्यन्तस्य तत्त्वस्य ज्ञानञ्च भवतीत्यर्थः, तां प्राप्ता अपि सर्व्वेषां धर्माणां ज्ञानानाञ्च मूलं ये भगवत आराधनं न वितरन्ति न कुर्व्वन्ति, ते सम्मोहिताः, तदुक्तम् (भा० २३३२० ) - “विले वतोस्क्रमविक्रमान् ये” इत्यादि, तथा च ब्रह्मवैवर्त्त-

नहीं होती है ।

अक्रूर श्रीभगवान् को कहे थे ॥ १०७ ॥

१८७ १०८

भा० ३।१५।२४ में श्रीब्रह्मा देव गण के निकट में श्रीभगवान् अभक्त वृन्द का अनादर वर्णन के द्वारा भी भगवद् भक्ति का अभिधेयत्व स्थापन किये हैं, अर्थात् भक्ति का अवश्य कर्त्तव्यत्वस्थापन

किये हैं ।

(१०८) “येऽभ्यिथतामपि च नो नृगतिं प्रपन्ना ज्ञानञ्च तत्त्वविषयं सहधर्म्म यत्र ।

नाराधनं भगवतो वितरन्त्यमुष्य, सम्मोहिता वितत्या दत मायया ते ॥ " २६८ ॥ टीका - प्रसङ्गात् ताननुशोचन्ति नोऽस्माभि ब्रह्मादिभि रयथितां नृर्गात मनुष्य जातिं प्रपन्नाः प्राप्ताः सन्तोऽपि हरेराराधनं न कुर्वन्ति, कीदृशीं नृगतिम् ? यत्र यस्यां धर्म सहितं तत्त्व ज्ञानं भवति, तदुभय साधकत्वात् तस्याः । तेऽमुष्य भगवतो विस्तृतया मायया ननु सम्मोहिताः । वतेति खेदे । यदि वा एवं सम्बन्धः - न केवलं त एव न व्रजन्ति किन्तु ये भगवदाराधनं न कुर्वन्ति तेऽपि तेषां माया विमोहितत्वादिति ।

जिन्होंने हम सब के अभीप्सित मनुष्य देह प्राप्त किया है, अथच श्रीभगवदाराधना नहीं किया है, वे सब निश्चय ही भगवदीय सुविस्तृत माया के द्वारा विमोहित हैं। उन सब भगवद् भजन कारी मनुष्य वृन्द के निमित्त हम सब का हृदय शोकाभिभूत हो जाता है । वारण, मनुष्य जन्म ही धर्म के सहित तत्त्व ज्ञान का साधक है ।

अर्थात् जिस मनुष्य जाति में जन्म ग्रहण करने से भगवद् धर्म पर्य्यन्त धर्मानुष्ठान किया जा सकता है । एवं भगवत् पर्यन्त तत्त्व ज्ञान लाभ भी होता है । उस मनुष्य जाति में जन्म ग्रहण करके भी जो लोक समस्त धर्मानुष्ठान के एवं समस्त ज्ञान लाभ के मूल स्वरूप भगवान् की आराधना नहीं करते हैं, उन सब अभक्त वृन्द की दुर्दशा को देखकर हमारे हृदय दुःख से भर जाते हैं । भा० २।३।२० में श्रीशौनक कहे हैं-

“विलेवतोरुक्रम विक्रमान् ये न शृण्वतः कर्णपुटे नरस्य ।

जिह्वासती दादुदुरिकेव सूत न चोपगायत्युरुगाय गाथाः ॥ "

टीका-तस्याङ्गानि च निष्फलानीत्याह-विले, इति पश्चभिः । वत इति खेदे । नृ शृण्वतः, अशृण्वतः, नरस्य ये कर्णपुटे ते विले, वृथारन्ध्र े न चेदुपगायति, तस्य जिह्वा असती दुष्टा, दर्द, रोभेकः, तदीया जिह्वव ।

जिस मानव के कर्णरन्ध्र द्वय भगवान् के प्रभावमय चरित्र श्रवण नहीं करते हैं, वह कर्णद्वय गर्त्त तुल्य हैं, जिस की जिह्वा श्रीभगवद् गुण गाथा का गान नहीं करती है, वह जिह्वा भेक जिह्वा के सदृश है । इत्यादि वाक्य के द्वारा भगवद् अभजन कारी की निन्दा बहुल भाव से हुई है। ब्रह्म वैवर्त पुराण में भी लिखित है-

[[१६२]]

श्रीभक्ति सन्दर्भः “प्रापि दुर्लभतरं मानुष्यं विबुधेप्सितम । यैराश्रितो न गोविन्दस्तैरात्मा वश्विनश्चिरम् ॥ २६६ ॥ अशीतिश्चतुरश्चैव लक्षांस्तान् जीवजातिषु भ्रमद्भिः पुरुषः प्राप्य मानुष्यं जन्म पर्य्ययात् ॥ १७० ॥ तदध्यफलतां जातं तेषामात्माभिमानिनाम् वराणामनाश्रित्य गोविन्द चरणद्वयम् ॥ २७१ ॥ इति ॥ श्रीब्रह्मा देवान् ॥