१०४

१७८ १०४

अथ ज्ञानानादरेणाप्युदाह्रियते । तत्र तस्य कृच्छ्रसाध्यत्वेनानादरो दर्शित एव भक्ति हीन जनगण, केवल मात्र प्राणायाम प्रभृति साधन के द्वारा निज निज मन को संयत करते रहते हैं ? वासना क्षीण न होने के कारण, उनके मन विषय में धावित होते रहते हैं । श्लोकस्थ उत्थित पद का अर्थ विषयके प्रति धावित होना है ।

१७९ १०३

भा० १।६।३६ में उक्त है-

श्रीभगवान् श्रीमुचुकुन्द के प्रति कहे थे ॥ १०२ ॥

(१०३) “यमादिभिर्योगपथैः कामलोभहतो महुः ।

मुकुन्दसेवया यद्वत्तथाद्धात्मा न शाम्यति ॥ १६८ ॥

टीका- एतदेवेत्युक्तमवधारणमनुभवेन द्रयति । यमादिभिस्तथा न शाम्यति, यथा मुकुन्द सेवया अद्धा साक्षात् आत्मा मनः शाम्यति । कथञ्चिन्मुकुन्द सेवा मात्रेण शाम्यति कि पुनस्तद् गुणवर्णनेति भावः । देवषि नारद भी वेद व्यास के निकट उस प्रकार ही कहे हैं-हे महर्षे ! अनुक्षण काम क्रोध लोभ प्रभृति षड् रिपु कर्त्तृक अभिभूत आत्मा, श्रीमुकुन्द की सेवा के द्वारा जिस प्रकार साक्षात् रूप से शान्ति लाभ करता है, यम नियम प्रभृति योग साधन के द्वारा उस प्रकार शान्ति लाभ नहीं कर सकता है । तज्जन्य ही श्रीभगवान् निज प्रियभक्त श्रीउद्धव के निकट कहे थे । भा० ११।१४ २०

“न साधयति मां योगो न साङ्ख्य धर्म उद्धव ।

न स्वाध्यायस्पतस्त्यागो यथा भक्ति र्मभोजिता ॥

टीका-अत एवम्भूतं श्रेयोनान्यदस्तीत्याह न साधयतीतिद्वाभ्याम् ।

परम शक्तिमती मद्विषयिणी विशुद्धा भक्ति व्यतीत–योग, साङ्खच धर्म, वेदाध्ययन तपस्या एवं वैराग्य प्रभृति साधन समूह मुझ को सन्तुष्ट नहीं कर सकते हैं। यह ही पूर्वोक्त प्रतिज्ञा वाषय की तात्पर्य व्याख्या है ।

श्रीनारण श्री वेदव्यास को कहे थे ॥१०३॥

१८० १०४

सम्प्रति ज्ञान साधन को अनादर करके भक्ति का अभिधेयत्व का निर्धारण कर रहे हैं ।– तद्विषय में प्रथमतः यह प्रतिपन्न हुआ है कि–ज्ञान साधन, अतीव कष्ट साध्य होने के कारण, उसका आदर कोई नहीं करते हैं। इस विषय में भा० ३।५।४५-४६ श्लोकद्वय को उदाहरण रूप में प्रस्तुत करते हैं-

FER

“तान् वं ह्यसद् वृत्तिभिरक्षिभिर्ये पराहृतान्तर्मनसः परेशः । अथोनपश्यन्त्युरुगाय नूनं ये ते पदन्यास विलास लक्ष्म्याः ॥४५॥ पानेन ते देव कथासुधायाः प्रवृद्धभक्तया विशदाशया ये ।

वैराग्य सारं प्रतिलभ्य बोधं यथाञ्जसान्वीयुरकुष्ठधिष्टायम् ॥ ०६ ॥

टीका- ननुयदि हृदिस्थत्यापि पदाब्जं केषाञ्चित् सुदुरं तहि अन्येषामपि तथैवस्यात्, अविशेषादि – त्याशक्तयाहुः । तानिति । असद्वृत्तिभिर्वहिर्मुखैः अक्षिभिरिन्द्रियैः पराहृतं दूरमपहृतं अन्तस्थं मनोयेषां ते,

[[१५१]]

(भा० ३।५।४५-४६) “पानेन ते देव कथासुधायाः” इत्यादिभ्याम् । तथोक्तं श्रीकुमारोपदेशे ( भा० ४।२२।४० ) “कृच्छ्रो महान्” इत्यादि, श्रीगीतासु च (१२।१-५) “अज्जुन उवाच-

एवं सततयुक्ता ये भक्तास्तां पर्युपासते ।

ये चाप्यक्षरमव्यक्तं तेषां के योगवित्तमाः ॥ १६६ ॥

अथो अतएव ते नूनं तान् न पश्यन्ति । वे प्रसिद्धम् । कुत, पुनस्तेषां तत्सङ्गः स्यात् । कानू ? ते तव पदन्यासोगमनं, तस्य विलासो विभ्रमस्तस्य लक्ष्मीः शोभा तस्या ये । तल्लीलाकथनादिभिः शोभमानांस्त्वद् भक्तानित्यर्थः । पथ इति लक्ष्म्या इति च पाठे त्वत् पदन्यास विलासो लक्ष्यो येषाम् तान् पथः तन्मार्गभूतान् सतः, मार्गान् वा श्रवणादीन् न पश्यन्तीत्यर्थः । यद्वा ये एवम्भूता भागवतास्ते तानुन्मत्तान् नूनं नैव पश्यन्तीत्यन्वयः । सत्सङ्गा भावेन ह रकथा श्रवणाभावात् । हृदिस्थितमपि तेषां सुदुरमिति भावः । ४५॥

एतदेव स्फुटयन्ति पानेनेति द्वाभ्याम् । वैराग्यंसारो बलं यस्य तं लब्ध्वा अन्बीयुः प्राप्नुयुः । अकुष्ठ- धिष्ण वैकुण्ठलोकम् ॥४६॥

I

श्रीभगवान् की कथा सुधा का पान करते करते पवित्र भक्ति लाभ करके जो लोक पवित्र चित्त के हुए है, वे सब वैराग्य सार रूप ज्ञान लाभ करके अति अनायास श्रीवैकुण्ठ लोक को प्राप्त करते हैं । और जो लोक मनःस्थैर्य्यरूप योगानुष्ठान के द्वारा परम बलवती प्रकृति को पराजित करके परमात्म स्वरूप को प्राप्त करने की चेष्ठा करते हैं, उनको केवल परिश्रम फल ही मिलता है । श्रीभगवत् सेवा रूपा भक्ति में उस प्रकार परिश्रम लाभ नहीं होता है । श्रीसनत् कुमार श्रीपथुमहाशय के निकट उपदेश प्रदान प्रसङ्ग कहे थे - भा० ४।२२।४०

“कृच्छ्रो महानिह भवार्णवमप्लवेशं षड् वर्गनक्रमसुखेन तितीरषन्ति ।

तत् त्वं हरेभंगवतो भजनीयमघ्र कृत्वोड़ पं व्यसनमुत्तर दुस्तरार्णम् ॥”

टीका - ननु ब्रह्मविदाप्नोति परमिति श्रुतेः, षथं यतयोनोद्ग्रयन्तीत्युच्यते ? तत्राह कृच्छ्र इति । अप्लवेशां-न प्लव स्तरणे हेतुः, ईट् ईशो येषां तेषां महान् इह तरणे कृच्छ्रः क्लेशः । ते हि असुखेन योगादिना इन्द्रिय षड़ वर्ग ग्राहं भवार्णवं तितीर्षन्ति । तत् तस्मात् उड़ पं प्लवम् । दुस्तरार्णवमित्यर्थः । अर्ण शब्दे ‘व’ काराभाव आर्षः । यद्वा दुस्तरोदक रूपं व्यसनमित्यर्थः ॥ ४० ॥

हे महाराज ! यदि कहे कि - यति समूह ब्रह्मविद्या द्वारा कर्म ग्रन्थि भेदन करने में सक्षम होते हैं । कारण, श्रुति में उक्त है - “ब्रह्मविदाप्नोति पर” अथापि वे सब सुख पूर्वक संसार उत्तीर्ण होने में सक्षम नहीं होता हैं । कारण, जो सब यतिवर्ग, भवसमुद्र उत्तारण के निमित्त एकमात्र उपाय स्वरूप श्रीभगवान् के श्रीचरण युगल को अबलम्बन नहीं करते हैं, उनको अतिशय क्लेश प्राप्त करना पड़ता है । कारण, भवसमुद्र में काम क्रोधादि षट् नक्र सर्वदा विद्यमान हैं। तज्जन्य यह अतीव भीषण है । श्रीभगवान् में भक्ति हीन यतिगण योगादि साधन के द्वारा अत्यन्त दुःख से एवम्भूत समुद्र उत्तोरण को इच्छा मात्र ही करते रहते हैं । किन्तु कभी उत्तीर्ण होने में समर्थ नहीं होते हैं । अतएव हे नृप ! भजनीय श्रीभगवान् के जो श्रीचरण युगल हैं, उनको प्लवरूप में ग्रहण कर तुम, यह भव समुद्र पूर्वक उत्तीर्ण हो जाओ । भक्ति व्यतीत अन्यसाधनसमूह केवल दुःखमय है, इसका कथन प्रस्तुत श्लोक में हुआ है ।

श्रीगीता शास्त्र के द्वादशाध्याय के प्रथम पाँच श्लोक में उक्त प्रसङ्ग का वर्णन हुआ है-अर्जुन उवाच-

एवं सततयुक्ता ये भक्तास्त्वां पर्युपासते ।

ये चाप्यक्षरमव्यक्तं तेषां के योगवित्तमाः ॥ १६६॥

[[१५२]]

श्रीभगवानुवाच-

मय्यावेश्य मनो ये माँ नित्ययुक्ता उपासते । श्रद्धया परयोपेतास्ते मे युक्ततमा मताः ॥ २००॥ ये त्वक्षरमनिद्देश्यमव्यक्तं पर्युपासते । सर्वत्रगमचिन्त्यश्च कूटस्थमचलं ध्रुवम् ॥ २०१ ॥ संनियम्येन्द्रियग्रामं सर्वत्र समबुद्धयः ।

प्राप्नुवन्ति मामेव सर्वभूतहिते रताः ॥ २०२॥

श्रीभक्तिसन्दर्भ

Bpp

क्लेशोऽधिकतरस्तेषामव्यक्तासक्तचेतसाम् ।

अव्यक्ताहि गतिदुःखं देहवद्भिरवाप्यते ॥ २०३॥ इति

भक्तिमार्गे तु श्रमो न स्यात्, तद्वशीकारितारूपं फलचा पूर्वमित्याह (भा० १०३१४१३) -

श्रीभगवानुवाच-

FTER WEPT

मय्यावेश्य मनो ये मां नित्ययुक्ता उपासते । श्रद्धया परयोपेतास्त मे युक्ततमा मताः ॥ २००॥ ये त्वक्षरमनिद्दश्यमव्यक्तं पर्युपासते । सर्वत्रगमचिन्त्यञ्च कूटस्थमचलं ध्रुवम् ॥ २०१ ॥ संनियम्येन्द्रियग्रागं सर्वत्र समबुद्धयः ।

ते प्राप्नुवन्ति मामेव सर्वभूतहिते रताः ॥ २०२॥ क्ल ेशोऽधिकत रस्तेषामव्यक्तासक्तचेतसाम् । अव्यक्ता हि गतिदुखं देहवद्भिरवाप्यते ॥ " २०३॥

टीका-द्वादशे सर्वभक्तानां ज्ञानिभ्यः श्रेष्ठयमुच्यते ।

भक्तेष्वपि प्रशस्यन्ते येऽद्व ेषादि गुणान्वितः ॥

भक्ति प्रकरणस्योपक्रमे “योगिनामपि सर्वेषां मद्गतेनान्तरात्मना । श्रद्धावान् भजते यो मां स मेयुक्त तमो मतः ॥” इति

pre prepis

5 भक्त

भक्त : सर्वोत्कर्षो यथाश्रुतः, तथैवोपसंहारेऽपि तस्या एवं सर्वोत्कर्षं श्रोतु कामः वृच्छति । एवं सतत युक्ता, मत्कर्मकृम्मत् परम इति तदुक्त लक्षणा भक्तास्त्वां श्यामसुन्दराकारं ये पर्युपासते ये चाव्यक्त निविशेषं अक्षरं एतद्वैतदक्षरं गागि ब्राह्मणा अभिवदन्त्यस्थूलमनण्व ह्रस्वं इत्यादि श्रुत्युक्त ब्रह्म उपासते । तेषामुभयेषां योगविदां मध्ये के ऽतिशयेन योग विदश्च त्वत् प्राप्तौ श्रेष्ठमुपायं जानन्ति न लभन्ते वा ते योगवित्तया इति वक्तव्ये योगवित्तमा इत्युक्तिर्योगवित्तराणामपि बहूनां मध्ये के योग वित्तमा इत्यर्थं बोधयति ।

अर्जुन बोले- हे कृष्ण तुमने अबतक जो कुछ उपदेश दिया, उस से मैं समझा कि - योगी दो प्रकार हैं, प्रथम योगी वह है, जो अनन्य भक्ति के द्वारा निर्मलान्तः करण से तुम्हारी उपासना करता है, द्वितीय वह है- जो अव्यक्त, अक्षर स्वरूप में आध्यात्मिक योगावलम्बन से में मन धारण करता है । इन दोनों के मध्य में श्रेष्ठ योगी कौन है ? उत्तर में श्रीभगवान् बोले-

टीका - “तत्र मद् भक्ताः श्रेष्ठा इत्याह, मयि श्यामसुन्दराकारे मन आवेश्य आविष्टं कृत्वा नित्ययुक्ता मनित्य योगकाङ्क्षिणः परया गुणातीतया श्रद्धया । यदुक्तं सात्त्विक्याध्यात्मिकोश्रद्धा कर्म श्रद्धातु राजसी ।

118390 T

'

[[१५३]]

(१०४) “ज्ञाने प्रयासमुदपास्य नमन्त एव

जीवन्ति सन्मुखरितां भवदीय- वार्त्ताम् ।

तामस्यधर्मे या श्रद्धा मत्सेवायान्तु निर्गुणा इति ते मे मदीया अनन्य भक्ता युक्ततमा योग वित्तमा इत्यर्थः । तेनानन्य भक्त भ्योन्यूना अन्ये ज्ञान कर्मादि मिश्र भक्तिमन्तो योग वित्तरा इत्यर्थोऽभिव्यञ्जितो भवति । ततश्च ज्ञानाद् भक्तिः श्रेष्ठा भक्तावप्यनन्य भक्तिः श्रेष्ठा इत्युपपः दितम् ॥२॥

निर्गुण श्रद्धा के सहित समस्त जीवन को भक्तिमय करके जिन्होंने मुझ में मनोनिवेश किया है, भक्त व्यक्ति हो योगिवृन्द की अपेक्षा श्रेष्ठ है ॥२

वह

टीका - “मदीय निविशेष ब्रह्मस्वरूपोपासकास्तु दुःखित्वात्ततो न्यूना, इत्याह येत्विति द्वाभ्यां । अक्षरं ब्रह्म, अनिद्दश्यं शब्देन व्यपदेष्टुमशक्यं यतोऽव्यक्तं रूपादि होनं सर्वत्रगं सर्वदेश व्यापि अचिन्त्यं तर्क। गम्यं, कूटस्थं सर्वकालव्यापि, एकरूपतया तु यः कालव्यापी स कूटस्थ इत्यमरः । अचलं, वृद्धयादि राहतं, ध्रुवं नित्यं मामेवेति । अक्षरस्य तस्य मत्तो भेदाभावात् । ३।४।

जो लोक, इन्द्रिय वर्ग को नियन्त्रित करके सब के प्रति समदर्शन होकर समस्त प्राणिवृन्द के हित हेतु रत होकर मेरा अक्षर, अनिर्देश्य, अव्यक्त, सर्वगत, अचिन्त्य, कूटस्थ, अचल, ध्रुव, एवं निविशेष स्वरूप की उपासना करते हैं । वे सब अत्यन्त क्लेश से मुझ को प्राप्त करते हैं, मुझ को छोड़कर और द्वितीय उपास्य वस्तु नहीं है । ३३४

[[122]]

[[३]]

टीका - तर्हि केनांशे तेषामपकर्ष स्तत्राह क्लेश इति । न केनापि व्यजते इत्यव्यक्तं ब्रह्म, तत्रैव सक्त चेतसां तदेवानुबुभूषूणां तेषां तत् प्राप्तौ क्लेशोऽधिकतरः । हि यस्मात् अव्यक्ता गतिः, केनापि प्रकारेण, व्यक्ति भवति सा गतिर्देहवद्भि जीवं दुःखं यथा भवत्येवं अवाप्यते । तथाहि इन्द्रियाणां शब्दादि ज्ञान विशेष एव शक्तिः, नतु विशेषेतर ज्ञाने इति अतः इन्द्रिय निरोधः, तेषां निर्विशेषज्ञानोमिच्छतां अवश्य कर्त्तव्य एव। इन्द्रियाणां निरोधस्तु स्त्रोतस्वतीनामिवनिरोध दुष्कर एव । यदुक्तं सनत् कुमारेण । यत् पादपद्म पलास विलास भक्तया, कर्माशयं ग्रथितमुद्ग्रथयन्ति सन्तः । तद्वन्नरिक्त मतयो यतयो निरुद्ध स्त्रोतोगणास्तमरणं भज वासुदेवम् । क्लेशो महानिहभवार्णवमप्लवेशं षड़ वर्ग नक्रमसुखेन तितीर्षयन्ति । तत् त्वं हरेर्भगवतो भजनीयमङ्घ्र कृत्वोड़ पं व्यसनमुत्तर दुस्तराणं । इति तावतावलेशेनापि सा गति यद्यवाप्यते तदपि भक्ति मिश्रेणव । भगवत भक्तिं विना केवल ब्रह्मोपासकानान्तु केवल क्लेश एव लाभो नतु ब्रह्म प्राप्तिः । यदुक्त ब्रह्मणा, तेषामसौ क्लेशल एव शिष्यते नान्यत् यथा स्थूल तुषावधातिनाम् । इति ॥५॥

भक्त योगी, अति अनायास से परात्पर वस्तु का अनुशीलन करके भगवान् को प्राप्त करते हैं, किन्तु ज्ञान योगी-अव्यक्त तत्त्व में परिनिष्ठित होकर केवल क्लेशल भ करते हैं, फल प्राप्ति में भी निश्चयता नहीं है, प्रत्युत दुःख ही सार होता है। जीव नित्य चिन्मय वस्तु है, अव्यक्त अवस्था में लीन होने से उस की स्वरूप हानि होती है । शक्ति योग ही मङ्गलमय है, स्वतन्त्र रूप से ज्ञान योग के अनुष्ठान से अमङ्गल उत्पन्न होता है, अतएव निराकार, निर्विकार, सर्वव्यापि एवं निर्विशेष स्वरूप की उपासना करके जो अध्यात्मयोग साधित होता है, वह फलतः क्लेश पर्य्यवसायी होने के कारण प्रशस्त नहीं है ।५।

श्रीभगवद् गीता के कतिपय वचनों के द्वारा बोध होता है कि- भक्ति मार्ग ही एकमात्र प्रशस्त मार्ग है, कारण, भक्तिमार्ग में श्रम नहीं है, किन्तु ज्ञान मार्ग में बहुतर क्लेश भोगना पड़ता है, विशेषतः भक्ति साधन की यहाँतक सामर्थ्य है कि - वह श्रीभगवान् को भी वशीभूत करता है । उक्त भगवद् वशीकारित्व ही विशुद्ध भक्ति का मुख्य फल है । भा० १०।१४।३ श्रीब्रह्माने कहा भी है-

श्रीभगवद्

(१०४) " ज्ञाने प्रयासमुदपास्य नमन्त एत्र

१०४)

जीवन्ति सम्मुखरितां भवदीय– वार्त्ताम् ।

ि

[[१५४]]

स्थाने स्थिताः श्रुतिगतां तनुवाङ्मनोभि-

ये प्रायशोऽजित जितोऽप्यसि तैस्त्रिलोक्याम् ॥ २०४॥

उदपास्य ईषदप्यकृत्वा, स्थाने सतां निवास एव स्थिताः सन्मुखरितां सद्भिर्मुखरितां स्वत एव नित्यं प्रकटितां भवदीयवार्त्ता तत्सन्निधिमात्रेण स्वत एव श्रुतिमतां श्रवणं प्राप्ताम्, प्रायशो बाहुल्येन तनु- वाङ्मनोभिर्नमन्तः सत्कुर्वन्तो ये जीवन्ति केवलम्, यद्यपि नान्यत् कुर्वन्ति, तैः प्रायश-स्त्रिलोक्यामध्येर जितोऽपि त्वं जितोऽसि वशीकृतोऽसि । अतएवोक्तं श्रीनृसिंहपुराणे-

"

पत्रेषु पुप्पेषु फलेषु तोये, ष्वक्रीतलभ्येषु सदैव सत्सु ।

भक्तचा सुलभ्ये पुरुषे पुराणे, मुक्तौ किमर्थं क्रियते प्रयत्नः ?” २०५॥ इति ॥

स्थाने स्थिताः श्रुतिगतां तनुवाङ्मनोभि-

में प्रायशोऽजित जितोऽप्यसि तैस्त्रिलोकचाम् ॥ २०४॥

टोका - “तहि अज्ञाः कथं संसारं तरेयुः, अतआह ज्ञान इति । उदपास्य ईषदप्यकृत्वा, सद्भिर्मुख रतां स्वत एव

नित्यं प्रकटितां, भवदीय व र्त्ता, स्वस्वस्थान एव स्थिताः, तत् सन्निध नमात्रेण स्वतएव श्रुतिगतां श्रवणं प्राप्तां तनुवाङ् मनोभि नमन्तः - सत् कुर्वन्तो ये जीवन्ति, केवलं यद्यपि नान्यत् कुर्वन्ति तैः, प्रायशः त्रिलोक्याम् - अन्यैरजितोऽपि त्वं जितः प्राप्तोऽसीति किं ज्ञान श्रमेणेत्यर्थः ॥

हे अजित ! जिन्होंने स्वरूप ज्ञान प्राप्ति हेतु किञ्चिन्मात्र प्रयास न करके कृताञ्जति पूर्वक महत् के समीप में अवस्थान पूर्वक स्वतः ही श्रुतिगत महत् मुखरित भवदीय कथा श्रवण को जीवातु किया है, उस महाभाग्यवान् भक्तवृन्द त्रिभुवन के मध्य में अप्राप्य होने के कारण ‘अजित’ नाम से ख्यात आप को काय, वाक्य, मन के द्वारा वशीभूत करते हैं । अथवा उक्त महापुरुष गण, निज काय, वाक्य, मन के द्वारा, आप को वशीभूत करते हैं । उक्त श्लोक की व्याख्या करते हैं-

’ उदपास्य” अर्थात् स्वल्पमात्र भी प्रयास न करके । ‘स्थाने’ अर्थात् महात्मा वृन्द के निवास स्थान में स्थित होकर । साधुगण कर्त्तृक मुखरित अर्थात् उनके मुख से नित्य ही स्वतः श्रीभगवान् की गुण लीलादि कथा प्रकटित हो रही है । कारण, वे सब, श्रीभगवद् गुणादि कीर्तन व्यतीत क्षण काल भी अति वाहित नहीं करते हैं । सुतरां उनके निकट में गमन मात्र से ही अनायास आगन्तुक के कर्णकुहर में भगवद् गुणानुवाद प्रविष्ट होता है । ‘प्रायशः” बहुल रूप से । तनु मन एवं वाणी के द्वारा नमस्कार करते करते । तीन प्रकार श्रीहरि कथा का सम्मान होता है। श्रवण समय में अञ्जलि बन्ध के द्वारा, साधु, साधु शब्दोच्चारण के द्वारा, एवं आस्तिकच बुद्धि के द्वारा। इस प्रकार अनुशीलन कर जो लोक जीवित रहते हैं, वे सब कुछ भी साधन न करने पर भी त्रिभुवन में अपराजेय ‘अजित’ नाम से ख्यात आप उन सब भक वृन्द के द्वारा पराजित होते हैं । अर्थात् आप उन सब के निकट वशीभूत होकर रहते हैं । अतएव श्रीनृसिंह पुराण में उक्त है-

में उक्त है -10

“पत्रेषु पुष्पेषु फलेषु तोये, ष्वक्रीत लभ्येषु सदैव सत्सु ।

ON

भक्तचा सुलभ्ये पुरुषे पुराणे, मुक्तौ किमर्थं क्रियते प्रयत्नः ? २०५ ॥

जगत् में पत्र, पुष्प, फल एवं जल प्रभृति वस्तु लाभ जब विना मूल्य से अनायास होते हैं, एवं पुराण पुरुष श्रीभगवान् भी एक मात्र भक्ति से ही वशीभूत होते हैं, तब मुक्ति लाभ हेतु वृथा परिश्रम करने का