१५३ ८५
अन्ते च (भा० ११।२६।२२)—क
भारत
(८५) “एषा बुद्धिमतां बुद्धिर्मनीषा च मनीषिणाम् ।
यत् सत्यमनृतेनेह मत्त्र्त्स्न्येनाप्नोति मामृतम् ॥ १३७॥
॥
टोका च– “अतो मद्भजनमेव बुद्धेविवेकस्य मनीषायाश्चातुर्य्यस्य च फलमित्याह–एषेति तामेव दर्शयति- सत्यम मृतञ्च, मा माम् अनृतेनासत्येन मर्त्स्न्येन विनाशिना मनुष्यदेहेन इह अस्मिन्नेव जन्मनि प्राप्नोतीति यत्, सैव बुद्धिर्मनीषा चेति । बुद्धिविवेकः, मनीषा चातुर्य्यम्” इत्येषा । ( भा० १०।७२।२१)–
“हरिश्चन्द्रो रन्तिदेव उच्छवृत्तिः शिविर्बलिः ।
व्याधः कपोतो बहवो ह्यध्रुवेण ध्रुवं गताः ॥ १३८ ॥
श्रीभगवान् के गुण कीर्तनानुग में विभोर होते हैं । इस प्रमाण से प्रतिपन्न होता है कि - निष्काम भक्त वृन्द भी परम प्रिय श्रीहरि की सेवा के निमित्त पार्षद देह प्राप्ति रूप मुक्ति वाञ्छा करते हैं ।
श्रीभगवान् उद्धव को कहे थे । ८४
१५४ ८५
एकादश स्कन्ध के अन्तिम अध्याय ११।२६।२२ में श्रीभगवान् उद्धव को कहे थे-
(८५) “एषा बुद्धिमतां बुद्धिर्मनीषा च मनीषिणाम् ।
यत् सत्यमनृतेनेह मत्त्र्त्स्न्येन प्नोति मामृतम् ॥” १३७॥
टीका - अतोमद् भजनमेव बुद्धे विवेकस्य मनीषायाश्वातुय्यस्य च फलमित्य ह एषेति । तामेव दर्शप्रति - सत्यम मृतञ्च मा माम् अनृतेन असत्येन, मर्त्स्न्येन विनाशिना - मनुष्य बेहेन, इह अस्मिन्नैव जन्मनि प्राप्नोतीति यत् सैव बुद्धिर्मनीषाचेति । बुद्धिविवेकः । मनीषा - चातुर्य्यम् ॥२२॥
[[1]]
हे उद्धव ! अतएव मेरा भजन ही विवेकवती बुद्धि, एवं चातुर्थ्य का परम फल है । वह फल क्या है ? उसको कहते हैं, विनाश शील क्षणस्थायी शरीर के द्वारा इस संसार में इस जन्म में ही सत्य आनन्द मय मुझ को यदि प्राप्त करलेता है, तो, वह ही बुद्धि-विवेक, एवं मनीषा अर्थात् चातुर्य है । और यदि को प्राप्त न कर अनित्य एवं दुःखमय देह के द्वारा अनित्य एवं दु खमय वस्तु को प्राप्त करता है तो, समझना होगा कि वह मानव विवेक शून्य मर्ख एवं अचतुर है ।
मुझ
उक्त श्लोक की श्रीधर स्वामिकृत व्याख्या इस प्रकार है- अतएव मेरा भजन ही बुद्धि अर्थात् सत् असत् विचार करने की क्षमता है, एवं मनीषा अर्थात् चातुर्थ्य का फल है। उसको कहते हैं- “एषाबुद्धिमतां बुद्धिः” सत्य एवं अमृत स्वरूप मुझ को, अनृन-असत्य मत्स्य - विनाशी, मनुष्य शरीर के द्वारा, इस जन्म में ही जो मुझ को प्राप्त कर लेता है, वह ही बुद्धि है, एवं मनीषा है, बुद्धि का अर्थ - विवेक है, मनीषा शब्द का अर्थ-चातुर्य है ।
भा० १०।७२।२१ में उक्त है
“हरिश्चन्द्रो रन्तिदेव उञ्छवृत्तिः शिविबलिः ।
व्याधः कपोतो बहवो ह्यध्र ुवेण ध्रुवं गताः ॥ "
टीका-विश्वामित्रार्थानण्याय हरिश्चन्द्रो भार्य्यात्मजादि स्वं विक्रीय स्वयं चाण्डालतां प्राप्तोऽप्यनिर्दिष्णः सहायोध्यावासिभिर्ज्जनैः स्वर्गं गतः । रन्तिदेवः, सकुटुम्बोऽष्टचत्वारिंशदहान्य लब्धोदकोऽपि कथत्-ि लग्धान्नोदकादि अर्थिभ्यो दत्त्वा ब्रह्मलोकं गतः । उञ्छवृत्ति मुद्गलः, षण्मासं सीदत् कुटुम्बोऽप्यातिथ्य
श्रीभक्ति सन्दर्भः
पूर्वं भक्तिप्रकरणगतत्वात् “अतः” इति हेतूपन्यासः कृतः । सः (श्रीभगवान् ) ॥ ८६ । श्रीशुकोपदेशोपसंहारे च श्रवणमुपलक्ष्य (भा० १२।४।४०) -
(८६) “संसार सिन्धुमतिदुस्तरमुत्तितीर्षो, र्नान्यः प्लवो भगवतः पुरुषोत्तमस्य ।
लीलाकथारसनिषेवणमन्तरेण, पुंसो भवेद्विविधदुःखदवादितस्य ॥ " १३८ ॥
IPEE
[[११५]]
टीका च- “अन्यः प्लव उत्तरणसाधनं न भवेत्, उपायान्तरासम्भवात्, तत्कथाश्रवणमेव यथाशक्ति निषेव्यम्” इत्येषा । अन्यासामपि भक्तीनां तत्पूर्वकत्वेनैव प्रवृत्तेरुपायान्तरा- सम्भवत्वं युक्तम् । एतदन्तराध्यायश्च तादृशोपक्रमोपसंहारमय एव, (भा० १२।५।१) -
दानेन ब्रह्म लोकं गतः । शिविः, शरणागत कपोतरक्षणाय स्वमांसं श्येनाय दत्त्वा दिवं गतः, बलिः सर्वस्वं ब्राह्मण वेषधारिणे हरये दत्त्वा तमेवात्मसाच्चकारः कपोतश्चातिथये व्याधाय कपोत्यासह आत्ममांसं दत्त्वा विमानेन दिवं गतः । व्याध स्तयोः सत्त्वं वीक्ष्य स्वयमति निर्विण्णो महाप्रस्थाने वनाग्नि दग्धदेहो निष्कल्मषो दिवमारुरोह । एवमन्ये च बहवोऽध्र ुवेण शरीरेण ध्रुवं लोकं गता इति ॥ "
हरिश्चन्द्र, रन्तिदेव, उञ्छ वृत्ति, शिवि, बलि, व्याध, कपोत प्रभृति अनेक महापुरुष वृन्द, -अस्थायी विनाशी देह के द्वारा नित्य सनातन वस्तु मुझ को प्राप्त किये हैं ।
स्वामिपाद कृत टीका में लिखित है, “अतो मद्भजनमेव’’ यहाँ अतः शब्द का अर्थ उन्होंने अतएव किया है। इस प्रकार हेतु का उल्लेख करने का तात्पर्य यह है–“एषा बुद्धि मत्तां बुद्धिः " इस श्लोक के पूर्व में भक्ति प्रसङ्ग वर्णित हुआ है, तज्जन्य ही ‘अतः’ इस प्रकार हेतु का उपन्यास किया गया है ।
प्रवक्ता श्रीभगवान् हैं । ८५ ।