१४८ ८३
तथैवाह (भा० ११/२०१३१) -
(८३) “तस्मान्मद्भक्तियुक्तस्य योगिनो वं मदात्मनः ।
न ज्ञानं न च वैराग्यं प्रायः श्रेयो भवेदिह ॥” १३४॥
टीका च " तदेवं व्यवस्थयाधिकारत्रय मुक्तम् । तत्र भक्तेरन्यनिरपेक्षत्वादन्यस्य च तत्- सापेक्षत्वाद्भक्तियोग एव श्रेष्ठ इत्युपसंहरति–तस्मादिति त्रिभिः । मदात्मनो मयि आत्मा
(८१) " प्रोक्त ेन भक्तियोगेन भजतो माऽसकृन्मुनेः ।
कामा हृदय्या नश्यन्ति सर्वे मयि हृदि स्थिते ॥ १३२॥
टीका-कथं भजेत किवा ततो भवति ? तदाह - प्रोक्त ेनेतिद्वाभ्याम् । श्रद्धामृत कथायां में शश्वन्दनु कीर्तनमित्यादिना, तत्र तत्रोक्त ेन मा-माम् । असकृनित्यं भजतो हृदय्या हृद्गताः कामानश्यन्ति ।
हे उद्धव ! मैंने भक्तियोग का वर्णन किया, उक्त भक्ति योग के द्वारा निरन्तर भजनशील मुनि के हृदयस्तित सर्व वासना विनष्ट होते हैं, कारण, मैं सर्वदा उन के हृदय में विराजमान हूँ। में सर्वदा अवस्थित होने पर अपर किसी प्रकार वासना का उद्गम नहीं होता है । श्लोकस्थ “मासकृन्मुनेः में ‘मा’ पद कह अर्थ- मुझ को है ॥८१॥
१४९ ८२
सम्प्रति ज्ञानाभ्यास के प्रति अनादर का विधान करते हैं- (भा० ११४२०१३०)
(८२)
भिद्यते हृदयग्रन्थिश्छिद्यन्ते सर्वसंशयाः ।
क्षीयन्ते चास्य कर्माणि मयि दृष्टेऽखिलात्मनि ॥ १३३ ॥
চ
टीका - हृदयमेव ग्रन्थिरहङ्कारस्तत् पूर्वकाश्च सर्वे संशया असम्भावनादयः । कर्माण्यनारब्धफलानि संहार हेतु भूतानि च ॥३०७
हे उद्धव ! भक्तियोग के प्रभाव से ही अखिलात्मा मेरा साक्षात् कार होने पर जड़ चेतनात्मक हृदय ग्रन्थि विनष्ट हो जाती है, ज्ञानगत, ज्ञेयगत, ज्ञातागत, समस्त सन्देह की निवृत्ति होती है । किन्तु यदि भक्ति योग के द्वारा ही श्री भगवान् का साक्षात् कार होता है, तभी यह सब अवान्तर फल होते हैं ।८२
१५० ८३
उस प्रकार ही ज्ञान एवं वैराग्य के प्रति अनादर का प्रसङ्ग भा० ११/२०१३१ में है-
(८३) " तस्मान्मद्भक्तियुक्तस्य योगिनो वै मदात्मनः ।
न ज्ञानं न च वैराग्यं प्रायः श्रेयो भवेदिह ॥ १३४॥
टीका - तदेवं व्यवस्थया अधिकार त्रयमुक्तम् । तत्र च भक्तैरव्य निरपेक्षत्वादन्यस्य च तत् सापेक्षत्वाद् भक्तियोग एव श्रेष्ठ इत्युपसंहरति, तस्मादिति त्रिभिः । मदात्मनो मथि आत्मा चित्तं यस्य तस्य,
[[१११]]
चित्तं यस्य तस्य, श्रेयः श्र ेयसाधनम्” इत्येषा । अत्र प्रायोग्रहणस्यायं भावः - भजतां ज्ञान- वैराग्याभ्यासेन प्रयोजनं नास्त्येव, तत्र यथा स्थितेऽपि सद्योमुक्तिमार्गे वेषात् क्रममुक्ति- मार्गे प्रवृत्तिर्जायते, तथा ( गी० १८।५४) “ब्रह्मभूतः प्रसन्नात्मा” इत्यादि-श्रीगीतानुसारेण यदि क्रमभक्तिमार्गे प्रवृत्तिः स्यात्, तदा भवत्विति । तदेवं भक्तेः प्रेमलक्षणे सर्वफलराजे स्वफले नास्त्येव ज्ञानाद्यपेक्षा ॥