१०७ ५६
जायन्तेयोपाख्यानेऽपि (भा० १११२।३०) - ‘अत आत्यन्तिकं क्षेमंपृच्छामः" इत्यस्यो तरम् (भा० ११।२।३३) -
"
(५६) “मन्येऽकुतश्चिद्भयमच्युतस्य पादाम्बुजोपासनमन्त्र नित्यम् ।
उद्विग्नबुद्धेरसदात्मभावा, -द्विश्वात्मना यत्र निवर्त्तते भीः ॥ ६६ ॥ टीका च - “प्रथममात्यन्तिकं क्षेमं कथयति- ‘मन्ये’ इति” इत्यादिका । पुनश्च ( भा० ११।२।११) “धर्मान् भागवतान् ब्रूत” इत्यस्योत्तरत्वेन (भा० ११।१।२४) “ये वै भगवता प्रोक्ता उपाया भक्ति का आविर्भाव होता है । एवं आत्मा, जीव, चित्त की सुप्रसन्नता भी होती है । इस से सुस्पष्ट प्रतीति होती है कि- अहैतुकी भक्ति ही एकमात्र परमधर्म है । उक्त अहैतुकी भक्ति लक्षण परमधर्म्म ही श्रीमद् भागवत प्रतिपाद्य है । अतः उक्त धर्म के विरुद्ध प्रसङ्ग समूह का माम्मिक तात्पर्य को पूर्वोक्त रीति से जानना होगा। कारण, प्रतिज्ञा वाक्य का विरुद्ध प्रसङ्ग सिद्धान्त सङ्गत नहीं होता है । समस्त उपदेश में भक्ति में तात्पर्य्यं रक्षित है ।
श्रीनारद श्रीयुधिष्ठिर को कहे थे ॥ ५८ ॥
१०८ ५६
भा० ११।२।३० निमि जायन्तेयोपाख्यान में उक्त है-
“अत आत्यन्तिकं क्षेमं पच्छामो भवतोऽनधाः ।
संसारेऽस्मिन् क्षणार्द्धाऽपि सत्सङ्गः शेवधि नृणाम् ॥’
टीका - हे अनघाः-निरवद्याः । भवतो युष्मान् आत्यन्तिकं क्षेमं पृच्छामः । यतः क्षणार्द्धकालभवोऽपि सत्सङ्गः शेवधि निधिः
शेवधि निधिः । निधिलाभे यथा आनन्दो भवति, तथा परमानन्द इत्यर्थः ॥
हे महापुरुषवृन्द ! आप के श्रवण, कीर्तन, स्मरण, एवं दर्शन से महापापि वृन्द की भी अशेष पाप राशि विदूरित होती हैं, अतः आपके समीप में आत्यन्तिक क्षेम को अवगत होने के निमित्त हम जिज्ञासु हैं । अर्थात् जिस वस्तु को प्राप्त करने से देश, काल, एवं वस्तु से किसी प्रकार भय उत्पन्न नहीं होता है, वह वस्तु क्या है ? उस को जानना चाहते हैं । कारण, मनुष्य जन्म तब ही सफल होता है, जब आत्यन्तिक वस्तु का लाभ होता है । अथच आत्यन्तिक क्षेम वस्तु का संवाद, एकमात्र साधु सङ्ग से ही प्राप्त होता है, अतः इस संसार में क्षणार्द्धकाल भी साधुसङ्ग मानव के पक्ष में निधि तुल्य है । निमिमहाराज के इस प्रकार प्रश्न का उत्तर श्रीकवि योगीन्द्र दिये हैं- भा० ११।२।३३)
(५६) “मन्येऽकुतश्चिद्भयमच्युतस्य पादाम्बुजोपासनमत्र नित्यम् । उद्विग्नबुद्धेर सदात्मभावा-, द्विश्वात्मना यत्र निवर्तते भीः ॥ "
१०९ ६६
टीका- “प्रथममात्यन्तिकं क्षेमं कथयति मन्य इति । न कुतश्चिद् भयं यस्मात् तत् अकुतश्चिद् भयम् । अत्र संसारे असदात्मभावना तो नित्यं सर्वदा उद्विग्न बुद्धः, विश्वात्मना सर्वथा निःशेषं यत्र पादाम्बुजोपासने भी निर्वत्तते तत् ॥”
संसार में असत् देहादि जड़ीय वस्तु में आत्मा एवं आत्मीयभाव हेतु सर्वदा उद्विग्न बुद्धि मानव के पक्ष में नित्य अच्युत के चरण कमल की उपासना अर्थात् उनके चरण कमल के सान्निध्य में मनः स्थापन करना ही अकुतश्चित् भय है । यह मेरा अनुभव है । अर्थात् श्रीभगवान् को भूलकर जड़ीय देहादि में मनः
ह्यात्मलब्धये” इत्यादि-पद्यत्रयमुक्त्वा (भा० ११।२।३७) “भयं द्वितीयाभिनिवेशतः
[[८३]]
स्यात् "
संलग्न करना ही उद्व ेग एवं अशान्ति का कारण है, एवं श्रीभगवच्चरणों में मनः स्थापन करना ही शाश्वत सुख एवं अभय का कारण है, भगवच्चरणों में मनोनिवेश होने से सर्वदा सर्व प्रकार से भय निवृत्त होता है । (भा० ११।२।२८)
" मन्ये भगवतः साक्षात् पार्षदान् वो मधुद्विषाः । विष्णोर्भूतानि लोकानां पावनाय चरन्तिहि । दुर्लभोमानुषोदेहो देहिनां क्षणभङ्गुरः । तत्रापि दुर्लभं मन्ये वैकुण्ठ प्रियदर्शनम् । अत आत्यन्तिकं क्षेमं पृच्छामो भवतोऽनघाः । संसारेऽस्मिन् क्षणार्दोऽपि सत्सङ्गः शेवधि नृणाम् ।
धर्मान् भागवतान् ब्रूत यदि नः श्रुतये क्षमम् ।
यः प्रसन्नः प्रपन्नाय दास्यत्यात्मानमप्यजः ॥
टीका- परम प्रीत्या तद्वशेनमभिनन्दति द्वाभ्याम् । मन्य इति । ननु भगवतः पार्षदानां कथमत्रोपलब्धि
विष्णोरिति । विष्णुभक्ता लोकपावनार्थं सर्वत्र पय्र्यटन्तीत्यर्थः ॥ २८ ॥
स्तत्राह
मयादुर्लभं लब्धम्, अहो भाग्यमित्याह - दुर्लभ इति । बहवो देहा भवन्ति येषां ते देहिनो जीवास्तेषां क्षणभङ्ग ुरोऽपि मानुषोदेहो दुर्लभः । परम पुरुषार्थ साधनत्वात् । वैकुण्ठः प्रियो येषां वैकुण्ठस्य वा प्रियास्तेषां दर्शनम् ॥ २६॥ हे अनघाः- निरवद्याः भवतो युष्मान् आत्यन्तिकं क्षेमं पृच्छामः । यतः क्षणार्द्धकालभवतोऽपि सत्सङ्गः शेवधि निधिः । निधिलामे यथा आनन्दो भवति तथा परमानन्द इत्यर्थः ॥ ३० तदर्थञ्च भागवतान् धर्मान् ब्रूत, यदि नोऽस्माकं श्रुतये श्रवणाय क्षमं योग्यं भवति । कथम्भूतान् ? यर्धम्मैः प्र नाय भक्ताय अजोहरिः, आत्मानमपि दास्यति तान् ॥३०॥ सह सदस्यः ऋत्विग्भिश्च वर्त्तमानम् । तेऽपि भगवद्धर्म श्रवणपरा बभूवुरित्यर्थः ।
टीकाकार कहते हैं- “मन्य” इत्यादि श्लोक के द्वारा प्रथम आत्यन्तिक क्षेम का वर्णन करते हैं ।
पुनश्च “धर्मान् भागवतान् ब्रूत यदि नः श्रुतये क्षमम् ।
यैः प्रसन्नः प्रपन्नाय दास्यत्यात्मानमध्यजः ॥”
हे महापुरुष वृन्द ! जिस भागवत धर्माचरण से श्रीभगवान् सुप्रसन्न होकर आत्मा एवं अज जन्म रहित होकर भी शरणागत भक्त को आत्मदान करते रहते हैं, उस भागवत धर्म का वर्णन आप करें, यदि हम सबमें उक्त धर्म श्रवणकी योग्यता हो तो । निमिमहाराज के प्रश्नके उत्तर में श्रीकवियोगीन्द्र कहे थे-
" ये वै भगवता प्रोक्ता उपाया ह्यात्मलब्धये ।
अञ्जः पुंसामविदुषां विद्धि भागवतान् हि तान् ॥३४॥ यानास्थाय नरो राजन् ! न प्रमाद्येत कर्हिचित् । धावन्निमील्य वा नेत्रे नस्खलेन्न पतेदिह ॥३५॥
कायेन वाचा मनसेन्द्रियैर्वा बुद्ध्यात्मना वानुसृतस्वभावात् ।
॥३६॥20
करोति यद्यत् सकलं परस्मै नारायणायेति समर्पयेत् तत् ॥ ३६ ॥
टीका - प्रथमं आत्यन्तिकं क्षेमं कथयति मन्य इति । न कुतश्चिद् भयं यस्मात् तत् अकुतश्चिद् भयम् ॥ अत्र संसारे असदात्म भावात् असति देहादावात्मभावनातो नित्यं सर्वदा उद्विग्न बुद्धेः, विश्वात्मना सर्वथा निशेषं यत्र पादाम्बुजोपासने भी निवर्त्ततेतत् ॥३३॥ भागवत धर्मलक्षणमाह ये वै इति । मन्वादि मुखेन
[[८४]] इत्यादि-पद्य “बुध आभजेत्तं भक्त्येकयेशम्” इत्यत्र ‘भक्तया’ इत्यनेन तस्या ज्ञानाद्यमिश्र-
•
वर्णाश्रमादि धर्मानुक्त्वा अतिरहस्यत्वात् स्वमुखेनंव भगदता अविदुषामपि पुंसाम् अञ्जः, सुखेनव, आत्म- लब्धये, ये वै उपायाः प्रोक्तास्तान् भागवतान् धर्मान् विद्धि ॥३४॥ अञ्ज पदेनोक्त सुकरत्वं विवृणीति यानिति । यान् आस्थाय - आश्रित्य योगादिष्विव न प्रमाद्येत - विघ्ने र्न विहन्येत । किञ्च निमील्य नेते धावन्नपि इह एषु भागवत धर्मेषु नरखलेत् । निमीलनं नामाज्ञानम्, यथाहुः । श्रुतिस्मृती उभे नेत्रे विप्राणां परिकीर्तिते । एकेन विकलः काणो द्वाभ्यामन्धः प्रकीर्तितः, इति । अज्ञात्वापीत्यर्थः । यथा पदन्यासस्थान- मतिक्रम्य शीघ्र परतः पदन्यासेन गति धवनं तद्वदत्रापि किञ्चित् किश्चिदतिक्रम्य अतिशीघ्रानुष्ठु नं ध वनम् । तथानुतिष्ठन्नपि न स्खलेत् न प्रत्यवायी स्यात् । तथा न पतेत्-फलात् न भ्रश्येत् ब्राह्मणादीनामुक्तानपि धर्मानु कांश्चिदकुर्वाणो भागवतान् धर्मान् श्रवण कीर्तनादीन् कुर्वाणस्तत् फलं प्राप्नुयादित्यर्थ ॥३५॥
भक्ति तत्त्वानभिज्ञ जन गण के प्रति प्रसन्न होकर श्रीभगवान् स्वयं को प्राप्त कराने के निमित्त निज मुख से जिस उपाय को कहे हैं, उस को भागवत धर्म कहते हैं । यहाँ, श्रीभगवत् कथित उपाय समूह- भागवत धर्म का स्वरूप लक्षण हैं । एवं भगवत् प्राप्ति तटस्थ लक्षण है ।
हे राजन् ! मनुष्य मात्र विश्वस्त चित्त से जिस भागवत धर्म को अवलम्बन कर विघ्न से अभिभूत नहीं होते हैं । एवं जिस भागवत धर्म मार्ग में अवस्थित होकर जन समूह श्रुति एवं स्मृति रूप नयनद्वय को मुद्रित करके धावित होने पर भी मार्ग से स्खलित नहीं होते हैं ।
भागवत धर्म किस को कहते है ? उसको कहते हैं-
“कायेन वाचा मनसेन्द्रियै र्वा बुद्ध्यात्मना वानुसृतस्वभावात् ।
करोति यत् यत् सकलं परस्मै नारायणायेति समर्पयेत् तत् ॥३६॥
टीका-ननु के ते भागवत धर्माः ? ईश्वरार्पितानि सर्वाणि कर्माण्यपीत्याह कायेनेति । आत्मना चित्तेनं अहङ्कारेण वा । अनुसृतो यः स्वभावस्तस्मात् । अयमर्थः, न केवल विधितः कृतमेवेति नियमः स्वभावानुसारिलौकिकमपीति । तथाच भगवद् गीतासु - यत् करोषि यदश्नासियज्जुहोषि ददासि यत् । तपस्यसि कौन्तेय तत् कुरुष्वमदाणिमिति । यद्वा ननु कायादीनामेव कर्मनात्मन इत्य शङ्कय ह - अध्यासेनानु- सृतात् ब्राह्मणत्वादि स्वभावावात् यत् यत् करोतीत्यर्थः । तत् सकलं परस्मै परमेश्वराय नारायणायेति समर्पयेत् । तथासति सकलमपि कर्म भागवतो धर्मो भवतीति भ वः ॥ ३६ ॥
RIFE
यावत् पर्य्यन्त सत्सङ्ग के द्वारा विशुद्ध भागवत धर्म में दृढ़ श्रद्धा का उदय नहीं होता है, तावत् पर्य्यन्त विधिपूर्वक काय, वाक्य मन, इन्द्रिय एवं बुद्धि के द्वारा देहाभिनिवेश शतः जो भी कर्माचरण होगा, एवं स्वाभाविक जो सब कर्माचरण होगी, उक्त समस्त कर्म परमेश्वर श्रीनारायण को अर्पण करे । तीन श्लोक का उल्लेख श्रीकवियोगीन्द्रने प्रश्न के उत्तर रूप में किया । अनन्तर भा० ११।२ ३७ में कहा-
यह
“भयं द्वितीयाभिनिवेशतः स्यादीशादपेतस्य विपर्य्ययोऽस्मृतिः ।
तन्माययातो बुध आभजेत् तं भक्त कयेशं गुरुदेवतात्मा ॥”
टीका - " ननु किमेवं परमेश्वर भजनेन ? अज्ञान कल्पितभयस्य ज्ञानैक निवर्त्यत्वादित्याशङ्कयाह- भयमिति । यतोभयं तन्मायया भवेत्, अतो बुद्धो बुद्धिमांस्तमेव आभजेत् । ननु भयं देहाद्यभिनिवेशतो भवति, स च देहाहङ्कारतः, स च स्वरूपास्मरणात् किमत्र तस्य माया करोति, अत आह— ईशादपेतस्येति ईशविमुखस्य तन्मायया अस्मृति भंगवतः स्वरूपास्फूति स्ततो विपर्य्ययो देहोऽस्मीति, ततो द्वितीयाभि निवेशाद्भयं भवति । एवं हि प्रसिद्धं लौकिकीष्वपि मायासु । उक्तञ्च भगवता - “देवी ह्येषा गुणमयी मममाया दुरत्यया । मामेव ये प्रपद्यन्ते मायामेतां तरन्ति ते” इति । एकया - अव्यभिचारिण्या भक्तया,
[[५]]
श्रभक्ति सन्दर्भः श्रवणकीर्त्तनादि-लक्षणत्वम्, ‘एकया’ इत्यनेन नैरन्तर्यलक्षणमव्यभिचारित्वं चोपदिष्टम् ॥ ६० । तत्र यद्यपि ( भा० १११२।३६) “कायेन वाचा मनसेन्द्रियैर्वा” इत्यादि प्राक्तन-वाक्ये लौकिकस्यापि कर्म्मणो भगवदर्पणाद्भागवतधर्मत्वं सिध्यतीति यथोक्तं तथा नैतथ्यमपि सम्भवति, तथापि श्रवण- कीर्तनादिलक्षणमात्रत्वं व्याहन्येत, तस्मात्तत्राव्यभिचारित्वं तन्मात्रत्वश्च यथा भवेत्तथोपाय तदनन्तरमाह द्वाभ्याम् । तत्र प्रथममव्यभिचारित्वोपायमाह प्रथमेन ( भा० ११।२।३८) -
(६०) “अविद्यमानोऽप्यवभाति हि द्वयो, ध्यातुधिया स्वप्न-मनोरथौ यथा ।
तत् कर्म्मसङ्कल्पविकल्पकं मनो, बुधो निरुन्ध्यादभयं ततः स्यात् ॥” ६ द्वयः प्रधानादि-द्वतप्रपञ्चो यद्यप्यविद्यमान आत्मनि शुद्धे न विद्यत एवेत्यर्थः; तथापि भजेत् । किञ्च गुरुदेवतात्मा, गुरुरेव देवता ईश्वर, आत्मा प्रेष्ठश्च यस्य, तथादृष्टिः सन्नित्यर्थः ॥ ३७ ॥
इस श्लोक में “बुध आभजेत्तं” प्रयोग है, अर्थात् विज्ञजन, उन माया नियामक परमेश्वर का ही सम्यक् भजन करें एवं “भक्त्यैकयेशं” पद के द्वारा एकान्त भक्ति के द्वारा उनका भजन करें। इससे सुस्पष्ट बोध होता है कि- ज्ञानाद्यमिश्रा श्रवण कीर्त्तनादि लक्षणा भक्ति का विध न ही हुआ है । उक्त भक्ति में “एकया” विशेषण प्रयुक्त होने से उक्त श्रवण कीर्तनादि का नैरन्तर्थ अव्यभि चारित्व का प्रकाश भी हुआ है ॥५६॥