४०

०७२ ४०

( भा० २।३।२४ ) -

(४०) " तदश्मसारं हृदयं वतेदं, यद्गृह्यमाणैर्हरिनामधेयैः ।

न विक्रियेताथ यदा विकारो, नेत्रे जलं गात्ररुहेषु हर्षः ॥ ५६ ॥

अश्मवत् सारो बलं काठिन्यं यस्य, विक्रिया-लक्षणमथेति । यदा तद्विकारो न भवेत्तदा नेत्रादौ जलादिकं न भवतीत्यर्थः । इदमेवान्वयेन श्रीमता राज्ञा दृढ़ीकरिष्यते, (भा० १०८०1३) “सा वाग् यया तस्य गुणान् गृणीते” इत्यादिभ्याम् । तदेवं श्रीशुकवाक्यारम्भाध्याय - त्रयाभिधेयत्वेन श्रीभक्तिरेव लब्धा । टीका च (भा० दी० २।१।१, २/२/१, २।३।१) -

“तत्र तु प्रथमेऽध्याये कीर्त्तन श्रवणादिभिः । स्थविष्टे भगवद्रूपे मनसो धारणोच्यते । ६० ।

जो मनुष्य, श्रीविष्णु के चरणों में संलग्न श्रीतुलसी की सुगन्ध का अनुभव नहीं किया है, वह व्यक्ति मृत तुल्य है, अर्थात् वह जीवित शव है, मृत ही है, केवल श्वास निर्गत होता रहता है ।

“श्रीविष्णुपद्याः " श्रीविष्णु के श्रीचरण में संलग्ना तुलसी का धारण ग्रहण जिसने नहीं किया है व्ह जीवित शव है ॥३६।

०७३ ४०

भा० २। ३ । २४ में लिखित है–

(४०) “तदश्मसारं हृदयं वते दं, यद्गृह्यमाणैर्हरिनामधेयैः ।

न विक्रियेताथ यदा विकारो, नेत्रे जलं गात्ररुहेषु हर्षः ॥ ५६ ॥ टीका - विक्रियालक्षणमाह - अथेति । गात्ररुहेषु - रोमसु हर्ष उद्गमः ॥

[[319]]

जो हृदय, श्रीहरिनाम श्रवण कीर्तनसे विगलित नहीं होता है, उस हृदय को पाषाण तुल्य अति कठिन जानना होगा । श्रीहरिनाम श्रवण कीर्तन से हृदय भाव विगलित हुआ अथवा नहीं- कैसे समझेगे ? उसका परिचय प्रदान हेतु कहते हैं - उस समय स्वल्प विगलित होने पर अङ्ग में पुलकोद् गम होगा । एवं अधिक विगलित होने पर नेत्रद्वय से अश्रु विन्दु निर्गत होगी । उस से बोध होगा कि - हृदय भाव विगलित हुआ है । पाषाण के समान सार अर्थात् बल अथवा काठिन्य जिस हृदय में है, उसका नाम - अश्मसार है चित्त विकार का लक्षण भी यह ही है, जिस समय चित्त में विकार उपस्थित होगा, उस समय नेत्र में जल एवं अङ्ग में पुलक होगा । श्री परीक्षित् महाराज भी भा० १०।८०।३ में प्रतिपादन करेंगे ।

“सा वाग् यया तस्य गुणान् गृणीते । करौ च तत् कर्मकरौ मनश्च । स्मरेद्वसन्तं स्थिर जङ्गमेषु श्रृणोति तत् पुण्य कथा स कर्णः । शिरस्तु तस्योभयलिङ्ग मानमेत् तदेव यत् पश्यति तद्धि चक्षुः ।

अङ्गानि विष्णोरथ तज्जनानां पादोदकं यानि भजन्ति नित्यम् ॥”

टीका - कथा श्रवणं स्तुवन् दृष्टान्ततया अन्यार्थानाह-सा वागिति । तावेव करौ यौ तत्कर्म कर्त्तारौ । तदेव मनो यतुस्थिर जङ्गमेषु वसन्तं संस्मरेत् । यस्तस्य पुण्याः कथाः श्रृणोति स एव कर्णः । उभय लिङ्ग’– स्थिरं जङ्गमञ्च, तस्यैव लिङ्गमिति मत्वा आनमेत् यत् तदेव शिरः । तदेव तस्य लिङ्गमित्येव यत् पश्यति तदेव चक्षुः । तान्येवाङ्गानि यानि पादोदकं भजन्तीति ।

वही वाक् इन्द्रिय है, अर्थात् वाक् इन्द्रिय का वही साफल्य है, जिस के द्वारा श्रीहरि की गुणगाथा कीत्तित होती है । वही करद्वय सफल है, जिस से श्रीहरि की सेवा होती है । वही मन सफल है, जो मन, श्रीविग्रह एवं भगवद् भक्तजन नित्य विद्यमान श्रीहरि का स्मरण करता है। वही कर्ण धन्य हैं, जो जगत्

[[५६]]

द्वितीये तु ततः स्थूलधारणातो जितं मनः । सर्वसाक्षिणि सर्वेशे विष्णौ धार्य्यमित्तीर्य्यते । ६१ तृतीये विष्णुभक्तेस्तु वैशिष्ट्यं शृण्वतो मुनेः । भवत्युद्रेकेण तत्कर्मश्रवणादर ईर्थ्यते ॥ ६२ ॥ इत्येषा ॥ श्रीशौनकः श्रीसूतम् ॥

। ४१ । श्रीब्रह्मनारदसंवादेऽपि (भा० २।५।६) –

(४१) “सम्यक्कारुणिकस्येदं वत्स ते विश्चिकित्सितम् ।

यदहं चोदितः सौम्य भगवद्वीर्य्यदर्शने ॥” ६३॥की।