३०

०५४ ३०

अथ किं तद्यतस्तन रतिः स्यात् ? तथैव (मा० १११६।३८) “यच्छ्रोतव्यम्” इत्यादि प्रश्नस्योत्तर-त्वेनोपसंहरति (भा० २।२।३६ ) –

‘कुटस्थ’ वह ‘कूटस्थ’ हैं, अर्थात् एकरूप में सर्व काल व्यापी है । अतएव भगवान् श्रीकृष्ण ने भा०

४२ में उद्धव के प्रति स्वयं ही कहा है ।

“कि विधत्ते किमाचष्टे किमनूद्य विकल्पयेत् ।

इत्यस्या हृदयं लोके नान्योमद्वेदकश्चन ॥” ४६॥

टीका - अर्थतोऽपि दुर्ज्ञेयत्वमाह किमिति, कर्म काण्डे विधिवाक्यैः किं विधत्ते । देवता काण्डे मन्त्र वाक्यैः किमाचष्टे – प्रकाशयति, ज्ञान काण्डे किमनूद्य विकल्पयेत् - निषेधार्थम् : इत्यवमस्या हृदयं –तात्पय्र्यं, मत्-मन्तोऽन्यः, कश्चिदपि न वेदः ॥ "

हे उद्धव ! कर्म काण्डस्थ विधि वाक्य समूह के द्वारा विधान क्या करते हैं ? देवता काण्ड में मन्त्र वाक्य द्वारा किस का प्रकाश करते हैं। ज्ञान काण्ड में अनुवाद कर किस का निरोध करते हैं। श्रुतियों को उक्त तात्पर्य समूह को मैं ही जानता हूँ । अपर कोई भी नहीं जानते हैं । इस से स्पष्टतः समझने में आया कि सम्पूर्ण वेदों की तात्पर्य्यं समलोचना करने में एकमात्र श्रीभगवान् ही समर्थ हैं । इस हेतु भगवान् पद का अर्थ ब्रह्मा न करके परमेश्वर किया गया है । श्रीशुकदेव ने भी भा० १११२६४६ में कहा है-

“भवभयमपहन्तुं ज्ञान विज्ञान सारं निगम कृदुपजह्र े भृङ्गवद् वेदसारम् ।

अमृतमुदधितश्चापाययद् भृत्यवर्गान् पुरुष मृषभ माद्यं कृष्ण संज्ञं नतोऽस्मि ॥ "

टीका - एवं कृतोपदेशं जगद् गुरुं प्रणमति भवभयमिति । भवः संसारः, भयञ्च - जरारोगादि निमित्तम्, तदुभयनिवृत्तानां प्रवृत्तानाञ्च भृत्य वर्गाणां यथा ये ग्यमपहर्त्ती योऽमृतद्वय मुपज हो - उद्धृतवान् । तदेवाह– वेदसारमेकम् । किं तत् ? ज्ञान विज्ञान रूपाञ्च तत्सारम् श्रेष्ठञ्च । भृङ्गवत्–भृङ्गो यथा पुष्पम कोपयन्नेव अमृतमुपहरति तथा स्वयं स्वकृत वेदानु सारेणैव उदधितःचेकम् । तच्चोभयं यथायथं, भृत्यवर्गान् अपाययत् तं नतोऽस्मीति ॥ "

जिन्होंने समुद्र मन्थन एवं वेद पर्यालोचन के द्वारा उभय विध अमृतोत्तलन कर यथा योग्य भृत्य वर्ग को पान कराया है, उन वेद कर्त्त स्वयं भगवान श्रीकृष्ण को मैं प्रणाम करता हूँ । उक्त विषय में इस प्रकार अनेक प्रमाण द्रष्टव्य है ।२३ ॥

०५५ ३०

अनन्तर वह वस्तु क्या है, जिस के प्रति प्रीति होनी चाहिये ? इस प्रकार प्रश्न व्यञ्चक

भा० १।१६।३८ ।

CFX

[[५१]]

(३०) " तस्मात् सर्व्वात्मना राजन् हरिः सर्व्वत्र सर्व्वदा ।

श्रोतव्यः कीर्त्तितव्यश्च स्मर्त्तव्यो भगवान् नृणाम् ॥ ४७ ॥

च-कारात् पादसेवादयोऽपि गृह्यन्ते । अनन्तरश्च श्रवणादिफलं यद्दर्शितं तत्तुदाहृतम्

(भा २२२२३७)

“पिवन्ति ये भगवत आत्मनः सतां, कथामृतं श्रवणपुटेषु संभृतम्

पुनन्ति ते विषय विदूषिताशयं, व्रजन्ति तच्चरण-सरोरुहान्तिकम् ॥ १८ ॥ इति ।

अत्र पुनन्तीत्यनेन पूर्वोक्तः स्थूलधारणामार्गश्च परिहृतः । भक्तियोगस्यैव स्वतः पावनत्वादल तत्प्रयासेनेति ॥ श्रीशुकः ॥