२८

०५० २८

तथा च ( भा० २।२।१५) – “ स्थिरं सुखं चासनम्" इत्यादिना, (भा० २२ २२) “यदि प्रयास्यन्नृप पारमेष्ठ्च” इत्यादिना च क्रमेण सद्योमुक्ति-क्रममुक्त्युपायौ ज्ञानयोगाववत्वा ततोऽपि श्रेष्ठत्वं भक्तियोग हेतु भगवदर्पित-कर्मणोऽप्युक्त्वा साक्षाद्भक्तियोगस्य तु कैमुत्यमेवानीतम्, यथा ( भा० २।२१३३ ) -

“केचित् स्वदेहान्तहु दयावकाशे प्रादेश मात्रं पुरुषं वसन्तम् ।

चतुर्भुजं कञ्जदथाङ्गशङ्ख गदाधरं धारणया स्मरन्ति ॥”

टीका-तामेव धारणां सविशेषामाह, केचिदिति षड़भिः । केचित् विरलाः, स्वदेहस्य अन्तर्मध्ये यत् हृदयं तत्र योऽवकाशस्तस्मिन् वसन्तम् । प्रादेशस्तज्र्जन्यङ्गुष्ठयोविस्तारः स एव मात्रा प्रमाणं यस्येति हृदयपरिमाणं तत्रोपचर्यते कजं पद्मम् । रथाङ्ग-चक्रम् ।

कतिपय व्यक्ति, निज हृदयाभ्यन्तर प्रादेश मात्रस्थान में विराजमान चतुर्भुज, शङ्ख, चक्र, गदा, पद्मधारी श्रीनारायण का स्मरण, धारणा द्वारा करते हैं । एतादृश साधन में अभिनिवेश रखते हैं । “क्रिया वसाने” आवश्यक कर्मानुष्ठान के पश्चात् इस प्रकार उल्लेख करने के पश्चात् कहते हैं । जब तक भक्तियोग लाभ नहीं होता है, तब तक काम्यकर्मानुष्ठान करना चाहिये । भक्ति योग प्राप्त करने के पश्चात् काम्य- कर्मानुष्ठान करने की प्रयोजनीयता नहीं है । इस से निर्णीत हुआ कि काम्य कर्मानुष्ठान करने का अधिकार भक्ति योग प्राप्त करने के पूर्वकाल पर्यन्त ही है ॥ २७॥

०५१ २८

अनन्तर भा० २।२।१५ में उक्त है-

“स्थिर सुखं चासन मास्थितोयति यंदा जिहासुरिमसङ्ग लोकम् ।

देशे च काले च मनो न सज्जयेत् प्राणान् नियच्छेन्मनसा जितासुः ॥”

टीका-एवं तावदासन्नमृत्योः पुंसः कृत्यमुक्तम् । इदानीं तस्यैवं स्वयं देहं त्यक्तुमिच्छतः कृत्यमाह– स्थिरमिति सार्द्धंश्चतुभिः । अङ्ग ! हे राजन् ! एवम्भूतो यतिर्यदा इमं लोकं देहं जिहासुः, हातुमिच्छति, तदा देशे–पुण्यक्षेत्रे, काले च उत्तरायणादौ, मनो न सज्जयेत्-सङ्ग न प्रापयेत् । न देश कालौ योगिनः सिद्धि हेतुः, किन्तु योग एवेति दृढ़ निश्चयो भूत्वा स्थिरं सुखकरणञ्चासनमास्थितः प्राणान् नियच्छेदित्यर्थः ॥

अनन्तर ये गी को निज देह त्याग करने की इच्छा होने पर उसको क्या करना चाहिये, कहते हैं– हे राजन् ! उक्त लक्षणाक्रान्त योगी, जिस समय इस जगत् को एवं निज शरीर को छोड़ने की इच्छा करता है, उस समय, पुण्य क्षेत्र एवं उत्तरायणादि काल की अपेक्षा वह न करे । केवल सुख पूर्वक स्थिर भाव से उपवेशन कर मनके द्वारा प्राण वायु को संयत कर प्राण त्याग करे ।

भा० २२/१५–२१ पर्यन्त श्लोक में सद्य मुक्ति का उल्लेख करके २२ श्लोक में क्रममुक्ति को

कहते हैं ।

“यदि प्रयास्यन् नृप पारमेष्ठ्य वैहायसानामुत यद्विहारम् ।

अष्टाधिपत्यं गुण सशिवाय सहेब गच्छेन्मनसेन्द्रियैश्च ॥”

टीका - सद्योमुक्तिमुक्त्वा क्रममुक्ति प्रकारमाह–यदीति दशभिः । यदि तु पारमेष्ठ्यं पदं प्रयास्यन्

४८] 1(२८) “न ह्यतोऽन्यः शिवः पन्था विशतः संसृताविह। ( वासुदेत्रे भगवति भक्तियोगो यतो भवेत् ॥ ४४ ॥

टीका च - " सन्ति संसरतः पुंसो बहवो मोक्षमार्गास्तपोयोगादयः, समीचीनस्त्वयमेवेत्याह न हीति । यतोऽनुष्ठिताद्भक्तियोगो भवेत्, अतोऽन्यः शिवः सुखरूपो निविघ्नश्च नास्त्येव । " इत्येषा । यच्छब्देनात्र भगवत्सन्तोषार्थं कर्मोच्यते, (भा० ११२२६) “स वै पुंसां परो धर्मः”

Plan इत्युक्तेः ॥

क्रीड़ास्थानम्

भवति, उतवैहायसानां - खेचराणां सिद्धानां यत् विहारं क्रीड़ा स्थनम् । कीदृशम् । अष्ट आधिपत्यानि अणिमाद्यश्वर्य्याणि यस्मिन् तदपि प्रयास्यन् । क्व ? गुण सग्निवाये – गुणसमुदायरूपे ब्रह्मणि सर्ववेत्यर्थः । तहि देहात्यागावसरे मनश्च इन्द्रियाणि च न त्यजेत्, किन्तु तैः सहैव तत्तल्लोक भोगार्थं गच्छेत् ॥”

यदि योगी की इच्छा पारमेष्ठ्यपद प्राप्त करने की होती है, अथवा खेचर सिद्ध पुरुषों का क्रीड़ास्थान प्राप्त करने की इच्छा होती है, अथवा अणिमादि अष्ट ऐश्वय्यं प्राप्त करने की इच्छा होती है तो, सत्त्व, रजः तमः, गुणों का मिश्रण जिस ब्रह्माण्ड में है, उस ब्रह्माण्ड के जिस किसी स्थान में जाने की इच्छा होती, देह त्याग के समय में मनः एवं इन्द्रिय समूह को परित्याग न करे, मन एवं इन्द्रिय समूह के सहत ही भोग हेतु उक्त स्थान में गमन करे ।

कतिपय श्लोक के द्वारा सद्योमुक्ति एवं क्रम मुक्ति का उपाय स्वरूप ज्ञान एवं अष्टाङ्ग योग कह उल्लेख कर पूर्वोक्त ज्ञान एवं अष्टाङ्ग योग से भी श्रीभगवान् में अर्पित कर्म का श्रेष्ठत्व वर्णन करके कैमुत्यन्याय से साक्षात् भक्ति योग का श्रेष्ठत्व कहा गया है ।

किश

उक्त साक्षात् भक्ति योग का श्रेष्ठत्व प्रति पादक प्रमाण स्वरूप भा० २।२/३३ श्लोक का उट्टङ्कन

" न ह्यतोऽन्यः शिवः पन्था विशतः संसृताविह

(२८)

वासुदेवे भगवति भक्तियोगो यतो भवेत् ॥ ४४॥

करते हैं-

टीका - “सन्ति संसरतः पुंसो बहवो मोक्षमार्गास्तपोयोगादयः समीचीनस्त्वयमेवेत्याह-न होति यतोऽनुष्ठितात् भक्तियोगो भवेत्, अतोऽ यः शिवः सुखरूपो निर्विघ्नश्च नास्त्येव ॥३३॥

Taf’s

संसार में भ्रमण शील मानव के पक्ष में मुक्तिलाभ के उपाय स्वरूप, तपः, योग प्रभृति अनेक साधन विद्यमान होने पर भी यह ही अति समीचीन उपाय है, वह उपाय क्या है ? कहते हैं- अनुष्ठित जिस धर्म से भगवान् वासुदेव में भक्ति योग आविर्भूत होता है । अतएव उक्त भक्ति योग के विना सुखरूप एवं निर्विघ्न पन्था और द्वितीय नहीं है । स्वामि पाद कृत टीका का अभिप्राय यह ही है

श्लोक में लिखित " यतो भवेत्” स्थित ‘यत्’ शब्द का यहाँ पर अर्थ - भगवत् सन्तोषार्थ कर्म । कारण भा० १।२।६ में कहा गया है-

“सवै पुंसां परो धर्मो यतोभक्तिरधोक्षजे । अहैतुकच प्रतिहता ययात्मा सं प्रसीदति ।”

T

टीका-तत्र यत् प्रथमं पृष्टं सर्वशास्त्रसार में कान्तिकं श्रेयो ब्रूहीति तत्रोत्तरं सर्व इति - अयमर्थः- धर्मो द्विविधः प्रवृत्ति लक्षणो निवृत्त लक्षणश्च । तत्र यः स्वर्गाद्यथः प्रवृत्ति लक्षणः सोऽपरः । यतो धर्मात् कृष्णे श्रवणादरादि लक्षणा तृप्ति र्भवति स परोधर्मः, स एवैकान्तिकं श्रेय इति । कथम्भूता ? अहैतुकी - हेतुः फलाभिसन्धानं, तद्रहिता, अप्रतिहता - विघ्नेरनभिभूता ॥

P

[x

[[४९]]