०१६ ११
नन्वेवमपि तस्य कथारुचिर्मन्दभाग्यानां च न जायत इत्याशङ्कय तत्र सुगमोपायं वदन् तामारभ्य नैष्ठिकोपर्य्यन्तां भक्तिमुपदिशति पश्चभिः (भा० ११२/१६)–
FIRDRIE
(११) “शुश्रूषोः श्रद्दधानस्य वासुदेवकथारुचिः ।
स्यान्महत्सेवया विप्राः पुण्यतीर्थनिषेवणात् ॥ २२॥
(भा० १० ८७।३५) “भुवि पुरुपुण्यतीर्थ सदनानृषयो विमदाः" इत्याद्यनुसारेण ‘प्रायस्तत्र व सङ्गो भवति’ इति तदीयटी कानुमत्या च पुण्यतीर्थनिषेवणात् हेतोर्लब्धा यदृच्छया या महत् खड्ग के द्वारा, “कर्म ग्रन्थि निबन्धन” जो कर्म विभिन्न शरीर में अहङ्कार उत्पन्न करता है, इस प्रकार कम ग्रन्थि को छेदन करता है, इस प्रकार कर्म दुःख से उद्धार कारिणी श्रीहरि कथा में प्रीति न करके कौन व्यक्ति रह सकते हैं ? ॥ १० ॥
०१७ ११
उक्त सिद्धान्त के ऊपर प्रश्न हो सकता है कि- मन्दभ ग्य जनगण की परम कारुणिक हरि कथा में रुचि नहीं होती है, इस प्रकार शङ्का करके रुचि प्राप्त करने का उपाय को कहते कहते श्रीहरि कथा रुचि से आरम्भ कर पाँच श्लोक के द्वारा नैष्ठिको भक्ति का उपदेश प्रदान करते हैं भा० १।२।१६ में उक्त है-
(११) “शुश्रूषोः श्रद्दधानस्य वासुदेवकथारुचिः ।
स्यान्महत्सेवया विप्राः पुण्यतीर्थनिषेवणात् ॥ " २२॥
(3)
टीका - ननु सत्यमेव कर्मनिर्मूलनी हरिकथा रतिः । तथापि तस्यां रुचिर्नोत्पद्यते किकुस्तत्राह शुश्रूषोरिति । पुण्यतीर्थ निषेवणात्, निष्पापस्य महत् सेवा स्यात् तथा च तद्धर्मश्रद्धा । ततः श्रवणेच्छा । ततो रुचिस्यादित्यर्थः ॥" (१६) DE
हे विप्रगण ! पवित्र तीर्थ निषेवण से प्रायशः महापुरुष वृन्द की सेवा करने का सौभाग्य उपस्थित होता है । उक्त सेवा से श्रीहरि कथा में श्रद्धालु श्रवणेच्छु जन की वासुदेव की कथा में रुचि उत्पन्न होती है । (११)
निरभिमानी ऋषिवृन्द, यद्यपि सतत श्रीहरि ध्यान परायण होने के कारण परम पवित्र हैं, तथापि भू मण्डल के मध्य में बहुल पवित्रतीर्थ में गमन एवं वासादि के द्वारा उक्त तीर्थ समूह को पवित्र करते हैं । भा० १०२८७१३५ श्लोक के अनुसार पवित्रतीर्थ स्थान में गमन में महापुरष प्रसङ्ग होता है ।
“भुवि पुरु पुण्य तीर्थ सदनान्यूषयो विमदा,
स्त उत भवत् पदाम्बुजहृदोऽघ भिदङ्घ्रिजलाः ।
दधति सकृन्मनस्त्वयि य आत्मनि नित्यसुखेডমী
न पुन रुपासते पुरुषसार हरावसथान् ॥
टीका- एवं गुरूपदेशेन तत्त्वमवगम्य सारासार विवेके च सर्व तो निविद्य तदेव महत्सङ्गेनोपपत्तिभिः सम्यगवधारयितुं तीर्थ सदनानि मुनयः पर्य्यवन्तीति श्रोतव्यो मन्तव्य इत्यादि श्रुत्यर्थमाह, भुवि पुरुपुण्यतीर्थ सदनानीति । ते उक्त लक्षणा ऋषयो विमदाः, निरहङ्काराः, यतो भवत् पदाम्बुज हृदः । भवतः पदाम्बुजं हृदि येषां ते “अतः स्वयमेवाघभिदङ्घ्रिजलाः अघभित् अङ्घ्रिजलं येषां ते । उत अपि तथा विधा अपि पुरूणि बहूनि पुण्यानि तीर्थानि सदनानि च क्षेत्राणि तान्येवोपासते सेवन्ते प्राय स्तत्रैव महत् सङ्गो भवतीति । अथवा पुरु अधिकं भगवद् भजन लक्षणं पुण्यं येषां तानि च तानि तीर्थानि च गुरवो महान्त
श्रीभक्ति सन्दर्भः
[[२७]]
सेवा तया वासुदेवकथारुचिः स्यात् । कार्य्यान्तरेणापि तीर्थे भ्रमतो महतां प्रायस्तत्र भ्रमतां तिष्ठतां वा दर्शन-स्पर्शन-सम्भाषणादिलक्षणा सेवा स्वत एव सम्पद्यते तत्प्रभावेन तदीयाचरणे श्रद्धा भवति । तदीयस्वाभाविक-परस्पर-भगवत् कथायां किमेते सङ्कथयन्ति तत् शृणोमीति तदिच्छा जायते तच्छ्रवणेन च तस्यां रुचिर्जायत इति । तथा च महद्भय एव श्रुता झटिति कार्य्यकरीति भावः । तथा च श्रीकपिलदेववाक्यम् (भा० ३।२५।२३) “सतां प्रसङ्गान्मम वीर्य्य- संविदो, भवन्ति हृत्कर्णरसायनाः कथाः” इत्यादि ॥
इत्यर्थः । तेषां सवनानि आश्रमान् । यथाह अमरसिंहः । निपानागमयो स्तीर्थमृषिजुष्टेजले गुराविति । न पुनः पुरुष सार हरावसथानुपासते । पुरुषाणां सारं विवेकस्थैय्र्यक्षमा शान्ति प्रमुखं हरन्तीति तथा ते च ते अवसथा गृहा स्तान् । न च तेषां गृहादि कुत्सित सुखापेक्षेत्याह, दघति सकृन्मनस्त्वयि य आत्मनि नित्य- सुखे - इति । सकृदपि त्वयि जो मनोदधतीति तेऽपि गृहाद्यासक्ता न भवन्ति किं पुनरेवम्भूता इत्यर्थः ।
मुञ्चन्नङ्ग तदङ्ग सङ्गमनिशं त्वामेव सञ्चिन्तयन्
सन्तः सन्ति यतो यतो गतमदास्तानाश्रमानावसन् । नित्यं तन्मुख पङ्कजाद्विगलितत्वत् पुण्य गाथामृत
स्रोतः संप्लव संप्लुतो नरहरे न स्थामहं देहभृत् ॥” (३५)
टीकाकार श्रीधर स्वामिपाद के अभिप्रायानुसार पुण्यतीर्थ निषेवण हेतु महापुरुष सङ्ग प्राप्ति क सम्भावना है। उक्त महत् सङ्गरूप सेवा द्वारा वासुदेव की कथा में रुचि उत्पन्न होती है । काय्र्यान्तर हेतु पवित्र तीर्थ में भ्रमण कारी मानवों को तीर्थ सेवनोद्ददेश से समागत, अथवा उक्त पवित्र तीर्थ में अवस्थित महा पुरुष वृन्द के दर्शन, स्पर्शन, एवं सम्भाषणादि रूप सेवा सौभाग्य अनायास मिलता है, कारण, वहिमुख जीवों के पक्ष में महापुरुषवृन्द का अनुसन्धान कर उनके सङ्ग करने का प्रयत्न होना असम्भव है । उक्त महापुरुष वृन्द के दर्शन एवं स्पर्शादि प्रभाव से उनके आचरण में श्रद्धा अर्थात् विश्वास उत्पन्न होता है । उक्त महापुरुष गण द्वारा प्रवर्तित स्वभाव सिद्ध पारस्परिक भगवत् कथा में “यह सब किस विषय की अ लोचना करते रहते हैं मैं श्रवण करू” इस प्रकार इच्छा भी होती है । उस समय उक्त महापुरुष के मुख विगलित श्रीहरि कथा श्रवण जन्य उक्त भगवत् कथा में रुचि कभी आविर्भाव होता है । है । इस रीति से वहिर्मुख जीवों को पवित्र तीर्थ निषेवण के द्वारा श्रीहरि कथा में रुचि प्राप्त करने की सम्भावना है। यह श्रीहरि कथा का श्रवण, महापुरुष के मुख से होने पर अति सत्वर कार्य करी होता है, अर्थात् रुचि प्रभृति उत्पन्न होते हैं । इस अभिप्राय से ही भगवान् कपिलदेवने निज जननीदेवहूति को भा० ३।२५ २५ में कहा है-
तु
तु
“सतां प्रसङ्गान् मम वीर्य्य संविदो भवन्ति हृत्कर्णरसायनाः कथाः
तज्जोषणादाश्वपवर्ग वर्त्मनि श्रद्धा रति भक्तिरनुक्रमिष्यति ।”
।
टीका - सत्सङ्गस्य भक्तयङ्गतामुपपादयति- सतामिति । वीर्य्यस्य– सम्यग् वेदनंयासु ता वीर्य संविद, हृत्कर्णयो रसायनाः सुखदाः । तासां जोषणात्-सेवनात्, अपवर्गोऽविद्या निवृत्तिर्वर्म यस्मिन् तस्मिन् हरौ प्रथमं श्रद्धा, ततोरतिः, ततो भक्ति, अनुक्रमिष्यति, क्रमेण भविष्यतीत्यर्थः ॥२५॥
हे मातः ! साधु वृन्द के प्रकृष्ट सङ्ग से मेरी प्रभाव ज्ञापिका हृत् कर्ण रसायन कथा का श्रवण होता है । उक्त कथा का श्रवण, आसक्ति पूर्वक करने पर अति सत्वर श्रद्धा, (साधन भक्ति) रति, (भाव भक्ति) भक्ति - ( प्रेम भक्ति) अनुक्रम से आविर्भूता होती हैं ॥११॥
TA
[[२८]]