००४ ३
तत्र यद्यपि श्रवणमननादिकं ज्ञानसाधनमपि तत्साम्मुख्य मेव ह्माकारस्य तस्यानुभव हेतुत्वात्, अतएव तत्परम्परोपयोगित्वात् सांख्याष्टाङ्ग योगकर्मण्यिपि तत् साम्मुख्यान्येव तथा तेषां कथञ्चिद्भक्तित्वमपि जायते, - कर्मणस्तदाज्ञापालन रूप वेन तदपतत्वादिना च करणात् ज्ञानादीनाञ्चान्यत्रानाति हेतुत्वादिद्वारा भत्त सचिवत्या विधानात्, तथापि पूर्व्वं ‘भक्तया भजेत’ इत्यनेन कर्म्मज्ञानादिकं नादृतम्, किन्तु साक्षात्त. घा श्रवण - कीर्त्तनादिलक्षणयैव भजेतेत्युक्तम् । तथैव सहेतुकं श्रीसूतोपदेशोपक्रमत एव दृश्यते, यथाह ( भा० ११२२६) ‘स वै’ इत्यादिना (भा० ११२२२२) “अतो वै कवयः” इत्यन्तेन ग्रथेन । तत्र ( भा० ११२२६ ) -
(३) “स वै पुंसां परो धर्मो यतो भक्तिरधोक्षजे ।
अहैतुक्यप्रतिहता ययात्मा सुप्रसीदति ॥” १०॥
(३) श्रीहरि भजन करना ही मानव का एकमात्र कर्त्तव्य है, शास्त्रोपदेशद्वारा यह
वि हत हुआ है, वह भजन किस प्रकार है, उसको परिस्फुट करने के निमित्त विचार करते हैं, यद्यपि शास्त्रोक्त श्रवण मननादि ज्ञान साधन भी परतत्त्व साम्मुख्य कारक हैं, कारण, वह शास्त्र श्रवण मननादिज्ञ न साधन उक्त परतत्त्व का निर्विशेष रूप में आविर्भाव विशेष का अनुभव के प्रति हेतु होते हैं । अतएव उक्त परतत्त्व साम्मुख्य की उपयोगिता परम्पराक्रम से होने के कारण, सांख्य अष्टाङ्ग योग, कर्म प्रभृति, भी परतत्त्व साम्मुख्य के प्रति हेतु होते हैं । जिसप्रकार पूर्वोक्त साधन समूह, साक्षात् एवं परम्परा क्रम से परतत्त्व साम्मुख्य के प्रतिहेतु होते हैं। उसप्रकार ही उक्त साधन र मूह में कुछ भक्ति धर्म भी है। किन्तु साक्षात् रूप में नहीं है - प्रकारान्तर में है । जैसे, कर्म का अनुष्ठान, भगवदाज्ञा बुद्धि से एवं भगवदर्पण दि के द्वारा करने पर कर्म आरोपसिद्धा भक्ति में परिगणित होता है, उस प्रकार ज्ञानाद साधन में भी स्वरूपातिरिक्त जड़ीय पदार्थ में अनासक्ति का हेतुत्व है, अतः प्रथम प्रवृत्त भक्त के पक्ष में भक्ति सहायक होने के कारण, ज्ञानादि साधन में भी सहायक रूप भक्तत्व है इस अभिप्राय से ही श्रीरूप गोस्वामि चरण ने भक्ति रसामृत सिन्धु में कहा है- ‘ईषत् प्रथममेवास्य प्रवेशायोपयोगिता ।” अर्थात् ज्ञान एवं वैराग्य की प्रथम प्रवृत्त साधक के पक्ष में भक्ति में प्रविष्ट होने के निमित्त-उपयोगिता है, तथापि पूर्वोक्त
‘भयं द्वितीयाभिनिवेशतः स्यः दीशादपेतस्य विपर्य्ययेोऽस्मृतिः, ।
तन्माययातो बुध अ. भजेत्त, भक्तकयेशं गुरुदेव तत्मा ।
[[33]]
श्लोक में - “एकचा अव्यभिचारिण्या भक्तचा भजेत” कहा गया है । अर्थात् भक्ति के द्वारा भगवान् का भजन करना चाहिये, इस प्रकार उल्लेख होने के कारण श्रवण कीर्त्तनादि लक्षणा साक्षात् भक्ति के द्वारा ही श्रीभगवान् का भजन करना कर्त्तव्य है, इस प्रकार कहा गया है । श्रीमद् भागवत के ११२।६ श्लोक से आरम्भ कर १।२।२२ श्लोक पर्य्यन्त १७ श्लोक के द्वारा श्रीसूतमुनिने श्रीमद् भागवत के उपक्रममें उस प्रकार ही कहा है, अर्थात् कर्म ज्ञानादि की अपेक्षा शून्य साक्षात् भक्ति का उपदेश ही भग्वद् भजन के निमित्त हुआ है।
"
स वै पुंसां परो धर्मो यतो भक्तिरधोज्ञजे । अहैतुक्य प्रतिहता ययात्मा सुम्प्रसीदति ॥६॥ वासुदेवे भगवति भक्तियोगः प्रयोजितः
श्रभक्तिसन्दर्भः
[[१३]]
यत् खलु महापुराणारम्भे पृष्टं सर्व्वशास्त्रसारमेकान्तिकं श्रेयो ब्रूहि’ इति, तत्रोत्तरम् - ‘स वै’ इत्यादि, यतो धर्म्मादधोक्षजे भक्तिस्तत्कथाः वणाविषुरुचिर्भव’ त, - (भा० ११२२८)
[[5]]
जनयत्याशु वैराग्यं ज्ञानञ्च यवहैतुकम् ॥७॥ धर्मः स्वनुष्ठितः पुंसां विष्वक्सेन कथासु यः । नोदपादयेद् यदि ति श्रम एवहि केवलम् ॥८॥ धर्मस्य ह्यापवर्यस्य नार्थोऽर्थायोपकल्पते । नार्थस्य धर्मैकान्तस्य कामोलाभ य हि स्मृतः ॥६॥ कामस्य नेन्द्रिय प्रीति लभो जीवेत यावताः । जीवस्य तत्त्व जिज्ञासा नार्थो यश्चेह कर्मभिः ॥ १० ॥ वदन्ति तत्त्वविदस्तत्त्वं यज् ज्ञानमद्वयम् । ब्रह्म ेति परमात्मेति भगवानिति शब्दयते ॥११॥ तच्छ्रद्धधाना मुनयो ज्ञानवेराग्ययुक्तथा । पश्यन्त्यात्मनि चात्मानं भक्तचाक्षुत गृहीतया ॥१२॥ अतः पुम्भि द्विजश्रेष्ठा वर्णाश्रमविभागशः 1 स्वनुष्टितस्य धर्मस्य संसिद्धि र्हरि तोषणम् ॥१३॥ तस्मादेकेन मनसा भगवान् सात्वतां पतिः । श्रोतव्य कीत्तिव्यश्च ध्येयः पूज्यश्च नित्यशः ॥ १४ ॥ यदनु ध्यासिना युक्ताः कर्मग्रन्थि निबन्धनम् । छिन्दन्ति कोविदास्तस्य को न कुर्य्यात् कथा रतिम् ॥ १५९० श्रश्रूषोः श्रद्दधानस्य वासुदेवकथारुचिः । स्यान्महत् सेवया विप्राः पुण्यतीर्थनिषेवणात् ॥ १६ ॥ श्रृण्वतां स्वकथाः कृष्णः पुण्यश्रवणकीर्त्तनः । हृद्यन्तस्थो भद्राणि विघुनोति सुहृत् सताम् ॥१७॥ नष्ट प्रायेष्वभद्र ेषु नित्यं भागवत सेवया । भगवत्युत्तमः श्लोके भक्ति र्भवति नैष्ठिकी ॥ १८ ॥ तदा रजस्तमोभावाः कामलोभादयश्च ये । चेत एतैरनाविद्धं स्थितं सत्त्वे प्रसीदति ॥१६॥ एवं प्रसन्नमनसो भगवद् भक्तियोगतः । भगवत्तत्वविज्ञानं मुक्त सङ्गस्य जायते ॥ on भिद्यते हृदय ग्रन्थिश्छिद्यन्ते सर्वसंशयाः । क्षीयन्ते चास्य कर्माणि दृष्ट एवात्मनीश्वरे ॥२१॥ अतो वै कवयो नित्यं भक्ति परमयामुदा ।
वासुदेवे भगवति कुर्वन्त्यात्मप्रसादनीम् ॥ २२॥
टीका-तत्र यत् प्रथमं पृष्ठ सर्वशास्त्र स. रमैकान्तिकं श्रेयो होति तत्रोत्तरं सवै– इति । अयमर्थः- धर्मोद्विविधः प्रवृत्ति लक्षणो निवृत्ति लक्षणश्च । तत्र यः स्वर्गाद्यर्थः प्रवृत्ति लक्षणं सोऽपरः । यतोधर्मात् कृष्ये श्रवणादरादि लक्षणा तृप्तिर्भवति, स परोधर्मः स एवैकान्तिकश्रेय इति । कथम्भूता ? अहैतुकी, हेतु फलानु
॥
।
श्री भक्ति सन्दर्भः
[[१४]] “धर्मः स्वनुष्ठितः” इत्यादौ व्यतिरेकेण दर्शयिष्यमाणत्वात् । स वै स एव, (भा० ११२ १३) “स्वनुष्ठितस्य धर्मस्य संसिद्धिर्हरितोषणम्” इति वक्ष्यमाणरीत्या तत्सः तोषणार्थमेव कृतो सन्धानं, तद्रहिना, अप्रतिहता, विधनैरनभिभूता ६। ननु तमेतमात्मानं वेदानुवचनेन ब्राह्मणा विविदिषन्ति यज्ञ ेन दानेन तपसानाशकेनेत्यादि श्रुतिभ्यो धर्म य ज्ञान ङ्गत्वं प्रसिद्धं, तत् कुतोभक्तिहेतुत् मुच्यते ? सत्य । तन् तु भक्ति द्वारेणेत्याह वासुदेव इति । अहैतुकं शुष्कतक द्यिगोचरम् - औपनिषदमित्यर्थः ७ व्यतिरेकमाह धर्म इति । यो धर्म इति प्रसिद्धिः, स यदि विषक्सेनस्य कथासु रति नोत्पादयेत् तर्हि स्वनुष्ठितोऽपि सन्नयं श्रमो ज्ञेयः । ननु मोक्षार्थस्यापि धर्मस्य श्रमत्वमस्त्येव अत आह केवलं विफलश्रम इत्यर्थः । नन्वस्ति तत्रापि स्वर्गाद फलमित्याशङ्कय एवकारेण निराकरोति, क्षयिष्णुत्वात् न तत् फलमित्यर्थः । नन्वक्षय्यं ह वै चातुर्मास्ययाजिनः सुकृतं भवतीत्यादि श्रुतेर्न तत् फलस्य क्षयिष्णुत्क मित्याशङ्कया हि शब्देन सधयति । तद् यथेह कर्मजितो लोकः क्षीयते एवमेवामुत्र पुर्ष्या जतो लोकः क्षीयत इति तर्कानुगृहीतया श्रुत्या क्षमिष्णुत्य प्रतिपादनात् ८ तदेवं हरिभक्ति द्वारा तदितर वैराग्यात्म ज्ञान पर्य्यन्तः परो धर्म इत्युक्तन् । अन्ये तु मन्यन्ते धर्मस्यार्थः फलं, तस्य च कामः फलं, तस्य चेद्रिय प्रीतिः, तत् प्रीतेश्च पुनरपि धर्मार्थादि परम्परेति । यथाहुः - धर्मादयश्च कामश्च स किमर्थं न सेव्यत इत्यादि । तन्निराकरोति धर्मस्येति द्वाभ्याम् । आपवग्यस्य उक्तन्यायेनापवर्ग पर्यन्तस्य धर्मस्य अर्थाय - फलत्वाय अर्थो नोपकरुपते योग्यो न भवति । तथा अर्थस्याप्येवम्भूत धर्माव्यभिचारिणां कामो लाभाय फलत्वाय नहि स्मृतोमुनिभिः 18। कामस्य विषयभोगस्य इन्द्रियप्रीतिः लाभः फलं न भवति, किन्तु यावता जीवेत तावानेव कामस्य लाभः, जीवनपर्यन्त एव कामः सेव्य इत्यर्थः । जीवस्य जीवनस्य च पुनः व. र्मभिर्धर्मानुष्ठान द्वारा य इह प्रसिद्ध स्वर्गादिः सोऽर्थोनभवति, किन्तु तत्त्वजिज्ञासैव ॥१०॥ ननु तत्त्वजिज्ञासा नाम धर्म जिज्ञासैव धर्म एव हि तत्त्वमिति केचित्, तत्राह - वदन्तीति । तत्त्व वदस्तु तदेव तत्त्वं वदन्ति । कि तत् ? यत् ज्ञानं नाम । अद्वयमिति-क्षणिक ज्ञान पक्षं व्यावर्त्तयति । ननु तत्त्वविदोऽपि विगीत वचना एव ? मेवं, तस्यैव तत्त्वस्य नामान्तरैरभिधानादित्याह । औपनिषदैर्ब्रह्म ेति, हैरण्यगर्भः परमात्मेति, सात्यते भगवानि’त शब्द्यते - अभिधीयते ॥ ११॥ तच्च तत्त्वं स परिकरया भक्तया एव प्राप्यत इत्याह- तचेत्यन्वयः । ज्ञान वैर ग्छ युक्तयेत्यत्र ज्ञानं–परोक्षम्, तच्च तत्त्वम् आत्मनि क्षेत्रज्ञ े पश्यन्ति । किं तत्, आत्मानं परमात्मानम् । श्रुमेन - वेदान्त श्रवणेन, गृहीत्या, प्राप्तया इति भक्त े दढि मुक्तम् ॥१२॥ श्रवणादि गृहीत धर्मस्य फलं न थंकामादिकमितीर्थमुपपाद्योपसंहरति, अत इति । हे द्विजश्रेष्ठा ! हरितोषणं हरेराराधनं संसिद्धिः फलम् । १३ । यस्माच्च भक्तिहीनो धर्मः केवलं श्रमएव’ तस्माद् भक्ति प्रधान एवधर्मोऽनुष्ठ ेय इत्याह तस्मादिति । एकेन एकाग्रेण मनसा ॥१४॥ भक्ति विहीनोधर्मः केवलं श्रम एवेत्युक्तम्, इदानीन्तु भक्ते मुक्तिफलत्वं प्रपञ्चयति यदिति । यस्य अनुध्याअनुध्यानं सैव असिखडगः
तेन युक्ता विवेकिनः, ग्रन्थि- अहङ्कारं निबध्नाति यत् कर्म तत्च्छि दन्ति तस्याकथाया रति को न कुर्य्यात् । १५। ननु सत्यमेव कर्म निम्मूलिनी हरिकथारतिः, तथापितस्यां रुचिर्नोत्पद्यते कि कूर्म स्तवाह शुश्रूषोरिति । पुण्यतीर्थ निषेवणान-निष्पापस्य महत् सेवा स्थात्, तथा च तद्धर्मश्रद्धा । ततः श्रवणेच्छा ततो रुचिः स्यादित्यर्थः ॥१६ ततश्च शृण्वतामिति । पुण्ये - श्रवण कीर्त्तने यस्य सः । सतां सुहृत् हितकारी । हृदि यान्यभद्राणि - कामादि वासनाः, तानि । अन्तःस्थः हृदयस्थः सन् ॥१७॥ ततश्च नष्ट प्रायेष्विति । सर्वाभद्रनाशस्य ज्ञानकाण्डोत्तर कालत्वात् प्राय ग्रहणम् । भागवतानां भागवत शास्त्रस्य वा सेवया नैष्ठिकी, निश्चला विक्षेपा भावात् । १८ । रजस्तमश्च ये च तत् प्रभवाः भावाः, कामादयः, एतैरनाविद्धमनभिभूतं प्रसीदति, उपशाम्यति । १६ । भगबद् भक्ति योगतः प्रसन्नमनसः, अतएव मुक्तसङ्गाय । २०। ज्ञानफलमाह भिद्यत इति । हृदयमेव ग्रन्थिः चिज्जड़ग्रन्थनरूपोऽहङ्कारः, अतएव सर्वे संशया असम्भावनादि रूपाः, कर्माप्यनारब्धफलानि । आत्मनि
भक्तः,
।
।
[[3]]
श्रीभक्ति सन्दर्भः
[[१५]]
धर्मः परः सर्व्वतः श्रेष्ठः, न निवृत्तिमात्रलक्षणोऽपि, वैमुख्याविशेषात्, तथा च श्रीनारदवावयम् ( भा० ११५३१२) - " नैष्कर्म्मयमप्यच्युतभाव व ज्जितम्" इत्यादौ “कुतः पुनः शश्वदभद्रमीश्वरे न चापितं कर्म यदप्यकारणम्” इति । अतो वक्ष्यते ( भा० (१२।१२) “अतः पु ंभिः” इत्यादि । ततः स एवैकान्तिकं श्रेय इत्यर्थः । अनेन भक्तेस्तादृशधर्म्मतो ऽध्यतिरिक्तत्वमुक्तम् । तस्था स्वरूप भूते ईश्वरे दृष्ट े साक्षात् कृते सति । एव कारेण ज्ञानानन्तरमेव दर्शयति ॥२१॥ तत्र सदाचारं दर्शयन् उपसंहरति अत इति । आत्मप्रसादनों मनः शोधनीं वासुदेवे भक्त कुर्वन्तीति भजनीय विशेषोदर्शितः ॥२२
महापुराण श्रीमद् भागवत के प्रारम्भ में नैमिषारण्य में शौनकादि ऋषिवृन्द श्री सूत के समीप में प्रश्न किये थे “ सर्व शास्त्र सारार्थ जीवों का ऐकान्तिक श्रेयः कया है ? उस का वर्णन आप करें । उस के उत्तर में उक्त श्लोकों में श्री सूत कहे थे । हे विप्रवृन्द ! जिस धर्म के अनुष्टान से इन्द्रिय ज्ञानातीत अधोक्षज तत्त्व में एवं उनकी कथा के श्रवण कीर्त्तनादि में रुचि भक्ति का उदय होता है. वह ही जीव मात्र का परम धर्म है । यहाँ भक्ति का ‘रुचि’ अर्थ करने का अभिप्राय यह है कि-आगे कथित होगा कि-“धर्मः स्वनुष्ठितः पुंसां विष्वक्सेन कथासु यः नोत्पादयेद् यदि ति श्रम एव हि केवलम् " सुन्दर रूप से अनुष्ठित धर्म, भी यदि हरि कथा में रुचि उत्पादन करने में अक्षम होता है, तब वह व्यर्थ श्रम ही होता है, व्यतिरेक मुख से भक्ति का महत्त्व कथन के कारण ही भक्ति शब्द का अर्थ यहाँ ‘रुचि’ अर्थ सुनङ्गत है । श्लोकस्थ - “सबै पुंसां” पदस्थित ‘सर्व’ अव्यय का प्रयोग, एवार्थ में हुआ, अर्थात् अन्य व्यावृत्ति अर्थ में प्रयुक्त हुआ है, इस के बाद - “स्वतुष्टितस्य धर्मस्य संसिद्धि र्हरितोषणम्” अर्थात् उत्तम रूप से अनुष्ठित धर्मका मुख्य फल श्री- हरि सन्तोष है, इस प्रकार वक्ष्यमाण रीति के अनुसार श्रीहरि सन्तोष के निमित्त हो जिस धर्म का अनुष्ठान होता है, वह धर्म निखिल धर्म से श्रेष्ठ है श्लोकस्थ ‘परधर्म’ का अर्थ भी वह ही है । केवलमात्र ऐहिक- पार लौकिक वासना शून्य होना निवृत्ति मात्र लक्षण धर्म श्रेष्ठ नहीं है, कारण, भगवद् वैमुख्य रूप मौलिक दोष से युक्त निवृत्ति मात्र लक्षण धर्म का किसी प्रकार पार्थकय नहीं है। जब तक भगवत् साम्मुख्य नहीं होगा, तब तक विषय भोगी के सहित विषय त्यागी का कुछ प्रभेद नहीं होता है, कारण, विषय भोग एवं विषय त्याग- दोनों ही माया के अधिकार में निपतित है ।
भा० १।५।१२ में श्रीनारद मह शयने कहा है-
नैष्कर्म्य मध्यच्युतभाववजितं न शोभते ज्ञानमलं निरज्जनम् ।
कुतः पुनः शश्वदभद्रमीश्वरे न चापितं कर्म यदव्यकारणम् ॥
[[1]]
टोका-भक्ति हीन कर्म तावत् शून्यमेवेति कैमुतिकन्यायेन दर्शयति नैष्कर्म्यमिति । निष्कर्म्म- ब्रह्म, तदेकाकारत्वान्निष्कर्म्मतारूपं नैष्कर्म्यम् । अज्यते अनेन इत्यञ्जनमुपाधिस्तन्निवर्त्तकं निरञ्जनम् । एवम्भूतमपि ज्ञानम् अच्युते भावो भक्ति स्तद्वज्जितं चेत् अलमत्यर्थं न शोभते, सम्यक् परोक्षाय न कल्पते इत्यर्थः । तदा शश्वत् साधन काले फल काले च अभद्र दुःखरूपं यत् काम्यं कर्म, यदप्यकारणमकाम्यं तच्चेति चकारस्यान्वयः । तदपि कर्म ईश्वरे नापितं चेत् कुतः पुनः शोभते ? वहिर्मुखत्वेन सत्त्वशोधकत्वा भावात् ॥” ॥१२॥
अर्थात् निरुपाधिज्ञान भी हरिभक्ति वर्जित होने से साक्षात् ब्रह्म दर्शन की योग्यता को प्राप्त नहीं करता है । ऐसा होने पर साध्य एवं साधन काल में, दुःखमय निष्काम कर्म भी यदि श्रीभगवान् में अर्पित नहीं होता है, तो वह कर्म शोभित नहीं होता है, अर्थात् फल प्रसू नहीं होता है, अतएव अग्रिम
१६]
मके स्वरूपगुणमाह, स्वत एव सुखरूपत्वात् ‘अहैतुकी’ फलान्तरानुसन्धान र हिता, ‘अप्रतिहता तदुपरि सुखदुःखदपदार्थान्तराभावात् केनापि व्यबधातुमशक्या च । जाताय तस्यां रुचि- लक्षणायां भक्तयां तयैव श्रवणादिलक्षणः साधनभक्तियोगः प्रवत्तित्तः स्यात् ॥