२

वित्तिर् विरक्तिश् च कृताञ्जलिः पुरो

यस्याः परानन्द-तनोर् वितिष्ठते ।

सिद्धिश् च सेवा-समयं प्रतीक्षते

भक्तिः परेशस्य पुनातु सा जगत् ॥

१। सन्ध्य्-अधिकरणम्

॥ ३.२.१ ॥

अथास्मिन् पादे प्राप्यानुराग-हेतु-भूता भक्तिर् उच्यते । प्राप्यस्य ब्रह्मणोर् भक्त्य्-अर्हत्वाय स्वप्नादि-सृष्टि-कर्तृत्व-रूपो महिमा तदाविर्भावानाम् ऐक्यम् आत्म-मूर्तित्वं भजद्-भेदः प्रत्युक्त्वं तथापि भक्त्य्-एक-ग्राहत्वम् उभयाव् अभासित्वं परानन्दत्वं भावानुसारि-प्रकाशत्वं सर्व-परत्वं सर्व-दातृत्वं चेति गुण-निचयो निरूप्यते । भक्तीच्छुः खलु तत्-तत्-सम्प्रतीतौ तस्यां प्रवर्तते, नेतरथा । तत्रादौ स्वप्नादि-सृष्टि-कर्तृत्वम् उच्यते । तद्-इतरस्य तत्-कर्तृत्वे ब्रह्मणः सर्व-कर्तृत्व-बाधात् । किञ्चित् कर्तरि तस्मिन् भक्तिर् नोद्भवेद् अतस् तत्-कर्तृतया तन्-महिमा प्रदर्श्यते । बृहद्-आरण्यके श्रूयते—

न तत्र रथा न रथ-योगा न पन्थानो भवन्ति, अथ रथान् रथ-योगान् पथः सृजते । न तत्राऽऽनन्दा मुदः प्रमुदो भवन्ति, अथाऽऽनन्दान् मुदः प्रमुदः सृजते । न तत्र वेशान्ताः पुष्करिण्यः स्रवन्त्यो भवन्ति, अथ पुष्करिण्यः स्रवन्त्यः सृजते, स हि कर्ता [बृ।आ।उ। ४.३.१०] इति ।

तत्रेयं स्वाप्निकी रथादि-सृष्टिर् जीव-कर्तृका परमात्म-कर्तृका वेति संशयं जीव-कर्तृका स्यात् । तस्यापि प्रजापति-वाक्ये सत्य-सङ्कल्पत्व-श्रवणाद् इति प्राप्ते—

सन्ध्ये सृष्टिर् आह हि ॥

सन्ध्यं स्वप्नः, सन्ध्यं तृतीयं स्वप्न-स्थानम् [बृ।आ।उ। ४.३.९] इति तत्रैव श्रवणात् । गागर-सुषुप्ति-मध्य-भवत्वाच् च । तत्र या रथादि-सृष्टिः सा परमात्म-कृतैव । कुतः ? हि यतः । स हि कर्ता इति श्रुतिर् एव स्वप्ने रथादि-सृष्टिं तत्-कृताम् आह । अयं भावः—अल्पाल्प-कर्मानुसारि-फल-भोगाय स्वप्न-द्रष्टृ-पुं-मात्रानुभाव्यांस् तावन्-मात्र-समयान् रथादीन् परमात्मा सृजति । तस्मात् स हि कर्तेति सत्य-सङ्कल्पस्याचिन्त्य-शक्तेः तादृश-कर्तृत्वं सम्भवत्य् एवेत्य् अर्थः । स्वप्नान्तम् इत्य् आदि श्रुत्य्-अन्तराच् चेति । जैवी सत्य-सङ्कल्पता तु मोक्षे स्याद् अतो न तया स्वप्न-सृष्टिः ॥१॥

र्प्च् :

**ह्द्स् **: ६.१६.५५।

॥ ३.२.२ ॥
निर्मातारं चैके पुत्रादयश् च ॥

यत एके कठाः परमात्मानम् एव स्वाप्निकानां कामानां निर्मातारम् आमनन्ति, य एषु सुप्तेषु जागर्ति कामं कामं पुरुषो निर्मिमाण [क।उ। २.२.८] इति । एषु जीवेषु ते च कामाः पुत्रादय एव न त्व् इच्छा-मात्रम् । सर्वान् कामान् छन्दत्तः प्रार्थयस्व शतायुषः पुत्र-पौत्रान् वृणीष्व [क।उ। १.१.२५] इति तेषाम् एव काम-शब्देन प्रकृतत्वात् । एतस्माद् एव पुत्रो जायते, एतस्माद् भ्राता । एतस्माद् भार्या, यद् एनं स्वप्ने नाभिहन्ति [गौपवन-श्रुति] इति स्मृत्य्-अन्तराच् च ॥२॥

र्प्च् : —

**ह्द्स् **: ११.१३.३२।

॥ ३.२.३ ॥

स्वाप्निक-पदार्थ-निर्मातुर् भगवतः कारणम् आह—

माया-मात्रं तु कार्त्स्न्येनानभिव्यक्त-स्वरूपत्वात् ॥

स्वप्न-सृष्टावतर्क्या मायैव करणम् । न तु पञ्चीकृतानि भूतानि चतुर्मुखादयश् च । कुतः ? कृत्स्न्येनेत्य् आदेः सर्वानुभाव्यतयानभिव्यक्तेर् इत्य् अर्थः । तस्मात् परमात्म-कृता स्वप्न-सृष्टिर् इति सिद्धम् ॥३॥

र्प्च् : ७.१३.२३, ११.३.३६।

**ह्द्स् **: ११.१३.३२।

–ओ)०(ओ–

२। स्वप्नाधिकरणम्

॥ ३.२.४ ॥

अथ सा सत्योत मिथ्येति विशये बोधोत्तरं बाधात् मिथ्येति प्राप्तौ—

सूचकश् च हि श्रुतेर् आचक्षते च तद्-विदः ॥

हि यतः स्वाप्नः पदार्थः शुभाशुभयोर् मन्त्रादेश् च सूचकोऽतः सत्यः स्वप्न-सर्गः । कुतस् तत्-सूचकत्वम् ? श्रुतेः ।

यदा कर्मसु काम्येषु स्त्रियं स्वप्नेऽभिपश्यति । समृद्धिं तत्र जानीयात् तस्मिन् स्वप्न-निदर्शने ॥ इति छान्दोग्यात् [५.२.९] ।

अथ स्वप्ने पुरुषं कृष्णं कृष्ण-दन्तं पश्यति स एनं हन्ति इति कौषीतकी-ब्राह्मणाच् च। तद्-विदः स्वप्न-ज्ञाश् च स्वप्नं शुभादि-सूचकम् आचक्षते । स्वप्ने गजारोहणं शुभस्य, खरारोहणं त्व् अशुभस्य सूचकम् इत्य् आदि ।

आदिष्टवान् यथा स्वप्ने राम-रक्षाम् इमां हरः । तथा लिखितवान् प्रातः प्रबुद्धो बुध-कौशिकः ॥

इति स्वप्ने स्तोत्र-लाभं स्मरन्ति । एवं च भावि-सत्यार्थ-सूचकत्वे क्वचिन् मन्त्रौषधि-प्राप्ति-दर्शनेन सूचक-सत्यत्वे च सिद्धे सत्यता-प्रययात् साक्षात् स्वप्न-दृष्ट-कर्तृक-हनन-श्रवणाच् च जाग्रत्-सृष्टिर् इति सत्या स्वप्न-सृष्टिः ॥४॥

**र्प्च्, ह्द्स् **: १०.४२.३०।

॥ ३.२.५ ॥

यत् तु बोधोत्तरं बाधान् मिथ्येत्य् उक्तम्, तत्राह—

पराभिध्यानात् तु तिरोहितं ततो ह्य् अस्य बन्ध-विपर्ययौ ॥

परस्येश्वराभिध्यानात् सङ्कल्पात् तिरोहितं स्वाप्निकं रथादि, न तु शुक्ति-रजतवत् तस्य बाधः । हि यतोऽस्य जीवस्य ततः परेशाद् एव बन्ध-मोक्षौ भवतः । सम्षार-बन्ध-स्थिति-मोक्ष-हेतुर् इत्य् आदि-श्रुतेः । बन्ध-मोक्ष-कर्तुः स्वप्न-तत्-परिहार-कर्तृत्वं न चित्रम् इति भावः । ततश् च तस्यापि तस्माद् एवाविर्भाव-तिरोभावी मन्तव्यौ ।

स्वप्नादि-बुद्धि-कर्ता च तिरस्कर्ता स एव तु । तद्-इच्छया यतो ह्य् अस्य बन्ध-मोक्षौ प्रतिष्ठितौ ॥ इति स्मृतेश् च ।

तस्मात् सत्या स्वप्न-सृष्टिर् ऐश्वरीति ॥५॥

र्प्च् : ३.२६.६-७, ११.११.३-४, ११.३.४१, ११.२०.३०।

**ह्द्स् **: ३.७.१२।

–ओ)०(ओ–

३। देह-योगाधिकरणम्

॥ ३.२.६ ॥

अथ जागर-कर्तृत्वम् ईश्वरस्यैवेत्य् उच्यते । कठ-वल्ल्यां पठ्यत्—

स्वप्नान्तं जागरितान्तं चोभौ येनानुपश्यति । महान्तं विभुम् आत्मानं मत्वा धीरो न शोचति ॥ [क।उ। २.१.४] इति ।

तत्र जीवस्य श्रूयमाणो जागरः परेश-कर्तृको न वेति संशये कालाद्य्-अधीनत्व-दर्शनान् नेति प्राप्ते—

**देह-योगाद् वा सोऽपि ॥ **

देह-योगेन वा यो जागरः स परेशाद् एव स्वप्नान्तम् इत्य् आदि श्रुतेः कालादेर् जाड्याच् च । सुषुप्ति-मूर्च्छयोर् अप्य् अवस्थयोः सृष्टिर् ईश्वर-कर्तृकैवेत्य् अपि-शब्देन समुच्चितम् । तस्यैव सर्व-कर्तृकत्व-श्रवणात् ॥६॥

र्प्च् : ११.११.१०, ११.१३.२४-२५, ३.३१.४३-४४।

**ह्द्स् **: ११.१३.३२।

–ओ)०(ओ–

४। तद्-अभावाधिकरणम्

॥ ३.२.७ ॥

अथ सुषुप्ति-स्थानं चिन्त्यते । तत्रैताः सुषुपित्-विषयाः श्रुतयः । आसु तदा नाडीषु सृप्तो भवति [छा।उ। ८.६.१] इति छान्दोग्ये । ताभिः प्रत्यवसृप्य पुरीतति शेते [बृ।आ।उ। २.१.१९] इति । य एषोऽन्तर् हृदय आकाशस् तस्मिञ् शेते [बृ।आ।उ। ४.४.२२] इति च बृहद्-आरण्यके । एवम् अन्यत्र च । इह आकाश-शब्दो ब्रह्म-वाचकः । अत्र नाड्यः पुरीतद् ब्रह्म च सुषुप्त्य्-आधारतया श्रूयन्ते । किम् एषां विकल्पः समुच्चयो वेति वीक्षायां तुल्यार्थानां मिथोऽपेक्षादर्शनात्, तुल्यार्थस् तु विकल्पेरन् इति न्यायाच् च विकल्पः स्यात् । इति प्राप्ते—

तद्-अभावो नाडीषु तच्-छ्रुतेर् आत्मनि च ॥
र्प्च् : ११.१३.२६, ११.२५.१९, १२.११.१८-१९।

**ह्द्स् **: ६.१६.५५-५६।

॥ ३.२.८ ॥
अतः प्रबोधोऽस्मात् ॥

यतो ब्रह्मैव सुप्ति-स्थानं नाड्य्-आदीनां तु द्वार-मात्रतातोऽस्माद् ब्रह्मणः सकाशाद् एव स्वापोत्तरं प्रबोधः श्रूयते छान्दोग्ये—सतश् चागत्य न विदुः सत आगच्छामहे [छा।उ। ६.१०.२] इति । विकल्पे तु कदाचिन् नाडीभ्यः कदाचित् पूरीततः कदाचिच् च ब्रह्मणः स श्रूयते, न च तथास्ति । तस्माद् ब्रह्मैव तत् ॥८॥

र्प्च् : ८.१.७, ८.१.९

**ह्द्स् **: १२.४.२१।

–ओ)०(ओ–

५। कर्मानुस्मृति-शब्द-विध्य्-अधिकरणम्

॥ ३.२.९ ॥

अथ सतश् चागत्य न विदुः [छा।उ। ६.१०.२] इत्य् अत्र विचारान्तरम् । सुप्त एवोत्तिष्ठेद् उतान्य एवेति संशये ब्रह्म-सम्पन्नस्य प्राचीन-देहादि-सम्बन्धासम्भवात् अन्य एवेति प्राप्ते—

स एव तु कर्मानुस्मृति-शब्द-विधिभ्यः ॥

तु-शब्दः शङ्का-क्षेपाय । सुप्त एवोत्तिष्ठति नान्यः । कुतः ? कर्मादिभ्यः । सुप्ति-प्राग्-अनुष्ठित-शेष-लौकिक-कर्म-समापनं कर्मा-शब्दार्थः । अनुस्मृतिर् योऽहं सुप्तः स एव प्रतिबुद्धोऽस्मि प्रत्यभिज्ञा । शब्दस् तु–इह व्याघ्रो वा सिंहो वा वृको वा वराहो वा कीटो वा पतङ्गो वा दंशो वा मशको वा यद् यद् भवन्ति तदा भवन्ति [छा।उ। ६.१०.२] इति छान्दोग्य-श्रुतिः । व्याघ्रादयो जीवाः सुप्तेः प्राग् यद् यच् छरीरं प्राप्तास् त एव प्रतिबुद्धास् तत् तद् एवाप्नुवन्तीति तत्रार्थः । विधिश् च, आत्मानम् एव लोकम् उपासीत [बृ।आ।उ। १.४.१५] इति बृहद्-आरण्यक-दृष्टो मोक्ष-विषयः । सोऽपि सुप्तस्य मुक्तत्वेऽर्थकः स्यात् । अयं भावः—यथा लवणाम्बु-पूर्णः पिहित-मुखः कुम्भो गङ्गायां निक्षिप्तः पुनर् उद्ध्रियते, तथा वासनावृतो जीवः सुप्तो विरत-समस्त-करणो विश्वास-स्थानं ब्रह्म सम्पद्यापि पुन-भोगायोत्तिष्ठति । न च निर्वासनवत् तत्-सारूप्यम् उपैति । तद् एतच् च कर्मादिभ्योऽवगतम् इति ॥९॥

र्प्च् : ११.३.४०, ११.१३.३१, ११.२८.१५, ११.२५.१९।

**ह्द्स् **: ११.१३.२७-२८, ११.३.३९

–ओ)०(ओ–

६। मुग्धाधिकरणम्

॥ ३.२.१० ॥

प्रसङ्गद् इदं चिन्त्यते—मूर्च्छायां ब्रह्मणि सम्प्राप्तिर् अर्द्ध-प्राप्तिर् वा जीवस्येति विषये तस्याः सुप्ति-विशेषत्वात् तद्वत् सम्प्राप्तिर् एवेति प्राप्ते—

मुग्धेऽर्ध-सम्पत्तिः परिशेषात् ॥

मुग्धे मूर्च्छिते सति पुरुषे तस्य ब्रह्मण्य् अर्ध-प्राप्तिर् भवति । कुतः ? परिशेषात् । दृश्सर्वानुसन्धानात् न सुप्तिवत् तत्-सम्प्राप्तिः । विषयादर्शनाज् जागरादिवन् नाप्राप्तिः । किन्तु पारिशेष्याद् अर्ध-प्राप्तिर् एवेत्य् अर्थः ।

हृदय-स्थात् पराज् जीवो दूरस्थो जाग्रद् एष्यति । समीपस्थस् तथा स्वप्नं स्वपित्य् अस्मिन् लयं व्रजन् । अत एवं त्रयोऽवस्था मोहस् तु पारिशेषतः । अर्ध-प्राप्तिर् इति ज्ञेयो दृश्सर्व-मात्रं प्रति स्मृतेः ॥ इति हि स्मृतिः¹ ॥

दूरस्थोऽक्षिस्थः समीपस्थः कण्ठस्थः ।

ननु देहस्थस्य जीवस्य तिस्रोऽवस्थाः श्रूयन्ते । जागरः स्वप्नः सुषुप्तिर् इति । नातोऽन्या क्वचिद् ईक्षते । तस्मान् मूर्च्छा नाम पृथग्-अवस्था नास्तिति, तिसृणाम् अन्यतमैव सेति चेन् न, अन्यत्वात् । तथा हि, न तावज् जागरो मूर्च्छा इन्द्रियैर् विषयावीक्षणात् । नापि स्वप्नः निःसञ्ज्ञत्व्त् । न च सुप्तिः मुख-प्रसाद-निष्कम्पत्वाद्य्-अभावात् । तस्माद् अवस्थान्तरम् एव परिशेषाद् अवसीयते । सा चेयं लोके वैद्यके च प्रसिद्धेति । तथा च जागर-स्वप्नादि-निखिल-कर्तृत्व-रूपो यस्य महिमा स हरिर् एव सेव्य इति प्रकरणाभिप्रायः ॥१०॥

र्प्च् : वि।पु। ६.५.८४-८५

**ह्द्स् **: ६.१६.६१-६२, ३.३०.२३, ३.३१.६

–ओ)०(ओ–

७। उभय-लिङ्गाधिकरणम्

॥ ३.२.११ ॥

एवं निखिल-नियामकतया भगवतो महिमा दर्शितः । इदानीं बहुधावभातोऽप्य् ऐक्यं स्वस्मिन् न त्यजतीत्य् अविचिन्त्य स्वरूपता तस्य दर्श्यते । यद्यपि प्रकाशादिवन् नैवं परः इत्य् आदिना उक्तम् एतत् तथापि युगपद् बहु-भावेन भेद-प्रतीतो न समाहितम् अतोऽत्राचिन्त्यत्वेन तत्-समर्थनम् । एकोऽपि सन् बहुधा योऽवभाति इत्य् आदि श्रुतम् ।

तत्र संशयः—नाना-विधेषु स्थानेषु स्थितानि भगवतो बहूनि रूपाणि मिथो भिन्नानि न वेति । स्थान-भेदेन स्थानिनोऽपि भेदाद् भिन्नानि तानि । नहि मिथो विलक्षण-स्थान-संस्थान-गुणादीनि वस्तून्य् अभेदं लब्धुम् अर्हन्ति । एकोऽपि सन्न् इति तु सामान्याभिप्रायं भावि । ततश् च वस्तुनो भिन्नेषु बहुष्व् अनेकेश्वरतापत्तिस् तस्यां च सत्यां बहु-विषया भक्तिर् एकस्यासम्भाविनीति । एवं प्राप्ते—

न स्थानतोऽपि परस्योभय-लिङ्गं सर्वत्र हि ॥

परस्य भगवतः स्वरूपं स्थानतोऽपि नोभय-लिङ्गम् उभय-लक्षणम् । स्थान-भेदेऽपि स्थानि विशेष्यं न भिद्यते इत्य् अर्थः । हि यस्माद् एकम् एव स्वरूपम् अचिन्त्य-शक्त्या युगपत् सर्वत्रावभाति, एकोऽपि सन्न् इति श्रुतेः । स्थानानि भगवद्-आविर्भावास्पदानि तद्-विविध-लीलाश्रय-भूतानि संव्योम-शब्दितानि । विविध-भाववन्तो भक्ताश् च । तेषु सर्वेष्व् एकम् एव स्वरूपं विभाति ॥११॥

र्प्च् : १.१०.२१-२२, १.१०.२४, १.९.३९, ८.१.११, ८.३.२४।

**ह्द्स् **: १०.३३.१९, १०.३३.१६, ३.३२.३३

–ओ)०(ओ–

॥ ३.२.१२ ॥
न भेदाद् इति चेन् न प्रत्येकम् अतद्-वचनात् ॥

बहुधावभातस्यापि तात्त्विकत्वेन भेदाभेद-प्राप्तेः पूर्वोक्तं न युक्तम् इति चेन्, न । कुतः ? प्रतीत्य्-आदेः इन्द्रो मायाभिः पुरु-रूपः ईयते युक्ता ह्य् अस्य हरयः शतादशेत्य् अयं वै हरयोऽयं वै दश च सहस्राणि च बहूनि चानन्तानि च तद् एतद् ब्रह्मापूर्वम् अनपरम् अनतरम् अबाह्यम् अयम् आत्मा ब्रह्म सर्वानुभूतिर् इत्य् अनुशासनम् [बृ।आ।उ। २.५.१९] इति बृहद्-आरण्यके सर्वेषां रूपाणाम् ऐक्योक्तेर् इत्य् अर्थः ॥१२॥

र्प्च् : ८.१.१३-१४, ८.५.१९, ५.११.१२-१३

**ह्द्स् **: १०.६९.२

॥ ३.२.१३ ॥
अपि चैवम् एकम् ॥

अपि चेति किं चेत्य् अर्थः । अमात्रोऽनन्त-मात्रश् च [माण्डूक्य-कारिका २९] इत्य् एके शाखिन एवम् अभेदेनानन्त-रूपत्वेन चैनं पठन्ति । अमात्रः स्वांश-भेद-शून्यः । अनन्त-मात्रोऽसङ्ख्येय-स्वांशः ।

एक एव परो विष्णुः सर्वत्रापि न संशयः । ऐश्वर्याद् रूपम् एकं च सूर्यवद् बहुधेयते ॥ इति स्मृतेश्² च ।

अयं भावः—यथैक एव वैदूर्य-मणिर् द्रष्टृ-भेदाद् रूप-भेदान् दधानोऽपि, यथा वाभिनेता नटः स्व-स्थितान् भावान् प्रकटयन् बहुधावभातोऽप्य् ऐक्यं स्वस्मिन् न विमुञ्चति, एवं ध्यातृ-भाव-भेदात् कार्य-भेदाच् चानेकतया प्रतीतोऽपि हरिः स्वरूपैक्यं स्वस्मिन् न मुञ्चति ।

मणिर् यथा विभागेन नील-पीतादिभिर् युतः । रूप-भेदम् अवाप्नोति ध्यान-भेदात् तथाच्युतः ॥ [विष्णु-तन्त्र] यत् तद् वपुर् भाति विभूषणायुधैर् अव्यक्त-चिद्-व्यक्तम् अधारयद् धरिः । बभूव तेनैव स वामनो वटुः सम्पश्यतोर् दिव्य-गतिर् यथा नटः ॥ [भा।पु। ८.१८.१२]

इत्य् आदि स्मृतिभ्यः । मणिर् अत्र वैदूर्यः । नटोऽभिनेता । तथा चैकस्यैव सतोऽविचिन्त्य-शक्तेर् विरुद्ध-गुणाश्रयस्य युगपद् बहुधावभासोऽपि तस्मिन् विरुद्ध-धी-विषयो गुण एवेति । तस्मिन्न् एकस्मिन्न् एवाविचिन्त्य-शक्तिके सर्वेश्वरे भक्तिर् उपपन्नेति ॥१३॥

र्प्च् : ११.११.६-७

**ह्द्स् **: ९.१८.१२।

–ओ)०(ओ–

८। अरूपवद्-अधिकरणम्

॥ ३.२.१४ ॥

अथात्म-विग्रहत्वं भगवतः प्रतिपाद्यते । विग्रहस्यात्मनो भेदे सत्यात्मोपसर्जने तस्मिन् भक्तिर् अप्य् उपसर्जनी-भावम् आसीद् इति चेन्, न चैवम् अस्ति । तत्रैव तस्या प्राधान्येनानुभवात् । तथा हि—सच्-चिद्-आनन्द-रूपाय कृष्णायाक्लिष्ट-कारिणे [गो।ता।उ। १.२], तम् एकं गोविन्दं सच्-चिद्-आनन्द-विग्रहम् [गो।ता।उ। १.२९] इत्य् आद्कम् अथर्व-शिरसि श्रूयते । तत्र ब्रह्म विग्रहवन् न वेति संशये सच्-चिद्-आनन्दो रूपं यय्सेति बहुव्रीह्य्-आश्रयणाद् विष्णोर् मूर्तिर् इत्य् आदि व्यपदेशाच् च विग्रहवत् तद् इति प्राप्ते—

अरूपवद् एव हि तत्-प्रधानत्वात् ॥

रूपं विग्रहस् तद्-विशिष्टं ब्रह्म न भवतीति, अरूपवद् इत्य् उच्यते विग्रहस् तद् इत्य् अर्थः । युक्ति-निरासार्थम् एव-शब्दः । कुतः ? तद् इति । तस्य रूपस्यैव प्रधानत्वाद् आत्मत्वात् । विभुत्व-ज्ञातृत्व-प्रत्यक्-वादि-धर्मित्वाद् इत्य् अर्थः ॥१४॥

र्प्च् : ८.५.१५-१६, ६.८.३०, १०.१४.१८, पञ्चरात्र—निर्दोष-पूर्ण-गुण-विग्रह आत्म-तन्त्रो निश्चेतनात्मक-शरीर- गुणैश् च हीनः । आनन्द-मात्र-कर-पद-मुखोदरादि सर्वत्र च स्वगत-भेद-विवर्जितात्मा ॥

**ह्द्स् **: १०.२७.११।

॥ ३.२.१५ ॥

ननु चिन्त्यमानेन ज्ञानानन्देन परमात्म-वस्तुना जड-दृश्सर्व-रूपत्वेन तद्-विरुद्धा प्रकृतिर् निवर्तेतैव तादृशि ब्रह्मणि विग्रहवत्त्वं सूत्र-कृता कथम् अब्युपेयते इति चेत्, तत्राह—

प्रकाशवच् चावैयर्थ्यात् ॥

शङ्का-निरासाय च-शब्दः । सप्तम्य्-अन्ताद् इवार्थे वतिः । प्रकाशैक-रूपेऽपि रवौ विग्रहवत्त्वस्य यथा ध्यान-हेतुत्वाद् अवैयर्थ्यं तथा ज्ञानानन्दैक-रसेऽपि ब्रह्मणि तस्य तन् मन्तव्यम् । तद्-धेतुत्वाद् एव । इतरथा ध्यानानुपपत्तिः । ध्यायति कान्तं विरहिणी इत्य् आदौ विग्रह-विषयं तद् दृष्टम् ॥१५॥

र्प्च् : २.७.४१, १०.१४.२९, १०.६३.३९, १.२.११

**ह्द्स् **: १०.३.१३, १०.३.२४।

॥ ३.२.१६ ॥

न च ध्यानार्थम् असद् एव तत्त्वं तत्र कल्प्यते । यत् तत्र प्रमाणम् अस्तीत्य् आह—

आह च तन्-मात्रम् ॥

अवधृतौ मात्र-शब्दः । तं विग्रहम् एव यस्मात् परमात्मानम् आह श्रुतिर् अतः प्रमेयं तत्त्वम् इत्य् अर्थः । तत्रैव श्रूयते—

सत्-पुण्डरीक-नयनं मेघाभं वैद्युताम्बरम् । द्वि-भुजं ज्ञान-मुद्राढ्यं वन-मालिनम् ईश्वरम् ॥ [गो।ता।उ। १.९]

अत्र पुण्डरीकाक्षत्वादि-धर्मा स-विग्रह एव ईश्वर इति विस्फुटम् । देह-देहि-भिदा चैव नेश्वरे विद्यते क्वचित् इति स्मृतिश् च । तथाह—अत्र देहाद् भिन्नो देहीत्य् एवं भिदेश्वर-वस्तुनि नास्ति । किं तु देह एव देहीति लब्धम् ॥१६॥

र्प्च् : १०.१३.५४, १.१८.२३, १२.८.४३

**ह्द्स् **: १०.१३.५४-५५, १.१.१ (सत्यं परं धीमहि)

॥ ३.२.१७ ॥
दर्शयति चाथो अपि स्मर्यते ॥

साक्षात्-प्रकृति-परो योऽयम् आत्मा गोपालः कथं त्व् अवतीर्णो भूम्यां हि वै [गो।ता।उ। २.२३] इति तत्रैवोत्तरत्र पठिता श्रुतिः परमात्मानम् एव विग्रहं दर्शयति । गोपाल-शब्दः खलु परम-कमनीय-पाद-मुखादि-सन्निवेशिन्य् अभ्र-श्यामे सर्वेशे वस्तुनि मुख्यः । पूर्वत्र–गोप-वेशम् अभ्राभं तरुणं कल्प-द्रुमाश्रितम्, सत्-पुण्डरीक-नयनं [गो।ता।उ। १.८-९] इत्य् आदि श्रवणात् । स्मर्यते चात्मैव विग्रह इति ।

ईश्वरः परमः कृष्णः सच्-चिद्-आनन्द-विग्रहः । अनादिर् आदिर् गोविन्दः सर्व-कारण-कारणम् ॥ इत्य् आदिभिः ।

अथो-शब्दः कार्त्स्न्ये । सूत्राभ्यां व्यतिहारो दर्शितः । विग्रह एवात्मा । आत्मैव विग्रह इति । तथा च श्रीय्-आदि-गम्येऽविचिन्त्येऽर्थे तर्कानवताराद् आत्म-विग्रहत्वं सिद्धम् । तेन परैव तत्र भक्तिः स्याद् इति । विज्ञानानन्दस्यात्मनो मूर्तत्वम् अलौकिक-वस्तुत्वात् श्रुति-मात्रात् प्रतिपत्तव्यम् । तन्-मूर्तत्वं खलु भक्ति-भावित्वेन हृदा ग्राह्यं गान्धर्व-वासितेन श्रोत्रेण राग-मूर्तित्वम् इव । अन्यथा विज्ञान-घनानन्द-घनेति श्रुतिर् व्याकुप्येत् । तद् एवं प्रत्यक्त्वादयो धर्माः श्रीइ-विग्रहस्यैव । तस्मिन्न् अन्यथा विभानं तु माययैव भवति।

एतत् त्वया न विज्ञेयं रूपवान् इति दृश्यते । इच्छन् मुहूर्तान् नश्येयम् ईशोऽहं जगतो गुरुः । मात्रात्म ह्य् एषा मया सृष्टा यन् मां पश्यअसि नारद । सर्व-भूत-गुणैर् युक्तं नैव त्वं ज्ञातुम् अर्हसि ॥ इति स्मृतेः ।

नश्येयम् अदृश्यः स्याम् इत्य् अर्थः ॥१७॥

र्प्च् : ८.३.२१, ८.३.२३, ७.९.४७, १०.२.३४-३७।

**ह्द्स् **: १०.१४.१-२

–ओ)०(ओ–

९। उपमाधिकरणम्

॥ ३.२.१८ ॥

अथ भजद्भ्यो भजनीयस्य भेदः प्रतिपाद्यते । इतरथा स्वाभेदावभासे स्वस्मिन्न् आराध्यत्व-बुद्धेर् अनुदयाद् भक्तिर् नोपजायेत । यद्यपि जीवान्यत्वं बहुकृत्वः प्रतिपादितं, तथापि प्रतिबिम्ब-शास्त्र-विभ्रान्तः कश्चित् तद्-अभेदम् आचक्षीत तत्-परिहाराय विद्यान्तरम् एतत् ।

बहवः सूर्यका यद्वत् सूर्यस्य सदृशा जले ।

एवम् एवात्मका लोके परात्म-सदृशा मता ॥ इत्य् आदि श्रूयते ।

इह भवति संशयः । आनन्द-चिन्-मूर्तिः परमात्मा पूर्वं निरूपितः । स एव किं कयाचिद् अवस्थया जीवः किं वा जीवाद् अन्योऽसाव् इति किं प्राप्तम् ? स एव जीव इति । असयिवाविद्यायां प्रतिबिम्बितस्य जीव-रूपत्वात् । प्रतिबिम्बो हि बिम्बान् नार्थान्तरम् अन्वय-व्यतिरेकाभ्यां तथा निश्चयात् । अत उक्तं—

दर्पणाभिहिता दृष्टिः परावृत्त्य स्वम् आननम् ।

व्याप्नुवत्याभिमुख्येन व्यत्यस्तं दर्शयेन् मुखम् ॥ इति ।

तस्मात् परमात्मैविद्या-योगाज् जीव इति प्राप्ते प्रतिविधत्ते—

अत एव चोपमा सूर्यकादिवत् ॥

यस्मात् परमात्मनोऽन्यो जीवोऽत एव सूर्यकादिवद् इति तस्योपमा श्रूयते । न ह्य् अभेदे बिम्ब-प्रतिबिम्ब-भावः । तथा सति वह्नि-च्छायया दाहः स्वङ्गाभासेन छेदश् च स्यात् । न च तस्मिन् सादृश्यं तस्य भेद-तन्त्रत्वात् । च-कारोऽन्यान् भेद-हेतून् समुच्चिनोति । तस्माज् जीव-विलक्षणः परमात्मेति ॥१८॥

र्प्च् : ११.१८.३१, १०.५४.४४, ३.२८.४३।³

**ह्द्स् **: ११.११.६, ६.१६.४६

॥ ३.२.१९ ॥

नन्व् अस्तु तयोपमया जीव-परयोर् भेदः । किन्तु चिद्-आभासत्वं जीवस्य ततः प्राप्तम् । यथाम्बुनि सूर्यस्याभासः सूर्यक उच्यते, तथाविद्यायां परस्याभासो जीव इति । एतन् निरस्यति—

अम्बुवद् अग्रहणात् तु न तथात्वम् ॥

तुर् अवधारणे । षष्ठ्य्-अन्तात् सप्तम्य्-अन्ताद् वा वतिः । अम्बुवद् बिम्ब-विप्रकृष्टस्योपाधेर् अग्रहणान् न तथात्वम् । परमात्मनो विभुत्वेन तद्-विदूर-पदार्थ-प्रसिद्धेर् उपमेय-कोटेर् उपमान-कोटि-तुल्यत्वं नेत्य् अर्थः । बिम्ब-विदूरे जलाद्य्-उपाधौ परिच्छिन्नस्य सूर्यादेर् आभासो गृह्यते, नैवं परमात्मनः तस्यापरिच्छेदात् । अतो न तथात्वम् इति वा, परमात्मनः प्रतिबिम्बो जीवो न भवति । अलोहितम् अच्छायम् इति श्रुतेः । किन्तु तद्वच् चेतन एव सः—नित्यो नित्यानां चेतनश् चेतनानाम् इति तदापत्तिः । न चात्र शब्दोऽपि दृष्टान्तः वैधर्म्यात् । तस्माद् विष्णोः प्रतिबिम्बो नेति ॥१९॥

र्प्च् :

**ह्द्स् **: ११.१.१४

॥ ३.२.२० ॥

अथ शास्त्रं सङ्गमयति—

वृद्धि-ह्रास-भाक्त्वम् अन्तर्भावाद् उभय-सामञ्जस्याद् एवम् ॥

प्रतिबिम्ब-शास्त्रेण मुख्यया वृत्त्या नायं दृष्टान्तः प्रयुज्यते, किन्तु गुण-वृत्त्यैव वृद्धि-ह्रास-भाक्त्वम् । साधर्म्यांशम् आश्रित्य उपलक्षणम् एतत् । कुतः ? अन्तर्भावात् । एतस्मिन्न् एवांशे शास्त्र-तात्पर्य-परिसमाप्तेर् इत्य् अर्थः । एवं सत्य् उभय-सामञ्जस्यात् । उपमानोपमेययोः सङ्गतेर् इत्य् अर्थः । अयं भावः—पूर्व-सूत्रे बिम्ब-प्रतिबिम्ब-भावस्य मुख्यस्य निरासात् किञ्चित् साधर्म्यम् आदाय प्रकृते तद्-भावः प्रकीर्त्यते । तच् चेत्थं बोध्यं—सूर्यो हि वृद्धि-भाक् जलाद्य्-उपाधि-धर्मैर् असम्पृक्तः स्वतन्त्रश् च तत्- प्रतिबिम्बाः सूर्यकास् तद्-ध्रास-भाजो जलाद्य्-उपाधि-धर्म-योजिनः परतन्त्राश् च भवन्त्य् एवं परमात्मा विभुः प्रकृटि-धर्मैर् असम्पृक्तः स्वन्तन्त्रश् च, तद्-अंशकाः जीवास् त्व् अणवः प्रकृति-धर्म-योगिनः पर-तन्त्राश् चेति । तस्माद् इयम् उपमा तद्-भिन्नत्व-तद्-अधीनत्व-तत्-सादृश्यैर् एव धर्मैः सिद्धा । न तूपाधि-प्रतिफलित-रूपाभासत्वेन धर्मेणेति । अत एव निरुपाधि-प्रतिबिम्बो जीव इत्य् आह पैङ्गि-श्रुतिः ।

सोपाधिर् अनुपाधिश् च प्रतिबिम्बो द्विधेष्यते । जीव ईशस्यानुपाधिर् इन्द्रचापो यथा रवेः ॥ इति ॥२०॥

र्प्च् :

**ह्द्स् **: ३.७.११

॥ ३.२.२१ ॥
दर्शनाच् च ॥

सिंहो देवदत्त इत्य् आदयः प्रयोगा विवक्षित-साधर्म्यांशम् आश्रित्य लोके प्रवृत्ता दृश्यन्ते । तस्माच् च गौण्यैव वृत्त्या शास्त्र-सङ्गतिर् इति भावः ॥२१॥

र्प्च् :

**ह्द्स् **: ३.७.१६

॥ ३.२.२२ ॥

ननु नैतद् उपपद्यते परमात्मवच् चेतनो जीव इति, किन्तु तद्-आभास एव सः । बृहद्-आरण्यके द्वे वाव [बृ।आ।उ। २.३.१] इत्य् आदिना तद्-अन्य-वस्तु-मात्र-प्रतिषेधात् । तथा हि—द्वे वाव ब्रह्मणो रूपे मूर्तं चैवामूर्तं च इत्य् उपक्रम्य, द्वैराश्येन विभक्तानि पञ्च-भूतानि ब्रह्मणो रूपत्वेन परामृश्य, तस्य हैतस्य पुरुषस्य रूपं, यथा माहारजनं वासो यथा पाण्ड्व्-आविकं यथेन्द्रगोपो यथाऽअग्न्य्-अर्चिर् यथा पुण्डरीकं यथा सकृद्-विद्युत्तम् । सकृद् विद्युत्तेव ह वा अस्य श्रीर् भवति य एवं वेद [बृ।आ।उ। २.३.६] इत्य् अनेन पुनः पुरुष-शब्दोदितस्य तस्य माहारजनादीनि रूपाणि दर्शय्तिवेदम् आम्नायते—अथात आदेशो नेति नेति । न ह्य् एतस्माद् इति । नेत्य् अन्यत् परम् अस्ति । अथ नाम-धेयं सत्यस्य सत्यम् इति । प्राणा वै सत्यम् । तेषाम् एष सत्यम् इति । अस्यार्थः—अथ सप्रपञ्च-मूर्तामूर्तादि-रूप-निरूपणानन्तरं यस्मात् तत्-परिज्ञानान् निरतिशयं श्रेयो नास्ति, अतो नेति नेति इत्य् आदेशः । नेति नेतीत्य् उपदेश्यमानं ब्रह्मैव बोध्यम् इत्य् अर्थः । तत्र वासना-राशि-भूत-राश्योर् जड-चेतनयोर् वा तद्-अन्ययोः प्रतिषेधाय वीप्सा । आदेशार्थम् एवाह—न हीति । एतस्माद् ब्रह्मणोऽन्यन् न ह्य् अस्तीति नेतीत्य् उच्यते ।

ननु प्रपञ्चवद् ब्रह्मापि न स्यात् । नेत्य् आह—अन्यद् दृश्यात् प्रपञ्चाद् विलक्षणं परं स्वरूप्-भ्रमावधि-भूतं सन्-मात्रं ब्रह्म-स्वरूपम् अस्तीति । तथा च नेतीति ब्रह्मान्य-वस्तु-मात्र-निषेधात् तस्य भिन्नस् तद्वच् चेतनश् च जीव इति नोपयुक्ता भणितिर् इति तु ब्रह्मैवाविद्यायां प्रतिबिम्बितं जीव-रूपम् इति युज्यते । यत् तु जीव-परौ द्वाव् आत्मानौ भवतः तयोर् भेदे कारणम् अणुत्व-विभुत्वादि-धर्म-जातम् इत्य् उक्तं तत् किल घटाकाश-महाकाश-गतम् अल्पत्व-विभुत्वादिकम् इव तयोर् भेदाय नालं कल्पितत्वाद् इति चेत् तत्राह—

प्रकृतैतावत्त्वं हि प्रतिषेधति ततो ब्रवीति च भूयः ॥

न ह्य् एषा श्रुतिर् निर्विशेषम् एकम् एव ब्रह्मेति प्रतिपादयन्ती तद् अन्यद् वस्तु-मात्रं प्रतिषेधति । किं तर्हि रूप-विशिष्टं तद् ब्रुवन्टि प्रकृतैतावत्त्वं प्रतिषेधति । द्वे वाव [बृ।आ।उ २.४.१] इत्य् आदिना । यानि रूपाणि मूर्तामूर्तादीनि प्रकृतानि तैर् यद् ब्रह्मण एतावत्त्वम् इयत्ता तत् प्रत्याख्याति, न तु प्रकृतानि रूपाणीति । ततः प्रतिषेधानन्तरं भूयः प्रचुरं तस्य सत्य-नामादिकं रूपं ब्रवीति च । ततश् चायम् आदेश-वाक्यार्थः ।

अथ मूर्तादि-रूप-निरूपणानन्तरम् । यस्माद् अपरिमित-रूपं ब्रह्म, अतो नेति नेतीत्य् आदेशः । इति-शब्दस्य समाप्त्य्-अर्थकत्वात् । इति न पूर्वोक्त-मूर्तादि-लक्षणम् इयत्त्वावद् एव ब्रह्मणो रूपं नेत्य् अर्थः, किन्तु नेति स सत्य-नामादिकम् अनीयद् रूपम् अस्तीति । एतम् अर्थ्ं श्रुतिर् एव व्याचष्टे । न ह्य् एतस्माद् [बृ।आ।उ २.३.६] इत्य् आदिना ।

अस्यार्थः—एतस्मान् मूर्तादि-लक्षणाद् रूपात् परम् अन्यत् सत्य-नामादि-रूपम् इति इयद् एव न वाच्यम् । किं तर्हि ? नेति । तेन रूपान्तराणाम् उपलक्षणाद् अनियद् एव तद् वाच्यम् इत्य् अर्थः । तद् एव दिक्-प्रदर्शनार्थम् आह—अथ नाम-धेयम् इति, सत्यस्य सत्यम् इति । यन् नाम तच् च ब्रह्मणो रूपं ब्रवीति । तस्य निरुक्तिः प्राणो वै सत्यम् इति । प्राणाः प्राणिनः । रूपाण्य् अर विशेषाः । इह हि प्राकृताप्राकृतानन्त-विशेषण-वैशिष्ट्यं ब्रह्मणः प्रतिपाद्यते । न तु तद् अन्यत् वस्तु-मात्रं प्रतिषिध्यते । तत्र मूर्तामूर्तानि रूपाणि प्राकृतानि । माहारजनादीनि त्व् अप्राक्रियानीति बोध्यम् । प्राण-शब्दितानां जीवानां सत्य-शब्द-वाच्यत्वम् । खादिवत् स्वरूपान्यथाभावात्मक-परिणामाभावात् तेभ्योऽपि भाव्णोऽपि सत्यत्वं, तद्वज् ज्ञान-सङ्कोच-विकाशात्मकस्य परिणामस्य तस्मिन्न् अभावात् । तस्मान् नित्य-चैतन्यात्मको जीवस् तद्-विलक्षणोऽनन्त-कल्याण-गुण-गणः पूर्वात्मेत्य् उपपन्ना तस्मिन् भक्तिर् इति ।

इह रूप-मात्र-निषेधे श्रुत्य्-अभिमते सति माहारजनादि-सदृशं रूपम् अलोक-सिद्धं स्वयम् उपदिश्य पुनर् निषेध-कारिण्यास् तस्या उन्मत्त-प्रलपितापत्तिः । सूत्रकारोऽप्य् एतावत्त्वम् इति प्रयुञ्जानोऽसमीक्ष्य-कारितायै कल्प्यते । एतद्-रूपं प्रतिषेधतीत्य् एव सूत्रयेत् । तस्माद् यथोक्तम् एव साधीयः ॥२२॥

र्प्च् : १०.२.२६, १०.१४.७, १०.८७.३७, ८.३.२४, ११.३.३६-३७, १२.६.२७, १०.३.२५

**ह्द्स् **: ५.८.२६-२७, १०.२.२६ (सत्यस्य सत्यम्)

–ओ)०(ओ–

१०। अव्यक्ताधिकरणम्

॥ ३.२.२३ ॥

अथ प्रत्यग्-रूपत्वं प्रतिपाद्यते । अन्यथा घटादिवत् सर्व-सौलभ्ये भक्तिस् तस्मिन् न स्यात् । तथा हि सच्-चिद्-आनन्द-रूपायेत्य् आदि श्रूयते । तत्र विग्रहात्मकं परं ब्रह्म ग्राह्यं प्रत्यग् वेति संशये सुरासुर-मनुष्य-प्रत्यक्षत्वात् ग्राह्यम् इति प्राप्ते—

तद् अव्यक्तम् आह हि ॥

तद् ब्रह्म स्वतो व्यक्तं प्रत्यग् एव हि यस्मात्—न सदृशे तिष्ठति रूपम् अस्य न चक्षुषा पश्यति कश्चनैनम् [क।उ। २.३.९] इति कठ-श्रुतिस् तथाह । अगृह्यो न हि गृह्यते [बृ।आ।उ ३.९.२६] इति श्रुत्य्-अन्तरं च । अव्यक्तोऽक्षर इत्य् उक्तस् तम् आहुः परमां गतिम् [गीता ८.२१] इति स्मृतिश् च ॥२३॥

र्प्च् : ६.३.१६, १०.१०.३२

ह्द्स् : ८.५.२५

–ओ)०(ओ–

११। संराधनाधिकरणम्

॥ ३.२.२४ ॥

अथ प्रतीचोऽपि तस्य ज्ञान-भक्ति-लभ्यत्वं दर्शयति । सर्वथा दौर्लभ्ये नैराश्येन भक्तेर् अनुदयः । तथा हि श्रूयते कैवल्योपनिषदि—श्रद्धा-भक्ति-ध्यान-योगाद् अवैति इति । अत्र श्रद्धालुर् भक्तिमान् हरिं ध्यायन् प्राप्नोतीति प्रतीयते । इह मानसेन प्रत्यक्षेण ग्राह्यो हरिर् उत चक्षुर्-आदिना वेति वीक्षायां मनसैवेदम् आप्तत्वम्, मनसैवानुद्रष्टव्यम् इति सावधारणाद् बृहद्-आरण्यक-वाक्यात् मानसेनैव तेन ग्राह्य इति प्राप्ते—

**अपि संराधने प्रत्यक्षानुमानाभ्याम् ॥ **

अपिर् अत्र गर्हायाम् । गर्हितोऽयं पूर्व-पक्षः । संराधने सम्यग् भक्तौ सत्यां चाक्षुषादिना प्रत्यक्षेण ग्राह्योऽसौ भवति । कुतः ? श्रुति-स्मृतिभ्याम् इत्य् अर्थः ।

पराञ्चि खानि व्यतृणत् स्वयम्भूस् तस्मात् परां पश्यति नान्तरात्मन् । कश्चिद् धीरः प्रत्यग् आत्मानम् ऐक्षद् आवृत्त-चक्षुर् अमृतत्वम् इच्छन् ॥ [क।उ। २.१.१] इति काठके । ज्ञान-प्रसादेन विशुद्ध-सत्त्वस् ततस् तु तं पश्यते निष्कलं ध्यायमानः ॥ [मु।उ। ३.१.८] इति मुण्डाके च विद्वद्-भक्त-दृश्यत्व-श्रवणात् । नाहं वेदैर् न तपसा न दानेन न चेज्यया । शक्य एवं-विधो द्रष्टुं दृष्टवान् असि मां यथा ॥ भक्त्या त्व् अनन्यया शक्य अहम् एवं-विधोऽर्जुन । ज्ञातुं द्रष्टुं च तत्त्वेन प्रवेष्टुं च परन्तप ॥ [गीता ११.५३-५४] इत्य् आदि स्मरणाच् च ।

तस्मात् सम्यग्-भक्त्या ग्राह्यः श्री-हरिर् इति सिद्धम् । चक्षुर्-आदीनि तु तया भावितानि । अतस् तैः स वेद्यः । एवं सति एव-कारोऽयोग-व्यवच्छेदी भवेत् ॥२४॥

र्प्च् : गीता १८.६५-६६, १८.६१-६२, भा। ७.७.४३-४४, ३.२९.११-१२, भक्ति-रसायन १.३, गीता ११.५३-५४, भा। ११.१४.१९-२०, १०.८६.४६-४७, ३.९.११, ७.५.१८-१९, पद्या। _श्री-विष्णोः श्रवणे, _भा। १२.११.७, ९.४.४६-४९, गीता ४.१७-१८। _अनिच्छैव परं पदम् अक्रियैव परा पूजा । अचिन्तैव परं ध्यानं मौनम् एव परं तपः ॥ _(शङ्कर-धृतः)

ह्द्स् : ३.९.११

॥ ३.२.२५ ॥⁴

**प्रकाशादिवच् चावैशेष्यात् ॥ **

नेत्य् अनुवर्तते । प्रकाशो वह्निः स यथा सूक्ष्म-रूपेणाव्यक्तः, स्थूल-रूपेण तु दृश्यते एवम् ईश्वर इति चेत्, न । कुतः ? अग्निवत् सौक्ष्म्य-स्थौल्य-विशेषाभावात्, अस्थूलम् अनण्व् अह्रस्वम् [बृ।आ।उ ३.८.८] इति श्रुतेः ।

स्थूल-सूक्ष्म-विशेषोऽत्र न कश्चित् परमेश्वरे । सर्वत्रैव प्रकाशोऽसौ सर्व-रूपेष्व् अजो यतः ॥ इति स्मृतेश्⁵ च ॥२५॥

र्प्च् : १२.४.२९, ११.२८.३४-३५, ११.२०.२९-३०, ११.२५.२९-३५, ११.२.३४।

ह्द्स् : ३.९.३

॥ ३.२.२६ ॥

ननु सम्यग् भक्त्या साक्षात्कृतिर् अनुपपन्ना । तद्वत्स्व् अपि तद्-अदर्शनाद् इत्य् आशङ्क्याह—

प्रकाशश् च कर्मण्य् अभ्यासात् ॥

शङ्का-च्छेदाय च-शब्दः । तद्-ध्यान-निर्मिते कर्मण्य् अर्चनादिकेऽभ्यासात् तत्-प्रकाशो भवेद् एव । ध्यान-निर्मथनाभ्यासाद् देवं पश्येन् निगूढवत् इति ब्रह्मोपनिषदि⁶ तथा दर्शनात् । अभ्यासेन स्नेहताम् आपद्यते । ततो दर्शनम् ।

न तम् आराधयित्वापि कश्चिद् व्यक्तीकरिष्यति । नित्याव्यक्तो यतो देवः परमात्मआ सनातनः ॥ इति⁷ ।

अत्र तु स्नेह-विहीनम् आराधनं बोद्यम् ॥२६॥

र्प्च् : पूर्व-सूत्रं द्रष्टव्यम्।

ह्द्स् : ३.९.४

॥ ३.२.२७ ॥

ननु प्रत्यङ्ङ् ईश्वरस् तस्य पुनर् अभिव्यक्तिर् इति इदम् अभिधानं विरुद्धम् । साक्षात्कार-साधनोक्ति-वैयर्थ्यात् प्रत्यक्त्व-प्रहाणाच् चेत्, तत्राह—

अतोऽनन्तेन तथा हि लिङ्गम् ॥

अतः प्रत्य्क्त्वे ध्यातृ-गोचरत्वे च प्रमाण-लाभाद् अनन्तेनापरिच्छिन्नेन प्रतीचापि भगवता भक्ति-प्रसनेन स्व-भक्तेषु स्व-स्वरूपम् अभिव्यज्यते निजाचिन्त्य-कृपा-शक्ति-योगाद् इति स्वीकारणम् । इदं कुतः ? तत्राह—तथेति । विज्ञान-घन आनन्द-घनः सच्-चिद्-आनन्दैक-रसे भक्ति-योगे तिष्ठति [गो।ता।उ। २.७८] इत्य् अथर्व-श्रुति-लिङ्गाद् इत्य् अर्थः । कृपयैव भजत्सु व्यक्तिः ।

नित्याव्यक्तोऽपि भगवान् ईक्षते निज-शक्तितः । ताम् ऋते परमात्मानं कः पश्येतामितं प्रभुम् ॥ इति स्मृतेः⁸ ।

स्वयं चाप्य् एतद् व्यञ्जितम्—

अव्यक्तं व्यक्तिम् आपन्नं मन्यन्ते माम् अबुद्धयः । परं भावम् अजानन्तो ममाव्ययम् अनुत्तमम् ॥ [गीता ७.२४] इति ।

प्रेम्णा गोचरेऽपि प्रत्यक्त्वं न हीयते । तस्य स्वरूप-शक्ति-वृत्तित्वात् । प्रेम-विहीनेषु त्व् आभास-रूपेणैव व्यक्तिः । नाहं प्रकाशः सर्वस्य योग-माया-समावृतः [गीता ७.२५] इति तद्-उक्तेः । अत एव परमानन्दादि-रूपस्य तस्य दारुणत्वादिनावभासः । तथा च प्रेमेतर-करणाग्राह्यत्वम् एव प्रत्यक्त्वम् ॥२७॥

र्प्च् :** **रा।ता।उ। १.७ (चिन्मयस्याद्वितीयस्य निष्फलस्याशरीरिणः । उपासकानां कार्यार्थं ब्रह्मणो रूप-कल्पना ॥), भा। ३.९.११, १०.८७.१४, १०.८७.४६, २.७.४०, ८.५.१८, ८.५.३९, १०.६.७, १०.६९.११-२०, १०.६९.४२, बृ।आ।उ। ५.१.१, भा। १०.१४.२८, ६.४.२८-२९, ८.५.३८।

ह्द्स् : ३.९.५

१२। अहिकुण्डलाधिकरणम्

॥ ३.२.२८ ॥

अथ स्वरूपाद् गुणनाम-भेदः प्रतिपाद्यते । भेदे हि तस्मात् तेषां गौण्यात् तद्-भक्तेर् अपि तत् स्यान् न चैवम् अस्ति तेषु तस्याः प्राधान्येनानुभवात् । विज्ञानम् आनन्दं ब्रह्म [बृ।आ।उ ३.९.२८], यः सर्वज्ञः सर्ववित् [मु।उ। १.१.९, २.२.७], आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान् [तै।उ। २.२.९] इत्य् आदीनि वाक्यानि श्रूयन्ते । तत्र संशयः—भजनीयं ब्रह्म ज्ञानानन्दो ज्ञानानन्दि वेएति । द्विविध-वाक्य-दृष्टेर् अनिर्णयेन भाव्यम् इति प्राप्ते—

उभय-व्यपदेशात् त्व् अहि-कुण्डलवत् ॥

ज्ञानानन्द-स्वरूपस्य ब्रह्मणो ज्ञानानन्दो धर्मत्वेन मन्तव्यः अहि-कुण्डलवत् । कुण्डलात्मनोऽप्य् अहेर् यथा कुण्डलं विशेषणत्वेन मन्यते तद्वत् । कुत एतत् तत्राह उभयेति । उक्त-श्रुतिषूभयाभिधानाद् इत्य् अर्थः । तु-शब्देन श्रुत्य्-एक-गम्यता दर्शिता । अविचिन्त्यत्वाद् इत्थं भाति । न च द्विविध-वाक्योपलम्भात् पाक्षिकं स्वरूपं, न वा स्वगत-भेदवद् इति ॥२८॥

र्प्च् : २.१.३९, ४.९.१६, १०.३.१४, १.५.२०, ११.२.३९, २.३.१०।

ह्द्स् : ४.११.३०, ३.२.१२

॥ ३.२.२९ ॥
प्रकाशाश्रयवद् वा तेजस्त्वात् ॥

ब्रह्मणस् तेजस्त्वाच् चैतन्य-स्वरूपत्वात् प्रकाशाश्रयवद् वा तस्य निर्णयः स्यात् । प्रकाशात्मा रविर् यथा प्रकाशाश्रयो भवत्य् एवं ज्ञानात्मा हरिर् ज्ञानाश्रय इत्य् अर्थः । अविद्या-विरोधि तिमिर-विरोधि च वस्तु तेजः कथ्यते ॥२९॥

र्प्च् : गीता ९.४-५, ७.९.२९, ८.३.३, ८.३.२३-२४, ६.४.२३, ६.९.३९।

ह्द्स् : १०.३.२४

॥ ३.२.३० ॥
पूर्ववद् वा ॥

यथा पूर्वः काल इत्य् एक एवावच्छेद्योऽवच्छेदकश् च प्रतीयते तद्वज् ज्ञानानन्दोऽर्थो धर्मो धर्मी च प्रत्येतव्यः आनन्देन त्व् अभिन्नेन व्यवहारः प्रकाशवत् । पूर्ववद् वा यथा कालः स्वावच्छेदकतां व्रजेद् इति यथोत्तरं दृष्टान्ताः सूक्ष्माः ॥३०॥

र्प्च् : १०.१४.५६-५७, ब्रह्म-पुराण (आनन्देन त्वद्-अभिन्नेन व्यवहारः प्रकाशवत् । पूर्ववत् वा यथा-कालः स्वावच्छेदकतां व्रजेत् ॥)

ह्द्स् : १०.३.१३

॥ ३.२.३१ ॥
प्रतिषेधाच् च ॥

चोऽवधारणे ।

मनसैवेदम् आप्तव्यं नेह नानाऽस्ति किञ्चन । मृत्योः स मृत्युं गच्छति य इह नानेव पश्यति ॥ [क।उ। २.१.११] यथोदकं दुर्गे वृष्टं पर्वतेषु विधावति । एवं धर्मान् पृथक् पश्यंस् तान् एवानुविधावति ॥ [क।उ। २.१.१४] इति कठ-श्रुतौ । निर्दोष-पूर्ण-गुण-विग्रह आत्म-तन्त्रो निश्चेतनात्मक-शरीर-गुणैश् च हीनः । आनन्द-मात्र-कर-पाद-मुखोदरादिः सर्वत्र च स्व-गत-भेद-विवर्जितात्मा ॥ इत्य् आदि स्मृतौ च ।

गुण-गुणि-भेद-निषेधात् स्वरूपात् गुणा न भिद्यन्ते । अत एव ज्ञानादीनां धर्माणां भगवच्-छब्द-वाच्यता स्मर्यते—

ज्ञान-शक्ति-बलैश्वर्य-वीर्य-तेजांस्य् अशेषतः । भगवच्-छब्द-वाच्यानि विना हेयैर् गुणादिभिः ॥ इति ।

तथा चैकस्यैव द्वेधा भणितिर् अम्बु-वीचिवत् विशेषाद् भवति । एवं रसावस्थस्य तस्य रसानन्दश् च स्वोल्लास-वपुर् अभ्युपेयः । नित्यश् चैषः कर्म-नित्यत्व-विनिर्णयात् । विशेषस् तु भेद-प्रतिनिधिर् भेदाभावेऽपि भेद-कार्यस्य धर्म-धर्मि-भावादेर् व्यवहारस्य निर्वर्तकः । अन्यथा सत्ता सती कालः सर्वदास्ति, देशः सर्वत्रेत्य् आद्य् अबाधित-व्यवहारानुपपत्तिः । न च सत्ता सतीत्य् आदि बुद्धिर् भ्रमः, सन् घटः इत्य् आदिवद् अबाधात् । न चारोपः सिंहो देवदत्तो नेतिवत् । सत्ता सती नेति कदाप्य् अव्यवहारात् । न च सत्ताद्य्-अन्तराभावेऽपि स्वभावाद् एव तद्-व्यवहारः । तस्यैवात्र तच्-छब्देनोक्तेः । तत्-सिद्धस् त्व् अर्थापत्तेर् यथोदकम् इति वाक्य-बलाच् च बोध्या । इह भगवद्-गुणान् अभिधाय तद्-भेदः प्रतिषिध्यते । न हि भेद-प्रतिनिधेस् तस्याप्य् अभावे गुण-गुणि-भावो गुण-बहुत्वे युज्येत । स च वस्त्व्-अभिन्नः स्व-निर्वाहकश् चेति नानवस्था । तथात्वं तु तस्य धर्मि-ग्राहक-मान-सिद्धम् ॥३१॥

र्प्च् :** **१०.८७.३७।

ह्द्स् : १०.२७.४, १०.२७.११

–ओ)०(ओ–

१३। पराधिकरणम्

॥ ३.२.३२ ॥

इदानीं परानन्दादित्वं श्री-हरेर् निरूप्यते । जीवानन्दादि-साम्ये तत्र भक्ते अनुदयः । तथा हि धर्म-बोधकानि वाक्यानि विषयः । ब्राह्म्यम् आनन्दादि जैवानन्दादेर् विलक्षणं न वेति सन्देहे लौकिकानन्दादि-पद-वाच्यत्वाद् अविलक्षणं तत् । न हि घट-पद-वाच्यं घट-विलक्षणं स्याद् इति प्राप्ते—

परम् अतः सेतून्मान-सम्बन्ध-भेद-व्यपदेशेभ्यः ॥

अतो जैवानन्दादेर् ब्रह्मानन्दादि परं जात्या परिमाणेन चोत्कृष्टम् । कुतः ? सेत्व् इत्य् आदेः । एष सेतुर् विधृतिर् [छा।उ। ८.४.१], य एष आनन्दः परस्य इति सेतुत्वस्य व्यपदेशात् । यतो वाचो निवर्तन्ते [तै।उ। २.८] इत्य् उन्मानस्य, एतस्यैवानन्दस्यान्यानि भूतानि मात्राम् उपजीवन्ति [बृ।आ।उ ४.३.३२] इति सम्बन्धस्य ।

अन्यज् ज्ञानं तु जीवानाम् अन्यज् ज्ञानं परस्य च । नित्यानन्दाव्ययं पूर्णं परं ज्ञानं विधीयते ॥ इति भेदस्य च ।

न हि सेतुत्वादिकं लौकिकानन्दादाव् अस्ति ॥३२॥

र्प्च् : ४.२.३०, १०.३.२१, ११.१४.१५, ९.४.४६।

ह्द्स् : १०.१४.२३

॥ ३.२.३३ ॥

ननु घट-पद-वाच्यं घट-विलक्षणं नेत्य् उक्तं, तत्राह—

**सामान्यात् तु ॥ **

तु-शब्दः शाङ्का-च्छेदाय । यथैक एव घट-शब्दो नाना-विधेषु घटेषु घटत्व-सामान्यम् आदाय वर्तते तथानन्दादि-शब्दोऽप्य् आनन्दत्वादि-सामान्यम् आदाय लौकिकालौकिकेष्व् आनन्दादिष्व् इति नैतावता व्यक्ति-सादृश्यं सर्वथा । अत एव,

पर-ज्ञान-मयोऽसद्भिर् नाम-जात्यादिभिर् विभुः । न योगवान् न युक्तोऽभून् नैव पार्थिव योक्ष्यति ॥

इति जीव-ज्ञानात् परं यज् ज्ञानं तन्-मय इत्य् उक्तम् ॥३३॥

र्प्च् : ४.२.३०।

ह्द्स् : १०.८७.३५, १०.४७.१८

॥ ३.२.३४ ॥

ननु जीव-जडात्मकात् प्रपञ्चाद् विलक्षणं चेद् धर्मि-भूतं ब्रह्म तर्हि सर्वं खल्व् इदं ब्रह्म तज्जलान् इति शान्त उपासीत [छा।उ। ३.१४.१] इत्य् उपदेशः कथं सङ्गच्छते ? तत्राह—

बुद्ध्य्-अर्थः पादवत् ॥

सोऽयम् उपदेशो बुद्ध्य्-अर्थः । सर्वत्र तदीयत्व-ज्ञानार्थः पादवत् । पादोऽस्य विश्वा भूतानि [ऋ।वे। १०.९०.३] इत्य् अत्र यथा विश्वस्य भगवत्-पादत्वोपदेशस् तद्वत् । एवं हि द्वेष-निहीनं मनस् तत्-प्रवणं भवति । न चैवं राग-प्राप्तिर् निहीनत्व-बुद्धेर् बाधकत्वात् ॥३४॥

र्प्च् : २.२.१३-१४, ३.२८.२०-३५

ह्द्स् : १.६.१९

–ओ)०(ओ–

१४। स्थान-विशेषाधिकरणम्

॥ ३.२.३५ ॥

अथ भक्ति-वैचित्र्याय भजनीयस्य श्री-हरेर् भान-वैचित्र्यं निरूप्यते । इतरथा भकि-वैचित्र्यानुपपत्तिः । भान-वैचित्र्यं तु स्थानानादित्वाद् अनादि-सिद्धम् । एकोऽपि सन् बहुधा यो विभाति इत्य् आदि श्रुतिम् आश्रित्य न स्थानतोऽपीत्य् आदि नाना-स्थानेषु स्थानी-भूतम् एकं ब्रह्म प्रकाशत इत्य् उक्तम् । अथ तेषु तत्-प्रकाशस्य तारतम्यं स्यान् न वेति वीक्षायां वस्त्व्-ऐक्यात् समान-शब्द-बुद्धि-बोध्यत्वाच् च न, इति प्राप्ते—

**स्थान-विशेषात् प्रकाशादिवत् ॥ **

यद्यप्य् एकम् एव ब्रह्म-स्वरूपं तथापि तत्-प्राकाट्य-स्थानानां तेषां धाम्नां भक्तानां च विशेषाद् ऐश्वर्य-माधुर्य-कृताच् छान्ति-दास्य-सख्यादि-कृताच् च तारतम्यात् तत्-प्राकट्यम् अपि तारतम्य-भाक् स्यात् प्रकाशादिवत् । यथा प्रकाशो द्वैपः स्फाटिकेषु कौरुबिन्देषु च मन्दिरेषु चाक्चिक्यारुण्याभ्यां तारतम्य-भाक्, यथा चैक-विधोऽपि शब्दः कम्बु-मृदङ्ग-वंश-प्रभृतिषु मन्द्रत्व-मधुरत्वादि-विशेष-भाक् तद्वद् इत्य् अर्थः । अयं भावः—यस्मिन् स्थाने भगवतः पारमैश्वर्याविष्कारस् तत्र तस्य भक्तिर् विधिना प्रवर्तते तया तीव्रः प्रकाशः स्फाटिक-निकेत-दीपवत् यत्र सत्य् अपि पारमैश्वर्ये माधुर्याविष्कारस् तत्र खलु रुच्या प्रवर्तते, तया मधुरः प्रकाशः कौरुबिन्द-निकेत-दीपवद् इति धाम्नां तच्-चिन्तकानां भक्तेश् च द्वैविध्यं साधितम् ॥३५॥

र्प्च् : ६.४.२८, ८.३.८, ३.२४.३०।

ह्द्स् : ३.२४.३१, १०.४८.२०

॥ ३.२.३६ ॥
उपपत्तेश् च ॥

एवं सति यथा क्रतुर् इत्य् आदि वाक्यम् उपपद्यए नान्यथा । तथा चैकस्य भाव-तारतम्यं स्थान-तारतम्याद् युक्तम् ॥३६॥

र्प्च् : २.७.४१, ३.२.२६, १०.१४.२८।

ह्द्स् : १०.१४.२

–ओ)०(ओ–

१५। अन्य-प्रतिषेधाधिकरणम्

॥ ३.२.३७ ॥

अथ भगवतः सर्व-परत्वम् उच्यते । ततोऽन्यस्य परत्वे तत्र भक्तिर् नोद्भवेत् । तथा हि श्वेताश्वतरैर् वेदाहम् एतम् [श्वे।उ। ३.८] इत्य् आदिना सर्वतो वरिष्ठं ब्रह्म-रूपं निरूप्य ततो यद् उत्तरतरम् इत्य् आदिना तस्माद् अपि परं वस्त्व् अस्तीति दर्शितम् । तत्र संशयः—उपास्याद् ब्रह्मणः परं वस्त्व् अस्ति न वेति । शब्द-स्वारास्याद् अस्तीति प्राप्ते—

**तथान्य-प्रतिषेधात् ॥ **

यथा ब्रह्मैव सर्वस्माच् छ्रेष्ठं न ततोऽन्यत् किञ्चित् । कुतः ? अन्येति ।

यस्मात् परं नापरम् अस्ति किञ्चिद् यस्मान् नाणीयो न ज्यायोऽस्ति कश्चित् [श्वे।उ। ३.९] इति ।

तैर् एव तद् अन्यस्य श्रेष्ठस्य निराकरणात् । अयम् अर्थः—

वेदाहम् एतं पुरुषं महान्तम् आदित्य-वर्णं तमसः परस्तात् । तम् एव विदित्वातिमृत्युम् एति नान्यः पन्था विद्यतेऽयनाय ॥ [श्वे।उ। ३.८]

इति महा-पुरुष-ज्ञानम् अमृतस्य पन्थास् ततो नान्योऽस्तीत्य् उपदिश्य तत्-प्रतिपादनाय यस्मात् परं नापरम् अस्तीत्य् आदिना तस्यैव परतरत्वं तद्-अन्यस्य तद् असम्भवं चोपपाद्य,

ततो यद् उत्तरतरं तद् अरूपम् अनामयम् । य एतद् विदुर् अमृतास् ते भवन्ति अथेतरे दुःखम् एवापि यन्ति ॥ [श्वे।उ। ३.१०]

इति प्राग् उक्तम् एव निगमयन्ति, न तु ततोऽपि श्रेष्ठं वस्त्व् अस्तीति वदन्ति । तथा सति तेषां मृषाभासितापत्तेः । एवं च स्वयम् आह—मत्तः परतरं नान्यत् किञ्चिद् अस्ति धनञ्जय [गीता ७.७] इति ॥३७॥

र्प्च् : १०.१४.१२, १०.१४.२२, १०.८७.३७, ११.१६.११, १०.१६.३९, १०.३.१७, ११.१४.१५, ९.४.४६, ११.१४.१५।

ह्द्स् : १०.८७.१५, २.९.३२

–ओ)०(ओ–

१६। सर्व-गतत्वाधिकरणम्

॥ ३.२.३८ ॥

अथोपास्य-सान्निध्यं वक्तुं तस्य व्याप्तिर् निरूप्यते । अन्यथा सन्निहिते तस्मिन्न् अनुत्साहाद् भक्तेः शैथिल्यं स्यात् । एको वशी सर्वगः कृष्ण ईड्यः [गो।ता।उ। १.१९] इत्य् अदि श्रूयते । तत्र ध्येयो हरिः परिच्छिन्नो व्यापको वेति संशये मध्यमाकारतयानुभवात् प्रपञ्चान्यस्य तस्य तद्-व्यावृत्तत्वावश्यम्-भावाच् च परिच्छिन्न इति प्राप्ते—

**अनेन सर्व-गतत्वम् आयाम-शब्दादिभ्यः ॥ **

अनेन परेण पुंसा मधमाकारेणापि सर्वगतत्वम् अवाप्तम् । मध्यमाकार एव सर्व-व्यापीति । कुतः ? आयामेति । आयाम-शब्दो व्याप्ति-वाची । आदि-शब्दाद् अविचिन्त्यत्व-धर्म-योगस् तद्-बोधिका युक्तिश् च । तत्र एको वशी सर्वगः कृष्ण ईड्यः [गो।ता।उ। १.१९] इत्य् उत्तर-वाक्यात्,

यच् च किञ्चित् जगत् सर्वं दृश्यते श्रूयतेऽपि वा । अन्तर् बहिश् च तत् सर्वं व्याप्य नारायणः स्थितः ॥

इति तैत्तिरीय-वाक्याच्⁹ च मध्यमस्यैव विभुत्वम् । मध्यमाकारस्यैव मम सर्वस्मात् परस्य सर्व-व्यापित्वम् अचिन्त्यैश्वर्य-शक्ति-योगाद् इति स्वयम् उक्तम् ।

मया ततम् इदं सर्वं जगद् अव्यक्त-मूर्तिना । मत्-स्थानि सर्व-भूतानि न चाहं तेष्व् अवस्थितः । न च मत्-स्थानि भूतानि पश्य मे योगम् ऐश्वरम् । [गीता ९.४-५] इति ।

न च प्रपञ्चान्यस्य तत्-प्रदेश-वृत्तेः परिच्छेदः । बहिर् अन्तश् च व्याप्ति-श्रुतेः । अतस् तिलेषु तैल्ं दधिनीव सर्पिर् इति निदर्शितम् । तस्माद् उपास्यो हरिः सर्वग इति सिद्धम् । निरूपितं चेत्थं दामोदर-चरिते । तादृशस्यापि तथात्वे युक्तिश् च पुराभिहिता । अर्भकौकस्त्वाद् इत्य् अस्य व्याख्याने ॥३८॥

र्प्च् : १०.१.७, १०.७.३५-३६, १०.९.१३-१४, १०.४७.२९, १०.८७.४२।

ह्द्स् : १०.१४.५५-५६

–ओ)०(ओ–

१७। फलाधिकरणम्

॥ ३.२.३९ ॥

अथ सर्व-फलदत्वं तस्योच्यते । इतरथा-दातरि किञ्चिद् दातरि वा तस्मिन् कार्पण्याद् उपस्फुरणेन भक्तेर् अनुदयः स्यात् । तथा हि, पुण्येन पुण्यं लोकं नयति [प्र।उ। ३.७] इति श्रुतं बृहद्-आरण्यके । तत्र स्वर्गादि-फलं योगादेः परेशाद् वेति वीक्षायाम् अन्वय-व्यतिरेक-सिद्धे यागादेर् एव तत् फलम् इति प्राप्ते—

फलम् अत उपपत्तेः ॥

स्वर्गादि-रूपं यागादि-फलम् अतः परेशाद् एव । कुतः ? उपपत्तेः । तस्यैव नित्यस्य सर्वज्ञस्य सर्व-शक्तेः महोदरस्य यागादिनाराधितस्य कालान्तरित-तत्-तत्-फल-प्रदत्वम् उपपद्यते । न तु जडस्य क्षण-ध्वंसिनः कर्मण इत्य् अर्थः ॥३९॥

र्प्च् : १०.६.३९, ८.३.१९, ७.९.२६, ३.१३.४८, १०.८०.८, ६.१६.३०, १०.४८.२२, १०.६०.३७, ११.१५.३५।

ह्द्स् : २.३.१०, २.४.१७

॥ ३.२.४० ॥

अत्र प्रमाणम् आह—

श्रुतत्वाच् च ॥

विज्ञानम् आनन्दं ब्रह्म रातिर् दातुः परायणम् [बृ।आ।उ ३.९.२८], स वा एष महान् अज आत्मा अन्नादो वसुदानः [बृ।आ।उ ४.४.२४] इति तत्रैवाभ्युदय-फल-प्रदत्वं श्रूयते । दातुर् यजमानस्य । रातिः फल-प्रदम् ॥४०॥

र्प्च् : —

ह्द्स् : ८.२३.१५, ८.२३.१९, ३.२.३३ (अहो बकीयम्)

॥ ३.२.४१ ॥

मतान्तरम् आह—

**धर्मं जैमिनिर् अत एव ॥ **

अतः परेशाद् एव धर्मं जैमिनिर् मन्यते । यस्मात् फलं तत्-कर्मैवेश्वराद् भवति, एष एव साधु कर्म कारयति [कौ।उ। ३.८] इत्य् आदि श्रुतेः । तथा चान्वय-व्यतिरेकाभ्यां कर्मण एव फलार्पकत्वे सिद्धे न तद् ईश्वरस्य स्वीकार्यम् । तस्य कर्म-जनकत्वेनोपक्षीण-व्यापारत्वात् ।

ननु कर्मणः क्षण-विनाशिनः कालान्तर-भावि-फलानुपपत्तिः । अभावाद् भावोत्पत्त्य्-असम्भवाद् इति चेत्, न । विनश्यद् अपि कर्म स्व-कालम् एवापूर्वम् उत्पाद्य विनश्यति । तद् अपूर्वं कालान्तरे कर्मानुरूपं फलं पुरुषाय भोक्त्रे दास्यतीति कर्मैव फल-प्रदम् इति ॥४१॥

र्प्च् : ११.१०.१४-१५, ११.१०.३३।

ह्द्स् : १०.२४.१४-१५

॥ ३.२.४२ ॥

स्व-मतम् आह—

**पूर्वं तु बादरायणो हेतु-व्यपदेशात् ॥ **

शाङ्का-च्छेदाय तु-शब्दः । पूर्वोक्तं परेशम् एव भगवान् बादरायणः फल-प्रदं मन्यते । कुतः ? हेत्व् इति । पुण्येन पुण्यं लोकं नयति, पापेन पापम् इति तस्यैव फल-हेतुत्व-व्यपदेशाद् इत्य् अर्थः । कर्मणः करणत्वेनोपक्षयाच् च । कर्म-सत्तापि ब्रह्मायत्ता इत्य् उक्तम् । द्रव्यं कर्म च कालश् च इत्य् आदौ । तेन ब्रह्मैव कर्म-प्रवर्तकं सिद्धम् । यत् तु विनश्यद् अपि कर्मेत्य् आदि समाहितं तन् मन्दम् । काष्ठ-लोष्ट्रवद् अचेतनस्यादृष्टस्य तत्राक्षमत्वात् तस्याश्रवणाच् च ।

ननु यज्ञस्य देवार्चनत्वात् तद्-अर्चितानां देवतानां फलार्पकत्वम् अस्त्व् इति चेत्, उच्यते—पर-देवतया प्रयोज्यास् तास् तद् अर्पयन्तीति स्वीकार्यम् अन्तर्यामि-ब्राह्मणात् । अतः सैव तद्-अर्पिका । एवम् एवाह भगवान् पुण्डरीकाक्षः—

यो यो यां यां तनुं भक्तः श्रद्धयार्चितुम् इच्छति । तस्य तस्याचलां श्रद्धां ताम् एव विदधाम्य् अहम् ॥ स तया श्रद्धया युक्तस् तस्या राधनम् ईहते । लभते च ततः कामान् मयैव विहितान् हि तान् ॥ [गीता ७.२१-२२] इति ।

एवं च यागादिभिर् आराधितोऽभ्युदय-फलं ददातीत्य् उक्तम् । भक्त्या तोषितस् तु स्व-पर्यन्तं सर्वम् इति वक्ष्यति पुरुषार्थोऽतः शब्दाद् इति । तद् इत्थं जन्म-मरणादि-दृश्सर्वालयत्व-रूप-प्रपञ्च-दोषोक्त्या निखिल-निर्दोष-कीर्तनेन च निखिल-नियामकत्व-विशुद्ध-चिद्-विग्रहत्वादि-परमात्म-गुण-गण-निरूपणेन च ब्रह्म-तृष्णैव तद्-इतर-वितृष्णा-पूर्विका तत्-प्राप्ति-हेतुर् इति पादाभ्यां दर्शितं भवति ॥४२॥

र्प्च् : गीता ७.२२, ३.९.८, ३.२५.३९, ४.११.२, ५.१.१४, १०.८७.२४, ३.२९.३३, ८.३.२६, ७.९.४७, ११.१०.३३, २.५.१४, २.१०.१२।

ह्द्स् : २.६.१४, ३.१०.१२, १०.४७.२६

–ओ)०(ओ–

॥ इति गोविन्द-भाष्ये तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥

॥ ३.१ ॥

(३.३)