आगमे वैष्णवे विश्वासटिप्पन्यः

विश्वास-प्रस्तुतिः

श्रीचैतन्य¹प्रभुं वन्दे बालो ऽपि यदनुग्रहात् \।

तरेन् नानामतग्राहव्याप्तं पूजाक्रमार्णवम् \।\।१\।\।

बालो² ऽज्ञः \। पक्षे शिशुः \। नानाविध³मतान्य् एव ग्राहास् तैर् व्याप्तम् \। पूजायाः क्रमो विधिः \। विध्यनुक्रमो वा स एवार्णवस् तम् \।\।१\।\।

श्रीमद्गोपालदेवस्याष्टादशाक्षरमन्त्रतः \।

लिख्यते ऽर्चाविधिर्⁴ गूढः क्रमदीपिकयेक्षितः \।\।२\।\।

अष्टादशाक्षरमन्त्रेण यो ऽर्चाविधिः⁵ पूजाप्रकारः स लिख्यते \। यद्य् अपि दशाक्षरादिनापि पूजाविधौ भेदो नास्ति, तथापि न्यासादिभेदापेक्षया, तथा लिखितम् \। गूढो ऽपि क्रमदीपिकया श्रीकेशवाचार्यविरचितया ईक्षितः दर्शितः सन् \। अतः क्रमदीपिकोक्त्⁶आनुसारेण लेख्य इति भावः \।\।२\।\।

आगमोक्तेन मार्गेण भगवान् ब्राह्मणैर् अपि \।

सदैव पूज्यो ऽतो⁷ लेख्यः⁸ प्राय आगमिको विधिः⁹ \।\।३\।\।

तथा च विष्णुयामले—

कृते¹⁰ श्रुत्युक्तमार्गः स्यात्¹¹ त्रेतायां स्मृतिभावितः¹² \।

द्वापरे तु¹³ पुराणोक्तः कलाव् आगम¹⁴सम्भवः \।\।४\।\।

अशुद्धाः शूद्राकल्पा हि ब्राह्मणाः कलिसम्भवाः \।

तेषाम् आगममार्गेण शुद्धिर् न श्रौतवर्त्मना¹⁵ \।\।५\।\।

तेषाम् आगममार्गेण शुद्धिर् न श्रौतवर्त्मनेत्य् अनेन तैर् अपि आगमिक¹⁶विधिनैव पूजा कार्येति भावः \। तथा चैकादशस्कन्धे \। नानातन्त्रविधानेन कलाव् अपि तथा शृणु \। इति \। तत्र¹⁷ श्रीधरस्वामिपादाः \। नानातन्त्रविधानेनेति कलौ¹⁸ तन्त्रमार्गस्य प्राधान्यं दर्शयति इति \।\।३–५\।\।

Broo

Chapter Five: On the Objects

¹I worship Śrī Caitanya, by whose grace even a child can cross the ocean of methods for worship, infested with the crocodiles of differing opinions.

DDṬ: Child means someone ignorant or else an infant. […]

²The hidden rule for adoration with blessed Lord Gopāla’s eighteen-syllable mantra will be given as seen in the Kramadīpikā.

The rule for adoration or system of worship that will be written is the one with the eighteen-syllable mantra. Even though worship with mantras such as the one with ten syllables would be the same, nevertheless, it is written like this with regard to Nyāsa and so on.[^FNB000585] Even though it is hidden, it has been seen or revealed in the Kramadīpikā of Śrī Keśavācārya. For this reason, the implied meaning is that what will be written will follow the statements of the Kramadīpikā.

³Even Brāhmaṇas always worship the Lord by the path of the Āgamas. Therefore, the rule to be given will mostly follow the Āgamas.

As it is said in the Viṣṇu Yāmala:

⁴In the Kṛta age, there was the path of the Śruti; in the Tretā age, that promoted by the Smṛti; in the Dvāpara age, that given in the Purāṇas; and in the Kali age, that which has come from the Āgama. ⁵Brāhmaṇas born in the Kali age are impure, almost like Śūdras; there is purification for them by the path of the Āgamas, not by the way of the Śruti.

There is purification for them by the path of the Āgamas, not by the way of the Śruti: the implied meaning of this is that even they should perform worship only according to the rule of the Āgamas. This is also said in the Eleventh Book (11.5.31): “Listen! In the age of Kali, one should according to the procedure of the various Tantras …” In this connection, the revered Śrīdhara Svāmin comments: “By the words according to the procedure of the various Tantras, the supremacy of the Tantric path in the age of Kali is demonstrated.”

मूलम्

श्रीचैतन्य¹प्रभुं वन्दे बालो ऽपि यदनुग्रहात् \।

तरेन् नानामतग्राहव्याप्तं पूजाक्रमार्णवम् \।\।१\।\।

श्रीमद्गोपालदेवस्याष्टादशाक्षरमन्त्रतः \।

लिख्यते ऽर्चाविधिर्⁴ गूढः क्रमदीपिकयेक्षितः \।\।२\।\।

आगमोक्तेन मार्गेण भगवान् ब्राह्मणैर् अपि \।

सदैव पूज्यो ऽतो⁷ लेख्यः⁸ प्राय आगमिको विधिः⁹ \।\।३\।\।

तथा च विष्णुयामले—

कृते¹⁰ श्रुत्युक्तमार्गः स्यात्¹¹ त्रेतायां स्मृतिभावितः¹² \।

द्वापरे तु¹³ पुराणोक्तः कलाव् आगम¹⁴सम्भवः \।\।४\।\।

अशुद्धाः शूद्राकल्पा हि ब्राह्मणाः कलिसम्भवाः \।

तेषाम् आगममार्गेण शुद्धिर् न श्रौतवर्त्मना¹⁵ \।\।५\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

अथ द्वार¹⁹पूजा

श्रीकृष्णद्वारदेवेभ्यो दत्त्वा पाद्यादिकं ततः \।

गन्धपुष्पैर् अर्चयेत् तान् यथास्थानं यथाक्रमम् \।\।६\।\।

तान् श्रीकृष्णद्वारदेवान्, प्रणवादिचतुर्थ्यन्तं देवनाम नमो ऽन्तकम् इत्य् अग्रे लेख्यत्वाद् अत्रैवं²⁰ प्रयोगः \। श्रीकृष्णद्वारदेवताभ्यो नमः \। अनेन मन्त्रेण पाद्यार्घ्यादिकं दत्त्वा गन्धादिभिः पुनर् विशेषेण पूजयेद् इत्य् अर्थः \। एवम् अग्रे ऽपि सपरिवारेभ्यः श्रीकृष्णपार्षदेभ्यो नम इत्यादि प्रयोगो द्रष्टव्यः \।\।६\।\।

द्वाराग्रे सपरीवारान् भूपीठे²¹ कृष्णपार्षदान् \।

तदग्रे गरुडं द्वारस्योर्ध्वे²² द्वारश्रियं यजेत् \।\।७\।\।

प्राग्द्वारोभयपार्श्वे तु यजेच् चण्डप्रचण्डकौ \।

द्वारे ऽथ²³ दक्षिणे धातृविधातारौ च पश्चिमे \।\।८\।\।

जयं च विजयं चैव बलं प्रबलम्²⁴ उत्तरे \।

द्वन्द्वशस् त्व्²⁵ एवम् अभ्यर्च्य देहल्यां वास्तुपूरुषम् \।\।९\।\।

एवं सामान्येन सर्वेषाम् एव²⁶ पूजाविधिर् लिखितः \। इदानीं यथास्थानं यथाक्रमम् इति यल् लिखितं, तद् एव विविच्य लिखति \। द्वाराग्र इति द्वाराभ्याम्²⁷ \। तत्राप्य् आदौ²⁸ द्वारस्याग्रे यत्²⁹ भूरूपं पीठं, तत्र समस्तपरिवारान्वितान् श्रीकृष्णपार्षदान्³⁰ यजेत् पूजयेत्³¹ \। अनन्तरं तस्य द्वारस्याग्रे गरुडम् \। यद्य् अपि द्वारश्रियो ऽर्चनं प्रबलार्चनानन्तरम् एव क्रमदीपिकायाम् उक्तम्, तथापि इष्ट्वेति क्ट्वा³²प्रत्ययेन चण्डा-

Broo

Worship at the Gate

⁶One should then offer foot-water and so on to the divinities of blessed Kṛṣṇa’s gate and worship them with sandalwood paste and flowers in their proper places and in the proper order.

Them: the divinities at blessed Kṛṣṇa’s gate. As it will be written below (5.16), “the mantra for worship begins with

OṂ, has the name of the divinity in the dative case and ends with

NAMAḤ”, the procedure here is as follows. With the mantra

ŚRĪKṚṢṆADVĀRADEVATĀBHYO NAMAḤ[^FNB000586] one should give foot water and Arghya water and then again especially worship with sandalwood paste and so on. This is the meaning. Similarly, it is apparent in the following verses as well that the procedure will be

SAPARIVĀREBHYAḤ ŚRĪKṚṢṆAPĀRṢADEBHYO NAMAḤ and so on.

⁷In front of the gate, one should sacrifice to Kṛṣṇa’s companions and their associates on the seat of the earth; in front of it, Garuḍa; above the door, Śrī of the door. ⁸On the respective sides of the eastern door, one should worship Caṇḍa and Pracaṇḍa; at the southern the door, Dhātṛ and Vidhātṛ; at the western one, ⁹Jaya and Vijaya; and Bala and Prabala at the northern one, two by two. Then, one should honour Vāstupuruṣa in the threshold.

In this way, a general rule for the worship of all of them has been given. Now in verses7–9 the author expands on what he has written above, “in their proper places and in the proper order.” Among these, one should first sacrifice to, that is, worship the companions of blessed Kṛṣṇa along with all of their associates, on a seat consisting of the earth in front of the gate. Next, in front of it, the door, Garuḍa. Even though the Kramadīpikā (7.105) mentions the worship of Śrī of the door is mentioned after the worship of Prabala, nevertheless, by using the absolutive form “having worshipped” (iṣṭvā), the author has indicated that her worship comes before the worship of Caṇḍa and the others.[^FNB000587] The conduct of the saints shows the same.

मूलम्

अथ द्वार¹⁹पूजा

श्रीकृष्णद्वारदेवेभ्यो दत्त्वा पाद्यादिकं ततः \।

गन्धपुष्पैर् अर्चयेत् तान् यथास्थानं यथाक्रमम् \।\।६\।\।

द्वाराग्रे सपरीवारान् भूपीठे²¹ कृष्णपार्षदान् \।

तदग्रे गरुडं द्वारस्योर्ध्वे²² द्वारश्रियं यजेत् \।\।७\।\।

प्राग्द्वारोभयपार्श्वे तु यजेच् चण्डप्रचण्डकौ \।

द्वारे ऽथ²³ दक्षिणे धातृविधातारौ च पश्चिमे \।\।८\।\।

जयं च विजयं चैव बलं प्रबलम्²⁴ उत्तरे \।

द्वन्द्वशस् त्व्²⁵ एवम् अभ्यर्च्य देहल्यां वास्तुपूरुषम् \।\।९\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

दिपूजातः पूर्वकाल एवेति बोधितम् \। तथैव सदाचारात् \। किं च, द्वन्द्वश³³ इत्य् अग्रे लिखनात्, चण्डप्रचण्डाभ्यां नम इत्य् एवं युग्मत्वेन प्रयोगो ज्ञेयः \।\।७–९\।\।

द्वारान्तः³⁴पार्श्वयोर् गङ्गां यमुनां च³⁵ ततो ऽर्चयेत् \।

तत्पार्श्वयोः शङ्खनिधिं तथा पद्मनिधिं यजेत्³⁶ \।\।१०\।\।

द्वारस्यान्तः अभ्यन्तरे तत्पार्श्वद्वये तयोर् गङ्गायमुनयोः पार्श्वद्वये \।\।१०\।\।

गणेशं मन्दिरस्याग्नेः³⁷ कोणे दुर्गां च नैरृते \।

वाणीं वायव्य ऐशाने³⁸ क्षेत्रपालं³⁹ तथार्चयेत्⁴⁰ \।\।११\।\।

आग्नेये कोणे गणेशम् अर्चयेत्⁴¹ \। तथा चोक्तं क्रमदीपिकायाम् \। परिवारावृताः सर्वे पुनः श्रीविष्णुपार्षदाः \। द्वाराग्राबलिपीठे ऽर्च्याः पक्षीन्द्रश् च तदग्रतः \।\। चण्डप्रचण्डौ प्राग् धातृविधातारौ च⁴² दक्षिणे \। जयः स⁴³विजयः पश्चाद् बलः प्रबल उत्तरे \।\। ऊर्ध्वे द्वारश्रियं चेष्ट्वा द्वार्य् एतान् युग्मशो ऽर्चयेत् \। पूज्यो वास्तुपुमांस् तत्र तत्र द्वाःपीथमध्यतः \।\। द्वारान्तःपार्श्वयोर् अर्च्या गङ्गा च यमुना नदी⁴⁴ \। कोणेषु विघ्नं दुर्गां च वाणीं क्षेत्रेशम् अर्चयेत् \।\। इति \।\।११\।\।

द्वाःशाखाम्⁴⁵ आश्रयन् वामां⁴⁶ संकोच्याङ्गानि देहलीम्⁴⁷ \।

अस्पृष्ट्वा⁴⁸ प्रविशेद् वेश्म न्यस्यन् प्राग्⁴⁹ दक्षिणं पदम् \।\।१२\।\।

वामां स्ववामभाग⁵⁰वर्तिनीं द्वार⁵¹शाखाम् आश्रयन् ईषत् स्पृशन् निजाङ्गानि संकोच्य देहलीम् अस्पृष्ट्वा न⁵² लङ्घयित्वेत्य् अर्थः \। दक्षिणं पदं प्राक् आदौ न्यस्यन्⁵³ \। दक्षिणपादन्यासक्रमेणेत्य् अर्थः \। वेश्म श्रीभगवन्मन्दिरं हरेर् गेहं प्रवेक्ष्यन्न् इति पूर्वलिखनात् \। प्रविशेत् तन्मध्यं शनैः पूजको गच्छेत् \।\।१२\।\।

तथा च शारदातिलके—

Broo

Moreover, because of the statement “two by two” below, it should be understood that the procedure is worshipping them together with the mantra

CAṆḌAPRACAṆḌĀBHYĀṂ NAMAḤ.

¹⁰One should then worship Ganges and Yamunā on the sides within the doors. To their sides, one should sacrifice to Śaṅkhanidhi and Padmanidhi.[^FNB000588]

[…]

¹¹One should then worship Ganeśa in the southeastern corner of the temple, Durgā in the southwest, Sarasvatī in the northwest and Kṣetrapāla Śiva[^FNB000589] in the northeast.

One should worship Ganeśa in the southeastern corner. This is also said in the Kramadīpikā (7.103–106): “Then the companions of blessed Viṣṇu and all of their associates should be worshipped from the door up to the sacrificial altar. In front of that, the Lord of birds; in the east, Caṇḍa and Pracaṇḍa; in the south, Dhātṛ and Vidhātṛ; in the west, Jaya and Vijaya; and in the north, Bala and Prabala. Having worshipped Śrī of the door above, one should worship all of these at the door in pairs. The Vāstupuruṣa should be worshipped in the threshold. One should worship the Ganges and Yamunā rivers on the sides within the door. In the corners, one should properly worship Vighna, Durgā, Vāṇī and Kṣetreśa.”

¹²Keeping to the left doorpost, drawing together one’s limbs without touching the threshold, one should enter the dwelling by putting down the right foot first.

Keeping to or slightly touching the left doorpost, the one on one’s own left, one should draw together one’s limbs without touching the threshold, that is, without stepping on it. […] Dwelling means the temple of the blessed Lord, because of the statement “entering the house of Hari” above (4.370). Enter: the worshipper should go quietly into it.

As also in the Śāradātilaka (4.10):

मूलम्

द्वारान्तः³⁴पार्श्वयोर् गङ्गां यमुनां च³⁵ ततो ऽर्चयेत् \।

तत्पार्श्वयोः शङ्खनिधिं तथा पद्मनिधिं यजेत्³⁶ \।\।१०\।\।

गणेशं मन्दिरस्याग्नेः³⁷ कोणे दुर्गां च नैरृते \।

वाणीं वायव्य ऐशाने³⁸ क्षेत्रपालं³⁹ तथार्चयेत्⁴⁰ \।\।११\।\।

द्वाःशाखाम्⁴⁵ आश्रयन् वामां⁴⁶ संकोच्याङ्गानि देहलीम्⁴⁷ \।

अस्पृष्ट्वा⁴⁸ प्रविशेद् वेश्म न्यस्यन् प्राग्⁴⁹ दक्षिणं पदम् \।\।१२\।\।

तथा च शारदातिलके—

विश्वास-प्रस्तुतिः

किञ्चित् स्पृशन् वामशाखां देहलीं लङ्घयन् गुरुः \।

अङ्गं संकोचयन्न् अन्तः प्रविशेद् दक्षिणाङ्घ्रिणा⁵⁴ \।\।१३\।\।

गुरुर् इति दीक्षाविधाव् एतदुक्तेः⁵⁵ \।\।१३\।\।

तन्माहात्म्यं⁵⁶ च⁵⁷ हरिभक्तिसुधोदये—⁵⁸

प्रविशन्न् आलयं विष्णोर् अर्चनार्थं सुभक्तिमान् \।

न भूयः प्रविशन्⁵⁹ मातुः कुक्षिकारागृहं सुधीः \।\।१४\।\।

अथ गृहान्तःपूजा

नैरृते वास्तुपुरुषं ब्रह्माणम् अपि पूजयेत् \।

आसनस्थो यजेत् तांस् तान् अन्यत्र भगवद्गृहात् \।\।१५\।\।

भगवद्गृहाद् देवालयाद् अन्यत्र परस्मिन् स्थाने तांस् तान् श्रीकृष्णपार्षदादीन् सर्वान्, आसनस्थः आसने उपविष्टः सन्न् एव पूजयेत् \। अत⁶⁰ एव तथाग्रे⁶¹ लेख्यं विघ्ननिवारणम् \। पूजारम्भे द्वारदेवता⁶² पूज्याः⁶³ प्राग् एव भगवद्गृहे⁶⁴ तिष्ठन्न् एव तांस् तान् पूजयेद् इत्य् अर्थः \। भगवदग्रे ऽन्यपूजार्थासनायोग्यत्वात् \। यद् वा, तत्तत्पूजार्थं⁶⁵ तत्तदग्रे गमनेन पुनः पुनर् आसनासम्भवात्,⁶⁶ मुहुर् आसनेन कालक्षेपाच् च \। अत एव पार्ष्णिप्रहारादिना विघ्ननिवारणम् अत्रालिखित्वा निश्चलासनावसरे ऽग्रे लिखिष्यते \।\।१४–१५\।\।

तत्⁶⁷पूजामन्त्रश् चोक्तः—

प्रणवादिचतुर्थ्यन्तं देवनाम नमो ऽन्तकम् \।

पूजामन्त्रम् इदं⁶⁸ प्रोक्तं सर्वत्रार्चनकर्मणि \।\। इति \।\।१६\।\।

अत्र प्रायो देवालयान्तःपूजाविधिलिखनात् केचिच् च द्वारपूजानन्तरं गृहान्तःप्रवेशात् प्राग् एव विघ्ननिवारणम् इच्छन्ति \। अत्र सत्सम्प्रदायाचार एव गतिर् इति दिक् \। देवस्य पूज्यस्य नाम, पूजामन्त्रम् इति नपुंसकत्वम् आर्षम् \।\।१६\।\।

Broo

¹³Slightly touching the left side, the preceptor should step over the threshold and drawing together his limbs he should enter inside with the right foot.

The preceptor: since this verse is given in the context of initiation.

The greatness of this is mentioned in the Haribhaktisudhodaya (20.45):

¹⁴That very devoted and intelligent person who enters the abode of Viṣṇu for the sake of worship will not again enter the prison of a mother’s womb.

Worship Inside the House

¹⁵One should worship the Vāstupuruṣa and Brahmā in the southwest. Sitting on a seat, one should sacrifice to all of them elsewhere than in the Lord’s house.

Sitting on a seat, having sat down on a seat, one should worship all of them, all of the companions of blessed Kṛṣṇa, elsewhere, that is, in another place than in the Lord’s house, the temple. For this, the Removal of Obstacles will be described below (5.57–59). At the beginning of the worship, the divinities of the gate are to be worshipped. The meaning is that one should worship all of them standing in front of the house of the Lord, as it is not proper to sit down to worship someone else in the presence of the Lord, or alternatively, because it is not possible to go before each of them and sit down again and again to worship them, and because it would also be a waste of time to sit down repeatedly. For this reason, the Removal of Obstacles through striking with the heel and so on is not described here, but it will be described below, in the proper place of the fixed seat.

This is said to be the mantra for worship:

¹⁶In all acts of veneration, the mantra for worship begins with

OṂ, has the name of the divinity in the dative case and ends with

NAMAḤ.

Here, after generally describing the rules for worship within the temple some also want a Removal of Obstacles after the worship at the gate and before entering into the temple. Here one should have recourse to the conduct of the tradition of the saints alone. This is the drift.

The name of the divinity means the name of the divinity to be worshipped. Having mantra for worship in the neuter gender is an archaic irregularity.

मूलम्

किञ्चित् स्पृशन् वामशाखां देहलीं लङ्घयन् गुरुः \।

अङ्गं संकोचयन्न् अन्तः प्रविशेद् दक्षिणाङ्घ्रिणा⁵⁴ \।\।१३\।\।

गुरुर् इति दीक्षाविधाव् एतदुक्तेः⁵⁵ \।\।१३\।\।

तन्माहात्म्यं⁵⁶ च⁵⁷ हरिभक्तिसुधोदये—⁵⁸

प्रविशन्न् आलयं विष्णोर् अर्चनार्थं सुभक्तिमान् \।

न भूयः प्रविशन्⁵⁹ मातुः कुक्षिकारागृहं सुधीः \।\।१४\।\।

अथ गृहान्तःपूजा

नैरृते वास्तुपुरुषं ब्रह्माणम् अपि पूजयेत् \।

आसनस्थो यजेत् तांस् तान् अन्यत्र भगवद्गृहात् \।\।१५\।\।

तत्⁶⁷पूजामन्त्रश् चोक्तः—

प्रणवादिचतुर्थ्यन्तं देवनाम नमो ऽन्तकम् \।

पूजामन्त्रम् इदं⁶⁸ प्रोक्तं सर्वत्रार्चनकर्मणि \।\। इति \।\।१६\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

अथ कृष्णाग्रतस् तिष्ठन् कृत्वा दिग्बन्धनं क्षिपेत् \।

पुष्पाक्षतान् समस्तासु दिक्षु तत्रोक्त⁶⁹मन्त्रतः \।\।१७\।\।

तत्र⁷⁰ दिग्बन्धने पुष्पक्षेपणे च उक्तः शास्त्रे यो मन्त्रः ॐ शार्ङ्गाय सशराय हुं फट् नमः इति तेनेत्य् अर्थः \।\।१७\।\।

अथ पूजार्थासनम्

ततश् चासनमन्त्रेणाभिमन्त्र्याभ्यर्च्य चासनम्⁷¹ \।

तस्मिन्न् उपविशेत् पद्मासनेन स्वस्तिकेन वा \।\।१८\।\।

अभ्यर्च्य ॐ आधार⁷²शक्तये नमः इति सम्पूज्य च⁷³ \। तस्मिन् आसने \। तत्र पद्मासनं सव्यं पादम् उपादाय दक्षिणोपरि विन्यसेत् \। तथैव दक्षिणं सव्यस्योपरिष्टान् निधापयेत्⁷⁴ \।\। विष्टभ्य कट्यूरोग्रीवान् नासाग्रन्यस्तलोचनः \। पद्मासनं भवेद् एतत् सर्वेषाम् अपि⁷⁵ पूजितम् \।\। इति \। क्वचिच् च \। वामोरूपरि दक्षिणं हि चरणं संस्थाप्य वामं तत इत्यादि \। स्वस्तिकं चोक्तं \। जानूर्वोर् अन्तरे सम्यक् कृत्वा पादतले उभे \। ऋजुकायो विशेद् योगी स्वस्तिकं तत् प्रचक्षते \।\। इति \।\।१८\।\।

तत्र⁷⁶ कृष्णार्चकः प्रायो दिवसे प्राङ्मुखो भवेत् \।

उदङ्मुखो रजन्यां तु स्थिरमूर्तेश् च सम्मुखः⁷⁷ \।\।१९\।\।

तत्र⁷⁸ चैकादशस्कन्धे—

आसीनः प्राग् उदग् वार्चेत् स्थिरायां⁷⁹ त्व्⁸⁰ अथ⁸¹⁸² सम्मुखः \।\।२०\।\।

Broo

¹⁷Now, standing in front of Kṛṣṇa, one should do Digbandhana and throw flowers and Akṣata in all the directions with the prescribed mantra.

The prescribed mantra or the mantra given in the scriptures for Digbandhana and throwing flowers is

OṂ ŚĀRṄGĀYA SAŚARĀYA HUṂ PHAṬ NAMAḤ.[^FNB000590] This is the meaning.

The Seat for Worship

¹⁸Then, after consecrating and reverencing the seat with the Seat Mantra, one should sit down on it in Padmāsana or Svastikāsana.

Consecrating also means worshipping with the mantra

OṂ ĀDHĀRAŚAKTAYE NAMAḤ. On it means on the seat. In this connection, Padmāsana is described in this way:[^FNB000591] “Taking hold of the left foot, place it on the right thigh. Then place the right on the left, keep hips, chest and neck steady, and fix the eyes on the tip of the nose. This is Padmāsana, and it is honoured by everyone.” And somewhere:[^FNB000592] “Place the right foot on the left thigh and then the left …” And Svastikāsana is explained like this:[^FNB000593] “When having placed both soles properly between the knees and thighs, the Yogin sits up with a straight body, that is called Svastika.”

¹⁹There, Kṛṣṇa’s worshipper should generally face east during the day and north during the night, but he should always face a stationary image.

This is also said in the Eleventh Book (11.27.19):

²⁰Sitting down, one should worship facing the east or the north, or in the case of a fixed image, facing it.[^FNB000594]

मूलम्

अथ कृष्णाग्रतस् तिष्ठन् कृत्वा दिग्बन्धनं क्षिपेत् \।

पुष्पाक्षतान् समस्तासु दिक्षु तत्रोक्त⁶⁹मन्त्रतः \।\।१७\।\।

अथ पूजार्थासनम्

ततश् चासनमन्त्रेणाभिमन्त्र्याभ्यर्च्य चासनम्⁷¹ \।

तस्मिन्न् उपविशेत् पद्मासनेन स्वस्तिकेन वा \।\।१८\।\।

तत्र⁷⁶ कृष्णार्चकः प्रायो दिवसे प्राङ्मुखो भवेत् \।

उदङ्मुखो रजन्यां तु स्थिरमूर्तेश् च सम्मुखः⁷⁷ \।\।१९\।\।

तत्र⁷⁸ चैकादशस्कन्धे—

आसीनः प्राग् उदग् वार्चेत् स्थिरायां⁷⁹ त्व्⁸⁰ अथ⁸¹⁸² सम्मुखः \।\।२०\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

तत्र⁸³ आसने, प्राय इति दिवा प्राङ्मुखत्वस्य, नक्तं चोदङ्मुखत्वस्य⁸⁴ प्रशस्तत्वात्⁸⁵ \।\।१९–२०\।\।

अथासनमन्त्रः⁸⁶

आसनमन्त्रस्य मेरुपृष्ठ ऋषिः सुतलं छन्दः कूर्मो देवता आसनाभिमन्त्रणे विनियोगः \।\।२१\।\।

पृथ्वि⁸⁷ त्वया धृता लोका देवि त्वं विष्णुना धृता \।

त्वं च धारय मां नित्यं पवित्रं कुरु चासनम्⁸⁸ \।\।२२\।\।

अथासनानि⁸⁹

श्री⁹⁰नारदपञ्चरात्रे—

वंशाश्म⁹¹दारुधरणीतृण⁹²पल्लव⁹³निर्मितम् \।

वर्जयेद् आसनं विद्वान् दारिद्र्यव्याधिदुःखदम् \।

कृष्णाजिनं कम्बलं⁹⁴ वा नान्यद्⁹⁵ आसनम् इष्यते \।\।२३\।\।

तृणासनं च दर्भातिरिक्ततृणनिर्मितं ज्ञेयम् \। एकादशस्कन्धे प्राग्दर्भः कल्पितासन इति श्रीभगवदुक्तेः \।\।२३\।\।

अन्यत्र च—

कृष्णाजिनं व्याघ्रचर्म कौशेयं वेत्रनिर्मितम् \।

वस्त्राजिनं कम्बलं वा कल्पयेद् आसनं मृदु⁹⁶ \।\।२४\।\।

कृष्णाजिनं व्याघ्रचर्मेत्यादिना आसनादौ मतभेद आश्रमादिभेदेन \। तत्र बहूनां सताम् यन्मतं, तद् एव स्वसम्प्रदायानुसारेण ग्राह्यम् इति दिक् \।\।२४\।\।

Broo

There means on the seat. Generally: as it is considered very good to face the east during the day and the north during the night.

The Seat Mantra[^FNB000595]

²¹The Seer for the Seat Mantra is Merupṛṣṭha, the Metre is Sutala, the Divinity is Kūrma and the Application is consecrating the seat. ²²Earth! You bear all the people, and you are born by Viṣṇu! Please always support me and purify my seat.

Seats

In the Nārada Pañcarātra (–):[^FNB000596]

²³A wise one should avoid seats made of bamboo, stone, wood, earth, grass or twigs, as they lead to poverty, disease and suffering. No other seat than the skin of a black antelope or a woollen cloth is desirable.

A seat made of grass should be understood as one made of other grass than Kuśa, following the statement of the Lord in the Eleventh Book (11.27.19), “a seat made of Kuśa with tips facing the east”.

And elsewhere:[^FNB000597]

²⁴One should make a soft seat of the skin of a black antelope, the skin of a tiger, silk, cane, cloth or wool.

The difference of opinion with regard to seats and so on as shown by the skin of a black antelope, the felt of a tiger and so on comes from the differences between different Āśramas, etc. Among them one should accept only the opinion accepted by many saints in accordance with one’s own tradition. This is the drift.

मूलम्

अथासनमन्त्रः⁸⁶

पृथ्वि⁸⁷ त्वया धृता लोका देवि त्वं विष्णुना धृता \।

त्वं च धारय मां नित्यं पवित्रं कुरु चासनम्⁸⁸ \।\।२२\।\।

अथासनानि⁸⁹

श्री⁹⁰नारदपञ्चरात्रे—

वंशाश्म⁹¹दारुधरणीतृण⁹²पल्लव⁹³निर्मितम् \।

वर्जयेद् आसनं विद्वान् दारिद्र्यव्याधिदुःखदम् \।

कृष्णाजिनं कम्बलं⁹⁴ वा नान्यद्⁹⁵ आसनम् इष्यते \।\।२३\।\।

अन्यत्र च—

कृष्णाजिनं व्याघ्रचर्म कौशेयं वेत्रनिर्मितम् \।

वस्त्राजिनं कम्बलं वा कल्पयेद् आसनं मृदु⁹⁶ \।\।२४\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

अथ विशेषत आसनदोषगुणौ⁹⁷

नारदपञ्चरात्रे—

वंशाद् आहुर्⁹⁸ दरिद्रत्वं पाषाणे व्याधिसम्भवम् \।

धरण्यां दुःखसम्भूतिं दौर्भाग्यं दारवासने⁹⁹ \।\।२५\।\।

तृणासने यशोहानिं पल्लवे चित्तविभ्रमम् \।

दर्भासने¹⁰⁰ व्याधिनाशं कम्बलं दुःखमोचनम्¹⁰¹ \।\।२६\।\।

किं च, श्री¹⁰²भगवद्गीतासु—

शुचौ देशे प्रतिष्ठाप्य स्थिरम् आसनम् आत्मनः \।

नात्युच्छ्रितं¹⁰³ नातिनीचं चैलाजिनकुशोत्तरम् \।\। इति \।\।२७\।\।

चैलाजिनकुशोत्तरम् इति प्रथमं प्राग् अग्रकुशास् तदुपरि कृष्णाजिनं, तदुपरि चीरम् इत्य् अर्थः \।\।२७\।\।

यथोक्तम् उपविश्याथ सम्प्रदायानुसारतः \।

शङ्खादिपूजासम्भारान् न्यस्येत् तत्तत्पदेषु तान्¹⁰⁴ \।\।२८\।\।

सम्प्रदायानुसारत इति विविधमतभेदाभिप्रायेण, तत्तत्पदेषु¹⁰⁵ तेषां तेषाम् उचितस्थानेषु तान् प्रसिद्धान् अग्रे लेख्यान् वा \।\।२८\।\।

अथ पात्रासादनम्¹⁰⁶

स्वस्य वामाग्रतः शङ्खं साधारं स्थापयेद् बुधः \।

तत्रैवार्घ्यादिपात्राणि न्यस्येच् च द्वारि¹⁰⁷ भागशः \।\।२९\।\।

तुलसीगन्धपुष्पादिभाजनानि¹⁰⁸ च दक्षिणे \।

वामे च स्थापयेत् पार्श्वे कलशं पूर्णम् अम्भसा \।\।३०\।\।

दक्षिणे घृतदीपं च¹⁰⁹ तैलदीपं च¹¹⁰ वामतः \।

सम्भारान्¹¹¹ अपरान् न्यस्येत्¹¹² स्वदृष्टिविषये पदे \।

करप्रक्षालनार्थं च पात्रम् एकं स्वपृष्ठतः \।\।३१\।\।

Broo

Specific Faults and Merits of Seats

In the Nārada Pañcarātra (–):[^FNB000598]

²⁵It is said that bamboo seat leads to poverty, stone to disease, earth to suffering, a wooden seat to misfortune, ²⁶a grass seat reduces fame, twigs bewilder the mind, a skin seat[^FNB000599] destroys disease and a woolen one takes away suffering.

And further, in the Bhagavad Gītā (6.11):

²⁷In a clean place one should establish a stable seat for oneself, not too high nor too low, cloth and skin on top of Kuśa grass.

Cloth and skin on top of Kuśa grass: First there should be Kuśa grass with the tips towards the east, then on top of that, the skin of a black antelope, and on top of that, a cloth.

²⁸Having sat down as described, one should place the conch and other items for worship in their respective positions according to one’s tradition.

According to one’s tradition: as there are differences because of various opinions. […]

Placing the Vessels

²⁹The intelligent one should place the conch and its support in front and to his left side and then set down the four vessels for Arghya and so on by the gate, separately. ³⁰Receptacles for Tulasī, sandalwood paste, flowers, etc., should be placed on the right, and on the left side, a pot filled with water. ³¹To the right, one should place down the ghee lamp and on the left the oil lamp; other materials should be placed within sight, and a vessel for washing the hands behind oneself.

मूलम्

अथ विशेषत आसनदोषगुणौ⁹⁷

नारदपञ्चरात्रे—

वंशाद् आहुर्⁹⁸ दरिद्रत्वं पाषाणे व्याधिसम्भवम् \।

धरण्यां दुःखसम्भूतिं दौर्भाग्यं दारवासने⁹⁹ \।\।२५\।\।

तृणासने यशोहानिं पल्लवे चित्तविभ्रमम् \।

दर्भासने¹⁰⁰ व्याधिनाशं कम्बलं दुःखमोचनम्¹⁰¹ \।\।२६\।\।

किं च, श्री¹⁰²भगवद्गीतासु—

शुचौ देशे प्रतिष्ठाप्य स्थिरम् आसनम् आत्मनः \।

नात्युच्छ्रितं¹⁰³ नातिनीचं चैलाजिनकुशोत्तरम् \।\। इति \।\।२७\।\।

यथोक्तम् उपविश्याथ सम्प्रदायानुसारतः \।

शङ्खादिपूजासम्भारान् न्यस्येत् तत्तत्पदेषु तान्¹⁰⁴ \।\।२८\।\।

अथ पात्रासादनम्¹⁰⁶

स्वस्य वामाग्रतः शङ्खं साधारं स्थापयेद् बुधः \।

तत्रैवार्घ्यादिपात्राणि न्यस्येच् च द्वारि¹⁰⁷ भागशः \।\।२९\।\।

तुलसीगन्धपुष्पादिभाजनानि¹⁰⁸ च दक्षिणे \।

वामे च स्थापयेत् पार्श्वे कलशं पूर्णम् अम्भसा \।\।३०\।\।

दक्षिणे घृतदीपं च¹⁰⁹ तैलदीपं च¹¹⁰ वामतः \।

सम्भारान्¹¹¹ अपरान् न्यस्येत्¹¹² स्वदृष्टिविषये पदे \।

करप्रक्षालनार्थं च पात्रम् एकं स्वपृष्ठतः \।\।३१\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

तद् एव विविच्य लिखति स्वस्येति सार्धत्रयेण \। आधारः शङ्खस्याश्रयस् तत्सहितं, तत्र स्ववामाग्रे एव, आदिशब्देन पाद्या¹¹³चमनीयमधुपर्काः \। भागशः पृथक् पृथग् इत्य् अर्थः \। दक्षिणे तुलस्यादिपात्राणि \। कलशं प्रोक्षणीयजलकुम्भम् \। अपरान्¹¹⁴ वस्त्रालङ्कारादीन्, स्वस्यात्मनो दृष्टेर् विषये गोचरे यत् पदं स्थानं तस्मिन् \।\।२९–३१\।\।

अथ पात्राणि तन्माहात्म्यं च

देवीपुराणे—

नानाविचित्ररूपाणि पुण्डरीकाकृतीनि च \।

शङ्खनीलोत्पलाभानि पात्राणि परिकल्पयेत् \।\।३२\।\।

रत्नादिरचितान्य्¹¹⁵ एव काञ्चीमूल¹¹⁶युतानि च \।

यथाशोभं यथा¹¹⁷लाभं तथा पात्राणि कारयेत्¹¹⁸ \।\।३३\।\।

किं च—

हैमपात्रेण सर्वाणि चेप्सितानि¹¹⁹ लभेन् मुने \।

अर्घ्यं दत्त्वा तथा रौप्येणायू राज्यं शुभं भवेत् \।

ताम्रपात्रेण सौभाग्यं धर्मं मृण्मयसम्भवम् \।\।३४\।\।

वाराहे—

सौवर्णं¹²⁰ राजतं कांस्यं येन दीयेत प्रापनम्¹²¹ \।

तान् सर्वान् सम्परित्यज्य¹²² ताम्रं तु¹²³ मम रोचते \।\।३५\।\।

पवित्राणां पवित्रं यो¹²⁴ मङ्गलानां च मङ्गलम् \।

विशुद्धानां शुचिं चैव¹²⁵ ताम्रं संसारमोक्षणम् \।\।३६\।\।

दीक्षितानां विशुद्धानां मम कर्मपरायणः \।

सदा ताम्रेण कर्तव्यम्¹²⁶ एवं भूमि मम प्रियम् \।\। इति \।\।३७\।\।

दीक्षितानां मध्ये यो मत्कर्मपरायणस् तेन सदा ताम्रेण कर्तव्यम् इत्य् अर्थः \।\।३७\।\।

Broo

In verses29–31, the author expands on the places for the conch and so > on. […] And so on means Padya, Ācamanīya and Madhuparka. The > meaning of separately is one by one. The vessels for Tulasī and so > on should be on the right. A pot means a pitcher of water for > sprinkling. Other materials means clothes, ornaments and so on. > […]

The Vessels and Their Greatness

In the Devī Purāṇa (–):

³²One should make vessels of various wonderful forms, shaped like lotuses, similar to conches or blue lotuses. ³³One should also make vessels made of gems, having girdles and bases, as looks beautiful and in accordance with availability.

And also (–):

³⁴O sage, with a golden vessel one gets everything one desires. By giving Arghya with a silver one, one will get longevity, sovereignty and auspiciousness. A copper vessel leads to fortune and an earthen one to virtue.

In the Varāha Purāṇa (128.29, 50–51):

³⁵The acquisition of gold, silver or bell metal given by anyone, I give it all up: copper pleases me. ³⁶Copper is the purest of the pure, the most auspicious of the auspicious, cleanest of all the clean: it liberates from birth and death. ³⁷O earth! Among pure and initiated persons, one who is devoted to my work will therefore always use copper, for it is dear to me.

[…]

मूलम्

अथ पात्राणि तन्माहात्म्यं च

देवीपुराणे—

नानाविचित्ररूपाणि पुण्डरीकाकृतीनि च \।

शङ्खनीलोत्पलाभानि पात्राणि परिकल्पयेत् \।\।३२\।\।

रत्नादिरचितान्य्¹¹⁵ एव काञ्चीमूल¹¹⁶युतानि च \।

यथाशोभं यथा¹¹⁷लाभं तथा पात्राणि कारयेत्¹¹⁸ \।\।३३\।\।

किं च—

हैमपात्रेण सर्वाणि चेप्सितानि¹¹⁹ लभेन् मुने \।

अर्घ्यं दत्त्वा तथा रौप्येणायू राज्यं शुभं भवेत् \।

ताम्रपात्रेण सौभाग्यं धर्मं मृण्मयसम्भवम् \।\।३४\।\।

वाराहे—

सौवर्णं¹²⁰ राजतं कांस्यं येन दीयेत प्रापनम्¹²¹ \।

तान् सर्वान् सम्परित्यज्य¹²² ताम्रं तु¹²³ मम रोचते \।\।३५\।\।

पवित्राणां पवित्रं यो¹²⁴ मङ्गलानां च मङ्गलम् \।

विशुद्धानां शुचिं चैव¹²⁵ ताम्रं संसारमोक्षणम् \।\।३६\।\।

दीक्षितानां विशुद्धानां मम कर्मपरायणः \।

सदा ताम्रेण कर्तव्यम्¹²⁶ एवं भूमि मम प्रियम् \।\। इति \।\।३७\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

केचिच् च ताम्रपात्रेषु गव्यादेर् योगदोषतः \।

ताम्रातिरिक्तम् इच्छन्ति मधुपर्कस्य भाजनम् \।\।३८\।\।

गव्यस्य घृतव्यतिरिक्तस्य दुग्धादिगोरसस्य आदिशब्दान् मधुनश् च योगे संयोगे¹²⁷ दोषाद् धेतोः \। तथा च स्मृतिः \। ताम्र¹²⁸पात्रे¹²⁹ स्थितं गव्यं मद्यतुल्यं घृतं विना \। इति \। मधुनश् च सुरापरिवर्तनेन ताम्रपात्रे देयत्वात् \। केचिद् इति स्वमतं व्यावर्तयति \। दधि सर्पिर् मधुसमं पात्रे औडुम्बरे मम \। इति साक्षाद् भगवद्वराहोक्तेः \।\।३८\।\।

तथैव शङ्खम् एवार्घ्यपात्रम् इच्छन्ति केचन \।

शङ्खे कृत्वा तु पानीयं सपुष्पं सतिलाक्षतम् \।

अर्घ्यं ददाति देवस्येत्य्¹³⁰ एवं स्कान्दे ऽभि¹³¹धानतः \।\।३९\।\।

केचनेच्छन्तीत्य् अत्र हेतुं लिखति शङ्खे कृत्वेति \। स्कान्दे ऽभिधानतः स्कन्दपुराणोक्तेः \।\।३९\।\।

अथ मङ्गलघटस्थापनम्

मङ्गलार्थं च कलशं सजलं¹³² करकान्वितम् \।

फलादिसहितं दिव्यं न्यसेद् भगवतो ऽग्रतः \।\।४०\।\।

पूर्वं प्रोक्षणीयघटस्थापनं लिखितम्, इदानीं मङ्गलघटन्यासं लिखति मङ्गलार्थम् इति \। आदिशब्देन कर्पूराक्षतादि, दिव्यं परमसुन्दरम् \।\।४०\।\।

तथा च स्कान्दे—

कुम्भं सकरकं दिव्यं¹³³ फलकर्पूरसंयुतम् \।

न्यस्येद् अर्चनकाले तु कृष्णस्यातीव वल्लभम्¹³⁴ \।\।४१\।\।

Broo

³⁸But as contact of copper vessels and products of the cow, etc., engenders a fault, some want a vessel of another material than copper for Madhuparka.

Products of the cow means milk and other dairy products, with the exception of ghee. Etc. refers to honey. […] This is also stated in the Smṛti: “With the exception of ghee, cow products in a copper vessels equal wine.” So also honey, as it turns into alcohol when placed in a copper vessel. With [the word] some, the author differentiates his own opinion, as Lord Varāha himself says (Varāha Purāṇa 192.19), “Sour milk, ghee and honey together in my copper vessel.”[^FNB000600]

³⁹Similarly, some wish to use a conch as a vessel for Arghya. Following the statement of the Skānda, they put water in a conch and add flowers, sesame seeds and Akṣata and offer this Arghya to God.[^FNB000601]

In the second sentence here, the author gives the reason for why some wish to use a conch. Following the statement of the Skānda means according to the instruction of the Skanda Purāṇa.

Establishing the Auspicious Pitcher

⁴⁰For the sake of auspiciousness, one should place a divine pitcher filled with water, having a Karaka,[^FNB000602] fruit and so on, in front of the Lord.

Above (5.30), the author described the establishment of the pitcher for sprinkling. With this verse, he describes how to place down the Auspicious Pitcher. And so on means camphor, Akṣata, etc.; divine means most beautiful.

This is also described in the Skanda Purāṇa (–):

⁴¹At the time of worship, one should set down a divine pitcher with fruit, camphor and a Karaka, extremely dear to Kṛṣṇa.

मूलम्

केचिच् च ताम्रपात्रेषु गव्यादेर् योगदोषतः \।

ताम्रातिरिक्तम् इच्छन्ति मधुपर्कस्य भाजनम् \।\।३८\।\।

तथैव शङ्खम् एवार्घ्यपात्रम् इच्छन्ति केचन \।

शङ्खे कृत्वा तु पानीयं सपुष्पं सतिलाक्षतम् \।

अर्घ्यं ददाति देवस्येत्य्¹³⁰ एवं स्कान्दे ऽभि¹³¹धानतः \।\।३९\।\।

अथ मङ्गलघटस्थापनम्

मङ्गलार्थं च कलशं सजलं¹³² करकान्वितम् \।

फलादिसहितं दिव्यं न्यसेद् भगवतो ऽग्रतः \।\।४०\।\।

तथा च स्कान्दे—

कुम्भं सकरकं दिव्यं¹³³ फलकर्पूरसंयुतम् \।

न्यस्येद् अर्चनकाले तु कृष्णस्यातीव वल्लभम्¹³⁴ \।\।४१\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

किं च—

सनीरं च सकर्पूरं कुम्भं कृष्णाय यो¹³⁵ न्यसेत् \।

कल्पं तस्य न पापेक्षां कुर्वन्ति प्रपितामहाः \।\।४२\।\।

कल्पं ब्रह्मदिनं व्याप्य पापे ईक्षां दृष्टिं न कुर्वन्ति क्रियमाणम् अपि पापं न गृह्णन्तीत्य् अर्थः \।\।४२\।\।

अथार्घ्यादिद्रव्याणि¹³⁶

प्रक्षिपेद् अर्घ्यपात्रे तु¹³⁷ गन्धपुष्पाक्षतान् यवान् \।

कुशाग्रतिलदूर्वाश् च सिद्धार्थान् अपि साधकः \।

केचिच् चात्र जलादीनि द्रव्याण्य् अष्टौ वदन्ति¹³⁸ हि \।\।४३\।\।

अत्र अर्घ्यपात्रे \।\।४३\।\।

यत उक्तं भविष्ये—

आपः क्षीरं कुशाग्राणि दध्यक्षततिलास् तथा \।

यवाः सिद्धार्थकाश् चैवम् अर्घ्यो ऽष्टाङ्गः प्रकीर्तितः \।\। इति¹³⁹ \।\।४४\।\।

पाद्यपात्रे च कमलं दूर्वां श्यामाकम् एव च \।

निक्षिपेद् विष्णुपत्रीं¹⁴⁰ चेत्य् एवं द्रव्यचतुष्टयम् \।\।४५\।\।

तथैवाचमनीयार्थं पात्रे द्रव्यत्रयं बुधः \।

जातीफलं लवङ्गं च कक्कोलम् अपि¹⁴¹ निक्षिपेत् \।\।४६\।\।

मधुपर्कीयपात्रे च¹⁴² गव्यं दधि पयो घृतम् \।

मधु खण्डम् अपीत्य् एवं निक्षिपेद् द्रव्यपञ्चकम् \।\।४७\।\।

केचित् त्रीण्य् एव¹⁴³ पात्रे ऽस्मिन् द्रव्याणीच्छन्ति साधवः¹⁴⁴ \।\।४८\।\।

यत उक्तं श्री¹⁴⁵विष्णुधर्मे—¹⁴⁶¹⁴⁷

घृतं दधि तथा क्षौद्रं मधुपर्को विधीयते \।\।४९\।\।

अस्मिन् मधुपर्कपात्रे \।\।४९\।\।

Broo

And further (Skanda Purāṇa 7.4.23.54):[^FNB000603]

⁴²If one places a pitcher with water and camphor before Kṛṣṇa, his ancestors will not see his sins for a Kalpa.

They will not see or consider his sins, during the time of a Kalpa, a day of Brahmā. The meaning is that they will not accept even sins being performed.

The Ingredients for Arghya and so on

⁴³In the Arghya vessel, the practitioner should place sandalwood paste, flowers, Akṣata, barley, Kuśa tips, sesame seeds, Dūrvā grass and white mustard seeds. Some, however, here speak of eight ingredients, beginning with water.

For this reason it is said in the Bhaviṣya Purāṇa (–):[^FNB000604]

⁴⁴Water, milk, Kuśa tips, sour milk, Akṣata, sesame seeds, barley and white mustard seeds: these are said to be the eight parts of Arghya.

⁴⁵Into the vessel for Padya one should place the four ingredients: a lotus, Kuśa, black finger millet and Tulasī. ⁴⁶Then, to obtain Ācamana water, the intelligent one should place three ingredients into a vessel: nutmeg, clove and Kakkola-berry. ⁴⁷Into the vessel for Madhuparka one should place five ingredients: cow’s milk, sour milk, ghee, honey and sugar. ⁴⁸Some saints want three ingredients in this vessel.

For this reason it is said in the Viṣṇu Dharma (–):

⁴⁹Madhuparka should be known to be ghee, milk and honey.

In this vessel means in the vessel for Madhuparka.

मूलम्

किं च—

सनीरं च सकर्पूरं कुम्भं कृष्णाय यो¹³⁵ न्यसेत् \।

कल्पं तस्य न पापेक्षां कुर्वन्ति प्रपितामहाः \।\।४२\।\।

अथार्घ्यादिद्रव्याणि¹³⁶

प्रक्षिपेद् अर्घ्यपात्रे तु¹³⁷ गन्धपुष्पाक्षतान् यवान् \।

कुशाग्रतिलदूर्वाश् च सिद्धार्थान् अपि साधकः \।

केचिच् चात्र जलादीनि द्रव्याण्य् अष्टौ वदन्ति¹³⁸ हि \।\।४३\।\।

अत्र अर्घ्यपात्रे \।\।४३\।\।

यत उक्तं भविष्ये—

आपः क्षीरं कुशाग्राणि दध्यक्षततिलास् तथा \।

यवाः सिद्धार्थकाश् चैवम् अर्घ्यो ऽष्टाङ्गः प्रकीर्तितः \।\। इति¹³⁹ \।\।४४\।\।

पाद्यपात्रे च कमलं दूर्वां श्यामाकम् एव च \।

निक्षिपेद् विष्णुपत्रीं¹⁴⁰ चेत्य् एवं द्रव्यचतुष्टयम् \।\।४५\।\।

तथैवाचमनीयार्थं पात्रे द्रव्यत्रयं बुधः \।

जातीफलं लवङ्गं च कक्कोलम् अपि¹⁴¹ निक्षिपेत् \।\।४६\।\।

मधुपर्कीयपात्रे च¹⁴² गव्यं दधि पयो घृतम् \।

मधु खण्डम् अपीत्य् एवं निक्षिपेद् द्रव्यपञ्चकम् \।\।४७\।\।

केचित् त्रीण्य् एव¹⁴³ पात्रे ऽस्मिन् द्रव्याणीच्छन्ति साधवः¹⁴⁴ \।\।४८\।\।

यत उक्तं श्री¹⁴⁵विष्णुधर्मे—¹⁴⁶¹⁴⁷

घृतं दधि तथा क्षौद्रं मधुपर्को विधीयते \।\।४९\।\।

अस्मिन् मधुपर्कपात्रे \।\।४९\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

आदिवाराहे च—¹⁴⁸

दधि सर्पिर् मधुसमं पात्रे औडुम्बरे मम \।

मधुनस् तु अलाभे तु¹⁴⁹¹⁵⁰ गुडेन सह मिश्रयेत् \।\।५०\।\।

घृतस्यालाभे सुश्रोणि लाजैश् च सह मिश्रयेत् \।

तथा¹⁵¹ दध्नो ऽप्य् अलाभे तु¹⁵² क्षीरेण सह¹⁵³ मिश्रयेत् \।\। इति \।\।५१\।\।

औडुम्बरे ताम्रे \। अत्र च घृतं विनेति स्मृत्युक्त्या घृतसहितेन¹⁵⁴ ताम्रे ऽपि गव्यस्य संयोगो द्रव्यान्तरसंयोगेन च मधुनो ऽपि न¹⁵⁵ दुष्यत्य् एवेति तैरभुक्तानाम् अपि सम्मतम्¹⁵⁶ \।\।५०–५१\।\।

तेषाम् अभावे पुष्पादि तत्तद्भावनया क्षिपेत् \।

नारदस् त्व् आह विमलेनोदकेनैव पूर्यते \।\।५२\।\।

ननु गुडाद्यभावे तथान्यस्यापि कस्यचिद्¹⁵⁷ अभावे सति किं कार्यम् इत्य् अपेक्षायां लिखति¹⁵⁸ तेषाम् इति¹⁵⁹ \। उक्तानाम् अर्घ्यादिद्रव्याणाम् अभावे सति तत्तद्भावनयेति तेषां तेषां द्रव्याणां मध्ये यद् यन् न लभ्यते, तस्य तस्य भावनया तत् तद् इदम् इति चिन्तयित्वा तत्तत्परिवर्तनेन तत्तत्पात्रेषु पुष्पादिकं निक्षिपेद् इत्य् अर्थः \। आदिशब्देन तुलसीपत्रादि \। ननु पुष्पाद्यभावे ऽपि किं कार्यं, तत्र लिखति नारदस् त्व् इति \। पूर्यते तत्तत्परिपूर्णता भवतीत्य् अर्थः \।\।५२\।\।

मूलेन पात्रम् एकैकम्¹⁶⁰ अष्टकृत्वो¹⁶¹ ऽभिमन्त्रयेत् \।

कुर्याच् च तेषां पात्राणां रक्षणं चक्रमुद्रया \।\।५३\।\।

मूलेन मूलमन्त्रेण \।\।५३\।\।

पूजाम् आरभमाणो हि यथोक्तासनम् आस्थितः \।

Broo

And in the Ādivarāha Purāṇa (192.19–20):

⁵⁰Sour milk, ghee and honey together in my copper vessel, but if one cannot get honey, one should mix it with molasses. ⁵¹O woman of beautiful hips, if one cannot get ghee, one should mix it with parched rice, and if one cannot get sour milk, one should mix it with milk.

[…]. According to the Smṛti statement “except for ghee”,[^FNB000605] the contact of cow products with copper will not spoil them when they are mixed with ghee. The same applies to the contact of honey with other substances. This is the opinion also of the people of Tirhut.[^FNB000606]

⁵²In the absence of any of them, one should throw flowers and so on into [the vessels], visualising the respective items. But Nārada says that they are to be filled with clean water only.

Now, if one does not have molasses, or if anything else is missing, then what is one to do? Anticipating this question, the author writes this verse. In the absence of any of the ingredients for Arghya and so on mentioned above, visualising the respective items, visualising whatever ingredient among them that one could not obtain, one should think “this is it” and instead of that ingredient throw flowers and so on into the respective vessel. And so on refers to Tulasī leaves, etc. But what if one has no flowers either? To this the author replies with the line beginning with but Nārada. The meaning of filled is that it becomes “complete in all ways”.

⁵³Each vessel should be consecrated with the root eight times. Then one should one protect the vessels with the Cakra Mudrā.[^FNB000607]

Root means root mantra.

मूलम्

आदिवाराहे च—¹⁴⁸

दधि सर्पिर् मधुसमं पात्रे औडुम्बरे मम \।

मधुनस् तु अलाभे तु¹⁴⁹¹⁵⁰ गुडेन सह मिश्रयेत् \।\।५०\।\।

घृतस्यालाभे सुश्रोणि लाजैश् च सह मिश्रयेत् \।

तथा¹⁵¹ दध्नो ऽप्य् अलाभे तु¹⁵² क्षीरेण सह¹⁵³ मिश्रयेत् \।\। इति \।\।५१\।\।

तेषाम् अभावे पुष्पादि तत्तद्भावनया क्षिपेत् \।

नारदस् त्व् आह विमलेनोदकेनैव पूर्यते \।\।५२\।\।

मूलेन पात्रम् एकैकम्¹⁶⁰ अष्टकृत्वो¹⁶¹ ऽभिमन्त्रयेत् \।

कुर्याच् च तेषां पात्राणां रक्षणं चक्रमुद्रया \।\।५३\।\।

मूलेन मूलमन्त्रेण \।\।५३\।\।

पूजाम् आरभमाणो हि यथोक्तासनम् आस्थितः \।

विश्वास-प्रस्तुतिः

पठेन् मङ्गलशान्तिं तां यार्चने सम्मता सताम् \।\।५४\।\।

अथ मङ्गलशान्तिः

ॐ भद्रं कर्णेभिः शृणुयाम देवा¹⁶²¹⁶³

भद्रं पश्येमाक्षभिर् यजश्रीः¹⁶⁴ \।

स्थिरैर् अङ्गैस् तुष्टुवांसस् तनूभिर्

व्यशेम देवहितं¹⁶⁵ यद् आयुः \।\।५५\।\।

स्वस्ति¹⁶⁶ न इन्द्रो वृद्धश्रवाः \।

स्वस्ति नः पूषा विश्ववेदाः \।

स्वस्ति नस् तार्क्ष्यो ऽरिष्ट¹⁶⁷नेमिः \।

स्वस्ति नो बृहस्पतिर् दधातु \।\। इति \।\।५६\।\।

पठन्, ॐ शान्तिः¹⁶⁸ ३¹⁶⁹ श्री¹⁷⁰कृष्णपादपद्म्¹⁷¹आराधनेषु¹⁷² शान्तिर् भवतु \।\। इति \।\।

अथ विघ्ननिवारणम्¹⁷³

अपसर्पन्तु¹⁷⁴ ते भूता ये¹⁷⁵ भूता भुवि संस्थिताः \।

ये भूता विघ्नकर्तारस् ते नश्यन्तु शिवाज्ञया¹⁷⁶ \।\।५७\।\।

इत्य् उदीर्या¹⁷⁷स्त्रमन्त्रेण वामपादस्य पार्ष्णिना \।

घातैस् त्रिभिर् बुधो विघ्नान् भौमान् सर्वान् निवारयेत्¹⁷⁸ \।\।५८\।\।

आन्तरीक्षांश् च तेनैवोर्ध्वोर्ध्वतालत्रयेण हि \।

निरस्योत्सारयेद् दिव्यान् मान्त्रिको दिव्यदृष्टितः \।\।५९\।\।

अस्त्रमन्त्रः अस्त्राय फट् इति \। यद् वा, अस्मिन्¹⁷⁹ मन्त्रे यो ऽस्त्रमन्त्रस् तेनैव, पार्ष्णिना ये घाताः प्रहारास् तैः \। तेन अस्त्रमन्त्रेण¹⁸⁰ \। दिव्यदृष्टित इति \। मूलमन्त्रसञ्चिन्तितदिव्यदृष्ट्या दिव्यान् विघ्नान् उत्सारयेद् इत्य् अर्थः \।\।५८–५९\।\।

Broo

⁵⁴Sitting on the above-mentioned seat, one should begin the worship by reciting that Auspicious Peace which is esteemed by the saints for homage.

The Auspicious Peace[^FNB000608]

⁵⁵

OṂ! O gods, may we hear what is good with our ears!

Worshippable ones![^FNB000609] May we see what is good with our eyes!

Having praised them, may we with steady limbs and bodies

Obtain the life allotted us by the gods.

⁵⁶May Indra of great swiftness give us fortune!

May the all-knowing Pūṣan give us fortune!

May Tārkṣya of the unbroken felly give us fortune!

May Bṛhaspati give us fortune!

On should then say

OṂ and

ŚĀNTIḤ three times, and “May there be peace for the worship at the lotus feet of blessed Kṛṣṇa”.[^FNB000610]

Removal of Obstacles

⁵⁷May the spirits move off, those spirits that frequent the earth! May those spirits that create obstacles disappear by the order of Śiva![^FNB000611]

⁵⁸Reciting thus, the intelligent one should drive away all earthly obstacles with the Astra mantra and three strokes of the heel of the left foot. ⁵⁹Having banished those of the air with the same and with three claps higher and higher, the mantra reciter should expel those in heaven with a divine glance.

The Astra mantra is

ASTRĀYA PHAṬ. Alternatively, the Astra mantra refers to the mantra mentioned above. […] With the same means with the Astra mantra. One should expel heavenly obstacles with a divine glance, with a divine glance infused with the Root mantra. This is the meaning.

मूलम्

पठेन् मङ्गलशान्तिं तां यार्चने सम्मता सताम् \।\।५४\।\।

अथ मङ्गलशान्तिः

ॐ भद्रं कर्णेभिः शृणुयाम देवा¹⁶²¹⁶³

भद्रं पश्येमाक्षभिर् यजश्रीः¹⁶⁴ \।

स्थिरैर् अङ्गैस् तुष्टुवांसस् तनूभिर्

व्यशेम देवहितं¹⁶⁵ यद् आयुः \।\।५५\।\।

स्वस्ति¹⁶⁶ न इन्द्रो वृद्धश्रवाः \।

स्वस्ति नः पूषा विश्ववेदाः \।

स्वस्ति नस् तार्क्ष्यो ऽरिष्ट¹⁶⁷नेमिः \।

स्वस्ति नो बृहस्पतिर् दधातु \।\। इति \।\।५६\।\।

अथ विघ्ननिवारणम्¹⁷³

अपसर्पन्तु¹⁷⁴ ते भूता ये¹⁷⁵ भूता भुवि संस्थिताः \।

ये भूता विघ्नकर्तारस् ते नश्यन्तु शिवाज्ञया¹⁷⁶ \।\।५७\।\।

इत्य् उदीर्या¹⁷⁷स्त्रमन्त्रेण वामपादस्य पार्ष्णिना \।

घातैस् त्रिभिर् बुधो विघ्नान् भौमान् सर्वान् निवारयेत्¹⁷⁸ \।\।५८\।\।

आन्तरीक्षांश् च तेनैवोर्ध्वोर्ध्वतालत्रयेण हि \।

निरस्योत्सारयेद् दिव्यान् मान्त्रिको दिव्यदृष्टितः \।\।५९\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

अथ श्रीगुर्वादिनतिः

ततः कृताञ्जलिर् वामे श्रीगुरुं परमं गुरुम् \।

परमेष्ठिगुरुं चेति नमेद् गुरुपरम्पराम् \।\।६०\।\।

गणेशं दक्षिणे भागे दुर्गाम् अग्रे ऽथ¹⁸¹ पृष्ठतः \।

क्षेत्रपालं नमेद् भक्त्या मध्ये चात्मेष्ट¹⁸²दैवतम् \।\।६१\।\।

ततश् चास्त्रेण संशोध्य करौ कुर्वीत तेन हि \।

तालत्रयं दिशां¹⁸³ बन्धम् अग्निप्राकारम् एव च \।\।६२\।\।

वामे गुरुपरम्परां नमेत् \। अत्र प्रयोगः \। ॐ गुरुभ्यो नमः, गं गनेशाय नमः इत्यादिः \। एवार्थो हि शब्दः, तेन¹⁸⁴ अस्त्रमन्त्रेणैव ऊर्ध्वोर्ध्वतालत्रयादि कूर्यात् तत्राग्निप्राकारमात्मनः परितः कूर्यात् \।\।६०–६२\।\।

अथ भूतशुद्धिः

शरीराकारभूतानां भूतानां¹⁸⁵ यद् विशोधनम् \।

अव्ययब्रह्मसम्पर्काद् भूतशुद्धिर् इयं मता \।\।६३\।\।

अथ भूतशुद्धिं लिखिष्यन्न् आदौ तदर्थं लिखति शरीरेति \। शरीरस्य आकारभूतानाम् आकृतित्वं प्राप्तानां शरीरतया परिणतानाम् इत्य् अर्थः,¹⁸⁶ पञ्चमहाभूतानाम् उपलक्षणम् एतत्, सर्वेषाम् एव दैहिकतत्त्वानाम् अव्ययब्रह्मणो जीवतत्त्वस्य सम्पर्कात् तदात्मकतया \। यद् वा, श्रीभगवतो ऽंशत्वेन सम्बन्धाद् धेतोर् विशोधनं कार्यकारणादिभिन्नतया विज्ञानं यद् इयम् एव भूतशुद्धिर् मताभिज्ञैः \।\।६३\।\।

भूतशुद्धिं विना कर्तुर् जपहोमार्चन¹⁸⁷क्रियाः \।

भवन्ति निष्फलाः सर्वा यथाविध्य् अप्य् अनुष्ठिताः \।\।६४\।\।

अधुना भूतशुद्धि¹⁸⁸नित्यतां लिखति भूतशुद्धिम् इति \। कर्तुर् जपादिकारिणः, यथाविधि विध्यनतिक्रमेण¹⁸⁹ अनुष्ठिता निष्पादिता अपि निष्फला भवन्ति, आत्मशोधनं विना मूलाशुद्धेः \।\।६४\।\।

Broo

Bowing to the Blessed Gurus

⁶⁰Then, with folded hands one should bow to the blessed preceptor, grand-preceptor, great-grand-preceptor and to the preceptorial succession on the left. ⁶¹On the right, one should devotedly bow to Gaṇeśa, in front to Durgā, behind to Kṣetrapāla Śiva, and in the middle, to one’s own beloved divinity. ⁶²Then, after cleansing the hands with the Astra, one should clap the hands three times and with it close the directions and create a wall of fire.

On the left, one should bow to the preceptorial succession. This is the method:

OṂ GURUBHYO NAMAḤ,

GAṂ GANEŚĀYA NAMAḤ and so on. […] One should clap the hands higher and higher three times with it, with the Astra mantra, and create a wall of fire around oneself.

Bhūtaśuddhi

⁶³Cleaning the elements which have taken the form of the body by union with the imperishable Brahman is called Bhūtaśuddhi.[^FNB000612]

Now, when the author is about to write about Bhūtaśuddhi, he first explains its meaning in this verse. Those which have taken the form means those which have received the shape, that is, those which have changed into a body. This is a synecdoche for the five great elements. As all the categories of the body are united to the imperishable Brahman, the category of the living being (jīva), by having it for their self; or else, because of its connection with the blessed Lord, being part of him, they are cleansed or understood through the difference between cause and effect and so on. This is known as Bhūtaśuddhi by the knowers.

⁶⁴Without Bhūtaśuddhi, all acts of recitations, fire sacrifices and worship of the practitioner are fruitless, even when undertaken according to the rules.[^FNB000613]

With this verse, the author establishes the mandatoriness of Bhūtaśuddhi. The practitioner refers to the one performing recitations and so on. Even when undertaken, performed, according to the rules, without overstepping the rules, they are useless, as without cleansing the self, the root is impure.

मूलम्

अथ श्रीगुर्वादिनतिः

ततः कृताञ्जलिर् वामे श्रीगुरुं परमं गुरुम् \।

परमेष्ठिगुरुं चेति नमेद् गुरुपरम्पराम् \।\।६०\।\।

गणेशं दक्षिणे भागे दुर्गाम् अग्रे ऽथ¹⁸¹ पृष्ठतः \।

क्षेत्रपालं नमेद् भक्त्या मध्ये चात्मेष्ट¹⁸²दैवतम् \।\।६१\।\।

ततश् चास्त्रेण संशोध्य करौ कुर्वीत तेन हि \।

तालत्रयं दिशां¹⁸³ बन्धम् अग्निप्राकारम् एव च \।\।६२\।\।

अथ भूतशुद्धिः

शरीराकारभूतानां भूतानां¹⁸⁵ यद् विशोधनम् \।

अव्ययब्रह्मसम्पर्काद् भूतशुद्धिर् इयं मता \।\।६३\।\।

भूतशुद्धिं विना कर्तुर् जपहोमार्चन¹⁸⁷क्रियाः \।

भवन्ति निष्फलाः सर्वा यथाविध्य् अप्य् अनुष्ठिताः \।\।६४\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

तत्प्रकारश् चायम्¹⁹⁰

करकच्छपिकां कृत्वात्मानं बुद्ध्या हृदब्जतः \।

शिरःसहस्रपत्राब्जे परमात्मनि योजयेत् \।

पृथ्व्यादीनि च तत्त्वानि तस्मिन् लीनानि भावयेत् \।\।६५\।\।

आत्मानं जीवात्मानं प्रदीपकलिकाकारं सो ऽहम् इति मन्त्रेण हृत्पद्मात् शिरःस्थितसहस्रदलकमलमध्यवर्तिपरमात्मनि बुद्ध्या भावनया विचारेण वा योजयेत् \। तदंशत्वात् तदभिन्नत्वेन तदीयत्वेन वा स्वात्मानं¹⁹¹ विजानीयाद् इत्य् अर्थः \। एवं च सति सो ऽहम् इति \। सः श्रीभगवदंशः शुद्धबुद्ध¹⁹²मुक्तस्वभावो ऽहम् \। यद् वा, तदंशत्वेन तदधीनो नित्यसेवको ऽस्मीत्य् अर्थः \। ततश् च तस्मिन् परमात्मन्य् एव पृथिव्यादीनि कार्यकारणतत्त्वानि सर्वाण्य् एव तदेकमूलत्वेन लीनानि तदात्मकानि तन्मायामयानि वा विभावयेद् इत्य् अर्थः \। अत्र¹⁹³ च प्रलयरीत्या सांख्योक्त¹⁹⁴सृष्टिप्रातिलौम्येन कार्यस्य कारणे लयद्वारा तेषां सर्वेषाम् एव परमकारणे ऽवधिभूते भगवति¹⁹⁵ लयो द्रष्टव्य इति दिक् \।\।६५\।\।

वामहस्तं तथोत्तानम् अधो¹⁹⁶ दक्षिणबन्धितम् \।

करकच्छपिका मुद्रा भूतशुद्धौ प्रकीर्तिता \।\।६६\।\।

करकच्चहपिकां कृत्वेति लिखितं ताम् एव दर्शयति वामहस्तम् इति \।\।६६\।\।

देहं संशोष्य दग्ध्वेदम् आप्लाव्यामृतवर्षतः \।

उत्पाद्य द्रढयित्वासुप्रतिष्ठां विधिनाचरेत् \।\।६७\।\।

अधुना भूतशुद्धिप्रकारं¹⁹⁷ लिखति देहम् इति द्वाभ्याम् \। विधिनेत्य् अस्य सर्वत्रैव सम्बन्धः \। इदं पञ्चभौतिकं पापमयं देहं¹⁹⁸ संशोष्य सम्यक्¹⁹⁹ शोषं नीत्वा ततो दग्धा²⁰⁰ तद् एव ततश्²⁰¹ चामृत²⁰²वृष्ट्या आप्लाव्य पश्चाद् उत्पाद्य तच् चामृत-

Broo

And This Is the Procedure

⁶⁵After showing the Karakacchapika [Mudrā],[^FNB000614] one should mentally join the self from the lotus of the heart to the supreme self in the lotus of a thousand petals at the top of the head. One should also visualise the categories of earth and so on as dissolved there.

Mentally, by visualising or reflecting, from the lotus of the heart one should join the self, the individual self, shaped like a little flame, to the supreme self, abiding in the middle of the lotus of a thousand petals at the top of the head, with the mantra “I am this”. The meaning is that one should understand one’s own self as being a part of the supreme self, as it is non-different from it or as it belongs to it. In this sense also “I am this”: I, by nature pure, awakened and free am this, a part of the blessed Lord. Alternatively, the meaning is that as I am his part, I am dependent on him as his eternal servant.

Thereupon, one should visualise all of the categories of cause and effect such as earth as dissolved or consisting of the same nature, or made up of its power (māyā), there, in the supreme self, as they have their root in it alone. This is the meaning. And here this dissolving of all of this categories into the Lord, the limit or ultimate cause, should be understood as following the order of the cosmic dissolution, that is, in the opposite order of the evolution described in Sāṃkhya philosophy, that is, effect into cause. This is the drift.

⁶⁶For Bhūtaśuddhi, the Karakacchapika Mudrā has been approved: stretching out the [fingers of the] left hand and joining it to the right from below.

As the author had written “after showing the Karakacchapika” (5.65), he explains it in this verse.

⁶⁷After completely drying up the body, burning it, bathing it with a shower of nectar, reviving it and strengthening it, one should, following the rules, establish life.

Now, in verses67–68, the author gives the procedure for Bhūtaśuddhi. Following the rules should be connected with everything here. After completely drying up or totally desiccating this body of five elements, full of sin, one

मूलम्

तत्प्रकारश् चायम्¹⁹⁰

करकच्छपिकां कृत्वात्मानं बुद्ध्या हृदब्जतः \।

शिरःसहस्रपत्राब्जे परमात्मनि योजयेत् \।

पृथ्व्यादीनि च तत्त्वानि तस्मिन् लीनानि भावयेत् \।\।६५\।\।

वामहस्तं तथोत्तानम् अधो¹⁹⁶ दक्षिणबन्धितम् \।

करकच्छपिका मुद्रा भूतशुद्धौ प्रकीर्तिता \।\।६६\।\।

करकच्चहपिकां कृत्वेति लिखितं ताम् एव दर्शयति वामहस्तम् इति \।\।६६\।\।

देहं संशोष्य दग्ध्वेदम् आप्लाव्यामृतवर्षतः \।

उत्पाद्य द्रढयित्वासुप्रतिष्ठां विधिनाचरेत् \।\।६७\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

वृष्ट्यैवेत्य् उभयोर् अप्य् एककारणत्वाद्²⁰³ अमृतवर्षत इति कारणोल्लेखः \। अनन्तरं दृढीकृत्य एतच् च सर्वं भावनयैव, ततः प्राणप्रतिष्ठां कुर्याद् इत्य् अर्थः \। तत्र²⁰⁴ चायं विधिः \। आदौ पापपुरुषं²⁰⁵ चिन्तयेत् \। तथा चोक्तम् \। मूलाज्ञानं ततः पापं जन्मादिदुःखदं च यत् \। प्राणापानौ निरुध्याथ तस्य रूपं विचिन्तयेत् \।\। महापातकपञ्चाङ्गं पातकोपाङ्गसंश्रयम् \। उपपातकरोमाणं कृष्णं क्रुरातिभीषणम् \।\। इति \। अन्यत्र च \। ब्रह्महत्याशिरस्कं च स्वर्णस्तेयभुजद्वयम् \। सुरापानःर्दायुक्तं गुरुतल्पकटिद्वयम् \।\। तत्संयोगिपदद्वन्द्वम् अङ्गप्रत्यङ्गपातकम् \। उपपातकरोमाणं रक्तश्मश्रुविलोचनम् \।\। खड्गचर्मधरं पापम् अङ्गुष्ठपरिमाणकम् \। अधोमुखं कृष्णवर्णं दक्षकुक्षौ विचिन्तयेत् \।\। इति \। तन्नाशार्थम् आदौ यम् इति वायुबीजं धूम्रवर्णं परमशोषणं वामनासापुटे विचिन्त्य तस्य²⁰⁶ षोडशवारजपेन वायुम्²⁰⁷ आपूर्य नाभिमण्डले बीजं मनसा नीत्वा, यं²⁰⁸बीजस्य चतुःषष्टिवारजपेन कुम्भकं कृत्वा, यम्बीजोत्थवायुना सपापपुरुषं सर्वशरीरं संशोष्य, यम्बीजस्य द्वात्रिंशद्वारजपेन दक्षिणनासापुटेन तं²⁰⁹ वायुं रेचयेत् \। ततो रम् इति वह्निबीजं रक्तवर्णं वायुसम्बन्धं दक्षिणनासापुटे विचिन्त्य रम्बीजस्य²¹⁰ षोडशवारजपेन वायुम्²¹¹ आपूर्य मूलाधारे बीजं नीत्वा चतुःषष्ठीवारजपेन कुम्भकं कृत्वा बीजोत्थवह्निना सपापपुरुषं समस्तदेहं दग्ध्वा द्वात्रिंशद्वारजपेन भस्मना सहितं वायुं वामनासापुटेन रेचयेत् \। ततश् च ठम् इति चन्द्रबीजं श्वेतं²¹² वामनासापुटे विचिन्त्य तस्य²¹³ षोडशवारजपेन वायुम्²¹⁴ आपूर्य बीजं ब्रह्मरन्ध्रस्थं चन्द्रं नीत्वा तच्चन्द्रमण्डलमध्ये वम् इति वरुणबीजं ध्यात्वा बीजस्य²¹⁵ चतुःषष्ठीवारजपेन कुम्भकं कृत्वा ठम्बीजात्मकचन्द्राद् वर्णमयीम् अमृतवृष्टिम् उत्पाद्य तयाप्लाव्य ततः शरीरम् उत्पन्नं विभाव्य पुनर् आकारादिवर्णरूपया तया मातृकान्यासानुसारेण मुखकरचरणादिकम् उत्पाद्य लम् इति पृथिवीबीजस्य पीतवर्णस्य द्वात्रिंशद्वारजपेन समस्तं शरीरं दृढीकुर्वन् दक्षिणनासापुटेन²¹⁶ वायुं रेचयेद् इति \। अत्र च तत्र²¹⁷

Broo

should burn it, bathe it with a shower of nectar and then revive it. That too is done with a shower of nectar. Since both have the same cause, the cause is mentioned only once as with a shower of nectar. After this, [the new body] should be strengthened. All of this should be done by visualisation alone. Then one should establish life. This is the meaning.

And this is the procedure.[^FNB000615] First one should meditate on Sin personified. As it is said: “Restraining the in- and outbreath, one should think of the form of sin, having ignorance at its root and causing the pain of birth and death, and so on: black, cruel and terrible, having as its five limbs the great sins; as its secondary limbs, the sins; and as its body hair, the minor sins.” And elsewhere: “One should meditate on Sin on one’s right side, dark-coloured, having red eyes and moustaches, looking downward, small as a thumb, holding a skin and a sword, having the killing of a Brāhmaṇa as its head, stealing gold as its arms, drinking wine as its heart, violating the preceptor’s bed as its buttocks, associating with these kind of sinners as its feet, sins as its limbs and secondary limbs, and minor sins as its body hair.”

In order to destroy it, one should first meditate on the wind seed

YAṂ, grey-coloured and supremely desiccating, in the left nostril. Reciting this sixteen times, one should breathe in and mentally bring the seed into the circle of the navel. Holding the breath while reciting the

YAṂ seed sixty-four times, one should dry up the whole body along with Sin personified with the air arising from the

YAṂ seed. Reciting the

YAṂ seed thirty-two times, one should then expel the breath through the right nostril.

Then one should meditate on the red fire seed

RAṂ in the right nostril, breathe in while reciting the

RAṂ seed sixteen times and bring the seed to the Mūlādhāra. Holding the breath while reciting sixty-four times, one should burn up the whole body along with Sin personified with the fire arising from this seed. Reciting thirty-two times, one should expel the air together with the ashes through the left nostril.

Then one should meditate on the white moon seed

ṬHAṂ in the left nostril, breathe in while reciting it sixteen times and bring it to the moon at the Brahmarandhra. Meditating on the water seed

VAṂ in the middle of the circle of that moon, one should hold the breath while reciting the seed sixty-four times. Having brought out a shower of nectar consisting of letters from the moon of the

ṬHAṂ-seed and inundated all with it, one should then again

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

द्वात्रिंशद्वारजपेन पूरणं रेचकं च षोडशवारजपेनेति, रेचः षोडशमात्राभिः पूरो द्वात्रिंशता भवेद् इति वचनात् \। कस्यचिद्²¹⁸ एव मतं, न तु बहूनाम् इत्य् अग्रे²¹⁹ व्यक्तं भावि \। प्राणप्रतिष्ठाविधिश् चायम् \। प्राणप्रतिष्ठमन्त्रस्य ब्रह्मविष्णुरुद्रा ऋषयः ऋग्यजुःसामानि छन्दांसि अतिच्छन्दो वा छन्दः क्रियामयवपुः प्राणाख्या देवता प्राणाप्रतिष्ठार्थे विनियोगः \। ॐ कं खं गं घं ङं अं पृथिव्याप्तेजोवाय्वाकाशात्मने आं हृदयाय नमः \। ॐ चं छं जं झं ञं²²⁰ इं²²¹ शब्दस्पर्शरूपरसगन्धात्मने ईं शिरसे स्वाहा \। ॐ टं ठं डं ढं णं²²² उं श्रोत्रत्वक्चक्षुर्जिह्वाघ्राणात्मने ऊं शिखायै वषट् \। ॐ तं थं दं धं नं²²³ एं वाक्²²⁴पाणिपादपायूपस्थात्मने ऐं कवचाय हुं \। ॐ पं फं बं भं मं²²⁵ ॐ वचनादानगमनविसर्गानन्दात्मने ॐ²²⁶ नेत्रत्रयाय वौषट् \। ॐ यं रं लं वं शं षं सं हं क्षं²²⁷ अं मनोबुद्ध्यहंकारचित्तमात्मने अः अस्त्राय फट् \। ॐ आं नाभेर् अधः \। ॐ ह्रीं हृदयाद् आनाभि²²⁸ \। ॐ ह्रैं मस्तकाद् आहृदयं ततः ॐ यं त्वगात्मने नमः ःर्दि \। ॐ रं असृगात्मने नमः दक्षिणांसे \। ॐ लं मांसात्मने नमः ककुदि \। ॐ वं मेदआत्मने नमः²²⁹ वामांसे \। ॐ शं अस्थ्यात्मने नमः हृदयाद् दक्षिणपाणि²³⁰पर्यन्तम् \। ॐ षं मज्ज्²³¹आत्मने नमः हृदयाद् वामपाणिपर्यन्तम् \। ॐ सं शुक्रात्मने नमः ःर्दयाद् दक्षिणपादपर्यन्तम् \। ॐ हं प्राणात्मने नमः हृदयाद् वामपादपर्यन्तम् \। ॐ लं

Broo

visualise a revived body. Having revived a face, hands, feet and so on with the form of the letters beginning with A, following the order of the Mātṛka Nyāsa, one should strengthen the whole body by reciting the yellow earth-seed

LAṂ thirty-two times and expelling the air through the right nostril.

In this connection it is said that one should inhale while reciting thirty-two times and exhale while reciting sixteen times, according to the statement “Let the exhalation be sixteen measures and inhalation be thirty-two” (

HBV5.74). This is the opinion of someone but not of many, as will become clear below.[^FNB000616]

And these are the rules for Establishing life.[^FNB000617] “The seers for the mantra of Establishing life are Brahmā, Viṣṇu and Rudra; the metres are the Ṛc, Yajus and Sāman, or else the metre is Aticchandas; the divinity is called breath with a body made of ritual; and the application is Establishing life.

OṂ KAṂ KHAṂ GAṂ GHAṂ ṄAṂ AṂ PṚTHIVYĀPTEJOVĀYVĀKĀŚĀTMANE ĀṂ HṚDAYĀYA NAMAḤ—Obeisance to the heart and the self of earth, water, fire, air and space!

OṂ CAṂ CHAṂ JAṂ JHAṂ ÑAṂ IṂ ŚABDASPARŚARŪPARASAGANDHĀTMANE ĪṂ ŚIRASE SVĀHĀ—Salutation to the head and the self of sound, touch, form, taste and smell!

OṂ ṬAṂ ṬHAṂ ḌAṂ ḌHAṂ NAṂ UṂ ŚROTRATVAKCAKṢUJIHVĀGHRĀṆĀTMANE ŪṂ ŚIKHĀYAI VAṢAṬ—To the tuft of hair and the self of ear, skin, eye, tongue and nose!

EṂ VĀKPĀṆIPĀDAPĀYŪPASTHĀTMANE AIṂ KAVACĀYA HUṂ—To the armour and the self of voice, hands, feet, anus and genitals!

OṂ PAṂ PHAṂ BAṂ BHAṂ MAṂ OṂ VACANĀDĀNAGAMANAVISARGĀNANDĀTMANE OṂ NETRATRAYĀYA VAUṢAṬ—To the three eyes and the self of talking, taking, walking, excreting and enjoying!

OṂ YAṂ RAṂ LAṂ VAṂ ŚAṂ ṢAṂ SAṂ HAṂ KṢAṂ AṂ MANOBUDDHYAHAṂKĀRACITTĀTMANE AḤ ASTRĀYA PHAṬ—To the weapon and the self of mind, intellect, ego and awareness!

“

OṂ ĀṂ below the navel.

OṂ HRĪṂ from heart to navel.

OṂ HRAIṂ from head to heart, then

OṂ YAṂ, obeisance to the self of skin at the heart.

OṂ RAṂ, obeisance to the self of blood on the right shoulder.

OṂ LAṂ, obeisance to the self of flesh at the nape.

OṂ VAṂ, obeisance to the self of fat on the left shoulder.

OṂ ŚAṂ, obeisance to the self of bone from heart to the right hand.

OṂ ṢAṂ, obeisance to the self of marrow from the heart to the left hand.

OṂ SAṂ, obeisance to the self of semen from the heart to the right foot.

OṂ HAṂ, obeisance to the self of breath from the heart to the left foot.

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

जीवात्मने नमः हृदयान् नाभिपर्यन्तम् \। ॐ क्षं परमात्मने नमः हृदयान् मस्तकपर्यन्तम् \। तत्र ध्यानम् \। रक्ता²³²म्भोधिस्थपोतोल्लसदरुणसरोजाधिरूढा कराग्रैः पाशं कोडण्डम् इक्षूद्भवम् अथ गुणम् अप्य् अङ्कुशं पुष्पबाणान् \। बिभ्राणासृक्कपालन् त्रिनयनललिता पीनवक्षोरुहाढ्या देवी बालार्कवर्णा भवतु शुभकरी प्राणशक्तिः परा नः²³³ \।\। इति \। अथ ःर्दि हस्तं निधायोच्चारयेत्²³⁴ \। ॐ आं ह्रीं क्रों यं रं लं वं शं षं सं हं लं²³⁵ क्षं हों²³⁶ हं सः मम प्राणा इह²³⁷ प्राणा इति \। पुनस् तान्य् एव बीजान्य् उच्चार्य मम जीव इह स्थित इति \। पुनस् तान्य्²³⁸ उच्चार्य मम सर्वेन्द्रियानीति \। पुनस् तान्य् उच्चार्य मम वाङ्मनस्त्वक्चक्षुःश्रोत्रघ्राणप्राणा इहायान्तु स्वस्तये चिरं सुखेन तिष्ठन्तु स्वाहा इति मन्त्रः \। ततो जन्मादिकद्व्यष्टक्रिया²³⁹संस्कारसिद्धये षोडशप्रणवावृत्तीः कृत्वा शक्तिं परां स्मरेद् इति²⁴⁰ \।\।६७\।\।

आत्मानम् एवं संशोध्य नीत्वा कृष्णार्चनार्हताम्²⁴¹ \।

वात्सल्याद् धृद्गतं कृष्णं यष्टुं हृत्²⁴²²⁴³ पुनर् आनयेत् \।\।६८\।\।

एवं लिखितप्रकारेणात्मानं सम्यक् शोधयित्वा तेन च तम् एव²⁴⁴ श्रीकृष्णस्य अर्चनार्हतां पूजायोग्यतां नीत्वा सम्पाद्य पुनस् तं हृदयकमलम् आनयेत् \। किमर्थम्? कृष्णं यष्टुं पूजयितुम् \। ननु भगवान् परमात्मरूपो ऽसौ मूर्ध्नि सहस्रदलकमले वर्तते, तत्र लिखति वात्सल्यात् भक्तवात्सल्येन हृत् हृदब्जे²⁴⁵ गतं प्राप्तम् इति, अत एव भगवतो ध्यानादिकं हृदय एव सर्वत्र²⁴⁶ निर्दिश्यत इति दिक् \।\।६८\।\।

तथा च त्रैलोक्यसम्मोहनतन्त्रे—

नाभिस्थवायुना²⁴⁷ देहं सपापं शोधयेद् बुधः \।

वह्निना हृदयस्थेन दहेत् तच् च कलेवरम् \।\।६९\।\।

सहस्रारे महापद्मे ललाटस्थे²⁴⁸ स्थितं विधुम् \।

सम्पूर्णमण्डलं शुद्धं चिन्तयेद् अमृतात्मकम् \।\।७०\।\।

तस्माद् गलि²⁴⁹तधाराभिः प्लावयेद् भस्मसाद् वपुः²⁵⁰ \।

Broo

OṂ LAṂ, obeisance to the individual self from the heart to the navel.

OṂ KṢAṂ, obeisance to the supreme self from the heart to the top of the head.

“This is the meditation: ‘Seated on a shining red lotus, a boat on an ocean of blood, holding in her fingers a noose, a bow of sugarcane, a rope, a hook, flower arrows and a bowl of blood, this goddess has three playful eyes, full breasts and the complexion of the newly risen sun. May this supreme Śakti of Life be propitious towards us!’

“Now, touching the hand to the heart, one should say:

OṂ ĀṂ HRĪṂ KROṂ YAṂ RAṂ LAṂ VAṂ ŚAṂ ṢAṂ SAṂ HAṂ LAṂ KṢAṂ HOṂ HAṂ SAḤ MAMA PRĀṆĀ IHA PRĀṆĀ my life breaths are the life breaths here! Then one should recite these same seeds again and

MAMA JĪVA IHA STHITA, my living self dwells here! Reciting them again,

MAMA SARVENDRIYĀNI, all the senses are mine! Reciting them again,

MAMA VĀṄMANASTVAKCAKṢUḤŚROTRAGHRĀṆAPRĀṆA IHĀYANTU SVASTAYE CIRAṂ SUKHENA TIṢṬHANTU SVĀHĀ, let my voice, mind, touch, sight, hearing, smell and life breaths come here for my welfare and dwell here happily for a long time. Then, in order to accomplish the sixteen sacraments beginning with the rituals of birth, one should repeat

OṂ sixteen times and meditate on the highest Śakti.”

⁶⁸Having thus fully cleansed the self and made oneself entitled to worship Kṛṣṇa, one should again lead it to back to the heart for the sake of honouring Kṛṣṇa, who out of paternal affection has come to the heart.

Having thus, in the way described above, completely cleansed the self, and by that made it entitled to or suitable for the worship of blessed Kṛṣṇa, one should again bring the self back to the lotus of the heart. For what purpose? For the sake of honouring or worshipping Kṛṣna. Now, in the form of the supreme self this Lord stays at the lotus of a thousand petals at the top of the head! To that the author replies with out of paternal affection, that is, out of paternal affection to the devotee, he has come to the heart, the lotus of the heart. For this reason, meditation and so on is everywhere assigned to the heart alone. This is the drift.

So also in the Trailokyasammohana Tantra:

⁶⁹The intelligent one should cleanse the body and its sin with the air at the navel and then burn that body with the fire at the heart. ⁷⁰One should meditate on the pure, nectarean full moon at the great lotus of a thousand petals at the forehead. ⁷¹With the showers emanating from it, the intelligent one should bathe the body turned to ashes. Goddess, one should

मूलम्

आत्मानम् एवं संशोध्य नीत्वा कृष्णार्चनार्हताम्²⁴¹ \।

वात्सल्याद् धृद्गतं कृष्णं यष्टुं हृत्²⁴²²⁴³ पुनर् आनयेत् \।\।६८\।\।

तथा च त्रैलोक्यसम्मोहनतन्त्रे—

नाभिस्थवायुना²⁴⁷ देहं सपापं शोधयेद् बुधः \।

वह्निना हृदयस्थेन दहेत् तच् च कलेवरम् \।\।६९\।\।

सहस्रारे महापद्मे ललाटस्थे²⁴⁸ स्थितं विधुम् \।

सम्पूर्णमण्डलं शुद्धं चिन्तयेद् अमृतात्मकम् \।\।७०\।\।

तस्माद् गलि²⁴⁹तधाराभिः प्लावयेद् भस्मसाद् वपुः²⁵⁰ \।

विश्वास-प्रस्तुतिः

आभिर् वर्णमयीभिश् च पञ्चभूतात्मकं वपुः \।

पूर्ववद्²⁵¹ भावयेद्²⁵² देवि²⁵³ \।\। इत्यादि \।\।७१\।\।

एतद् एव प्रमाणयन् भूतशुद्धिप्रकारं च किञ्चित् प्रपञ्च्य दर्शयति तथा चेति \। सपापं पापपुरुषसहितं पूर्वं दाहेन भस्मसाद् भूतम् आभिर् धाराभिः \।\।६९–७१\।\।

किं चाग्रे—²⁵⁴

ततस् तस्मात् समाकृष्य प्रणवेन तु मन्त्रवित् \।

तत् तेजो हृदये न्यस्य चिन्तयेद् विष्णुम् अव्ययम् \।\। इति²⁵⁵ \।\।७२\।\।

ततः शरीरोत्पत्त्यनन्तरं तस्मात् सहस्रदलकमलात् परमात्मनो वा सकाशात् तत् शुद्धात्मस्व²⁵⁶रूपं²⁵⁷ तेजः \।\।७२\।\।

किं वा²⁵⁸ चिन्तनमात्रेण भूतशुद्धिं विधाय ताम्²⁵⁹ \।

प्राणायामांस् ततः कुर्यात् सम्प्रदायानुसरतः \।\।७३\।\।

तत्राशक्तौ प्रकारानन्तरं लिखति किं वेति²⁶⁰ \। चिन्तनमात्रेणेति पूरक²⁶¹कुम्भकादिकं विना केवलं भावनयैव देहशोषणादिकं²⁶² कृत्वेत्य् अर्थः \। सम्प्रदायानुसारत इति भूतशुद्धौ मतभेदान् नानाप्रकारत्वेन, तथा प्राणायामेषु च केषाञ्चिन् मते ऽस्मिन्न् अवसरे ऽकरणात्, केषाञ्चिन् मते करणे ऽपि प्रणवस्य जपात्, केषाञ्चिन् मते बीजस्य, तत्रापि केषाञ्चिन् मते वारत्रयं, केषाम् अपि मते बहुवारान् इत्य् एवं मतभेदान् नानाप्रकारत्वेनानैकान्तत्वान् निजसम्प्रदायव्यवहार एवानुसर्तव्य इत्य् अर्थः \। एवम् अन्यत्रापि \।\।७३\।\।

Broo

then visualise the body made of five elements as before through the showers of the letters.

And so on.[^FNB000618]

In verses69–71, the author gives evidence for this method of Bhūtaśuddhi and also somewhat expands on it. And its sin means together with Sin personified. […]

And also, further on:

⁷²Then, having extracted it from there, the knower of mantra should place that light in the heart with the Praṇava and meditate on it as undecaying Viṣṇu.

Then means after regenerating the body. From there: from the lotus of a thousand petals or from the proximity of the supreme self. That light: the light that has the form of the pure self.

⁷³Or else, one should perform Bhūtaśuddhi simply by meditation. Next one should do Prāṇāyāma according to tradition.

For one who is unable, the author in this verse gives an alternative procedure. Simply by meditation: one should purify the body simply by visualisation alone, without inhalation, retention and so on. This is the meaning. According to tradition: because there are many different procedures in regard to Bhūtaśuddhi due to differences of opinion, and because there are many different procedures with regard to Prāṇāyāma, as some hold that one should not do it at this time, others hold that it should be done after reciting the Praṇava, others again after reciting the seed, and even on that matter some hold that it should be done three times and others that it should be done many times, there is a lack of uniformity. One should therefore follow the conduct of one’s own tradition. This is the meaning. Similar cases below should be understood in the same way.

मूलम्

आभिर् वर्णमयीभिश् च पञ्चभूतात्मकं वपुः \।

पूर्ववद्²⁵¹ भावयेद्²⁵² देवि²⁵³ \।\। इत्यादि \।\।७१\।\।

किं चाग्रे—²⁵⁴

ततस् तस्मात् समाकृष्य प्रणवेन तु मन्त्रवित् \।

तत् तेजो हृदये न्यस्य चिन्तयेद् विष्णुम् अव्ययम् \।\। इति²⁵⁵ \।\।७२\।\।

किं वा²⁵⁸ चिन्तनमात्रेण भूतशुद्धिं विधाय ताम्²⁵⁹ \।

प्राणायामांस् ततः कुर्यात् सम्प्रदायानुसरतः \।\।७३\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

अथ प्राणायामः

रेचः²⁶³ षोडशमात्राभिः पूरो द्वात्रिंशता भवेत् \।

चतुःषष्ठ्या भवेत् कुम्भ एवं स्यात् प्राणसंयमः \।\।७४\।\।

विरेच्य²⁶⁴ पवनं पूर्वं संकोच्य गुदमण्डलम् \।

पूरयित्वा विधानेन स्वशक्त्या कुम्भके स्थितः \।\।७५\।\।

मात्राभिश् च षोडशभी रेकः,²⁶⁵ द्वात्रिंशता च पूरो भवेत्, एवं यत्रादौ रेचनम् अन्ते पूरणं तत्रैवैषा²⁶⁶ व्यवस्था ज्ञेया \। यत्र²⁶⁷ चाष्टाङ्गयोगान्तर्गतप्राणायामादौ तयोर् विपर्ययस् तत्र मात्रावैपरीत्यम् अपि ज्ञेयम् \। अत एव भूतशुद्धौ तथा लिखितम् \। मात्रा चोक्ता \। कालेन यावता स्वीयो हस्तः स्वं²⁶⁸ जानुमण्डलम् \। पर्येति मात्रा सा ज्ञेया स्वीयैकाश्वासमात्रिका \।\। इति \।\।७४–७५\।\।

तत्र²⁶⁹ प्रणवम् अभ्यस्यन् बीजं वा मन्त्रम् ऊर्ध्वगम् \।

ऋष्यादि²⁷⁰स्मरणं कृत्वा कुर्याद् ध्यानम् अतन्द्रितः \।\।७६\।\।

मन्त्रम् ऊर्द्वगम् अष्टादशाक्षरमन्त्रशिरःस्थितं मान्मथं बीजं वा अभ्यस्यन् मनसा आवर्तयन् \। प्रणवाभ्यासे च²⁷¹ ऋष्यादिकम् उक्तम् \। अस्य प्रणवमन्त्रस्य प्रजापति ऋषिर् देवी गायत्री छन्दः परमात्मा देवता अकारो बीजम् उकारः शक्तिर् मकारः कीलकं प्राणायामे विनियोगः \। इति बीजाभ्यासे च तन्मन्त्रस्य ऋष्यादिकं ध्यानं च तद्देवताया एवेत्य् ऊह्यम्²⁷² \। विकल्पश् च मुक्तिभुक्त्यादि²⁷³फलभेदेन वर्णाश्रमादिभेदेन वेति दिक् \।\।७६\।\।

तद् ध्यानं चोक्तम्—

विष्णुं भास्वत्किरीटाङ्गदवलयकलाकल्पहारोदराङ्घ्रि-

श्रोणीभूषं सवक्षोमणिमकरमहाकुण्डलामृष्टगण्डम् \।

Broo

Prāṇāyāma

⁷⁴Let the exhalation be sixteen measures, the inhalation be thirty-two and the retention be sixty-four: this is known as Restraining the breath. ⁷⁵After first expelling the air one should contract the anal region. After inhaling according to the rules one should remain in retention according to one’s ability.[^FNB000619]

Let the exhalation be sixteen measures and the inhalation thirty-two. Thus, where exhalation is mentioned first and inhalation later, there also this should be understood as the settled opinion. But where these two are reversed, such as within the Prāṇāyāma of the eightfold yoga system, there the amount of measures is reversed as well. Therefore, this [procedure] was given in the context of Bhūtaśuddhi above.

And this is the definition of a measure: “The time it takes for the hand to circle one’s knee is equal to one measure, and it should be understood to be the measure of one of one’s breaths.”[^FNB000620]

⁷⁶Practicing

OṂ or the seed mantra at the top at that time, one should remember the seer and so on and then alertly do the meditation.

Practicing means repeating in the mind. The seed mantra at the top means the Kāma seed at the head of the eighteen-syllable mantra. And for reciting

OṂ, this is the seer and so on: “For this mantra of

OṂ, Prajāpati is the seer, goddess Gāyatrī is the metre, Paramātmā is the divinity, the letter A is the seed, the letter U is the power, the letter M is the wedge and Prāṇāyāma is the application.” And if one recites the seed, one should modify the seer and so on and the meditation on its divinity accordingly. The option is because of the difference between the results—liberation, enjoyment and so on—or because of differences of Varṇa and Āśrama. This is the drift.

And this is said to be the meditation:

⁷⁷I bow to Viṣṇu, standing on a lotus, decorated with a splendid diadem,

bracelets, armlets, an artfully decorated pearl necklace,

ornaments on belly, feet and hips, a jewel on the chest,

great Makara earrings touching his cheeks,

मूलम्

अथ प्राणायामः

रेचः²⁶³ षोडशमात्राभिः पूरो द्वात्रिंशता भवेत् \।

चतुःषष्ठ्या भवेत् कुम्भ एवं स्यात् प्राणसंयमः \।\।७४\।\।

विरेच्य²⁶⁴ पवनं पूर्वं संकोच्य गुदमण्डलम् \।

पूरयित्वा विधानेन स्वशक्त्या कुम्भके स्थितः \।\।७५\।\।

तत्र²⁶⁹ प्रणवम् अभ्यस्यन् बीजं वा मन्त्रम् ऊर्ध्वगम् \।

ऋष्यादि²⁷⁰स्मरणं कृत्वा कुर्याद् ध्यानम् अतन्द्रितः \।\।७६\।\।

तद् ध्यानं चोक्तम्—

विष्णुं भास्वत्किरीटाङ्गदवलयकलाकल्पहारोदराङ्घ्रि-

श्रोणीभूषं सवक्षोमणिमकरमहाकुण्डलामृष्टगण्डम् \।

विश्वास-प्रस्तुतिः

हस्तोद्यच्छङ्खचक्राम्बुजगदम् अमलं पीतकौशेयवासं

विद्योतद्भासम् उद्यद्दिनकरसदृशं पद्मसंस्थं नमामि \।\।७७\।\।

क्वचिच् च—

रुद्रस् तु रेचके ब्रह्मा पूरके ध्येयदेवता \।

श्रीविष्णुः कुम्भके ज्ञेयो ध्यानस्थानं गुरोर् मुखात् \।\।७८\।\।

तथा हि—

नाभिस्थाने पूरकेण²⁷⁴ चिन्तयेत् कमलासनम्²⁷⁵ \।

ब्रह्माणं रक्तगौराङ्गं चतुर्वक्त्रं पितामहम् \।\।७९\।\।

नीलोत्पलदलश्यामं हृदि मध्ये प्रतिष्ठितम् \।

चतुर्भुजं महात्मानं कुम्भकेन तु चिन्तयेत् \।\।८०\।\।

रेचकेनैश्वरं ध्यानं ललाटे सर्वपापहम् \।

शुद्धस्फटिकसंकाशं कुर्याद् वै निर्मलं बुधः \।\। इति \।\।८१\।\।

ध्यानस्थानं गुरोर् मुखाद् एव ज्ञेयम् इत्य् उक्तं तद् एवान्यत्रत्यवचनैर् विज्ञापयन् तत्तद्ध्यानम् एव विशिष्य लिखति नाभिस्थान इति त्रिभिः \। ऐश्वरं श्रीरुद्रसम्बन्धि²⁷⁶ \।\।७९–८१\।\।

एकान्तिभिश् च भगवान् सर्वदेवमयः प्रभुः \।

कृष्णः प्रियजनोपेतश् चिन्तनीयो हि सर्वतः \।\।८२\।\।

ननु श्रीमदनगोपालदेवैकभक्तिनिष्ठे²⁷⁷ कथम् एव²⁷⁸ विविधध्यानं रोचते?²⁷⁹ तत्र लिखति एकान्तिभिश् चेति \। एकान्तिभिः²⁸⁰ श्रीकृष्णचरणारविन्दैक²⁸¹निष्ठैस् तु कृष्ण एव सर्वत्रैव धेयः, स च प्रियजनैर् गोप²⁸²गोप्यादिभिर् उपेत एव, न त्व् एकाकी भक्तिरसविशेषविघातापत्तेः \। ननु तत्र तत्र तत्तद्देवताया ध्यानाभावेनासम्पूर्णता स्यात् तत्र लिखति भगवान् सर्वैश्वर्ययुक्तः सर्वदेवमयः प्रभुश् च सर्वदेवेश्वरः सर्वशक्ति²⁸³मान् वेति \। एवम् एकान्तिनाम् अग्रे ऽपि सर्वत्रैव बुद्ध्यावगन्तव्यः \।

Broo

bearing in his hands conch, disc, lotus and club,

spotless, dressed in a yellow silks and shining like the rising sun.

And somewhere:[^FNB000621]

⁷⁸Rudra is the divinity to be meditated on during exhalation, Brahmā during inhalation and blessed Viṣṇu during retention. The place of the meditation is to be learned from the mouth of the preceptor.

And further:[^FNB000622]

⁷⁹During inhalation, one should at the navel meditate on grandfather Brahmā on his lotus seat, four-faced and reddish golden. ⁸⁰During retention, one should meditate on the four-armed great self, dark as the petals of a blue lotus seated in the middle of the heart. ⁸¹During exhalation, the wise one should do the meditation on Īśvara, shining like a clear crystal at the forehead and removing all sin.

As the author has written “one should learn the place of meditation from the mouth of the preceptor”, he writes verses79–81 to specify the respective meditations using words from somewhere else. On Īśvara: relating to the blessed Rudra.

⁸²And the exclusive ones should always meditate on Lord Kṛṣṇa, the master, comprising all the gods, along with his dear associates.

Now, if one is exclusively devoted to blessed Lord Madanagopāla, how will one find pleasure in these various meditations? To this the author replies in this verse. The exclusive ones, those devoted only to the lotus feet of blessed Kṛṣṇa, should on all occasions meditate on Kṛṣṇa alone, and him along with his dear associates, with the cowherds, cowherdesses and so on, but not alone, as that would present an obstacle to the variety of the Rasa of devotion. Now, [someone might say,] without the meditation on all these different divinities at all these different occasions, they will not be complete! Replying to this, the author writes Lord, the one united with all opulence, comprising all the gods, the master, the sovereign of all the gods or the

मूलम्

हस्तोद्यच्छङ्खचक्राम्बुजगदम् अमलं पीतकौशेयवासं

विद्योतद्भासम् उद्यद्दिनकरसदृशं पद्मसंस्थं नमामि \।\।७७\।\।

क्वचिच् च—

रुद्रस् तु रेचके ब्रह्मा पूरके ध्येयदेवता \।

श्रीविष्णुः कुम्भके ज्ञेयो ध्यानस्थानं गुरोर् मुखात् \।\।७८\।\।

तथा हि—

नाभिस्थाने पूरकेण²⁷⁴ चिन्तयेत् कमलासनम्²⁷⁵ \।

ब्रह्माणं रक्तगौराङ्गं चतुर्वक्त्रं पितामहम् \।\।७९\।\।

नीलोत्पलदलश्यामं हृदि मध्ये प्रतिष्ठितम् \।

चतुर्भुजं महात्मानं कुम्भकेन तु चिन्तयेत् \।\।८०\।\।

रेचकेनैश्वरं ध्यानं ललाटे सर्वपापहम् \।

शुद्धस्फटिकसंकाशं कुर्याद् वै निर्मलं बुधः \।\। इति \।\।८१\।\।

एकान्तिभिश् च भगवान् सर्वदेवमयः प्रभुः \।

कृष्णः प्रियजनोपेतश् चिन्तनीयो हि सर्वतः \।\।८२\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

अतः पूर्व²⁸⁴लिखितद्वारपूजादाव् अप्य् एकान्तिनां श्रीगरुडादिपरिवर्तेन तत्र तत्र श्रीदामादिगोपानां, द्वारे श्रीगङ्गादिपरिवर्तनेन च श्रीगोपीनां पूजोह्या, अन्यथा तदेकनिष्ठानां तदन्यरुच्यसम्भवाद् भक्तिविशेषहान्या पूजालक्षणकर्मण एव यथोक्तफल्²⁸⁵आसिद्धेः \। एवं श्रीभागवताद्युक्तानां च गोकुले श्री²⁸⁶गोपालदेवस्य तदन्याखिलरागविस्मारकाणां तत्तत्परिच्छदपरिवारादीनाम् अतिक्रमेणान्यपरिजनादिपूजनादिकं केवलं कामिनां जयदं प्रधने ऽभयदं विपिने इत्याद्य् उक्ततत्तत्फलावाप्तये तान्त्रिकाः समादिशन्तीति ज्ञेयम् \। अलम् अतिविस्तरेण \।\।८२\।\।

अथ प्राणायाममाहात्म्यम्

पाद्मे देवदूत²⁸⁷विकुण्डलसंवादे—

यमलोकं न पश्यन्ति प्राणायामरता नराः²⁸⁸ \।

अपि दुष्कृतकर्माणस् तैर् एव हतकिल्बिषाः \।\।८३\।\।

दिवसे दिवसे वैश्य प्राणायामास् तु षोडश \।

अपि भ्रूणहनं मासात् पुनन्त्य् अहर् अहः कृताः \।\।८४\।\।

तपांसि यानि तप्यन्ते व्रतानि नियमाश् च ये²⁸⁹ \।

गोसहस्रप्रदानं तु²⁹⁰ प्राणायामस् तु तत्समः \।\।८५\।\।

अम्बुबिन्दुं कुशाग्रेण मासे मासे नरः पिबेत् \।

संवत्सरशतं²⁹¹ साग्रं²⁹² प्राणायामस् तु तत्समः \।\।८६\।\।

पातकं तु महद् यच् च तथा क्षुद्रोपपातकम् \।

प्राणायामैः²⁹³ क्षणात् सर्वं भस्मसात् स्याद्²⁹⁴²⁹⁵ विशां²⁹⁶ वर²⁹⁷²⁹⁸ \।\। इति²⁹⁹ \।\।८७\।\।

न्यासान्³⁰⁰ विना जपं प्राहुर् आसुरं विफलं³⁰¹ बुधाः \।

अतो³⁰² यथासम्प्रदायं न्यासान् कुर्याद् यथाविधि \।\।८८\।\।

Broo

possessor of all powers. For exclusive devotees, similar cases should intelligently understood in the same way everywhere below as well.

Therefore, even in contexts such as the previously described worship at the gate also, it should be understood that the exclusive devotees should worship Śrīdāman and the other cowherds instead of blessed Garuḍa and so on, and the cowherdesses instead of the blessed Ganges and the others. Otherwise, since these exclusive devotees do not have taste for anything else, the rituals of worship would, because of a lack of the specifics of devotion, not lead to the specified result. Thus, neglecting the worship of all of the retinue, associates and so on of the blessed Lord Gopāla in Gokula, who forget all attachment to anything other than him, as described in texts such as the Bhāgavata, and instead worshipping other associates, is only for those who maintain [worldly] desires. This can be understood from how the Tāntrikas point out statements such as “it gives victory in battle, it gives fearlessness in the forest”[^FNB000623] to attain all such kinds of results. Enough with all these words!

The Greatness of Prāṇāyāma

In a discussion between the messengers of the gods and Vikuṇḍala in the Padma Purāṇa (3.31.79cd–83):[^FNB000624]

⁸³People devoted to Prāṇāyāma every day will not see the world of Yama, even if they have done bad deeds, for it has taken away their sins. ⁸⁴O Vaiśya, sixteen Prāṇāyāmas every day in one month cleanses one from even the sin of killing a foetus. ⁸⁵Prāṇāyāma equals all the penances one can do, all the vows and restrictions and also the giving away of a thousand cows. ⁸⁶Let a man drink only one drop of water from the tip of a blade of Kuśa every month for more than a hundred years; Prāṇāyāma will still equal that. ⁸⁷Best of Vaiśyas! By Prāṇāyama, all great, small and insignificant sins are immediately burned to ashes.

⁸⁸The knowers say that recitation without Nyāsas is demonic and fruitless. For this reason, one should perform Nyāsa according to one’s tradition and according to the rules.

मूलम्

अथ प्राणायाममाहात्म्यम्

पाद्मे देवदूत²⁸⁷विकुण्डलसंवादे—

यमलोकं न पश्यन्ति प्राणायामरता नराः²⁸⁸ \।

अपि दुष्कृतकर्माणस् तैर् एव हतकिल्बिषाः \।\।८३\।\।

दिवसे दिवसे वैश्य प्राणायामास् तु षोडश \।

अपि भ्रूणहनं मासात् पुनन्त्य् अहर् अहः कृताः \।\।८४\।\।

तपांसि यानि तप्यन्ते व्रतानि नियमाश् च ये²⁸⁹ \।

गोसहस्रप्रदानं तु²⁹⁰ प्राणायामस् तु तत्समः \।\।८५\।\।

अम्बुबिन्दुं कुशाग्रेण मासे मासे नरः पिबेत् \।

संवत्सरशतं²⁹¹ साग्रं²⁹² प्राणायामस् तु तत्समः \।\।८६\।\।

पातकं तु महद् यच् च तथा क्षुद्रोपपातकम् \।

न्यासान्³⁰⁰ विना जपं प्राहुर् आसुरं विफलं³⁰¹ बुधाः \।

अतो³⁰² यथासम्प्रदायं न्यासान् कुर्याद् यथाविधि \।\।८८\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

तैः प्राणायामैर् एव \। साग्रं संवत्सरम् पिबेत् \। आसुरम् असुरदैवत्यम् अत एव विफलं प्राहुः \।\।८३–८८\।\।

तत्रादौ मातृकान्यासः³⁰³

ऋषि³⁰⁴च्छन्दोदेवतादि स्मृत्वादौ मातृकामनोः \।

शिरोवक्त्रहृदादौ च न्यस्य³⁰⁵ तद्ध्यानम् आचरेत्³⁰⁶ \।\।८९\।\।

ऋष्यादिकं चोक्तम् \। ब्रह्मा ऋषिर् गायत्री छन्दो मातृकासरस्वती देवता हलो बीजानि स्वराः शक्तयः मातृकान्यासे विनियोगः इति \। शिरोवक्त्रादौ³⁰⁷ क्रमेण ऋष्यादिकम् एव न्यस्य \। तथा चोक्तम् \। उच्चार्यैवं ऋषिच्छन्दोदेवताबीजशक्तयः \। शिरोवदनहृद्गुह्यपादेषु क्रमतो न्यस्येत् \।\। इति \। अत्र³⁰⁸ न्यस्य इति वक्तव्ये न्यसेद् इत्य् आर्षम् \।\।८९\।\।

तच् चोक्तम्—³⁰⁹

पञ्चाशल्लिपिभिर् विभक्तमुखदोःपन्मध्य³¹⁰वक्षःस्थलीं

भास्वन्³¹¹मौलिनिबद्धचन्द्रशकलाम् आपीनतुङ्गस्तनीम् \।

मुद्राम् अक्षगुणं सुधाढ्यकलशं विद्यां च हस्ताम्बुजैर्

बिभ्राणां विशदप्रभां त्रिनयनां वाग्देवताम् आश्रये \।\। इति³¹² \।\।९०\।\।

पञ्चशल्लिपिभिर् इति वर्णानाम् एकपञ्चाशत्त्वे ऽपि³¹³ लकारद्वयस्यैक्याभिप्रायेण \। भास्वति भा³¹⁴युक्ते मौलौ नितरां बद्धं चन्द्रशकलं³¹⁵ चन्द्रार्धं यया ताम् \।\।९०\।\।

अकारादीन् क्षकारान्तान् वर्णान् आदौ तु केवलान् \।

ललाटादिषु चाङ्गेषु न्यस्येद् विद्वान् यथाक्रमम् \।\।९१\।\।

तच् च विविच्योक्तम्—³¹⁶

Broo

[…] Demoniac means addressed to the demons. For this reason, it is said to be fruitless.

First, Mātṛkā Nyāsa

⁸⁹First remembering the seer, metre, divinity and so on of the alphabet (Mātṛkā) mantra, one should place them on head, mouth, heart, etc., and then do the meditation.

The seer and so on are explained thus:[^FNB000625] “The seer is Brahmā, the metre is Gāyatrī, the divinity is Sarasvatī of the alphabet, the consonants are the seeds, the vowels are the powers, and the alphabet Nyāsa is the application.” One should then place the seer, etc., on head, mouth and so on in order. As it is said: “Thus pronouncing the seer, metre, divinity, seeds and powers, one should place them on head, mouth, heart, private parts and feet in order.” Using here nyasya here in the sense of a command, like nyasyet, is an archaic irregularity.

And is said to be:[^FNB000626]

I take shelter of the divinity of speech, white and shining, three-eyed,

whose face, arms, feet, waist and chest are divided into the fifty letters,

in whose shining braided hair the half moon is fastened,

whose breasts are full and raised,

who in her lotus hands hold a crown, a rosary, a pot of nectar and a book.

The fifty letters: even though there are fifty-one letters, this follows the opinion that the two letters la and ḷa are one. […]

⁹¹First, the knower should place the letters alone, in order from A to

KṢA, on the limbs, beginning with the forehead.

And this is described thus in more detail:[^FNB000627]

मूलम्

तत्रादौ मातृकान्यासः³⁰³

ऋषि³⁰⁴च्छन्दोदेवतादि स्मृत्वादौ मातृकामनोः \।

शिरोवक्त्रहृदादौ च न्यस्य³⁰⁵ तद्ध्यानम् आचरेत्³⁰⁶ \।\।८९\।\।

तच् चोक्तम्—³⁰⁹

पञ्चाशल्लिपिभिर् विभक्तमुखदोःपन्मध्य³¹⁰वक्षःस्थलीं

भास्वन्³¹¹मौलिनिबद्धचन्द्रशकलाम् आपीनतुङ्गस्तनीम् \।

मुद्राम् अक्षगुणं सुधाढ्यकलशं विद्यां च हस्ताम्बुजैर्

बिभ्राणां विशदप्रभां त्रिनयनां वाग्देवताम् आश्रये \।\। इति³¹² \।\।९०\।\।

अकारादीन् क्षकारान्तान् वर्णान् आदौ तु केवलान् \।

ललाटादिषु चाङ्गेषु न्यस्येद् विद्वान् यथाक्रमम् \।\।९१\।\।

तच् च विविच्योक्तम्—³¹⁶

विश्वास-प्रस्तुतिः

ललाटमुखबिम्ब्³¹⁷आक्षिश्रुतिघ्राणेषु गण्डयोः \।

ओष्ठदन्तोत्तमाङ्गास्ये दोःपत्सन्ध्यग्रकेषु च \।\।९२\।\।

पार्श्वयोः पृष्ठतो नाभौ जठरे हृदये ऽंसके \।

ककुद्य्³¹⁸ अंसे³¹⁹ च हृत्पूर्वं पाणिपादयुगे ततः \।

जठराननयोर् न्यस्येन् मातृकार्णान् यथाक्रमम् \।\। इति \।\।९३\।\।

तं न्यासविधिं लिखत्य् अकारादीन् इति³²⁰ \। केवलान् अनुस्वारादिहीनान् प्रथमं न्यस्येत् \। कं कुत्र न्यस्येद् इत्य् अपेक्षायां लिखति ललाटेत्यादिसार्धद्वयेन \। मातृकाया लिपिसंस्थाया अर्णान् वर्णान् यथाक्रमं ललाटादिषु न्यस्येद् इति द्वाभ्याम् अन्वयः \। तत्र चैकपञ्चाशद्वर्णेषु मध्ये अकारादीन् अन्तःस्थवकारान् तान्³²¹³²² पञ्चचत्वारिंशद् वर्णान् ललाटादिषु वामांसान्तेषु पञ्चचत्वारिंशद् अवयवेषु न्यस्येत् \। तथा हि, ललाटम् एकं³²³ मुखबिम्बं मुखमण्डलं चैकम्, अक्ष्यादिदन्तान्तानां प्रत्येकं द्वयम् इत्य् एवं द्वादश \। तत्र दन्तानां पङ्क्तेर् द्वित्वेन द्वित्वं ज्ञेयम् \। किं च, उत्तमाङ्गं मस्तकम् एकम्, आस्यं, मुखच्छिद्रम् एकम्, इत्य् एवं षोडशसु षोडशस्वरान् \। ततः दोर्ष्णोर् भुजयोः सन्धयः प्रत्येकं मूल³²⁴कूर्परमणिबन्धाङ्गुलिमूलभेदेन चत्वारः, एवं द्वयोर् अष्टौ,³²⁵ पदोश्³²⁶ च सन्धयः ऊरुमूलजानुगुल्फाङ्गुलिमूलभेदेन प्रत्येकं चत्वार, एवं द्वयोर् अष्टौ \। तथा दोर्ष्णोर् अग्रद्वयं³²⁷ पदोश् चाग्रद्वयम् इत्य् एवं दोःपत्सम्बन्धिविंशत्यङ्गेषु व्यञ्जनानां मध्ये ककारादिनकारान्तविंशतिवर्णान्, ततश् च पार्श्वादिषु दिक्षु³²⁸ नवस्व् अङ्गेषु³²⁹ पकारादीन् वकारान्तान् नव वर्णान्³³⁰ न्यस्येत् \। तत्र³³¹ पार्श्वयोर् इति तयोर् द्वित्वम् एव अंसस्य³³² दक्षिणवामतया द्वित्वात् पुनर् उक्तिर् इति \। हृत्पूर्वम् इति अवशिष्टान् शकारादिक्षकारान्तान् षड्वर्णान् हृदयम् आरभ्य कक्षादिपाणियुगलपादयुगलजठरानपर्यन्तं व्याप्य तत्तत्स्थानषट्के न्यस्येद् इत्य् अर्थः \। तत्र प्रयोगः \। अ³³³ नमः इत्यादिः \।\।९१–९३\।\।

Broo

^(92–93)One should place down the letters of the alphabet in order on the forehead, sphere of the face, eyes, ears, nostrils, cheeks, lips, teeth, crown, mouth, joints and ends of arms and legs, sides, back, navel, stomach, heart, shoulder, nape and shoulder, then from the heart to both hands and feet and to stomach and face.

The author describes the rules for Nyāsa in verses91–93. One should first place the letters alone, without Anusvāra and so on. But what should one place, and where? Anticipating this question, the author writes verses92–93. The grammatical connection of the two verses is that one should place the letters or signs of the alphabet, one after the other on forehead and so on. Among the fifty-one letters, the forty-five letters from A to the semi-vowel

VA should be placed on forty-five places from the forehead to the left shoulder, as follows.

The forehead is one and the sphere of the face or circle of the face is also one, but then the eyes up to the teeth [that is, eyes, ears, nostrils, cheeks, lips and teeth] are each of them two, so they make twelve. Because there are two rows of teeth, the teeth are understood as two. And further, the crown or top of the head is one, the mouth or aperture of the face is one,[^FNB000628] so the sixteen vowels go on these sixteen places.

Then, there are four separate joints of the arm, that is, at the shoulder, elbow, wrist and knuckles. As there are two of them, these are eight. The joints of the legs are four: the hip, knee, ancle and toe knuckles. As there are two of them, these are also eight. As there are ends of the arms and two ends the legs, in this way there are twenty limbs connected to arms and legs for the twenty consonants beginning with

KA and ending with

NA.

One should then place the nine letters from

PA to

VA on the nine limbs beginning with the sides. Here, the sides are counted as two and shoulder is mentioned twice as there is both the right and left one. From the heart: the remaining six letters from

ŚA to

KṢA should be placed in six places, extending from the heart to both arms, beginning from the armpit, and to both legs, to the stomach and to the face.[^FNB000629] This is the meaning.

This is the procedure:

A NAMAḤ, and so on.[^FNB000630]

मूलम्

ललाटमुखबिम्ब्³¹⁷आक्षिश्रुतिघ्राणेषु गण्डयोः \।

ओष्ठदन्तोत्तमाङ्गास्ये दोःपत्सन्ध्यग्रकेषु च \।\।९२\।\।

पार्श्वयोः पृष्ठतो नाभौ जठरे हृदये ऽंसके \।

ककुद्य्³¹⁸ अंसे³¹⁹ च हृत्पूर्वं पाणिपादयुगे ततः \।

जठराननयोर् न्यस्येन् मातृकार्णान् यथाक्रमम् \।\। इति \।\।९३\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

सानुस्वारान् विसर्गाढ्यान् सानुस्वारविसर्गकान् \।

न्यस्येद् भूयो ऽपि तान् विद्वान् एवं वारचतुष्टयम् \।\।९४\।\।

भूयो ऽपीति³³⁴ सर्वत्रान्वयः \। वारचतुष्टयम् इति लिखनात् तान् मातृकार्णान्³³⁵ तथैव भूयो ऽपि सानुस्वरान् अनुस्वरेण सहितान् न्यस्येत् \। तत्र प्रयोगः \। अं नम इत्यादिः \। भूयो ऽपि तथैव विसर्गाढ्यान् विसर्जनीययुक्तान् न्यस्येत् \। तत्र प्रयोगः \। अः नम इत्यादि \। भूयो ऽपि तथैव सानुस्वराविसर्गकान् अनुस्वारविसर्गाभ्यां युगपद्भ्याम्³³⁶ एव सहितान्³³⁷ न्यस्येत् \। तत्र प्रयोगः³³⁸ \। अंः³³⁹ नमः इत्यादिः \। एवं लिखितप्रकारेण केवल³⁴⁰संयुक्तभेदेन वारचतुष्टयं मातृकावर्णान् न्यस्येद् इत्य् अर्थः \।\।९४\।\।

अथान्तर्³⁴¹मातृकान्यासः

कण्ठहृन्नाभिगुह्येषु पायु³⁴²भ्रूमध्ययोस् तथा \।

स्थिते षोडशपत्राब्जे क्रमेण द्वादशच्छदे \।\।९५\।\।

दशपत्रे च³⁴³ षट्पत्रे चतुष्पत्रे द्विपत्रके \।

न्यस्येद् एकैकपत्रान्ते सबिन्द्वेकैकम् अक्षरम् \।\।९६\।\।

कण्ठादिषट्सु³⁴⁴ स्थानेषु क्रमेण स्थिते षोडशपत्रादिकमलषट्के तत्पञ्चाशत्पत्रेषु एकैकस्मिन् पत्रे बिन्दुसहितम् एकैकम् अक्षरम् इति पञ्चाशद्वर्णान् तत्तत्पत्रान्ते मनसा न्यस्येद् इत्य् अर्थः \।\।९५–९६\।\।

अथ केशवादिन्यासः

स्मृत्वा ऋष्यादिकान्³⁴⁵ वर्णान्³⁴⁶ मूर्तिभिः केशवादिभिः \।

कीर्त्यादिभिः³⁴⁷ शक्तिभिश् च³⁴⁸ न्यस्येत् तान् पूर्ववत् क्रमात् \।\।९७\।\।

ऋष्यादिकं चोक्तम् \। अस्य केशवादिन्यासस्य प्रजापति ऋषिर् देवी गायत्री छन्दो लक्ष्मीनारायणो³⁴⁹ देवता हलो बीजानि स्वराः शक्तयः आत्मनो ऽच्युतीयत्वे³⁵⁰ विनियोगः इति³⁵¹ \। तान् एकपञ्चाशन् मातृकावर्णान् केशवादिभिर् एकपञ्चाशन् मूर्तिभिः तावतीभिर्³⁵² एव कीर्त्यादिभिश् च शक्तिभिः³⁵³ सह पूर्ववत् ललाटादिषु अनुस्वारसहितान् तथैव न्यस्येद् इत्य् अर्थः \।\।९७\।\।

Broo

⁹⁴Then the one who knows should again place them with Anusvāra, Visarga and Anusvara and Visarga, four times altogether.

Again should be connected with each phrase. As the author has written four times, one should place these letters of the alphabet again with Anusvāra, together with Anusvāra. This is the procedure:

AṂ NAMAḤ, and so on. Then they should again be placed with Visarga, together with Visarga. This is the procedure:

AḤ NAMAḤ, and so on. Then they should again be placed with Anusvara and Visarga, together with both Anusvara and Visarga. This is the procedure:

AṂḤ NAMAḤ, and so on. Together with the placing of the letters alone described above, one should thus place down the alphabet letters four times. This is the meaning.

The Inner Mātṛkā Nyāsa

^(95–96)One should place one letter after another, with a Bindu each, on the lotuses of sixteen, twelve, ten, six, four and two petals at the throat, heart, navel, genital, anus and between the eyebrows, one at the tip of each petal.

One should mentally place the fifty letters, one after another together with a Bindu, at the fifty petals of the six lotuses, beginning with the one of sixteen petals, at the six places beginning with the throat. This is the meaning.

Keśavādi Nyāsa

⁹⁷After remembering the seer and so on, one should as before place the letters in order as before, together with the forms of Keśava and so on and the Śaktis beginning with Kīrti.

The seer and so on are given as this: “For this Nyāsa of Keśava and the others, the seer is Prajāpati, the metre is Devī Gāyatrī, the divinity is Lakṣmī and Nārāyaṇa, the seeds are the consonants, the powers are the vowels and the application is making myself an Acyuta.” One should place the fifty-one letters of the alphabet on the forehead and so on as before, together with the fifty-one forms of Keśava and so on, along with the same number of Śaktis, beginning with Kīrti. This is the meaning.

मूलम्

सानुस्वारान् विसर्गाढ्यान् सानुस्वारविसर्गकान् \।

न्यस्येद् भूयो ऽपि तान् विद्वान् एवं वारचतुष्टयम् \।\।९४\।\।

अथान्तर्³⁴¹मातृकान्यासः

कण्ठहृन्नाभिगुह्येषु पायु³⁴²भ्रूमध्ययोस् तथा \।

स्थिते षोडशपत्राब्जे क्रमेण द्वादशच्छदे \।\।९५\।\।

दशपत्रे च³⁴³ षट्पत्रे चतुष्पत्रे द्विपत्रके \।

न्यस्येद् एकैकपत्रान्ते सबिन्द्वेकैकम् अक्षरम् \।\।९६\।\।

अथ केशवादिन्यासः

स्मृत्वा ऋष्यादिकान्³⁴⁵ वर्णान्³⁴⁶ मूर्तिभिः केशवादिभिः \।

कीर्त्यादिभिः³⁴⁷ शक्तिभिश् च³⁴⁸ न्यस्येत् तान् पूर्ववत् क्रमात् \।\।९७\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

न्यस्येच् चतुर्थीनत्यन्ता मूर्तीः शक्तीश् च यादिभिः³⁵⁴ \।

सप्तधातून् प्राणजीवौ क्रोधम् अप्य् आत्मनेऽन्तकान्³⁵⁵ \।\।९८\।\।

अत्र³⁵⁶ मूर्तयः शक्तयश् च कथं न्यास्या इत्य् अपेक्षायां तत्र³⁵⁷ प्रकारं लिखन् तत्रैव कञ्चिच् चान्यं विशेषं लिखति न्यस्येद् इति \। मूर्तीः शक्तीश् च चतुर्थ्यन्ता³⁵⁸ नम इत्यन्ताश् च³⁵⁹ न्यस्येत् \। तत्र³⁶⁰ प्रयोगः \। अं केशवाय कीर्त्यै नमः, आं नारायणाय कान्त्यै नमः³⁶¹ इत्यादिः \। यादिभिर् इति तत्र यकारादिदशवर्णैः सह या मूर्तीः पुरुषोत्तमाद्या दशशक्तीश् च³⁶² वसुधाद्या³⁶³ न्यस्येत् \।\। तत्र त्वगसृङ्³⁶⁴मांसमेदोऽस्थिमज्जाशुक्राणीति सप्तधातून् तथा प्राणं जीवं³⁶⁵ च क्रोधम् अपीत्य् एवं दश न्यस्येद् इत्य् अर्थः \। कथम्भूतान् त्वगादीन् प्राणादींश् च? आत्मने इति अन्ते येषां तान्, बहुव्रीहौ कः \। एतच् च सर्वेषाम् एव विशेषणम् अपिशब्दात् \। अत्र प्रयोगः \। यं त्वगात्मने पुरुषोत्तमाय³⁶⁶ वसुधायै नमः इत्यादिः \।\।९८\।\।

तत्र ध्यानम्

उद्यत्प्रद्योतनशतरुचिं तप्तहेमावदातं³⁶⁷

पार्श्वद्वन्द्वे जलधिसुतया विश्वधात्र्या च जुष्टम् \।

नानारत्नोल्लसितविविधाकल्पम् आपीतवस्त्रं

विष्णुं वन्दे दर³⁶⁸कमलकौमोदकीचक्रपाणिम्³⁶⁹ \।\।९९\।\।

प्रद्योतनः सूर्यः विश्वधात्र्या श्रीधरण्या \।\।९९\।\।

अथ श्रीमूर्तयः

प्रथमं केशवो नारायणः पश्चाच् च माधवः \।

गोविन्दश् च तथा विष्णुर् मधुसूदन एव च \।\।१००\।\।

त्रिविक्रमो वामनो ऽथ श्रीधरश् च ततः परम् \।

हृषीकेशः पद्मनाभस् ततो दामोदरस् तथा \।\।१०१\।\।

वासुदेवः संकर्षणः प्रद्युम्नो ऽथानिरुद्धकः \।

चक्री गदी तथा शार्ङ्गी खड्गी शङ्खी³⁷⁰ हली तथा \।\।१०२\।\।

Broo

⁹⁸One should in the place the forms and the Śaktis in the dative case with

NAMAḤ at the end, and from the letter

YA and so on, also the seven constituent elements, the breath, the individual self and anger, with -

ĀTMANE at the end.

Anticipating the question “how is one to place the forms and the Śaktis?”, the author gives the procedure in this verse and also supplies some specific details. One should place the forms and the Śaktis in the dative case and with

NAMAḤ at the end. This is the procedure:

AṂ KEŚAVĀYA KĪRTYAI NAMAḤ,

ĀṂ NĀRĀYAṆĀYA KĀNTYAI NAMAḤ and so on.

From the letter

YA and so on: one should place the forms beginning with Puruṣottama together with the ten letters of

YA and so on and the ten Śaktis beginning with Vasudhā. Together with them, one should also place the following ten: the seven constituent elements, that is, skin, blood, flesh, fat, bone, marrow and semen, together with breath, the individual self and anger. And how should the skin, breath and so on be? They should have -

ĀTMANE added. […] The word also indicates that this qualifier applies to them all.

This is the procedure:

YAṂ TVAGĀTMANE PURUṢOTTAMĀYA VASUDHĀYAI NAMAḤ, and so on.

The Meditation[^FNB000631]

⁹⁹I worship Viṣṇu, holding in his hands conch, lotus, club and disc,

shining like a hundred rising suns, dazzling like heated gold,

having by his sides the daughter of the ocean and the support of all,

clad in a yellow cloth manifoldly decorated with various shining gems.

The support of all means blessed earth.

The Blessed Forms

¹⁰⁰First comes Keśava, then Nārāyaṇa, Mādhava, Govinda, Viṣṇu, Madhusūdana, ¹⁰¹Trivikrama, Vāmana, Śrīdhara, Hṛṣīkeśa, Padmanābha, Dāmodara, ¹⁰²Vāsudeva, Saṃkarṣaṇa, Pradyumna, Aniruddha, Cakrin, Gadin, Śārṅgin, Khaḍgin, Śaṅkhin, Halin, ¹⁰³Muṣalin, Śūlin, Pāśin, Aṅkuśin,

मूलम्

न्यस्येच् चतुर्थीनत्यन्ता मूर्तीः शक्तीश् च यादिभिः³⁵⁴ \।

सप्तधातून् प्राणजीवौ क्रोधम् अप्य् आत्मनेऽन्तकान्³⁵⁵ \।\।९८\।\।

तत्र ध्यानम्

उद्यत्प्रद्योतनशतरुचिं तप्तहेमावदातं³⁶⁷

पार्श्वद्वन्द्वे जलधिसुतया विश्वधात्र्या च जुष्टम् \।

नानारत्नोल्लसितविविधाकल्पम् आपीतवस्त्रं

विष्णुं वन्दे दर³⁶⁸कमलकौमोदकीचक्रपाणिम्³⁶⁹ \।\।९९\।\।

प्रद्योतनः सूर्यः विश्वधात्र्या श्रीधरण्या \।\।९९\।\।

अथ श्रीमूर्तयः

प्रथमं केशवो नारायणः पश्चाच् च माधवः \।

गोविन्दश् च तथा विष्णुर् मधुसूदन एव च \।\।१००\।\।

त्रिविक्रमो वामनो ऽथ श्रीधरश् च ततः परम् \।

हृषीकेशः पद्मनाभस् ततो दामोदरस् तथा \।\।१०१\।\।

वासुदेवः संकर्षणः प्रद्युम्नो ऽथानिरुद्धकः \।

चक्री गदी तथा शार्ङ्गी खड्गी शङ्खी³⁷⁰ हली तथा \।\।१०२\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

मुषली च तथा शूली पाशी³⁷¹ चैवाङ्कुशी तथा \।

मुकुन्दो नन्दजश् चैव तथा नन्दी नरस् तथा \।\।१०३\।\।

नरकजिद् धरिः कृष्णः सत्यः सात्वत एव च \।

ततः शौरिस्³⁷² तथा शूरस्³⁷³ ततः पश्चाज् जनार्दनः \।\।१०४\।\।

भूधरो विश्वमूर्तिश् च वैकुण्ठः पुरुषोत्तमः \।

बली³⁷⁴ बलानुजो³⁷⁵ बालो वृषघ्नो वृष एव च \।\।१०५\।\।

हंसो³⁷⁶ वराहो विमलो³⁷⁷ नृसिंहश् चेति मूर्तयः \।\।१०६\।\।

अथ शक्तयः³⁷⁸³⁷⁹

कीर्तिः कान्तिस् तुष्टिपुष्टी³⁸⁰ धृतिः शान्तिः क्रिया दया \।

मेधा हर्षा तथा श्रद्धा लज्जा लक्ष्मीः सरस्वती \।\।१०७\।\।

प्रीती रतिर् जया दुर्गा प्रभा सत्या च चण्डिका \।

वाणी विलासिनी चैव विजया विरजा³⁸¹ तथा \।\।१०८\।\।

विश्वा च विनदा³⁸² चैव सुनन्दा च स्मृतिस् तथा \।

ऋद्धिः समृद्धिः शुद्धिश् च बुद्धिर्³⁸³ मुक्तिर्³⁸⁴ मतिः³⁸⁵ क्षमा³⁸⁶ \।\।१०९\।\।

रमोमा³⁸⁷ क्लेदिनी क्लिन्ना वसुदा³⁸⁸ वसुधा परा³⁸⁹ \।

परायणा च सूक्ष्मा च सन्ध्या प्रज्ञा प्रभा निशा \।\।११०\।\।

अमोघा विद्युतेत्य् एकपञ्चाशच् छक्तयो मताः³⁹⁰ \।

ददात्य् अयं केशवादिन्यासो ऽत्राखिलसम्पदम्³⁹¹ \।\।१११\।\।

अमुत्रा³⁹²च्युतसारूप्यं नयति³⁹³ न्यासमात्रतः \।\।११२\।\।

अत्र अस्मिन् लोके अमुत्र परलोके श्रीकृष्णसारूप्यं प्रापयति \।\।१११–११२\।\।

तद् उक्तम्—

ध्यात्वैवं परमपुमांसम् अक्षरैर् यो

विन्यस्येद् दिनम् अनु केशवादियुक्तैः \।

मेधा³⁹⁴युःस्मृतिधृति³⁹⁵कीर्तिकान्तिलक्ष्मी-

सौभाग्यैश् चिरम् उपबृंहितो भवेत् सः \।\।११३\।\।

Broo

Mukunda, Nandaja, Nandin, Nara, ¹⁰⁴Narakajit, Hari, Kṛṣṇa, Satya, Sātvata, Śauri, Śūra, Janārdana, ¹⁰⁵Bhūdhara, Viśvamūrti, Vaikuṇṭha, Puruṣottama, Balin, Balānuja, Bāla, Vṛṣaghna, Vṛṣa, ¹⁰⁶Haṃsa, Varāha, Vimala and Nṛsiṃha—these are the forms.

The Śaktis

¹⁰⁷Kīrti, Kānti, Tuṣṭi, Puṣṭi, Dhṛti, Śānti, Kriyā, Dayā, Medhā, Harṣā, Śraddhā, Lajjā, Lakṣmī, Sarasvatī, ¹⁰⁸Prīti, Rati, Jayā, Durgā, Prabhā, Satyā, Caṇḍikā, Vāṇī, Vilāsinī, Vijayā, Virajā, ¹⁰⁹Viśvā, Vinadā, Sunandā, Smṛti, Ṛddhi, Samṛddhi, Śuddhi, Buddhi, Mukti, Mati, Kṣamā, ¹¹⁰Ramā, Umā, Kledinī, Klinnā, Vasudā, Vasudhā, Parā, Parāyaṇā, Sūkṣmā, Sandhyā, Prajñā, Prabhā, Niśā, ¹¹¹Amoghā, Vidyutā—these are known as the 51 Śaktis. This Keśavādi Nyāsa gives all success here ¹¹²and over there one attains the same form as Acyuta simply through this Nyāsa.

Here, in this world and over there, in the next world it awards one the same form as blessed Kṛṣṇa.

As it is said:[^FNB000632]

¹¹³One who in this way meditates on the highest person

and daily places the letters together with Keśava and the others,

becomes endowed for a long time with understanding,

longevity, memory, firmness, fame, beauty, fortune and welfare.

मूलम्

मुषली च तथा शूली पाशी³⁷¹ चैवाङ्कुशी तथा \।

मुकुन्दो नन्दजश् चैव तथा नन्दी नरस् तथा \।\।१०३\।\।

नरकजिद् धरिः कृष्णः सत्यः सात्वत एव च \।

ततः शौरिस्³⁷² तथा शूरस्³⁷³ ततः पश्चाज् जनार्दनः \।\।१०४\।\।

भूधरो विश्वमूर्तिश् च वैकुण्ठः पुरुषोत्तमः \।

बली³⁷⁴ बलानुजो³⁷⁵ बालो वृषघ्नो वृष एव च \।\।१०५\।\।

हंसो³⁷⁶ वराहो विमलो³⁷⁷ नृसिंहश् चेति मूर्तयः \।\।१०६\।\।

अथ शक्तयः³⁷⁸³⁷⁹

कीर्तिः कान्तिस् तुष्टिपुष्टी³⁸⁰ धृतिः शान्तिः क्रिया दया \।

मेधा हर्षा तथा श्रद्धा लज्जा लक्ष्मीः सरस्वती \।\।१०७\।\।

प्रीती रतिर् जया दुर्गा प्रभा सत्या च चण्डिका \।

वाणी विलासिनी चैव विजया विरजा³⁸¹ तथा \।\।१०८\।\।

विश्वा च विनदा³⁸² चैव सुनन्दा च स्मृतिस् तथा \।

रमोमा³⁸⁷ क्लेदिनी क्लिन्ना वसुदा³⁸⁸ वसुधा परा³⁸⁹ \।

परायणा च सूक्ष्मा च सन्ध्या प्रज्ञा प्रभा निशा \।\।११०\।\।

अमोघा विद्युतेत्य् एकपञ्चाशच् छक्तयो मताः³⁹⁰ \।

ददात्य् अयं केशवादिन्यासो ऽत्राखिलसम्पदम्³⁹¹ \।\।१११\।\।

अमुत्रा³⁹²च्युतसारूप्यं नयति³⁹³ न्यासमात्रतः \।\।११२\।\।

तद् उक्तम्—

ध्यात्वैवं परमपुमांसम् अक्षरैर् यो

विन्यस्येद् दिनम् अनु केशवादियुक्तैः \।

मेधा³⁹⁴युःस्मृतिधृति³⁹⁵कीर्तिकान्तिलक्ष्मी-

सौभाग्यैश् चिरम् उपबृंहितो भवेत् सः \।\।११३\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

एवम् उद्यत्प्रद्योतनशतरुचिम् इत्यादिप्रकारेण, परमपुमांसं श्रीभगवन्तं, दिनम् अनु अनुदिनम् \।\।११३\।\।

अन्यत्र च—³⁹⁶

केशवादिर् अयं न्यासो न्यासमात्रेण देहिनः \।

अच्युतत्वं ददात्य् एव सत्यं सत्यं न संशयः \।\। इति³⁹⁷ \।\।११४\।\।

यश् च³⁹⁸ कुर्याद् इमं न्यासं लक्ष्मीबीजपुरःसरम् \।

भुक्तिं³⁹⁹ मुक्तिं च भक्तिं⁴⁰⁰ च कृष्णं च लभते ऽचिरात् \।\।११५\।\।

इमं केशवादिन्यासं लक्ष्मीबीजं श्रीशब्दस् तत्पूर्वकं यः कूर्यात्, सो ऽचिरात् भक्त्य्⁴⁰¹आदिकं लभते \।\।११५\।\।

तथा चोक्तम्—⁴⁰²

अमुम् एव रमापुरःसरं

प्रभजेद् यो मनुजो⁴⁰³ विधिं बुधः \।

समुपेत्य रमां प्रथीयसीं⁴⁰⁴

पुनर् अन्ते हरितां व्रजत्य् असौ \।\।११६\।\।

हरितां श्रीकृष्णत्वम् इति तत्सारूप्यप्राप्तेः \।\।११६\।\।

अथ तत्त्वन्यासः

मकारादिककारान्तवर्णैर् युक्तं सबिन्दुकैः \।

नमः परायेतिपूर्वम्⁴⁰⁵ आत्मने नम इत्यनु \।\।११७\।\।

नाम जीवादि⁴⁰⁶तत्त्वानां न्यस्येत् तत्तत्पदे क्रमात् \।

न्यासेनानेन लोको हि भवेत् पूजाधिकारवान्⁴⁰⁷ \।\।११८\।\।

जीवादितत्त्वानां नाम जीवेत्यादिकं तत्तत्पदे तस्मिन् तस्मिन्⁴⁰⁸ लेख्यस्थाने क्रमाल् लिखन् क्रमेण न्यस्येत् \। आदिशब्देन अग्रे लेख्यानि प्राणमहद्⁴⁰⁹अहंकारादीनि तत्त्वानि \। कथम् इत्य् अपेक्षायां तद् एव विशिनष्टि सबिन्दुकैर् अनुस्वारसहितैर्⁴¹⁰ मकारादिभिः ककारान्तैर् वर्णैर् युक्तम् \। मकारादीनां ककारान्तता चात्र प्रातिलोम्येन ज्ञेया \। किं

Broo

In this way means following the meditation in verse99 above. The highest person is the blessed Lord. […]

And elsewhere:[^FNB000633]

¹¹⁴Simply by this Nyāsa, this Keśavādi Nyāsa gives embodied beings the state of being Acyuta. This is the truth, the truth, without a doubt!

¹¹⁵And one who does this Nyāsa preceded by the Lakṣmī seed quickly attains pleasure, liberation, devotion and Kṛṣṇa.

One who does this, the Keśavādi Nyāsa, preceded by the Lakṣmī seed, that is, the word

ŚRĪ, quickly attains devotion and so on.

As it is said:[^FNB000634]

¹¹⁶That wise man who performs

this ritual preceded by Ramā

attains the greatest Ramā

and afterwards goes to the state of Hari.

The state of Hari means the state of being Kṛṣṇa, as he attains sameness of form with him.

Tattva Nyāsa

^(117–118)One should place, in the respective places and order, the names of the categories of the individual self and so on together with the letters from

MA to

KA with a Bindu and

NAMAḤ PARĀYA at the beginning and -

ĀTMANE NAMAḤ at the end, for by this Nyāsa, any person becomes eligible for worship.

One should place the names of the categories of the individual self and so on, that is, “the individual self” and so on, in the respective places, in the various places to be mentioned, in order. And so on refers to the categories given below, such as breath, the great category and ego. Expecting the question “how?”, the author specifies that they should be accompanied by

मूलम्

अन्यत्र च—³⁹⁶

केशवादिर् अयं न्यासो न्यासमात्रेण देहिनः \।

अच्युतत्वं ददात्य् एव सत्यं सत्यं न संशयः \।\। इति³⁹⁷ \।\।११४\।\।

यश् च³⁹⁸ कुर्याद् इमं न्यासं लक्ष्मीबीजपुरःसरम् \।

भुक्तिं³⁹⁹ मुक्तिं च भक्तिं⁴⁰⁰ च कृष्णं च लभते ऽचिरात् \।\।११५\।\।

तथा चोक्तम्—⁴⁰²

अमुम् एव रमापुरःसरं

प्रभजेद् यो मनुजो⁴⁰³ विधिं बुधः \।

समुपेत्य रमां प्रथीयसीं⁴⁰⁴

पुनर् अन्ते हरितां व्रजत्य् असौ \।\।११६\।\।

हरितां श्रीकृष्णत्वम् इति तत्सारूप्यप्राप्तेः \।\।११६\।\।

अथ तत्त्वन्यासः

मकारादिककारान्तवर्णैर् युक्तं सबिन्दुकैः \।

नमः परायेतिपूर्वम्⁴⁰⁵ आत्मने नम इत्यनु \।\।११७\।\।

नाम जीवादि⁴⁰⁶तत्त्वानां न्यस्येत् तत्तत्पदे क्रमात् \।

न्यासेनानेन लोको हि भवेत् पूजाधिकारवान्⁴⁰⁷ \।\।११८\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

च, नमः परायेति वाक्यं पूर्वं यस्मिन् तत् तथा आत्मने नमः इति अनु पश्चात् यस्मिन् तत् \। यद् वा, नमः परायेति नाम्नः पूर्वं न्यस्येत्, आत्मने नमः इति च अनु पश्चात् न्यस्येत् \। हि यतः अनेन तत्त्वन्यासाख्येन न्यासेन पूजायाम् अधिकारी जनो भवति \। तथा च क्रमदीपिकायाम् \। इति कृते ऽधिकृतो भवति ध्रुवं सकलवैष्णवमन्त्रजपादिषु \। इति \। तत्र प्रयोगः \। मं नमः पराय जीवात्मने नमः, भं नमः पराय प्राणात्मने नमः इत्यादिः⁴¹¹ \। केचिच् च जीवतत्त्वात्मने नमः, प्राणतत्त्वात्मने नमः इत्यादिना तत्त्वशब्दम् अपि प्रयुञ्जन्ति⁴¹² \।\।११७–११८\।\।

तत्रादौ सकले न्यस्येज् जीवप्राणौ कलेवरे⁴¹³ \।

हृदये मत्यहंकारमनांसीति त्रयं ततः \।\।११९\।\।

तानि तत्त्वान्य् एव लिखन् तत्त्व⁴¹⁴न्यासस्थानं विविच्य लिखति तत्रादाव् इति \। तस्मिन्⁴¹⁵ तत्त्वन्यासे सकले कलेवरे सर्वशरीरे जीवं प्राणं चेति तत्त्वद्वयं न्यस्येत्, ततो हृदये मत्यादितत्त्वत्रयं न्यस्येत् \। तत्र⁴¹⁶ प्रयोगः \। वं⁴¹⁷ पराय मत्यात्मने⁴¹⁸ नमः इत्यादि \। एवम् अग्रे⁴¹⁹ प्रयोगः सर्वत्रोह्यः⁴²⁰ \।\।११९\।\।

शब्दं स्पर्शं ततो रूपं रसं गन्धं च मस्तके \।

मुखे हृदि च गुह्ये च पादयोश् च यथाक्रमम् \।\।१२०\।\।

न्यस्येद् इत्य् अनुवर्तत एव, ततः शब्दादिपञ्चकं मस्तकादिपञ्चके यथाक्रमं⁴²¹ लिखितक्रमेण न्यस्येत् \।\।१२०\।\।

श्रोत्रं त्वचं दृशं जिह्वां घ्राणं स्व⁴²²स्वपदे ततः \।

वाक्पाणिपादपायूपस्थानि स्वस्वपदे तथा \।\।१२१\।\।

ततः श्रोत्रादिपञ्चकं यथाक्रमम् एव स्वस्वपदे निजनिजस्थाने श्रोत्रादिपञ्चक एव तत्रैव⁴²³ वागादि⁴²⁴पञ्चकं च न्यस्येत् \। तत्र च यस्य द्वित्वं तस्य तयोर्⁴²⁵ द्वयोर् एव न्यासः, एवं च श्रोत्रयोर् दृश्योः पाण्योः पादयोश् च तत्त्वस्यैकस्यैव न्यासो ज्ञेयः \। पश्चाद् अग्रे च पादयोर् इति लिखनात् \।\।१२१\।\।

Broo

the letters from

MA to

KA and a Bindu, that is, Anusvāra. It should be understood that beginning from

MA and ending with

KA means that the order is here reversed. Further, they should have the words

NAMAḤ PARĀYA at the beginning and then -

ĀTMANE NAMAḤ at the end. Alternatively, one should place

NAMAḤ PARĀYA before the name and -

ĀTMANE NAMAḤ after it. For by this, that is, because by this Nyāsa, called Tattva Nyāsa, a person becomes someone eligible for worship.

This is also said in the Kramadīpikā (1.34): “Doing this, one surely becomes eligible for things such as reciting all Vaiṣṇava mantras.”

This is the procedure:

MAṂ NAMAḤ PARĀYA JĪVĀTMANE NAMAḤ,

BHAṂ NAMAḤ PARĀYA PRĀṆĀTMANE NAMAḤ, and so on. And some also employ the word Tattva (category), saying

JĪVATATTVĀTMANE NAMAḤ,

PRĀṆATATTVĀTMANE NAMAḤ and so on.

¹¹⁹First, one should place the individual self and the breath on all of the body, and then the trio of the intellect, ego and mind onto the heart.

Writing now about these categories, the author in this verse points out the places for placing the categories. In this Tattva Nyāsa, the two categories of individual self and breath should be placed down on all of the body, the whole body.

Then the three categories beginning with intellect should be placed down onto the heart. This is the procedure:

VAṂ PARĀYA MATYĀTMANE NAMAḤ, and so on. The procedure should be understood accordingly everywhere below as well.

¹²⁰Sound, touch, form, taste and smell on the head, mouth, heart, genitals and feet, respectively.

“Should be placed” is to be supplied here, so the group of five beginning with sound should be placed in the above-mentioned manner on the five beginning with head, respectively, that is, in the manner described before.

¹²¹Then ears, skin, eyes, tongue and nose in their respective places, and voice, hands, feet, anus and genitals in their respective places.

Then, the five beginning with the ears should be placed in order in their respective places, their own abodes, that is the ear and so on, and then also the five beginning with the voice. And among these, there is only one placing for those that are found in twos—ears, eyes, hands and feet—as they represent one category each, and as the author will write “feet” below (5.122).

मूलम्

तत्रादौ सकले न्यस्येज् जीवप्राणौ कलेवरे⁴¹³ \।

हृदये मत्यहंकारमनांसीति त्रयं ततः \।\।११९\।\।

शब्दं स्पर्शं ततो रूपं रसं गन्धं च मस्तके \।

मुखे हृदि च गुह्ये च पादयोश् च यथाक्रमम् \।\।१२०\।\।

श्रोत्रं त्वचं दृशं जिह्वां घ्राणं स्व⁴²²स्वपदे ततः \।

वाक्पाणिपादपायूपस्थानि स्वस्वपदे तथा \।\।१२१\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

आकाशवायुतेजांसि जलं पृथ्वीं च मूर्धनि \।

वदने हृदये लिङ्गे पादयोश् च यथा⁴²⁶क्रमम् \।\।१२२\।\।

आकाशादि⁴²⁷पञ्चकं च मूर्धादिपञ्चके न्यस्येत्, एवं मकारादिककारान्तानां पञ्चविंशतिवर्णानां न्यासः समाप्तः \।\।१२२\।\।

हृदि⁴²⁸ हृत्पुण्डरीकं च द्विषड्द्व्यष्टदशादिकम् \।

कलाव्याप्तेतिपूर्वं च सूर्यचन्द्राग्निमण्डलम् \।

वर्णैः सह सरेफैश् च क्रमान् न्यस्येत् सबिन्दुकैः \।\।१२३\।\।

अधुना⁴²⁹ अवशिष्टानां व्यञ्जनवर्णानां⁴³⁰ दशानां न्यासं लिखति हृदीति सार्धचतुर्भिः \। हृत्पुण्डरीकम् इत्य् एकं तथा सूर्यमण्डलं चन्द्रमण्डलम्⁴³¹ अग्निमण्डलं चेति त्रयम् \। एतच्⁴³² चतुष्टयं बिन्दुसहितैः श⁴³³कारादिचतुर्वर्णैः सह क्रमेण हृद्य् एव न्यस्येत् \। कथम्भूतं सूर्यादिमण्डलम्? कलाव्याप्तेतिशब्दः पूर्वम् आद्यं यस्मिन् तत् \। पुनः कथम्भूतम्? द्विषट् द्वादश द्व्यष्ट षोडश क्रमेण द्विषट् इत्याद्य् आदौ यस्य तत् \। तथा च क्रम⁴³⁴दीपिकायाम्⁴³⁵ \। बिम्बानि द्विषडष्टयुग्दशकलाव्याप्तानि सूर्योडुराड्वह्नीनां च यतस् तु भूतवसुमुन्यक्ष्यक्षरैर् मन्त्रवित् \। इति \। अस्यार्थः \। सूर्यचन्द्रवह्नीनां मण्डलानि क्रमेण द्वादशषोडशदशकलाव्याप्तानि च तत्तत्कलाव्याप्तेत्य् एतान्य् अपि \। यतः यकारात् यो भूताक्षरं पञ्चमवर्णः शकारः, वस्वक्षरम् अष्टमो वर्णः हकारः, मुन्यक्षरं सप्तमवर्णः सकारः, अक्ष्यक्षरं द्वितीयवर्णो रेफः, एतैः सहेति \। तत्र⁴³⁶ प्रयोगः \। शं⁴³⁷ नमः पराय हृत्पुण्डरीकात्मने नमः \। हं नमः⁴³⁸ पराय द्वादशकलाव्याप्तसूर्यमण्डलात्मने नमः \। सं नमः पराय षोडशकलाव्याप्तचन्द्रमण्डलात्मने नमः \। रं नमः पराय दशकलाव्याप्तवह्निमण्डलात्मने नम इति⁴³⁹ \।\।१२३\।\।

वासुदेवं षकारेण परमेष्ठियुतं च के \।

यकारेण मुखे संकर्षणं न्यस्येत्⁴⁴⁰ पुमन्वितम्⁴⁴¹ \।\।१२४\।\।

Broo

¹²²Space, air, fire, water and earth on the head, face, heart, genitals and feet, respectively.

One should place the five beginning with space in the five places beginning with the head. In this way, the placing down of the twenty-five letters beginning with

MA and ending with

KA is completed.

¹²³In the heart one should place the lotus of the heart, with twelve, sixteen and ten, -

KALĀVYAPTA- and the circle of sun, moon and fire, together with the letters, including

RA, with a Bindu, in order.

Now, in verses123–126, the author describes the Nyāsa of the remaining ten consonants. The lotus of the heart is one, and the circle of the sun, the circle of the moon and the circle of fire are three. These four should be placed in the heart in order, together with the four letters beginning with

ŚA and a Bindu.

And what should the circle of the sun and so on be like? They should be prefixed by the word

KALĀVYĀPTA (encompassing parts).

And further? They should have the numbers twelve and sixteen and so on at the beginning. As it is said in the Kramadīpikā (1.30): “The spheres of the sun, moon and fire, extending over twice-six, double-eight and ten parts, together with the element, Vasu, seer and eye letters from

YA.”

The meaning of this is as follows. The circles of the sun, the moon and fire extend over twelve, sixteen and ten parts, respectively, and they are also called “extending over this many parts.” They should be accompanied by

the element letter from

YA, the fifth letter from

YA, that is,

ŚA; the Vasu letter, the eighth letter, that is,

HA; the seer letter, the seventh, that is

SA; the eye letter, the second letter, that is

RA.

This is the procedure:

ŚAṂ NAMAḤ PARĀYA HṚTPUṆḌARĪKĀTMANE NAMAḤ,

HAṂ NAMAḤ PARĀYA DVĀDAŚAKALĀVYĀPTASŪRYAMAṆḌALE NAMAḤ,

SAṂ NAMAḤ PARĀYA ŚOḌAŚAKALĀVYĀPTACANDRAMAṆḌALĀTMANE NAMAḤ,

RAṂ NAMAḤ PARĀYA DAŚAKALĀVYĀPTAVAHNIMAṆḌALĀTMANE NAMAḤ.

¹²⁴One should place Vāsudeva with the letter

ṢA and

PARAMEṢṬHI at the head, Saṃkarṣaṇa with the letter

YA and

PUM- at the face.

मूलम्

आकाशवायुतेजांसि जलं पृथ्वीं च मूर्धनि \।

वदने हृदये लिङ्गे पादयोश् च यथा⁴²⁶क्रमम् \।\।१२२\।\।

हृदि⁴²⁸ हृत्पुण्डरीकं च द्विषड्द्व्यष्टदशादिकम् \।

कलाव्याप्तेतिपूर्वं च सूर्यचन्द्राग्निमण्डलम् \।

वर्णैः सह सरेफैश् च क्रमान् न्यस्येत् सबिन्दुकैः \।\।१२३\।\।

वासुदेवं षकारेण परमेष्ठियुतं च के \।

यकारेण मुखे संकर्षणं न्यस्येत्⁴⁴⁰ पुमन्वितम्⁴⁴¹ \।\।१२४\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

अधुना अवषिष्ठषड्वर्णैः सह पञ्चोपनिषदादिन्यासं लिखति वासुदेवम् इति त्रिभिः \। मूर्धन्यषकारेण सह परमेष्ठियुतं परमेष्ठीतिसहितं वासुदेवं के मस्तके न्यस्येत् \। प्रयोगः⁴⁴² \। षं नमः पराय वासुदेवाय परमेष्ठ्यात्मने नम इति \। पुमन्वितं पुंसा सहितम् \। तत्र⁴⁴³ प्रयोगः \। यं नमः पराय संकर्षणाय पुमात्मने नम⁴⁴⁴ इति⁴⁴⁵⁴⁴⁶ \।\।१२४\।\।

हृदि न्यस्येल् लकारेण प्रद्युम्नं विश्वसंयुतम् \।

अनिरुद्धं निवृत्त्याढ्यं वकारेण⁴⁴⁷ च गुह्यके \।

नारायणं च सर्वाढ्यं लकारेणैव पादयोः \।\।१२५\।\।

लकारेण सह प्रद्युम्नं न्यस्येद् इत्य् अत्र केचिद् रेफेण सह न्यासं⁴⁴⁸ मन्यन्ते \। तद् अयुक्तम् एव⁴⁴⁹ \। यतः पूर्वं वह्निमण्डले⁴⁵⁰ सह रेफस्य न्यासो वृत्तः, अत्रापि पुनस् तस्यैव न्यासात् तस्य द्वित्वं प्रसज्येत,⁴⁵¹ तच् च न सम्भवेद् एव, वर्ण⁴⁵²समाम्नाये तस्यैकत्वात्⁴⁵³ \। अतो ऽत्र⁴⁵⁴ लकारस्यैव न्यासो युक्तः \। अग्रे नारायणेन सह तस्य⁴⁵⁵ पुनर्न्यासश् चैकपञ्चाशन्मातृकावर्णेषु तस्य द्वित्वाद् युक्त एवेति \। अत एव क्रमदीपिकायाम् \। षोपरवऌआर्णैः⁴⁵⁶ सलवकैर्⁴⁵⁷ \। इति \। अस्यार्थः \। षेति षकार उपरेति रेफस्य उप समीपे तिष्ठतीति यकारो लकारश् च तथा वकारो⁴⁵⁸ ऌअकारश् च द्वितीयः \। एवं पञ्चभिर् वर्णैः सलवकैः⁴⁵⁹ सानुस्वारैर् इति \। षोयवालवर्णैर् इति पाठस् तु चिन्त्यः, आर्याभेदस्कन्धक⁴⁶⁰च्छन्दसि चतुष्कलभङ्गदोषापत्तेः \। तथा तत्त्वन्यासे ऽस्मिन् प्रथमतः प्रस्तुतानां पञ्चत्रिंशद्⁴⁶¹व्यञ्जनवर्णानां मध्ये षो⁴⁶² इत्य् अस्य वा इत्य् अस्य च कुत्राप्य् अश्रवणात् \। अन्ते न्यस्यस्य⁴⁶³ क्षकारस्य च रेफौकारसंयोगः नृसिंह⁴⁶⁴बीजत्वेन तस्य तादृशत्वाद्⁴⁶⁵ एव \। अतः पूर्वं पञ्चवर्ग्याणां वर्णानां न्यासः,

Broo

Now, in verses124–126, the author writes about the Nyāsa of the Five Upaniṣads,[^FNB000635] and so on, with the remaining six letters. One should place Vāsudeva together with the retroflex letter

ṢA and with the word

PARAMEṢṬHI at the head, the skull. This is the procedure:

ṢAṂ NAMAḤ PARĀYA VĀSUDEVĀYA PARAMEṢṬHYĀTMANE NAMAḤ.

With

PUM means together with this word. This is the procedure:

YAṂ NAMAḤ PARĀYA SAṂKARṢAṆĀYA PUMĀTMANE NAMAḤ.

¹²⁵At the heart, one should place Pradyumna with

VIŚVA and the letter

LA; at the private part, Aniruddha with

NIVṚTTI and the letter

VA; at the feet, Nārāyaṇa with

SARVA and the letter

ḶA.

“One should place Pradyumna with the letter

LA”. Some think that he should be placed with

RA, but that is not proper, as the letter

RA has already been placed in the circle of fire above (5.123). If it were placed down here again, it would follow that it would be repeated twice, and that should not happen, as it occurs only once in the enumeration of the letters. For this reason, only placing down

LA is proper here.

Later,

LA will be laid down again together with Nārāyaṇa, as it is repeated within the fifty-one letters of the alphabet.[^FNB000636] This is proper. As it is said in the Kramadīpikā (1.31): “together with

ṢA, the letters next to

RA,

VA and

ḶA, with the reapers.”

The meaning of this is as follows. The letter

ṢA, then

YA and

LA—both next to

RA—then

VA and then the second

ḶA. These five letters should be accompanied by the reapers, that is, by Anusvāras. The reading ṣoyavālavarṇaiḥ is doubtful, as there would then arise the fault of breaking the four morae in the metre of this Skandhaka type of Ārya verse,[^FNB000637] and also as we among the thirty-five consonants that were first introduced within this Tattva Nyāsa nowhere hear of

ṢO or

VĀ.

Combining the latter

KṢA to be placed last with R and

AU makes it equal to the Nṛsiṃha seed. Therefore, one should first place the [twenty-five] conson-

मूलम्

अधुना अवसिष्ठषड्वर्णैः सह पञ्चोपनिषदादिन्यासं लिखति वासुदेवम् इति त्रिभिः \। मूर्धन्यषकारेण सह परमेष्ठियुतं परमेष्ठीतिसहितं वासुदेवं के मस्तके न्यस्येत् \। प्रयोगः⁴⁴² \। षं नमः पराय वासुदेवाय परमेष्ठ्यात्मने नम इति \। पुमन्वितं पुंसा सहितम् \। तत्र⁴⁴³ प्रयोगः \। यं नमः पराय संकर्षणाय पुमात्मने नम⁴⁴⁴ इति⁴⁴⁵⁴⁴⁶ \।\।१२४\।\।

हृदि न्यस्येल् लकारेण प्रद्युम्नं विश्वसंयुतम् \।

अनिरुद्धं निवृत्त्याढ्यं वकारेण⁴⁴⁷ च गुह्यके \।

नारायणं च सर्वाढ्यं ऌअकारेणैव पादयोः \।\।१२५\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

ततः⁴⁶⁶ परम् अन्तःस्थादीनां⁴⁶⁷ मध्ये, शकारादिचतुर्णाम् अग्रे न्यासः, ततः परम् अन्तःस्थादीनां मध्ये⁴⁶⁸ षकारादिचतुर्णाम् अग्रे⁴⁶⁹ नृसिंहबीजमयस्य क्षकारस्यास्त्य् एव \। अत्र च पञ्चोपनिषत्स्व् अवशिष्टानां षकारादीनां पञ्चानाम् एव युक्त⁴⁷⁰ इति दिक् \। अत्र प्रयोगः⁴⁷¹ \। लं नमः पराय प्रद्युम्नाय विश्वात्मने नम इति⁴⁷² \।\।१२५\।\।

नृसिंहं कोपसंयुक्तं तद्बीजेनाखिलात्मनि \।

तत्त्वन्यासो ऽयम् अचिरात् कृष्णसान्निध्यकारकः⁴⁷³ \।\।१२६\।\।

न्यस्येद् इत्य् अनुवर्तत⁴⁷⁴ एव, तस्य नृसिंहस्य बीजेन सह अखिलात्मनि सर्वगात्रेषु \। अत्र प्रयोगः \। क्ष्रौं नमः पराय नृसिंहाय कोपात्मने नम इति \। एवं तत्त्वन्यासफलं लिखति तत्त्वेति \। कृष्णसान्निध्यकारकः कृष्णं सन्निधौ कारयति प्रापयतीत्य्⁴⁷⁵ अर्थः⁴⁷⁶⁴⁷⁷ \।\।१२६\।\।

तथा चोक्तम्—

अतत्त्वव्याप्यरूपस्य⁴⁷⁸ तत्प्राप्तेर् हेतुना पुनः \।

तत्त्वन्यासम् इति प्राहुर् न्यास⁴⁷⁹तत्त्वविदो⁴⁸⁰ बुधाः \।\।१२७\।\।

यः कुर्यात् तत्त्वविन्यासं स पूतो भवति ध्रुवम् \।

तदात्मनानुप्रविश्य भगवान् इह तिष्ठति \।

यतः स एव⁴⁸¹ तत्त्वानि सर्वं तस्मिन् प्रतिष्ठितम् \।\।१२८\।\।

अतत्त्वं च तत्, अत एव⁴⁸² व्याप्यरूपं च तस्य पुनः⁴⁸³ तत्प्राप्तेस् तत्त्वावाप्तेर्⁴⁸⁴ हेतोः \। तदात्मना न्यासकर्तृरूपेण तत्त्वस्वरूपेण⁴⁸⁵ वा इह शरीरे लोके वा \।\।१२७–१२८\।\।

अथ पुनः⁴⁸⁶ प्राणायामविशेषः

प्राणायामांस् ततः कुर्यान् मूलमन्त्रं जपन् क्रमात्⁴⁸⁷ \।

वारौ द्वौ⁴⁸⁸ चतुरः षट् च रेच⁴⁸⁹पूरककुम्भके⁴⁹⁰ \।\।१२९\।\।

Broo

ants of the five groups of letters, and after this, among the [eight] semivowels, first the four beginning with the letter

ŚA, and then, among the semivowels, the four beginning with

ṢA, and then the letter

KṢA in the form of the seed of Nṛsiṃha. This is also suitable for the Five Upaniṣads here, the five remaining letters beginning with

ṢA.[^FNB000638] This is the drift.

This is the procedure:

LAṂ NAMAḤ PARĀYA PRADYUMNĀYA VIŚVĀTMANE NAMAḤ.

¹²⁶On the whole self, Nṛsiṃha, along with

KOPA and his seed. This Tattva Nyāsa quickly brings about proximity to Kṛṣṇa.

The words “one should place” are to be supplied here. […] On the whole self means on all parts of the body. This is the procedure:

KṢRAUṂ NAMAḤ PARĀYA NṚSIṂHĀYA KOPĀTMANE NAMAḤ.

The author then writes about the result of the Tattva Nyāsa. It brings about proximity to Kṛṣṇa, it leads Kṛṣṇa into one’s proximity. This is the meaning.

As it is said:[^FNB000639]

¹²⁷The intelligent ones who know about the truth of Nyāsa call it the Tattva Nyāsa as it is the cause of attaining the one whose form is not permeable by the categories (tattva). ¹²⁸One who does the Tattva Nyāsa is certainly purified, and the Lord enters with that nature and dwells here, as he himself is the categories: everything is established within him.

[…]. With that nature: with the form of the performer of the Nyāsa, or in the form of the categories. Here: in the body or in the world.

A Further Special Form of Prāṇāyama

¹²⁹One should then do Prāṇāyāma reciting the root mantra, two, four and six times at exhalation, inhalation and retention, respectively.

मूलम्

नृसिंहं कोपसंयुक्तं तद्बीजेनाखिलात्मनि \।

तत्त्वन्यासो ऽयम् अचिरात् कृष्णसान्निध्यकारकः⁴⁷³ \।\।१२६\।\।

तथा चोक्तम्—

अतत्त्वव्याप्यरूपस्य⁴⁷⁸ तत्प्राप्तेर् हेतुना पुनः \।

तत्त्वन्यासम् इति प्राहुर् न्यास⁴⁷⁹तत्त्वविदो⁴⁸⁰ बुधाः \।\।१२७\।\।

यः कुर्यात् तत्त्वविन्यासं स पूतो भवति ध्रुवम् \।

तदात्मनानुप्रविश्य भगवान् इह तिष्ठति \।

यतः स एव⁴⁸¹ तत्त्वानि सर्वं तस्मिन् प्रतिष्ठितम् \।\।१२८\।\।

अथ पुनः⁴⁸⁶ प्राणायामविशेषः

प्राणायामांस् ततः कुर्यान् मूलमन्त्रं जपन् क्रमात्⁴⁸⁷ \।

वारौ द्वौ⁴⁸⁸ चतुरः षट् च रेच⁴⁸⁹पूरककुम्भके⁴⁹⁰ \।\।१२९\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

ततस् तत्त्वन्यासानानन्तरम् \। क्रमाद् इति⁴⁹¹ रेचके⁴⁹² द्वौ वारौ, पूरके चतुरो वारान्, कुम्भके षट् वारान् अष्टादशाक्षरमन्त्रं जपन्न् इत्य् अर्थः \। रेचक⁴⁹³पूरककुम्भक इति द्वन्द्वैक्यम्⁴⁹⁴ \।\।१२९\।\।

अथवा रेचकादींस् तान्⁴⁹⁵ कुर्याद् वारांस् तु षोडश \।

द्वात्रिंशच् च चतुः⁴⁹⁶षष्टिं कामबीजं जपन् क्रमात् \।\।१३०\।\।

तत्र शक्त्यादिना⁴⁹⁷ प्रकारानन्तरं लिखत्य् अथवेति \। कामबीजं क्रमात् रेचकपूरककुम्भकेषु पूर्ववत् क्रमेण षोडशद्वात्रिंशच्चतुःषष्टिवारान् जपन् तान् रेचकपूरककुम्भकांस् त्रीन् कूर्यात्⁴⁹⁸ \।\।१३०\।\।

तथा च क्रमदीपिकायाम्—

रेचयेन् मारुतं दक्षया दक्षिणः

पूरयेद् वामया मध्यनाड्या पुनः \।

धारयेद् ईरितं रेचकादित्रयं

स्यात् कलादन्तविद्याख्यमात्रात्मकम् \।\।१३१\।\।

तद् एव क्रमदीपिकोक्त्या संवादयन् तत्रैव किञ्चिद् विशेषं⁴⁹⁹ दर्शयति रेचयेद् इति \। दक्षया दक्षिणनाड्या, दक्षिणः विद्वान् जनः \। मध्यनाड्या सुषुम्णया धारयेत् \। एवं रेचकपूरककुम्भकाख्यं त्रयं स्यात् \। रेचकादिषु⁵⁰⁰ त्रिषु⁵⁰¹ क्रमेणावधिकालम् आह कलाः षोडश १६⁵⁰² \। दन्ता द्वात्रिंशत् ३२⁵⁰³ \। विद्याश् चतुःषष्टिस् ६४⁵⁰⁴ तत्तत्संख्यकमात्रात्मकम् इत्य् अर्थः \। मात्रा च वामाङ्गुष्ठेन वामकनिष्ठाद्यङ्गुलीनां प्रत्येकं पर्वत्रयसम्पर्क⁵⁰⁵कालः \। वामहस्तेन वामजानुमण्डलस्य प्रादक्षिण्येन स्पर्शकालो वा \। अत्राङ्गुलि⁵⁰⁶नियमो ऽप्य् उक्तः \। कनिष्ठानामिकाङ्गुष्ठैर् यन् नासापुटधारणम् \। प्राणायामः स विज्ञेयस् तर्जनीमध्यमे विना \।\। इति \।\।१३१\।\।

Broo

Then, after completing the Tattva Nyāsa. The meaning of respectively is that one should recite the eighteen-syllable mantra two times at exhalation, four times at inhalation and six times at retention. […]

¹³⁰Otherwise, one should do exhalation and so on, reciting the Kāma seed sixteen, thirty-two and sixty-four times, respectively.

In this verse, the author presents an alternative for this practice, according to ability and so on. One should do the trio of exhalation, inhalation and retention as before, reciting the Kāma seed, sixteen, thirty-two and sixty-four times at exhalation, inhalation and retention, respectively.

As it is said in the Kramadīpikā (1.39):

¹³¹An upright person should expel the air through the right,

inhale through the left and then again in the middle channel

restrain it. So is the trio beginning with exhalation explained:

the measure digits, teeth and arts.

In this verse, inviting a statement from the Kramadīpikā, the author also gives some specific details. Through the right means through the right channel. An upright person means a person who knows. It should be restrained in the middle channel, in the Suṣumṇā. In this way there is the trio called exhalation, inhalation and retention. The author then gives the time span of the three beginning with exhalation. Digits means sixteen.[^FNB000640] Teeth is thirty-two. The arts are sixty-four. The meaning is that they span these amounts of measures, respectively.

And a measure: the time it takes to clockwise touch the three joints of each of the fingers of the left hand, beginning with the little finger, with the left thumb; or the time it takes to circle the left knee, touching it with the left hand.[^FNB000641] And this is the rule regarding the fingers:[^FNB000642] “Closing the nostrils with the little finger, ring finger and thumb, without using the forefinger and middle finger, is called Prāṇāyāma.”

मूलम्

अथवा रेचकादींस् तान्⁴⁹⁵ कुर्याद् वारांस् तु षोडश \।

द्वात्रिंशच् च चतुः⁴⁹⁶षष्टिं कामबीजं जपन् क्रमात् \।\।१३०\।\।

तथा च क्रमदीपिकायाम्—

रेचयेन् मारुतं दक्षया दक्षिणः

पूरयेद् वामया मध्यनाड्या पुनः \।

धारयेद् ईरितं रेचकादित्रयं

स्यात् कलादन्तविद्याख्यमात्रात्मकम् \।\।१३१\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

तत्र कालः संख्यादिकं च

तत्रैव—⁵⁰⁷

पुरतो जपस्य परतो⁵⁰⁸⁵⁰⁹ ऽपि⁵¹⁰

विहितम् अथ तत्त्रयं⁵¹¹ बुधैः⁵¹² \।

षोडश य⁵¹³ इह चरेद् दिनशः⁵¹⁴

परिपूयते स खलु मासतो ऽंहसः \।\।१३२\।\।

तत्र तेषु प्राणायामेषु पूर्वं रेचकादिषु संख्योक्ता, अत्र च प्राणायामेष्व् इति भेदः \। जपस्य पुरत आदौ परतः अन्ते च इति प्राणायामेषु कालः \। तत् त्रयं⁵¹⁵ प्राणायामत्रयम् इति संख्या \। यो जनो दिनशः प्रत्यहं षोडशप्राणायामान् आचरेत्, स मासतः मासेनैकेन अंहसः पापात् परिपूयते शुद्धो भवतीति सामान्यतः फलम् \। परं च⁵¹⁶ पूर्वं लिखितम् एव⁵¹⁷ \।\। १३२ \।\।

अथ पीठन्यासः⁵¹⁸

ततो निजतनूम् एव पूजापीठं प्रकल्पयन्⁵¹⁹ \।

पीठस्याधारशक्त्यादीन् न्यस्येत् स्वाङ्गेषु तारवत्⁵²⁰ \।\।१३३\।\।

तारः प्रणवः, तद्वत् तत्सहितं यथा स्यात्⁵²¹⁵²² \।\।१३३\।\।

आधारशक्तिं प्रकृतिं कूर्मानन्तौ च तत्र तु \।

पृथिवीं क्षीरसिन्धुं च श्वेतद्वीपं च भास्वरम् \।\।१३४\।\।

श्रीरत्नमण्डपं चैव⁵²³ कल्पवृक्षं तथा हृदि \।

न्यस्येत् प्रदक्षिणत्वेन धर्मज्ञाने ततो ऽंसयोः \।\।१३५\।\।

तद् एव विविच्य लिखति आधारेत्यादिना क्रमाद् इत्य् अन्तेन \। तत्र तस्मिंस्⁵²⁴ तु पीठन्यासे आधारशक्त्यादिकल्पवृक्षपर्यन्तान् नव हृदि न्यस्येत् \। भास्वरं प्रकाशस्वभावं श्रीमन्तं रत्नमण्डपं \। तथा च क्रमदीपिकायाम् \। न्यस्येद् आधारशक्तिप्रकृतिकमठ⁵²⁵शेषक्षमाक्षीरसिन्धून् श्वेतद्वीपं च रत्नोज्ज्वलसहितमहामण्डपं

Broo

The Times, Numbers and so on

In the same book (Kramadīpikā 1.36):

¹³²The knowers have enjoined these three

before recitation and after.

One who does it daily sixteen times

is certainly purified from evil within a month.

In this connection: the numbers for exhalation and so on for Prāṇāyāmas have been given above (5.74), so this distinction refers to Prāṇāyāmas themselves. The times for Prāṇāyāma are before or at the beginning and after or at the end of recitation. These three means three Prāṇāyamas: this is the numbers.[^FNB000643] That person who daily or every day does sixteen Prāṇāyāmas is purified, that is, cleansed from evil or sin within a month or after only one month. This is the general result; more was given above (5.83–87).

Pīṭha Nyāsa

¹³³Conceiving of one’s body as a seat (pīṭha) of worship, one should then place the Ādhāraśakti and others on one’s limbs with the Tāra.

Tāra is

OṂ. […]

¹³⁴Ādhāra Śakti, Prakṛti, Kūrma, Ananta, earth, the milk ocean, Śvetadvīpa, ¹³⁵a shining, jewelled pavillion and a wish-fulfilling tree—these should there be placed in the heart, and then, from left to right, Dharma and Jñāna on the shoulders.

In verses134–139, the author expands upon what he has just written. There means in the Pītha Nyāsa. One should place the nine from Ādhāraśakti to a wish-fulfilling tree on the heart. […] This is said in the Kramadīpikā (1.40): “One should place down the Ādhāraśakti, Prakṛti, Kūrma, Śeṣa, earth, the milk ocean, Śvetadvīpa, a great pavillion shining with jewels and a wish-fulfilling tree …”

मूलम्

तत्र कालः संख्यादिकं च

तत्रैव—⁵⁰⁷

पुरतो जपस्य परतो⁵⁰⁸⁵⁰⁹ ऽपि⁵¹⁰

विहितम् अथ तत्त्रयं⁵¹¹ बुधैः⁵¹² \।

षोडश य⁵¹³ इह चरेद् दिनशः⁵¹⁴

परिपूयते स खलु मासतो ऽंहसः \।\।१३२\।\।

अथ पीठन्यासः⁵¹⁸

ततो निजतनूम् एव पूजापीठं प्रकल्पयन्⁵¹⁹ \।

पीठस्याधारशक्त्यादीन् न्यस्येत् स्वाङ्गेषु तारवत्⁵²⁰ \।\।१३३\।\।

तारः प्रणवः, तद्वत् तत्सहितं यथा स्यात्⁵²¹⁵²² \।\।१३३\।\।

आधारशक्तिं प्रकृतिं कूर्मानन्तौ च तत्र तु \।

पृथिवीं क्षीरसिन्धुं च श्वेतद्वीपं च भास्वरम् \।\।१३४\।\।

श्रीरत्नमण्डपं चैव⁵²³ कल्पवृक्षं तथा हृदि \।

न्यस्येत् प्रदक्षिणत्वेन धर्मज्ञाने ततो ऽंसयोः \।\।१३५\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

कल्पवृक्षम् \।\। इति \। अत्र प्रयोगः \। ॐ आधारशक्तये नम इत्यादिः \। प्रणवादिचतुर्थ्यन्तं देवनाम नमोऽन्तकम् इति प्राग्लिखनात् \। ततस् तदनन्तरं धर्मं ज्ञानं चेति द्वयं प्रदक्षिणत्वेन प्रादक्षिण्यक्रमेण⁵²⁶ स्कन्धद्वये न्यस्येत्⁵²⁷ \।\।१३४–१३५\।\।

ऊर्वोर्⁵²⁸ वैराग्यम् ऐश्वर्यं तथैवाधर्मम् आनने⁵²⁹ \।

त्रिके ऽज्ञानम् अवैराग्यम् अनैश्वर्यं च⁵³⁰ पार्श्वयोः \।\।१३६\।\।

न्यस्येद् इत्य् अग्रे ऽप्य् अनुवर्तत एव \। तथैव⁵³¹ प्रदक्षिणत्वेन वैराग्यम् ऐश्वर्यं चेति द्वयम् ऊरुद्वये न्यस्येत् \। अधर्मं मुखे त्रिके कट्याम् अज्ञानम् अवैराग्यम् अनैश्वर्यं चेति द्वयं तथैव पार्श्वद्वये न्यस्येत् \। तथा च क्रमदीपिकायाम् \। अंसोद्वयोरुरुद्वयवदनकटीपार्श्वयुग्मेषु भूयः \। इति \। तथा \। धर्माद्य् अधर्मादि च⁵³² पादगात्रचतुष्टयम् \। इति \। अस्यार्थः \। पादगात्रयोश् चतुष्टयम् इति पादचतुष्टयं गात्रचतुष्टयं चेति,⁵³³ अंसद्वयादिषु क्रमेण धर्मादिरूपं पादचतुष्टयम्, आदिशब्देनात्र⁵³⁴ ज्ञानवैराग्यैश्वर्याणि, तथा अधर्मादिरूपं च गात्रे⁵³⁵ चतुष्टयं न्यस्येत् \। आदिशब्देनात्राज्ञानावैराग्यानैश्वर्याणि,⁵³⁶ तत्र⁵³⁷ च प्रदक्षिणक्रमेणेति बोद्धव्यं \। अंसोरुयुग्मयोर् विद्वान् प्रादक्षिण्येन देशिकः \। धर्मं ज्ञानं च वैराग्यम् ऐश्वर्यं न्यस्यतु⁵³⁸ क्रमात् \।\। इति शारदातिलकोक्तेर् इति⁵³⁹⁵⁴⁰ \।\।१३६\।\।

हृदब्जे ऽनन्त⁵⁴¹पद्मं च सूर्येन्दुशिखिनां⁵⁴² तथा \।

मण्डलानि क्रमाद् वर्णैः प्रणवांशैः सबिन्दुकैः \।\।१३७\।\।

सत्त्वं रजस् तमश् चात्मान्तरात्मानौ च तत्र हि \।

परमात्मानम् अप्य् आत्माद्याद्यवर्णैः⁵⁴³ सबिन्दुकैः \।\।१३८\।\।

Broo

This is the procedure:

OṂ ĀDHĀRAŚAKTAYE NAMAḤ, and so on. As it was written above (5.16), “it begins with

OṂ, has the name of the divinity in the dative case and ends with

NAMAḤ.”

And then means after that. One should place the twins Dharma and Jñāna from left to right or in a clockwise manner on the two shoulders.

¹³⁶On the thighs, Vairāgya (detachment) and Aiśvarya (majesty); then Adharma (non-Dharma) on the face; on the loins, Ajñāna (ignorance); on the sides, Avairāgya (non-detachment) and Anaiśvarya (non-majesty).

“Should be placed” is to be supplied here. Then, from left to right, one should place the twins Vairāgya and Aiśvarya on the two thighs. One should place Adharma on the face, Ajñāna on the loins or hips, and the twins Avairāgya and Anaiśvarya on both sides. As it is said in the Kramadīpikā (1.40): “… on the two shoulders, then again, the two thighs, face, hips, and two sides.”

And further (1.41): “Dharma, etc., Adharma, etc., on the quadruple of limbs and body.” This is the meaning: “Quadruple of limbs and body means the quadruple of limbs and the quadruple of the body. The forms of Dharma and so on should be placed down on the quadruple of limbs, that is, the shoulders and so on, one after the other.[^FNB000644] Etc. means Jñāna, Vairagya and Aiśvarya. Then the forms of Adharma and so on should be placed down on the quadruple of the body.[^FNB000645] Here, etc. means Ajñāna, Avairāgya and Anaiśvarya, and they should be placed down clockwise, following the statement of the Śāradātilaka (4.37cd–38ab): ‘The intelligent teacher should place down Dharma, Jñāna, Vairāgya and Aiśvarya on the two shoulders and thighs.’ ”[^FNB000646]

¹³⁷In the lotus of the heart, an unlimited lotus and the circles of the sun, the moon and fire in order together with the letters that form parts of

OṂ, each with a Bindu, one after the other, ¹³⁸then there Sattva, Rajas and Tamas, the self, the inner self and also the supreme self there, together with the first letter of self and so on, each with a Bindu.

मूलम्

ऊर्वोर्⁵²⁸ वैराग्यम् ऐश्वर्यं तथैवाधर्मम् आनने⁵²⁹ \।

त्रिके ऽज्ञानम् अवैराग्यम् अनैश्वर्यं च⁵³⁰ पार्श्वयोः \।\।१३६\।\।

हृदब्जे ऽनन्त⁵⁴¹पद्मं च सूर्येन्दुशिखिनां⁵⁴² तथा \।

मण्डलानि क्रमाद् वर्णैः प्रणवांशैः सबिन्दुकैः \।\।१३७\।\।

सत्त्वं रजस् तमश् चात्मान्तरात्मानौ च तत्र हि \।

परमात्मानम् अप्य् आत्माद्याद्यवर्णैः⁵⁴³ सबिन्दुकैः \।\।१३८\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

बिन्दुसहितैः प्रणवांशैः अकारोकारमकारैः सह क्रमेण सूर्येन्दुवह्नीनां मण्डलानि च हृदब्ज एव न्यस्येत् \। प्रयोगः⁵⁴⁴ \। अं⁵⁴⁵ सूर्यमण्डलाय नम इत्यादिः \। सत्त्वादिपञ्चकं च बिन्दुसहितैः आत्माद्यैः स्वस्वप्रथमैः वर्णैः सह तत्र हृदब्ज एव न्यस्येत् \। प्रयोगः⁵⁴⁶ \। सं⁵⁴⁷ सत्त्वाय नम इत्यादिः⁵⁴⁸ \।\।१३७–१३८\।\।

ज्ञानात्मानं च भुवनेश्वरीबीजेन संयुतम् \।

तस्याष्टदिक्षु मध्ये ऽपि नवशक्तीश् च दिक्क्रमात् \।\।१३९\।\।

ताश् चोक्ताः—

विमलोत्कर्षिणी ज्ञाना क्रिया योगेति शक्तयः \।

प्रह्वी सत्या तथेशानानुग्रहा नवमी स्मृता⁵⁴⁹ \।\। इति \।\।१४०\।\।

न्यस्येत् तदुपरिष्टाच् च पीठमन्त्रं यथोदितम् \।

ऋष्यादिकं स्मरेद् अस्याष्टादशार्णमनोस् ततः \।\।१४१\।\।

भुवनेश्वरीबीजं ह्रीं तत्सहितं ज्ञानात्मानं च हृदब्ज एव⁵⁵⁰ न्यस्येत्, चकारस्योक्तसमुच्चयार्थत्वात् \। तस्य हृदब्जस्य अष्टसु⁵⁵¹ दिक्ष्व् अष्टदलेषु केसरमध्ये दिक्क्रमात् पूर्वादिक्रमेण विमलाद्याः शक्तीर् अष्ट⁵⁵² न्यस्येत्, तन्मध्ये कर्णिकारायाम्⁵⁵³ अनुग्रहां नवमीं शक्तिं न्यस्येद् इत्य् अर्थः, यथोदितं⁵⁵⁴ क्रमदीपिकादिशास्त्रोक्तानुसारेणेत्य् अग्रे लिखनात्⁵⁵⁵ \।\।१३९–१४१\।\।

ज्ञेयाश् चैकान्तिभिः क्षीरसमुद्रादिचतुष्टयम् \।

क्रमाच् छ्रीमथुरा⁵⁵⁶वृन्दावनं तत्कुञ्जनीपकाः \।\।१४२\।\।

Broo

One should place the circles of the sun, moon and fire

together the letters that form parts of

OṂ, the letters A, U and M, and a Bindu in the lotus of the heart. The procedure:

AṂ SŪRYAMAṆḌALĀYA NAMAḤ, and so on. On should place there, in the lotus of the heart, the five beginning with Sattva together with a Bindu each and the first letter of self and so on, with their respective first letter. The procedure:

SAṂ SATTVĀYA NAMAḤ and so on.[^FNB000647]

¹³⁹And the conscious self with the Bhuvaneśvarī seed, and then in the eight directions and in the middle of that the nine Śaktis, in the order of the directions.

And they are said to be:[^FNB000648]

¹⁴⁰The Śaktis are known as Vimalā (faultless), Utkarṣiṇī (superior), Jñānā (knowledge), Kriyā (action), Yogā, Prahvī (modest), Satyā (truth), Īśānā (mistress) and Anugrahā (favour) as the ninth.

¹⁴¹Upon them, one should place down the mantra of the seat as given and remember the Seer and so on of that and then of the eighteen-syllable mantra.

One should place the conscious self together with the Bhuvaneśvarī seed or

HRĪṂ in the heart lotus. The word and is used in the sense of connecting this with the previous statements. One should place the first eight Śaktis beginning with Vimalā on the eight petals around the pericarp of this lotus of the heart in the eight directions in the order of the directions, that is, starting from the east and going clockwise, and one should place down the ninth Śakti, Angrahā, in the middle, on the lotus itself. As given means as it will be given below (5.144–145), following the statements of scriptures such as the Kramadīpikā.

¹⁴²And the exclusive devotees should understand the four beginning with the milk ocean as blessed Mathurā, Vṛndāvana, its groves and Kadamba trees, respectively.

मूलम्

ज्ञानात्मानं च भुवनेश्वरीबीजेन संयुतम् \।

तस्याष्टदिक्षु मध्ये ऽपि नवशक्तीश् च दिक्क्रमात् \।\।१३९\।\।

ताश् चोक्ताः—

विमलोत्कर्षिणी ज्ञाना क्रिया योगेति शक्तयः \।

प्रह्वी सत्या तथेशानानुग्रहा नवमी स्मृता⁵⁴⁹ \।\। इति \।\।१४०\।\।

न्यस्येत् तदुपरिष्टाच् च पीठमन्त्रं यथोदितम् \।

ऋष्यादिकं स्मरेद् अस्याष्टादशार्णमनोस् ततः \।\।१४१\।\।

ज्ञेयाश् चैकान्तिभिः क्षीरसमुद्रादिचतुष्टयम् \।

क्रमाच् छ्रीमथुरा⁵⁵⁶वृन्दावनं तत्कुञ्जनीपकाः \।\।१४२\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

नन्व् आधारशक्त्यादिपञ्चकं⁵⁵⁷ श्रीमथुराया अप्य् आश्रयभूतम् इति तत्तन्न्यास एकान्तिनां मतेनापि न विरुद्धः स्यात्, किं त्व् आर्या⁵⁵⁸वर्तान्तर्वर्तिनां श्रीगोपालदेवस्य निरन्तरप्रेमविहाररसमयीं श्रीमथुरावृन्दावनादिव्रजभूमिं विहाय कथं तैः क्षीरसिन्ध्वादिन्यासः कार्यः? तत्र लिखति ज्ञेयाश् चेति \। क्रमाद् इति \। क्षीरसिन्धुः श्रीमथुरेति, श्वेतद्वीपः श्रीवृन्दावनम् इति, रत्नमण्डपस् तस्य श्री⁵⁵⁹वृन्दावनस्य श्री⁵⁶⁰कुञ्जलतामण्डप इति, कल्पवृक्षश् च श्रीवृन्दावनवर्तिश्रीनीपवृक्ष इति ज्ञेय इत्य् अर्थः \। गोसमृद्धं श्रिया जुष्टम् आभीरप्रायमानुषम्⁵⁶¹ इत्यादि श्री⁵⁶²हरिवंशाद्युक्त्या श्रीमथुराया गोप्रधानदेशतया क्षीरमयत्वात्⁵⁶³ क्षीरसमुद्रत्वं, श्रीवृन्दावनस्य च तत्रत्यव्रजभूमिप्रधानस्थानस्य विशेषतः क्षीरस्रावकृतधावल्यादिना श्वेतद्वीपत्वम्⁵⁶⁴ इत्य् अग्रे ब्रह्मसंहितावचनतो ऽभि⁵⁶⁵व्यक्तं भावि \। रत्नमण्डपकल्पद्रुमौ च भूमिश् चिन्तामणिगणमयी इति ब्रह्मसंहितास्तोत्रोक्तेः \। ततःप्रभृति नन्दस्य व्रजः सर्वसमृद्धिमान् हरेर् निवासात्मगुणै रमाक्रीडम् अभून् नृप इत्यादि श्रीदशमस्कन्धाद्युक्तेश् च⁵⁶⁶ श्रीवृन्दावनानतर्घट एव \। तेन यद्य् अपि तयोर् एकान्तिमतेनापि न विरोधः स्यात्, तथापि सदा वनवन्यजनप्रियाय भगवते⁵⁶⁷ श्री⁵⁶⁸गोपालदेवाय श्रीवृन्दावननिकुञ्जकदम्बादिवनिकाविहार एव नितरां रोचते \। अतः श्रीभागवतादिषु तादृश एव श्रूयते,⁵⁶⁹ अत एकान्तिभ्यो ऽपि स एव प्र⁵⁷⁰रोचत⁵⁷¹ इत्य् एवं रत्नमण्डपकल्पद्रुमौ श्रीवृन्दावननिकुञ्जनीपौ ज्ञेयाव् इति लिखितम् \। किं च \। तत्रत्य⁵⁷²लतादिपुष्पाणां विचित्रवर्णगुणत्वेन रत्नसादृश्यात् पुष्पमयं कुञ्जं रत्नमण्डप एव, तथा तत्रत्यकदम्बादिपादपाश् च सर्वाभीष्टपूरणात् कल्पद्रुमा एव \। तथा च दशम⁵⁷³स्कन्धे \। अहो एषां वरं⁵⁷⁴ जन्म सर्वप्राण्युपजीविनाम् \। सुजनस्येव येषां वै विमुखा यान्ति नार्थिनः \।\। इत्यादि \। यद्य् अपि चम्पकादयो ऽपि बहवो वृक्षा वृन्दावने⁵⁷⁵ विराजन्ते, तथा च तत्रैव श्रीगोपीनां श्रीभगवदन्वेषणे क्वचित् कुरुवकाशोकनागपुन्नागचम्पकाः इत्यादि, तथापि⁵⁷⁶ कदम्बपादपप्रायम् इति हरि⁵⁷⁷वंशोक्तेः \। विशेषतो भगवत्प्रियत्वेन \। अत एव कदम्बपादपच्छाये

Broo

Now, as the five beginning with Ādhāra Śakti are the support even of also blessed Mathurā, placing them down does not conflict with the opinion of even the exclusive devotees, but why should those who stay in Āryāvarta give up the blessed land of Vraja, consisting of Mathurā, Vṛndāvana and so on, full of the Rasa of blessed Lord Gopāla’s uninterrupted pastimes of love, and instead place down items such as the milk ocean? To this the author replies in this verse. Respectively means that the milk ocean is blessed Mathurā, Śvetadvīpa is blessed Vṛndāvana, the jewelled pavilion is a pavilion of creepers in a bower of blessed Vṛndāvana, and the desire tree is a Kadamba tree within blessed Vṛndāvana.

Following statements such as “rich in cows and beauty and people that are mostly cowherds” in the Harivaṃśa (2.37.30), as blessed Mathurā is a land of mostly cows, it has the nature of the ocean of milk, as it is full of milk. And as especially blessed Vṛndāvana, the main place in the land of Vraja in that place, is all white from streams of milk, it has the nature of Śvetadvīpa (the white island). This will become evident from the statement of the Brahma Saṃhitā below. Further, following the statement “its earth is made of wish-fulfilling gems” of the hymn of the Brahma Saṃhitā (5.55) and statements such as “O king, from that time Nanda’s Vraja, full of all riches, the residence of Hari, became with its own qualities the place of Ramā’s play” of the Tenth Book (10.5.18), the jeweled pavilion and the desire tree are also found within blessed Vṛndāvana. And even though these last two would not conflict with the opinion of the exclusive devotees, still, the pastimes in the groves of Vṛndāvana and the little forests of Kadamba trees are especially pleasing to the blessed Lord Gopāla, for whom the forest and the forest people are always dear. Hence, as we hear this in scriptures such as the Bhāgavata, even the exclusive devotees delight in it. For this reason, it is written that they understand the jewelled pavilion and the desire tree as the groves and Kadamba trees of blessed Vṛndāvana.

And further, because the flowers of the creepers and so on in Vṛndāvana resemble jewels by being of many different colours, the grove full of flowers really is a jewelled pavilion. Similarly, as the Kadamba and other trees in Vṛndāvana fulfil all one’s desires, they are really desire trees. As it is said in the Tenth Book (10.22.33): “Just see their superior birth, as they maintain all living beings! Just as in the case of a good person, no supplicant turns away disappointed from them.” And so on. Even though there are many kinds of trees in Vṛndāvana, such as Campakas or the “Kuruvaka, Aśoka, Nāga and Punnāga” mentioned in connection with the search of the cowherdesses for the Lord (10.30.6), still, the Harivaṃśa mainly mentions Kadamba trees, since they are especially dear to the Lord. For this reason, this tree is men-

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

स्थितं वृन्दावने क्वचित् इति गौतमीय⁵⁷⁸तन्त्रोक्तेश् चात्र नीपो लिखितः \। अथ धर्मादीनां श्रीभगवदासनपादैकाश्रयत्वात् अधर्मादीनाम् अपि भगवतो भक्तवर्गस्य वा⁵⁷⁹ कस्यचिद् भक्तवात्सल्येन कदाचिद् धर्मातिक्रमणादिलक्षणानां तदेकाश्रयत्वात्⁵⁸⁰ न्यासो नैकान्तिकां मतेनापि⁵⁸¹ विरुद्धः स्यात् \। हृदब्जे न्यास्यो ऽनन्तः श्रीबलदेवः,⁵⁸² सूर्यादिमण्डलरूपं च सर्वतः प्रसृमरम् अशीतानुष्णं, मनोनयनाह्लादक⁵⁸³परस्परमिलितसूर्यचन्द्रादितेज इव सहजं श्रीभगवत्तेज एव, सत्त्वादीनां च निजभक्ताद्यर्थं स्वीकृतानां, तथा आत्मादीनां च तदंशत्वादिना स्वत एव सेवकादिरूपाणां तदेकाश्रयतापि नैव विरुध्यते \। तान्त्रिकैस् तु केवलं विचित्रतत्तत्फलाभिसन्धिना⁵⁸⁴ सकामतान्त्रिक⁵⁸⁵भक्तेषु श्रीभगदैश्वर्यविशेषप्रदर्शनेन श्रद्धातिशयोत्पादनाय क्षीरसिन्ध्वादिन्यासो विहितः, न तु साक्षात् श्रीमथुरादिनाम् अनिर्देशादिकं कृतम् इत्य् ऊह्यम्⁵⁸⁶ \। अलम् अतिविस्तरेण⁵⁸⁷ \।\।१४२\।\।

तथा च ब्रह्मसंहितायाम् आदिपुरुषरहस्यस्तोत्रे—

स यत्र क्षीराब्धिः सरति सुरभीभ्यश् च सुमहान्

निमेषार्धाख्यो वा व्रजति न हि यत्रापि⁵⁸⁸ समयः \।

भजे⁵⁸⁹ श्वेतद्वीपं तम् अहम् इह⁵⁹⁰ गोलोकम् इति यं

विदन्तस् ते सन्तः क्षितिविरलचाराः कतिपये \।\।१४३\।\।

क्षीरसिन्धुः श्रीमथुरा, श्वेतद्वीपश् च श्रीवृन्दावनम् इति श्रीब्रह्मसंहितावचनेन साधयति स यत्र इति \। तं श्वेतद्वीपं भजे आश्रये, यं श्वेतद्वीपं गोलोकं वैकुण्ठलोकोपरिस्थितं गवां लोकम् इति विदन्तः, ते अनिर्वचनीयाः कतिपये अल्प⁵⁹¹ एव भवन्ति, न तु बहवः, अतः क्षितिविरलचाराः परमदुर्लभा इत्य् अर्थः \। यद् वा, परमगोप्यप्रकाशशङ्कया प्रेमविशेषोदयापादितसर्वसङ्गपरित्यागेन वा लोकेषु निभृतं चरन्तीत्य् अर्थः \। ननु शाकद्वीपे क्षीरसिन्धौ⁵⁹² वर्तमानं प्रपञ्चान्तर्-

Broo

tioned in the Gautamīya Tantra (10.151): “standing in the shade of a Kadamba tree somewhere in Vṛndāvana.”

Now, just as Dharma and the others have taken exclusive shelter at the feet of the Lord’s seat, Adharma and the others also have also taken exclusive shelter of those qualities that sometimes overstep Dharma, present in the Lord or, through his affection for his devotees, in some group of devotees. For this reason, this Nyāsa does not conflict even with the opinion of the exclusive devotees either.

In the lotus of the heart, one should place down “Ananta,” that is, Baladeva, and the forms of the “circles of sun and so on”, that is, the Lord’s natural brilliance, streaming in all directions, neither cold nor hot, brilliant like the sun and moon and so on meeting each other and delighting mind and eyes. As “Sattva” and so on are to be accepted for the sake of his devotees, etc., and as the “self” and so on refer only to the bodies of his servants, etc., as they have the nature of his parts, they also are not in conflict [with the vision of the exclusive devotees]. But the Tantrics, indicating variegated types of results alone, have prescribed the Nyāsa of the milk ocean and so on for Tantric devotees full of desires, in order to bring about a strengthening of their faith by showing them a particular majesty of the blessed Lord. It is for this reason that they have not directly left out mentioned the name, etc., of blessed Mathurā and so on. Enough with all these words!

As it is said in the hymn of the secret, original person in the Brahma Saṃhitā (5.56):

¹⁴³Where an ocean of milk flows from Surabhīs,

where neither the greatest nor even half a moment of time passes—

I worship that Śvetadvīpa, known as Goloka

By a few saints, rarely wandering the earth.

To establish that the ocean of milk is Mathurā and Śvetadvīpa is Vṛndāvana, the author cites this statement of the Brahmā Saṃhitā. I worship, take shelter of that Śvetadvīpa, that Śvetadvīpa Goloka or world of cows above the world of Vaikuṇṭha, the knowers of which will be indescribably few or rare, not many. For this reason, they are rarely wandering the earth, extremely hard to find. This is the meaning.

Alternatively, the meaning is that fearing to reveal this supremely confidential matter or having given up all company dur to the arising of their particular type of love, they move about hidden from the people.

मूलम्

तथा च ब्रह्मसंहितायाम् आदिपुरुषरहस्यस्तोत्रे—

स यत्र क्षीराब्धिः सरति सुरभीभ्यश् च सुमहान्

निमेषार्धाख्यो वा व्रजति न हि यत्रापि⁵⁸⁸ समयः \।

भजे⁵⁸⁹ श्वेतद्वीपं तम् अहम् इह⁵⁹⁰ गोलोकम् इति यं

विदन्तस् ते सन्तः क्षितिविरलचाराः कतिपये \।\।१४३\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

गतं प्रसिद्धं श्वेतद्वीपं नित्यपरमानन्दरसात्मकानन्तक्षीरसागराकीर्णप्रपञ्चातीतगोलोकम् इति कथं ते ज्ञातुम् अर्हन्ति?⁵⁹³ परस्परविरोधेनैक्यासम्भवात् \। सत्यं, सो ऽपि तादृश एवेति विशेषेण द्वयेन साधयति \। सः अनिर्वचनीय इत्य् अप्राकृतत्वं परमानन्दरसमयत्वादिकं च सूचितम् \। सुरभीभ्यः कामधेनुभ्यः, प्रसरतीति वर्तमाननिर्देशादिना नित्यत्वं च⁵⁹⁴ दर्शितम् \। किं च, सुमहान् वत्सरावृत्त्या परार्धाख्यो वा निमेषार्धाख्यो ऽत्यन्तसूक्ष्मो वा⁵⁹⁵ समयः कालो ऽपि न यत्र व्रजति, यत्रत्यान् न प्राप्नोतीत्य् अर्थः \। श्रीमथुरायास् तादृशत्वात् श्रीमथुरैव श्री⁵⁹⁶गोलोक इति श्रीभागवतामृतोत्तरखण्डे गोलोकमाहात्म्ये विस्तरेणोक्तम् एवास्ति \। एवं गोलोकस्य श्वेतद्वीपेन सहाभेदात् क्षीरसिन्धुश्वेतद्वीपन्यासो ऽपि⁵⁹⁷ न विरुद्ध इति भावः \। यद् वा, गवां लोको⁵⁹⁸ निवासस्थानं गोकुलम्⁵⁹⁹ इति प्रसिद्धा श्रीवृन्दावनादिश्रीनन्दव्रजभूमिः \। यं गोलोकं श्वेतद्वीपम् इति विदन्तः, तं गोलोकं भजे इत्य् अन्वयः \। एवं श्री⁶⁰⁰गोलोकस्य माहात्म्यविशेषसम्पत्त्या दुरन्वयो⁶⁰¹ ऽपि सोढव्यः \। ननु श्वेतद्वीपः क्षीरसमुद्रे⁶⁰² नित्यं वर्तते, भगवदेकनिष्ठानां श्वेतमहापुरुषाणां निवासेन कालभयं च⁶⁰³ नास्तीत्य् आशङ्क्य गोलोकस्याप्य् अस्य तादृशत्वं विशेषणाभ्याम् आह \। यत्र यस्मिन् गोलोके स इत्य् अनेन सुरभीभ्यः सरतीत्यादिना च श्वेतद्वीपतो ऽप्य् अस्य विशेष उक्तः \। अन्यत् समानम् \। एवं श्रीवृन्दावनादिव्रजभूमेर् मथुरान्तर्गतत्वेन श्रीमथुरा क्षीरसिन्धुस् तद्व्रजभूमिप्रधानं च श्रीगोवर्धनादिव्यापि⁶⁰⁴श्री⁶⁰⁵वृन्दावनं श्वेतद्वीप इति सिद्धम् \। यद् वा, आर्यावर्तान्तर्वर्तिश्री⁶⁰⁶वृन्दावनम् एवेदं श्वेतद्वीपः, तच् च परमोर्ध्वतरगोलोकम् इति विदन्त इति यथाक्रमम् एवान्वयः \। वृन्दावनस्य श्वेतद्वीपत्वे हेतुः स यत्रेति⁶⁰⁷ \। अन्यत् पूर्ववद् एव \। एवं सन्ततानन्तश्री-

Broo

Now, how can they consider Śvetadvīpa, present within Śākadvīpa and the ocean of milk and well-known as a part of this creation, to be Goloka, beyond creation, filled with an unlimited ocean of milk made up of eternal, supremely blissful Rasa? As these two are mutually opposed, they cannot be the same. This is true, and by the differences of the two he establishes that it is like this. By saying that it is indescribable, he indicates that it is beyond matter and made of supremely blissful Rasa and so on. From Surabhīs, from wish-fulfilling cows flows—by using the present tense, the author also shows its eternity. And further, where neither the greatest by revolutions of years, that is, the Parārdha, nor even half a moment, the smallest unit of time passes. The meaning is that time cannot reach those who dwell there. As blessed Mathurā is such, Mathurā is Goloka. This has been elaborately explained in the latter part of the Bhāgavatāmṛta, the “Greatness of Goloka.”[^FNB000649]

In this way, as Goloka is non-different from Śvetadvīpa, the Nyāsa of the ocean of milk and Śvetadvīpa are not in conflict. This is the sense. Or else, this world or abode of cows (Goloka) refers to Gokula, Nanda’s famous land of Vraja, including Vṛndāvana and so on. That Goloka which is known as Śvetadvīpa, that Goloka do I worship: this is the intended syntax. In this way, in order to establish the particular greatness of Goloka, one should put up with even such bad syntax.

Now, Śvetadvīpa is always present in the ocean of milk, and by staying there, the great white beings there, completely devoted to the Lord, have no fear of time. Fearing that one should think thus, author shows gives two details to qualify its similarity to Goloka. By writing where, that is, in this Goloka, and flows from Surabhīs, and so on, Goloka’s difference from even Śvetadvīpa has been explained. The rest is the same.[^FNB000650]

In this way, it is established that as the land of Vraja, comprising Vṛndāvana and so on, is included within Mathurā, Mathurā is the ocean of milk, and blessed Vṛndāvana, including Govardhana and so on and being the main part of the land of Vraja, is Śvetadvīpa.

Or else, this Vṛndāvana that is a part of Āryāvarta is Śvetadvīpa, and they know that as the uppermost Goloka. This is the syntax in correct order. The reason for why Vṛndāvana has the nature of Śvetadvīpa is indicated by the first line. The rest should be understood as before.

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

नन्दगोपराजव्रज⁶⁰⁸कामधेनुयूथनिवासतो ऽनुक्षणक्षीरधारापरिक्षरणेन धवलितत्वात् श्रीकालिन्दीवेष्टितत्वेन मण्डलाकारतया द्वीपवद् दृश्यमानत्वाच् च, तथा सर्वथा⁶⁰⁹ विशुद्धानां लोकानां श्रीनन्दादीनाम्⁶¹⁰ आश्रयत्वाच् च तथा तद्देशाधिकारिणः श्वेतवर्णस्य निवासत्वाद् अपि श्री⁶¹¹वृन्दावनम् एव श्वेतद्वीप इति युक्तम् एव \। अन्यथा शाकद्वीपे नित्यं क्षीरसमुद्रसिद्धेः श्वेतद्वीपे सुरभीभ्यः सरतीत्य् उक्तेर् अघटनाद् इति दिक् \। तस्य गोलोकत्वेन वेदने ऽप्य् एष एव हेतुर् उन्नेयः, गोलोकस्यापि तस्य तथाभूतत्वात् \। एवं प्रपञ्चान्तर्वर्ति श्रीमथुरामण्डलस्थश्वेतद्वीपाख्यश्रीवृन्दावनम् इदं प्रपञ्चातीतवैकुण्ठ्⁶¹²ओपरिस्थितगोलोकम् इति ये विदन्ति, ते क्षितिविरलचारा इति पूर्ववद् एवार्थः \। एवं श्रीवृन्दाननं श्वेतद्वीप एव, तत्प्रधानकव्रजभूमिमयत्वात् श्रीमथुरा क्षीरसिन्धुर् इति सिद्धम्⁶¹³⁶¹⁴ \।\।१४३\।\।

अथ पीठमन्त्रः

क्रमदीपिकायाम्—

तारो हृदयं भगवान् विष्णुः⁶¹⁵ सर्वान्वितश् च भूतात्मा \।

ङेऽन्ताः सवासुदेवाः सर्वात्मयुतं च संयोगम् \।\।१४४\।\।

योगावधौ च पद्मं पीठात्मा⁶¹⁶ ङेयुतो नतिश्⁶¹⁷ चान्ते \।

पीठमहामनुर् उक्तः पर्याप्तो ऽयं सपर्यासु \।\।१४५\।\।

तारः प्रणवः \। ततो हृदयं नम इति पदम् \। ततश् च भगवान् इति विष्णुर् इति च \। सर्वान्वितः सर्वशब्दयुक्तो भूतात्मा सर्वभूतात्मेति \। एते त्रयः स⁶¹⁸वासुदेवा वासुदेवसहिताः प्रत्येकं ङेऽन्ताश् चतुर्थ्यन्ताः \। ततश् च सर्वात्मना युतं संयोगं सर्वात्मसंयोगम्⁶¹⁹ इति नपुंसकत्वम् आर्षम् \। ततश् च योगस्यावधौ अन्ते पद्मं योगपद्मम् इति \। तदन्ते ङेयुक्तश् चतुर्थ्यन्तः पीठात्मा \। तदन्ते च नतिः नमःशब्दः \। एवं ॐ नमो भगवते विष्णवे सर्वभूतात्मने वासुदेवाय सर्वात्म-

Broo

In this way, as it is made white by being sprinkled with constant streams of milk from the eternal and endless herds of Vraja’s wish-fulfilling cows dwelling there, belonging to Nanda, the king of the cowherds; as it looks like an island, having the form of a circle, surrounded as it is by the Kālindī river; as it is inhabited by people pure in every way, such as Nanda; and as it is the abode of the superintendent of this land, who is white in colour,[^FNB000651] it is indeed appropriate to call Vṛndāvana Śvetadvīpa. Otherwise, the statement flowing from Surabhīs would not apply to the Śvetadvīpa that is always acknowledged to be located in the ocean of milk by Śākadvīpa. This is the drift. Also, when it comes to knowing Vṛndāvana to have the nature of Goloka, this same reason is to be inferred, because it has the same qualities as this Goloka as well.

In this way, those who know this Vṛndāvana, known as Śvetadvīpa, within the circle of Mathurā, existing within creation, as Goloka, existing above Vaikuṇṭha and beyond creation, they rarely wander the earth, with the same meaning as before. Thus, it has been established that Vṛndāvana is Śvetadvīpa and Mathurā is the ocean of milk, as it mainly consists of the land of Vraja.

The Pīṭha Mantra

In the Kramadīpikā (1.44–45):

¹⁴⁴Tāra, the heart,

BHAGAVAT,

VIṢṆU,

BHŪTĀTMAN with

SARVA-, with

VĀSUDEVA, all in the dative case, then

SARVĀTMA with

SAṂYOGA, ¹⁴⁵then after

YOGA,

PADMA, then

PĪṬHĀTMAN in the dative case and an obeisance at the end—this is said to be the great mantra of the seat (Pīṭha), adequate for worship.

Tāra means

OṂ; then follows the heart, that is, the word

NAMAḤ, then

BHAGAVAT and

VIṢṆU, then

BHŪTĀTMAN with

SARVA, that is

SARVABHŪTĀTMAN. These three

with

VĀSUDEVA, that is, accompanied by

VĀSUDEVA, should all be in the dative case. Then follows

SARVĀTMAN with

SAṂYOGA, that is,

SARVĀTMASAṂYOGA—the neuter gender of Saṃyoga is an archaic irregularity. Then,

after

YOGA, following that word, comes

PADMA, that is

YOGAPADMA. After this comes

PĪṬHĀTMAN in the dative case, and after that an obeisance, the word

NAMAḤ. Thus one arrives at

OṂ NAMO BHAGAVATE

मूलम्

अथ पीठमन्त्रः

क्रमदीपिकायाम्—

तारो हृदयं भगवान् विष्णुः⁶¹⁵ सर्वान्वितश् च भूतात्मा \।

ङेऽन्ताः सवासुदेवाः सर्वात्मयुतं च संयोगम् \।\।१४४\।\।

योगावधौ च पद्मं पीठात्मा⁶¹⁶ ङेयुतो नतिश्⁶¹⁷ चान्ते \।

पीठमहामनुर् उक्तः पर्याप्तो ऽयं सपर्यासु \।\।१४५\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

संयोगयोग⁶²⁰पद्मपीठात्मने नम इति सिद्धम् \। तथा च शारदातिलके \। नमो भगवते ब्रूयाद् विष्णवे च पदं वदेत् \। सर्वभूतात्मने वासुदेवायेति वदेत् ततः \।\। सर्वात्मसंयोगपदाद् योगपद्मपदं पुनः \। पीठात्मने हृदन्तो ऽयं मन्त्रस् तारादिर् ईरितः \।\। इति \। सनत्कुमारकल्पे च⁶²¹ \। ॐ नमः पदम् आभाष्य तथा भगवतेपदम् \। वासुदेवाय इत्य् उक्त्वा सर्वात्मेति पदं तथा \।\। संयोगयोगेत्य् उक्त्वा च तथा पीठात्मने पदम् \। वह्निपत्नीसमायुक्तः पीठमन्त्र इतीरितः \।\। इति⁶²² \।\।१४४–१४५\।\।

अथ ऋष्यादिस्मरणम्

ॐ⁶²³ अष्टादशाक्षरमन्त्रस्य श्रीनारद ऋषिर् गायत्री च्छन्दः सकललोक⁶²⁴मङ्गलो नन्दतनयो देवता⁶²⁵ क्लीं⁶²⁶ बीजं स्वाहा शक्तिः कृष्णः प्रकृतिर् दुर्गाधिष्ठात्री देवता अभिमतार्थे⁶²⁷ विनियोगः \।\।१४६\।\।

तथा च सम्मोहनतन्त्रे शिवोमा⁶²⁸संवादे—

ऋषिर् नारद इत्य् उक्तो गायत्री च्छन्द उच्यते \।

गोपवेशधरः कृष्णो देवता परिकीर्तितः⁶²⁹ \।\।१४७\।\।

बीजं मन्मथसंज्ञं तु⁶³⁰ प्रिया शक्तिर् हविर्भुजः \।

त्वम् एव परमेशानि अस्याधिष्ठातृदेवता \।

चतुर्वर्गफलावाप्त्यै⁶³¹ विनियोगः प्रकीर्तितः⁶³² \।\।१४८\।\।

अथाङ्गन्यासः

चतुश्चतुर्भिर् वर्णैश् च चत्वार्य् अङ्गानि कल्पयेत् \।

द्वाभ्याम् अस्त्राख्यम् अङ्गं च तस्येत्य्⁶³³ अङ्गानि पञ्च वै \।\।१४९\।\।

द्वाभ्याम् अन्त्याभ्यां⁶³⁴ वर्णाभ्याम् अस्त्राख्यं, पञ्चमम् अङ्गं कल्पयेत्, इति अनेन प्रकारेण तस्याष्टा⁶³⁵दशा⁶³⁶क्षरमन्त्रस्य पञ्चाङ्गानि भवन्ति \। वै प्रसिद्धौ \।\।१४९\।\।

Broo

VIṢṆAVE SARVABHŪTĀTMANE VĀSUDEVĀYA SARVĀTMASAṂYOGAYOGAPADMAPĪṬHĀTMANE NAMAḤ.

This is also explained in the Śāradātilaka (15.25cd–27ab): “One should say

NAMO BHAGAVATE, then the word

VIṢṆAVE, then say

SARVABHŪTĀTMANE VĀSUDEVĀYA, then after the word

SARVĀTMASAṂYOGA again the word

YOGAPADMA, then

PĪṬHĀTMANE and the heart at the end; this mantra is said to have Tāra at the beginning.” And in the Sanatkumārakalpa: “Having said

OṂ and the word

NAMAḤ, then one should say the words

BHAGAVATE,

VĀSUDEVĀYA and then

SARVĀTMA and

SAṂYOGA, then the word

PĪṬHĀTMANE together with the wife of Agni.[^FNB000652] This is known as the seat mantra.”

Remembering the Sage and so on

¹⁴⁶

OṂ. The seer of this eighteen-syllable mantra is Nārada; the metre is Gāyatrī; the divinity is the son of Nanda, the auspiciousness of all the worlds; the seed is

KLĪṂ; the Śakti is

SVĀHĀ; the Prakṛti is Kṛṣṇa; the presiding divinity is Durgā and the application is attaining whatever one longs for.

As it is said in the discussion between Śiva and Umā in the Sammohana Tantra:

¹⁴⁷The seer is said to be Nārada and the metre is called Gāyatrī; Kṛṣṇa, dressed in the garb of a cowherd is known as the divinity; ¹⁴⁸the seed is called Manmatha; the Śakti is the wife of the eater of oblations; you alone, greatest mistress, are its presiding divinity; and the application is said to be attaining the result of the fourfold goals of life.

Aṅga Nyāsa

¹⁴⁹One should make four parts (aṅga) with four letters each and one part with two, the Astra—these are indeed its five parts.

One should make the fifth part with two, with the last two letters called Astra. In this way, there will be five parts for the eighteen-syllable mantra. The word indeed indicates certainty.

मूलम्

अथ ऋष्यादिस्मरणम्

तथा च सम्मोहनतन्त्रे शिवोमा⁶²⁸संवादे—

ऋषिर् नारद इत्य् उक्तो गायत्री च्छन्द उच्यते \।

गोपवेशधरः कृष्णो देवता परिकीर्तितः⁶²⁹ \।\।१४७\।\।

बीजं मन्मथसंज्ञं तु⁶³⁰ प्रिया शक्तिर् हविर्भुजः \।

त्वम् एव परमेशानि अस्याधिष्ठातृदेवता \।

चतुर्वर्गफलावाप्त्यै⁶³¹ विनियोगः प्रकीर्तितः⁶³² \।\।१४८\।\।

अथाङ्गन्यासः

चतुश्चतुर्भिर् वर्णैश् च चत्वार्य् अङ्गानि कल्पयेत् \।

द्वाभ्याम् अस्त्राख्यम् अङ्गं च तस्येत्य्⁶³³ अङ्गानि पञ्च वै \।\।१४९\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

न्यस्येच् च व्यापकत्वेन तान्य् अङ्गानि करद्वये \।

तान्य् अङ्गुलीषु पञ्चाथ केचिद् बाणान्⁶³⁷ स्मरान्⁶³⁸ अपि \।\।१५०\।\।

व्यापकत्वेनेति \। करयोर् अन्तर्बहिःपार्श्वे च व्याप्य तानि पञ्चाङ्गानि⁶³⁹ सर्वम् एव मन्त्रम् इत्य् अर्थः करद्वये न्यस्येत् \। अत्र प्रणवसम्पुटितम् इति केचिद् आहुः \। अथानन्तरं तानि पञ्चाङ्गानि क्रमेण करद्वयस्याङ्गुष्ठाङ्गुलीषु न्यस्येत्, केचिच् च तैः पञ्चाङ्गैः सह करद्वयाङ्गुलीष्व् एव महाबाणपञ्चकस्यानङ्गपञ्चकस्य च⁶⁴⁰ न्यासम् इच्छन्तीति लिखति केचिद् इति \। अपिशब्दस्यात्र⁶⁴¹ समुच्चयार्थत्वात् तानि पञ्चाङ्गानि पञ्चबाणान् पञ्च स्मरांश् चानङ्गान् तास्व् एवाङ्गुलीषु युगपन् न्यस्यन्तीत्य् अर्थः \। अत्र⁶⁴² च बीजपूर्वकं न्यस्यन्ति, तत्रापि बाणेषु बाणशब्दं बीजत्वेनाद्याक्षरं च⁶⁴³ तथानङ्गेषु च⁶⁴⁴ शोषणानङ्गमोहनमदनादिशब्दं प्रयुञ्जन्ति⁶⁴⁵ \।\।१५०\।\।

ते⁶⁴⁶ चोक्ताः—⁶⁴⁷

द्रावण⁶⁴⁸क्षोभणाकर्षवशीकृत्स्रावणास् तथा \।

शोषणो मोहनः सन्दीपनस् तापनमादनौ \।\। इति \।\।१५१\।\।

द्रावणादयः पञ्चबाणाः \। तत्र⁶⁴⁹ आकर्षः आकर्षणः, वशीकृत् वशीकरणः शोषणादयः पञ्च स्मराः⁶⁵⁰ \। प्रयोगः \। क्लीं कृष्णाय, ह्रीं द्रां द्रावण⁶⁵¹बाणाय,⁶⁵² क्लीं⁶⁵³⁶⁵⁴ शोषणानङ्गाय नमः, क्लीं⁶⁵⁵ गोविन्दाय, ह्रीं⁶⁵⁶ क्षौं क्षोभणबाण्⁶⁵⁷आय,⁶⁵⁸⁶⁵⁹ ह्रीं⁶⁶⁰ मोहनमदनाय नमः, ह्रीं⁶⁶¹ गोपीजनाय,⁶⁶² ह्रीं⁶⁶³ आं आकर्षण⁶⁶⁴बाणाय,⁶⁶⁵ ह्रीं⁶⁶⁶ सन्दीपनमदनातुराय नमः, ह्रीं⁶⁶⁷ वल्लभाय, ह्रीं⁶⁶⁸ वं⁶⁶⁹ वशीकर⁶⁷⁰बाणाय, ह्रीं⁶⁷¹ तापनरत्यनङ्गाय नमः, ह्रीं⁶⁷² स्वाहा, ह्रीं⁶⁷³ स्रां⁶⁷⁴ स्रावण⁶⁷⁵बाणाय,⁶⁷⁶ ह्रीं⁶⁷⁷ मादनमकरध्वजाय नमः \। इति⁶⁷⁸ \। एषु च मध्ये नमःशब्दं⁶⁷⁹ केचिन् न⁶⁸⁰ प्रयुञ्जते⁶⁸¹ \। अत्र स्व⁶⁸²सम्प्रदायव्यवहार एवानुसर्तव्य इति पूर्वं लिखितम् एव, तच् चान्यात्राप्य् ऊह्यम् \। केचिद् इति क्रमदीपिकायाम् \। अथ तु युगरन्ध्रार्णस्याहं मनोर् न्यासनं ब्रुवे \। रचयतु कर-

Broo

¹⁵⁰One should place these parts all over the hands and then on the fingers. Some place down the five with also the arrows and Smaras.

All over: one should place these five parts, that is, the whole mantra, on the two hands, covering both the palms and the backs. Some say that this should be done enveloping them with

OṂ.[^FNB000653]

Next, one should place these five parts in order on the thumbs and fingers of both hands. With some, the author indicates that some want to place the five great arrows and the five Anaṅgas on the fingers of the hands along with the five parts. As the word also is here used in a conjunctive sense, the meaning is that they place the five parts, the five arrows and the five Smaras, five Anaṅgas, on the fingers simultaneously. Here they also do the Nyāsa with a seed at the beginning. Among the arrows also, they use the word for the arrow and its first letter as a seed and among the Anaṅgas the words Śoṣaṇa, Anaṅga, Mohana, Madana and so on.

And they are said to be:

¹⁵¹Drāvaṇa (putting to flight), Kṣobhaṇa (agitating), Ākarṣa (attracting), Vaśīkṛt (subjugating), Srāvaṇa (causing to flow), Śoṣaṇa (parching), Mohana (bewildering), Sandīpana (enflaming), Tāpana (distressing) and Mādana (maddening).

Drāvaṇa and so on are the five arrows. Among them, Ākarṣa refers to Ākarṣaṇa and Vaśīkṛt to Vaśīkaraṇa. Śoṣaṇa and so on are the five Smaras.

The procedure:

KLĪṂ KṚṢṆĀYA HRĪṂ DRĀṂ DRĀVAṆABĀṆĀYA KLĪṂ ŚOṢAṆĀNAṄGĀYA NAMAḤ.

KLĪṂ GOVINDĀYA HRĪṂ KṢAUṂ KṢOBHAṆABĀṆĀYA HRĪṂ MOHANAMADANĀYA NAMAḤ.

HRĪṂ GOPĪJANĀYA HRĪṂ ĀṂ ĀKARṢAṆABĀṆĀYA HRĪṂ SANDĪPANAMADANĀTURĀYA NAMAḤ.

HRĪṂ VALLABHĀYA HRĪṂ VAṂ VAŚĪKARABĀṆĀYA HRĪṂ TĀPANARATYANAṄGĀYA NAMAḤ.

HRĪṂ SVĀHĀ HRĪṂ SRĀṂ SRĀVAṆABĀṆĀYA HRĪṂ MĀDANAMAKARADHVAJĀYA NAMAḤ. Among these, some do not use the word

NAMAḤ. Here one should follow the practice of one’s own tradition; this has been said before and should be supplied elsewhere as well.

Some (in verse5.150) refers to the Kramadīpikā, as the following statement propounds the placing down of the great arrows and the Anaṅgas (

KD2.49):

मूलम्

न्यस्येच् च व्यापकत्वेन तान्य् अङ्गानि करद्वये \।

तान्य् अङ्गुलीषु पञ्चाथ केचिद् बाणान्⁶³⁷ स्मरान्⁶³⁸ अपि \।\।१५०\।\।

ते⁶⁴⁶ चोक्ताः—⁶⁴⁷

द्रावण⁶⁴⁸क्षोभणाकर्षवशीकृत्स्रावणास् तथा \।

शोषणो मोहनः सन्दीपनस् तापनमादनौ \।\। इति \।\।१५१\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

द्वन्द्वे पञ्चाङ्गम् अङ्गुलिपञ्चके \। तनुम् अनुमनुं व्यापय्याथ त्रिशः प्रणवं सकृन् \। मनुजलिपयो न्यास्या⁶⁸³ भूयः⁶⁸⁴ पदानि च सादरम्⁶⁸⁵ \। इत्य् उक्तेर् महाबाणानङ्गादिन्यास⁶⁸⁶प्रतिपादनात् \। एवम् अग्रे ऽपि ज्ञेयम् \।\।१५१\।\।

किं च—

नमोऽन्तं हृदयं चाङ्गैः शिरः स्वाहान्वितं शिखम् \।

वषड्युतं⁶⁸⁷ च कवचं हुंयुग् अस्त्रं च फड्युतम् \।\।१५२\।\।

अन्यद् अपि परमतम्⁶⁸⁸ एव⁶⁸⁹ लिखति नमोऽन्तम् इति त्रिभिः \। अङ्गैस् तैर् एव पञ्चभिः⁶⁹⁰ सह नमःशब्दान्तहृदय्⁶⁹¹आदिपञ्चकं न्यस्यन्ति \। प्रयोगः \। क्लीं कृष्णाय हृदयाय नमः, गोविन्दाय शिरसे स्वाहा, गोपीजनाय⁶⁹² शिखायै वषट्, वल्लभाय कवचाय हुं, स्वाहा अस्त्राय फट् इति \। अत्र च हृदयादीनां हृदयादिस्थानेष्व् एव न्यासः, कवचस्य सर्वगात्रेषु, अस्त्रस्य च चतुर्दिक्षु ज्ञेयः \।\।१५२\।\।

न्यस्यन्ति पुनर् अङ्गुष्ठौ तर्जन्यौ मध्यमे तथा \।

अनामिके कनिष्ठे च क्रमाद् अङ्गैश् च पञ्चभिः \।\।१५३\।\।

पुनः पञ्चभिर् अङ्गैस् तैः सह अङ्गुष्ठद्वयादिपञ्चकं क्रमान् न्यस्यन्ति \। प्रयोगः \। क्लीं कृष्णाय अङ्गुष्ठाभ्यां नम इत्यादि \। एषां च तत्तदङ्गुलीष्व् एव न्यासो ज्ञेयः \।\।१५३\।\।

पुनश् च हृदयादीनि तथाङ्गुष्ठादिकानि च \।

न्यस्यन्ति युगपत् सर्वाण्य् अङ्गैस् तैः पञ्चभिः क्रमात् \।\।१५४\।\।

पुनश् च तैर् एव पञ्चभिर् अङ्गैः सह तानि हृदयादीनि च⁶⁹³ अङ्गुष्ठादीनि⁶⁹⁴⁶⁹⁵ सर्वाण्य् एव युगपत्⁶⁹⁶ एकदैव न्यस्यन्ति \। प्रयोगः \। क्लीं कृष्णाय हृदयाय नमः, अङ्गुष्ट्ःआभ्यां नम इत्यादिः⁶⁹⁷ \। एतेषां च कराङ्गुलिष्व् एव न्यासः \।\।१५४\।\।

न्यस्यन्ति च⁶⁹⁸ षड्⁶⁹⁹अङ्गानि हृदयादीनि तन्मनोः \।

हृदयादिषु चैतेषां पञ्चैकं दिक्षु च क्रमात् \।\।१५५\।\।

Broo

“Now I will speak the Nyāsa of the mantra of twice the apertures.[^FNB000654] Place the five parts on the five fingers of both hands, then three times over the whole body, then

OṂ once, then again the letters of the mantra and then again carefully its words.”[^FNB000655] Similar cases below should be understood in the same way.

And further:

¹⁵²With the parts,

HṚDAYA with

NAMAḤ at the end,

ŚIRAS with

SVĀHĀ,

ŚIKHĀ with

VAṢAṬ,

KAVACA with

HUṂ and

ASTRA with

PHAṬ.

In verses152–154, the author now describes another opinion. One should place the five beginning with

HṚDAYA with

NAMAḤ at the end together with the five parts. The procedure:

KLĪṂ KṚṢṆĀYA HṚDAYĀYA NAMAḤ,

GOVINDĀYA ŚIRASE SVĀHĀ,

GOPĪJANĀYA ŚIKHĀYAI VAṢAṬ,

VALLABHĀYA KAVACĀYA HUṂ,

SVĀHĀ ASTRĀYA PHAṬ. In this connection, it should be understood that

HṚDAYA and so on should be placed down on the area of the heart and so on,

KAVACA on all of the body and

ASTRA in the four directions.

¹⁵³With the five parts they further place the thumbs, forefingers, middle fingers, ring fingers and little fingers in order.

[…] The procedure:

KLĪṂ KṚṢṆĀYA AṄGUṢṬHĀBHYĀṂ NAMAḤ, and so on. It is to be understood that they should all be placed down on the respective fingers.

¹⁵⁴And then they place with these five all these five parts on the heart and so on, and thumbs, etc., conjointly, one after the other.

[…] Conjointly means at the same time. The procedure:

KLĪṂ KṚṢṆĀYA HṚDAYĀYA NAMAḤ AṄGUṢṬHĀBHYĀṂ NAMAḤ, and so on. And these should be placed on the thumbs and so on.

¹⁵⁵They also place down the six parts of this mantra, beginning with

HṚDAYA, on the five places of the heart and so on, and one in the directions, one after the other.

मूलम्

किं च—

नमोऽन्तं हृदयं चाङ्गैः शिरः स्वाहान्वितं शिखम् \।

वषड्युतं⁶⁸⁷ च कवचं हुंयुग् अस्त्रं च फड्युतम् \।\।१५२\।\।

न्यस्यन्ति पुनर् अङ्गुष्ठौ तर्जन्यौ मध्यमे तथा \।

अनामिके कनिष्ठे च क्रमाद् अङ्गैश् च पञ्चभिः \।\।१५३\।\।

पुनश् च हृदयादीनि तथाङ्गुष्ठादिकानि च \।

न्यस्यन्ति युगपत् सर्वाण्य् अङ्गैस् तैः पञ्चभिः क्रमात् \।\।१५४\।\।

न्यस्यन्ति च⁶⁹⁸ षड्⁶⁹⁹अङ्गानि हृदयादीनि तन्मनोः \।

हृदयादिषु चैतेषां पञ्चैकं दिक्षु च क्रमात् \।\।१५५\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

एवं पञ्चाङ्गन्यासं वि⁷⁰⁰लिख्य षडङ्गन्यासं परमतम् एव लिखति न्यस्यन्ति चेति \। तेषां न्यासस्थानं दर्शयति हृदयेति \। एतेषां षडङ्गानां पञ्चाङ्गनि हृदयशिरःशिखाकवचनेत्राख्यानि क्रमेण हृदयादिषु⁷⁰¹ निजहृदयशिरःशिखाकवचनेत्रेष्व् एव न्यस्यन्ति \। अत्र च⁷⁰² कवचस्य पूर्ववत् सर्वाङ्गे⁷⁰³ न्यासो ज्ञेयः \। एवम् अन्त्यम् अङ्गम् अस्त्राख्यं च सर्वदिक्षु न्यस्यन्ति \।\।१५५\।\।

षडङ्गानि चोक्तानि सम्मोहनतन्त्रे सनत्कुमारकल्पे च—⁷⁰⁴

वर्णेनैकेन हृदयं त्रिभिर् एव शिरो⁷⁰⁵ मतम् \।

चतुर्भिश् च शिखा प्रोक्ता तथैव कवचं मतम् \।

नेत्रं तथा⁷⁰⁶ चतुर्वर्णैर् अस्त्रं द्वाभ्यां तथा मतम् \।\। इति \।\।१५६\।\।

तथैवेति चतुर्भिर् इत्य् अर्थः \।\।१५६\।\।

ततश् चापादम् आकेशान् न्यस्येद् दोर्भ्याम् इमं मनुम् \।

वारांस् त्रीन् व्यापकत्वेन⁷⁰⁷ न्यस्येच् च प्रणवं सकृत् \।\।१५७\।\।

एवम् अङ्गन्यासं लिखित्वा अधुना मन्त्राक्षरन्यासं लिखिष्यन् तनुम् अनुमनुं⁷⁰⁸ व्यापय्येति क्रमदीपिकोक्तानुसारेण मन्त्रस्य⁷⁰⁹ व्यापकन्यासम् आदौ लिखति ततश् चेति \। केशम् आरभ्य पादपर्यन्तं व्यापकत्वेन इमम् अष्टादशाक्षरं मूलमन्त्रं दोर्भ्यां कृत्वा वारत्रयं न्यस्येत्, प्रणवं च सकृद् वारम् एकं⁷¹⁰ तथैव⁷¹¹ न्यस्येत् \।\।१५७\।\।

अथाक्षरन्यासः

ततो ऽष्टादशवर्णांश् च मन्त्रस्यास्य⁷¹² यथाक्रमम् \।

मस्ते⁷¹³ ललाटे भ्रूमध्ये कर्णयोर् नेत्रयोर् द्वयोः \।\।१५८\।\।

नासयोर् वदने कण्ठे हृदि नाभौ कटिद्वये⁷¹⁴ \।

गुह्ये जानुद्वये चैकं न्यस्येद् एकं च⁷¹⁵ पादयोः \।\।१५९\।\।

Broo

Having described the Nyāsa of five parts, the author gives another opinion in this verse, that of the Nyāsa of six parts. He shows the place where they should be placed down by mentioning heart. Five parts of these six parts, that is,

HṚDAYA,

ŚIRAS,

ŚIKHĀ,

KAVACA and

NETRA, should be placed in order on the heart and so on, that is, on one’s own heart, head, topknot, shield and eyes. Here also, as before, placing down on the shield means to do so on the whole body. Then the last part called the

ASTRA should be placed down in all the directions.

The six parts are also explained in the Sammohana Tantra and in the Sanatkumārakalpa:

¹⁵⁶

HṚDAYA with one letter,

ŚIRAS with three,

ŚIKHĀ with four and so also

KAVACA,

NETRA also with four letters and

ASTRA with two.[^FNB000656]

So also means with four.

¹⁵⁷Then one should place this mantra all over with the hands three times, from head to foot, and then

OṂ once.

Having thus described the Aṅga Nyāsa, and preparatory to writing about the Nyāsa of the syllables of the mantra, the author writes in this verse about the Vyāpaka (comprehensive) Nyāsa, following the statement “then three times covering the whole body …” of the Kramadīpikā (2.49).[^FNB000657] Having placed this eighteen-syllable root mantra on the hands, one should place it down three times all over, starting from the head and ending with the feet, and then also place

OṂ in the same way once, a single time.

Akṣara Nyāsa

¹⁵⁸Then one should place the eighteen syllables (akṣara) of this mantra, in order, on the head, forehead, between the brows, on the two ears and eyes, ¹⁵⁹on the nostrils, face, neck, heart, navel, two hips, private part, one on the two knees and another one on the feet.

मूलम्

षडङ्गानि चोक्तानि सम्मोहनतन्त्रे सनत्कुमारकल्पे च—⁷⁰⁴

वर्णेनैकेन हृदयं त्रिभिर् एव शिरो⁷⁰⁵ मतम् \।

चतुर्भिश् च शिखा प्रोक्ता तथैव कवचं मतम् \।

नेत्रं तथा⁷⁰⁶ चतुर्वर्णैर् अस्त्रं द्वाभ्यां तथा मतम् \।\। इति \।\।१५६\।\।

तथैवेति चतुर्भिर् इत्य् अर्थः \।\।१५६\।\।

ततश् चापादम् आकेशान् न्यस्येद् दोर्भ्याम् इमं मनुम् \।

वारांस् त्रीन् व्यापकत्वेन⁷⁰⁷ न्यस्येच् च प्रणवं सकृत् \।\।१५७\।\।

अथाक्षरन्यासः

ततो ऽष्टादशवर्णांश् च मन्त्रस्यास्य⁷¹² यथाक्रमम् \।

मस्ते⁷¹³ ललाटे भ्रूमध्ये कर्णयोर् नेत्रयोर् द्वयोः \।\।१५८\।\।

नासयोर् वदने कण्ठे हृदि नाभौ कटिद्वये⁷¹⁴ \।

गुह्ये जानुद्वये चैकं न्यस्येद् एकं च⁷¹⁵ पादयोः \।\।१५९\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

द्वयोर् इत्य् अनेन कर्णादित्रये प्रत्येकं द्वौ कर्णौ, तथा कटिद्वये ऽपि द्वाव् एव, अग्रे जानुद्वयादाव् एकम् इति लिखनात् \।\।१५८–१५९\।\।

सन्तो न्यस्यन्ति तारादिनमोऽन्तांस् तान् सबिन्दुकान् \।

श्रीशक्तिकामबीजैश् च सृष्ट्यादिक्रमतो⁷¹⁶ ऽपरे⁷¹⁷⁷¹⁸ \।\।१६०\।\।

तेषाम्⁷¹⁹ एव न्यासप्रकारं सत्सम्प्रदायानुसारेण लिखति सन्त इति \। तान् अष्टादशवर्णान्⁷²⁰ बिन्दुसहितान् एव न्यस्यन्ति, तथा तारः प्रणव आदौ येषां, नम इत्य् अन्ते येषां, तांश् च तान् \। प्रयोगः \। ॐ क्लीं नम ॐ कृम्⁷²¹ नम⁷²² इत्यादिः \। अपरे केचिच् च तान् एव लक्ष्मीशक्तिकामानां बीजैः सह, तथा चकारस्योक्तसमुच्चर्यार्थत्वात् पूर्ववत् तारनमोबिन्दुसहितान् एव,⁷²³ तत्र च सृष्टिस्थितिसंहृतिक्रमेणैव⁷²⁴ न्यस्यन्ति \। तत्र सृष्टिर् मस्तकादिक्रमेणैव, स्थितिश् च हृदयादिकण्ठान्ता, संहृतिश् च सृष्तिविपर्ययेण पादादिका \। एवं न्यासानां नानाप्रकारताभिप्रायेणैव पूर्वं लिखितं यथासम्प्रदायं न्यासान् कुर्याद् इति \।\।१६०\।\।

अथ पदन्यासः

तारं शिरसि विन्यस्य पञ्च⁷²⁵ मन्त्रपदानि च \।

न्यस्येन् नेत्रद्वये⁷²⁶ वक्त्रे हृद्गुह्याङ्घ्रिषु च क्रमात् \।\।१६१\।\।

देहे च व्यापकत्वेन न्यस्येत् तान्य् अखिले पुनः \।

केचित् तानि नमोऽन्तानि न्यस्यन्त्याद्याक्षरैः सह \।\।१६२\।\।

आदौ तारं प्रणवं स्वशिरसि विन्यस्य पश्चान् मन्त्रस्य पदपञ्चकं क्रमान् नेत्रद्वयाद्यङ्गपञ्चके न्यस्येत् \। पुनश् च तानि पञ्चपदानि अखिले⁷²⁷ देहे व्यापक-

Broo

One should place two each on the three pairs beginning with the ears, and so also on the two hips, as it is later said that one should place down one on the two knees and so on.

¹⁶⁰The saints place them together with a Bindu, with Tāra at the beginning and

NAMAḤ at the end. Others also add the seeds of Śrī, Śakti or Kāma, in the order of creation and so on.

In this verse, the author gives a version of this type of Nyāsa, following a tradition of saints. They place down them, the syllables of the eighteen-syllable mantra, together with a Bindu and also with Tāra, that is,

OṂ, at the beginning and

NAMAḤ at the end. The procedure:

OṂ KLĪṂ NAMAḤ,

OṂ KṚṂ NAMAḤ, and so on. Others, that is, some people place them down together with the seeds of Lakṣmī, Śakti and Kāma,[^FNB000658] and as the word and is used in a conjunctive sense, as before, these should be added to the Tāra,

NAMAḤ and Bindu, and in the order of creation, maintenance and dissolution. In this connection, creation means in the order beginning from the head, maintenance means from heart to neck, and dissolution means from feet and up, opposite to creation.[^FNB000659] Thus, as there are many opinions of how to perform Nyāsas, one should, as mentioned before, perform Nyāsas in accordance with one’s tradition.

Pada Nyāsa

¹⁶¹Having placed down Tāra on the head, one should place down the five words (pada) of the mantra on the two eyes, the face, the heart, private part and feet, respectively. ¹⁶²One should then also place them all over the body as a whole. Some also place them with their first letters and

NAMAḤ at the end.

Having first placed Tāra or

OṂ on one’s head, one should then place the five words of the mantra in order on the five limbs beginning with the two eyes. Then these five words should also be placed all over the body as a whole, covering all the limbs.

मूलम्

सन्तो न्यस्यन्ति तारादिनमोऽन्तांस् तान् सबिन्दुकान् \।

श्रीशक्तिकामबीजैश् च सृष्ट्यादिक्रमतो⁷¹⁶ ऽपरे⁷¹⁷⁷¹⁸ \।\।१६०\।\।

अथ पदन्यासः

तारं शिरसि विन्यस्य पञ्च⁷²⁵ मन्त्रपदानि च \।

न्यस्येन् नेत्रद्वये⁷²⁶ वक्त्रे हृद्गुह्याङ्घ्रिषु च क्रमात् \।\।१६१\।\।

देहे च व्यापकत्वेन न्यस्येत् तान्य् अखिले पुनः \।

केचित् तानि नमोऽन्तानि न्यस्यन्त्याद्याक्षरैः सह \।\।१६२\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

त्वेन सर्वगात्रं व्याप्य न्यस्येत् \। तत्रैव मतान्तरं लिखति केचिद् इति \। तानि पञ्चपदानि⁷²⁸ आद्याक्षरैः तत्तत्पदप्रथमाक्षरैः सह \। प्रयोगः \। क्लीं क्लीं⁷²⁹ नमः, कृं⁷³⁰ कृष्णाय नमः, गों गोविन्दाय नमः, गों गोपीजनवल्लभाय नमः, स्वां स्वाहा नम इति \।\।१६१–१६२\।\।

स्वाहान्तानि तथा त्रीणि सम्मिश्राण्य् उत्तरोत्तरैः \।

गुह्याद् गलान् मस्तकाच् च व्यापय्य⁷³¹ चरणावधि \।\।१६३\।\।

तथेति⁷³² समुच्चये \। पूर्ववद् आदौ तारं शिरसि विन्यस्य⁷³³ पश्चात् त्रीणि मन्त्रपदानि क्रमेण गुह्यादिस्थानत्रयम् आरभ्य पादपर्यन्तं केचिन् न्यस्यन्ति \। उत्तरोत्तर⁷³⁴सम्मिश्राणीति⁷³⁵ पूर्वपूर्वपदेन उत्तरोत्तरपदं संयोज्येत्य्⁷³⁶ अर्थः⁷³⁷ \। प्रयोगः \। क्लीं कृष्णाय स्वाहा, क्लीं कृष्णाय गोविन्दाय स्वाहा, क्लीं कृष्णाय गोविन्दाय गोपीजनवल्लभाय स्वाहा इति \।\।१६३\।\।

न्यासो ऽत्र ज्ञाननिष्ठानां गुह्यादिविषयस् तु यः \।

स्वस्ववर्णतनोः कार्यस् तत्तद्वर्णेषु वैष्णवैः \।\।१६४\।\।

ननु पूर्वं केशवादिन्यासे मुकुन्दादीनां पादमूलादौ, तत्त्वन्यासे चानिरुद्धस्य गुह्ये, वर्णपदन्यासे ऽप्य् अत्र केषाञ्चिद् वर्णपदानां गुह्यादौ न्यासो वृत्तः \। श्रीकृष्णचरणाब्जभक्तिनिष्ठैश् च साधुभिस् तत्र तत्र तेन तेन प्रकारेण कथं न्यासः कार्यः? अस्थानेषु तत्तन्⁷³⁸न्यासेन महादोषशङ्कापत्तेः \। तत्र लिखति न्यास इति \। अत्र न्यासप्रकरणे एषु⁷³⁹ लिखितेषु न्यासेषु मध्ये इति वा \। ज्ञाननिष्ठानाम् इति ज्ञानपरैर् विधीयमान इत्य् अर्थः⁷⁴⁰ \। तेषाम् अद्वैतज्ञानतो⁷⁴¹ भेदाभावेन तत्र तत्र तत्तन्न्यासे दोषशङ्कापि नोत्पद्यत इति भावः \। स गुह्यादिविषयो⁷⁴² न्यासः वैष्णवैः श्री⁷⁴³भगवद्भक्तिपरैस् तु स्वस्ववर्णतनोः भूतशुद्ध्या निजपूर्वशरीरं दग्ध्वा वर्णमयामृतवृष्ट्या समुत्पादितस्य मातृकार्ण⁷⁴⁴मयस्य शरीरस्य⁷⁴⁵ तत्तद्वर्णेषु मातृकान्यासव्यवस्थया गुह्यपदादिन्यासेषु तत्तदङ्गरूपेष्व् अक्षरेष्व् एव कार्य इत्य्

Broo

In this connection, the author presents another opinion in the sentence beginning with some. Them means the five words and with their first letters means together with the first letter of each word. The procedure:

KLĪṂ KLĪṂ NAMAḤ,

KṚṂ KṚṢṆĀYA NAMAḤ,

GOṂ GOVINDĀYA NAMAḤ,

GOṂ GOPĪJANAVALLABHĀYA NAMAḤ,

SVĀṂ SVĀHĀ NAMAḤ.

¹⁶³Also, the three ending with

SVĀHĀ, combining each with the next, reaching from the private parts, throat and head to the feet.

Also is used in a conjunctive sense. Having placed Tāra on the head, as before, some then place down the three portions of the mantra in order beginning from the three places starting with the private parts and extending to the feet. Combined each with the next means that the previous parts should be added to the later parts. The procedure:

KLĪṂ KṚṢṆĀYA SVĀHĀ,

KLĪṂ KṚṢṆĀYA GOVINDĀYA SVĀHA,

KLĪṂ KṚṢṆĀYA GOVINDĀYA GOPĪJANAVALLABHĀYA SVĀHĀ.

¹⁶⁴However, the Nyāsa here, related to private parts and so on, is for those devoted to knowledge. Vaiṣṇavas should do it onto the respective letters of their own body of letters.

Now, earlier, in the Keśavādi Nyāsa, one was enjoined to place Mukunda, etc., on the ankles, and so on, and in Tattva Nyāsa, Aniruddha was to be placed on the private parts, and here also, in the Akṣara and Pada Nyāsas, some letters and portions are to be placed on the private parts and so on. How can those saints who have exclusive devotion for the lotus feet of blessed Kṛṣṇa perform these Nyāsas in this way? They would fear making a grave mistake by placing all of them onto unsuitable places. To this doubt the author replies in this verse.

Here means in this type of Nyāsa or among all the Nyāsas described. For those devoted to knowledge means that this is laid down by those who are given to knowledge. The implied meaning is that because of their understanding of nonduality, they do not consider distinctions, and there can therefore be no fear of a fault by placing these divinities onto these places. Vaiṣṇavas, that is, those who are engaged in devotion to the blessed Lord, should do it, this Nyāsa related to the private parts and so on, onto the respective letters, the letters placed onto the private parts, feet and so on at the time of the Mātṛkā Nyāsa, of their own body of letters, of the body made of the letters of the alphabet, that at the time of Bhūtaśuddhi had been revived with a shower of nectar in the form of letters, after their previous body had been burned up. This is the meaning.

मूलम्

स्वाहान्तानि तथा त्रीणि सम्मिश्राण्य् उत्तरोत्तरैः \।

गुह्याद् गलान् मस्तकाच् च व्यापय्य⁷³¹ चरणावधि \।\।१६३\।\।

न्यासो ऽत्र ज्ञाननिष्ठानां गुह्यादिविषयस् तु यः \।

स्वस्ववर्णतनोः कार्यस् तत्तद्वर्णेषु वैष्णवैः \।\।१६४\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

अर्थः \। एवं च भावनया⁷⁴⁶ तत्तद्वर्णेष्व् एव न्यासान् न कापि⁷⁴⁷ दोषशङ्का, तथा तेषाम् एव⁷⁴⁸ वर्णानां निजाङ्गतया स्वस्मिन्न् एव न्यासो ऽपि सिद्ध इति सर्वम् अनवद्यम् इति दिक्⁷⁴⁹ \।\।१६४\।\।

अथ ऋष्यादिन्यासः

ऋष्यादीन्⁷⁵⁰ सप्तभागांश् च न्यस्येद् अस्य मनोः क्रमात् \।

मूर्धास्यहृत्सु कुचयोः पुनर् हृदि पुनर् हृदि \।\।१६५\।\।

ऋष्यादीनां⁷⁵¹ मूर्धादित्रये त्रीन्, स्तनद्वये द्वौ,⁷⁵² पुनर् हृदय एव द्वाव् इत्य् एवं स्थानसप्तके क्रमेण एतद् अष्टादशाक्षरमन्त्रस्य ऋष्यादिभागसप्तकं न्यस्येद् इत्य् अर्थः \। अत्र च प्रणवादिचतुर्थ्यन्तम् इत्यादि पूर्वलिखितानुसारेण सर्वत्र चतुर्थीनमोऽन्तता ज्ञेया \। प्रयोगः \। अष्टादशाक्षरश्री⁷⁵³गोपालमन्त्रस्य नारदाय ऋषये नमः, गायत्र्यै छन्दसे नमः,⁷⁵⁴⁷⁵⁵ सकललोकमङ्गलश्रीमन्⁷⁵⁶नन्दतनयाय देवतायै नम⁷⁵⁷ इत्यादि \।\।१६५\।\।

अथ मुद्रापञ्चकम्

वेण्वाख्यां वनमालाख्यां मुद्रां सन्दर्शयेत् ततः \।

श्रीवत्साख्यां कौस्तुभाख्यां बिल्वाख्यां च मनोरमाम् \।\।१६६\।\।

वेण्वादिमुद्रालक्षणम् अग्रे मुद्रासमुच्चयप्रसङ्गे लेख्यम् \। मनोरमाम् इति यद्य् अपि बहवो मुद्राः सन्ति, तथापि वेण्वादिपञ्चकम् इदं भगवत्प्रियतमत्वाद् आदाउ दर्शयितव्यम् इति भावः \।\।१६६\।\।

इत्थं न्यस्तशरीरः सन् कृत्वा दिग्बन्धनं पुनः \।

करकच्छपिकां कृत्वा ध्यायेच् छ्रीनन्दनन्दनम् \।\।१६७\।\।

दिग्बन्धने मन्त्रश् चायम् \। ॐ नमः सुदर्शनाय अस्त्राय फट् इति \। तथा च क्रमदीपिकायाम् \। प्रणवहृदोर् अवसाने सचतुर्थिसुदर्शनं तथास्त्रपदं च उक्त्वा

Broo

There can be no fear of fault when one does Nyāsa on these letters > only meditating in this way, and as these very letters constitute > oneself, the Nyāsa on oneself is accomplished. In this way all > objections have been removed. This is the drift.

Ṛṣyādi Nyāsa

¹⁶⁵One should place the seer and so on (ṛṣyādi) of the mantra in seven parts, on the head, face, heart, nipples and heart again and heart again, respectively.

One should place the seven parts of the eighteen-syllable mantra beginning with the seer on these seven places in order: the first three beginning with seer on the three beginning with the head, two on the nipples and then two again on the heart.[^FNB000660] Here also, following the previously given statement (5.16) “beginning with

OṂ and ending in the dative case”, etc., it should be understood that one should use the dative case everywhere and end with

NAMAḤ. The procedure:

AṢṬĀDAŚĀKṢARAŚRĪGOPĀLAMANTRASYA NĀRADĀYA ṚṢAYE NAMAḤ,

GĀYATRYAI CHANDASE NAMAḤ,

SAKALALOKAMAṄGALAŚRĪMANNANDATANAYĀYA DEVATĀYAI NAMAḤ, and so on.

The Five Mudrās

¹⁶⁶One should then show the delightful Mudrās known as the flute, the forest flower garland, Śrīvatsa, Kaustubha and the Bilva leaf.

The characteristics of the Mudrās of the flute and so on will be given below, in connection with Mudrās in general (6.35–40). Delightful: even though there are many Mudrās, still, as the five beginning with the flute are most dear to the Lord, they should first be shown. This is the implied meaning.

¹⁶⁷Then, with body sanctified by Nyāsa, one should again do Digbandhana, and after showing the Karakacchapika Mudrā, one should meditate on the son of Nanda.

This is the mantra for Digbandhana:

OṂ NAMAḤ SUDARŚANĀYA ASTRĀYA PHAṬ. As it is said in the Kramadīpikā (2.59): “After saying Praṇava and heart,

मूलम्

अथ ऋष्यादिन्यासः

ऋष्यादीन्⁷⁵⁰ सप्तभागांश् च न्यस्येद् अस्य मनोः क्रमात् \।

मूर्धास्यहृत्सु कुचयोः पुनर् हृदि पुनर् हृदि \।\।१६५\।\।

अथ मुद्रापञ्चकम्

वेण्वाख्यां वनमालाख्यां मुद्रां सन्दर्शयेत् ततः \।

श्रीवत्साख्यां कौस्तुभाख्यां बिल्वाख्यां च मनोरमाम् \।\।१६६\।\।

इत्थं न्यस्तशरीरः सन् कृत्वा दिग्बन्धनं पुनः \।

करकच्छपिकां कृत्वा ध्यायेच् छ्रीनन्दनन्दनम् \।\।१६७\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

फडन्तम् अमुना कलयेन् मनुनास्त्र⁷⁵⁸मुद्रया दश हरितः \। इति \। अस्यार्थः \। प्रणवः ओंकारः, हृत् नमः,⁷⁵⁹ एतयोर् अन्ते चतुर्थीविभक्तिसहितं सुदर्शनम् इति पदं तथा चतुर्थ्यन्तम् एवास्त्रपदम् \। कीदृशम्? फड् इति शब्दान्तम् \। अनेन मन्त्रेण अस्त्रमुद्रया दशदिग्बन्धनं कुर्याद् इति \। करकच्छपिकामुद्रालक्षणं च भूतशुद्धौ पूर्वं⁷⁶⁰ लिखितम् एवास्ति \। स्वाङ्गे⁷⁶¹ करद्वयम् उत्तानं विन्यस्येत्य् अर्थः \। हस्ताव् उत्सङ्गम् आधाय इति श्रीसूतोक्तेः⁷⁶² \।\।१६७\।\।

अथ श्री⁷⁶³भगवद्ध्यानविधिः⁷⁶⁴

अथ प्रकटसौरभोद्गलितमाध्विकोत्फुल्लसत्-⁷⁶⁵

प्रसूननवपल्लवप्रकरनम्रशाखैर् द्रुमैः \।

प्रफुल्लनवमञ्जरीललितवल्लरीवेष्टितैः

स्मरेच् छिशिरितं⁷⁶⁶ शिवं सितमतिस् तु वृन्दावनम् \।\।१६८\।\।

अथानन्तरं सितमतिः शुद्धमनाः सन् वृन्दावनं चिन्तयेत् \। कीदृशं? द्रुमैः शिशिरितं शीतलीकृतम् \। कीदृशैः? प्रकटम् उद्भटं सौरभं यस्य तच् च \। तद् उद्गलितमाध्वीकं च प्रच्युतमधु \। उत्फुल्लं च विकसितं \। सच्⁷⁶⁷ च उत्तमं यत् प्रसूनं पुष्पं नवपल्लवं च \। तयोः प्रकरः समूहः \। तेन नम्राः शाखा येषां तैः \। माध्विकेति ह्रस्वत्वं⁷⁶⁸ महाकविनिबद्धत्वात् सोढव्यम् \। प्रकटसौरभाकुलितमत्तभृङ्गोल्लसद् इति पाठस् तु सुगम एव \। पुनः कीदृशैः? प्रफुल्लाभिर् नवमञ्जरीभिर् ललिता मनोहरा या⁷⁶⁹ वल्लर्यः अग्रशाखा लता वा, ताभिर् वेष्टितैः \। शिवं मङ्गलरूपं, निर्बाधत्वात् परमकल्याणकरत्वाच् च⁷⁷⁰ \।\।१६८\।\।

Broo

SUDARŚANA in the dative case and the word

ASTRA and ending in

PHAṬ, one should close the ten directions with this mantra and the Astra Mudrā.” This is the meaning. “Praṇava is

OṂ, heart is

NAMAḤ. After these come the word

SUDARŚANA and then the word

ASTRA in the dative. And what else? It ends with the word

PHAṬ. With this mantra and the Astra Mudrā one should close the ten directions.”[^FNB000661]

The Karakacchapika Mudrā was given before, in the context of Bhūtaśuddhi (5.66). The meaning is that one should place the two outstretched hands to one’s body, as in the statement of Sūta (BhP11.14.32), “placing the hands in the lap.”[^FNB000662]

Procedure for Meditating on the Blessed Lord[^FNB000663]

¹⁶⁸Now, with pure mind, one should remember auspicious Vṛndāvana,

cooled by trees having branches bowed down with bunches of fresh twigs,

beautiful, blossoming flowers, extraordinarily fragrant and dripping with nectar,

and enveloped by lovely creepers with blooming, fresh clusters of blossoms,

Now, that is, after this, one should with pure mind, that is, pure thoughts, meditate on Vṛndāvana. What is this Vṛndāvana like? It is cooled or made cold by trees. What kind of trees? Trees with branches bowed down with bunches or groups of fresh twigs and beautiful or excellent flowers, blossoming or opened up, dripping with nectar, that is, streaming with honey, and extraordinarily or excellently fragrant.—The short i in -mādvika- (nectar) should be excused, as this was composed by a great poet. The reading prakaṭasaurabhākulitamattabhṛṅgollasat- ([flowers] shining with excited bumblebees, bewildered by their extraordinary fragrance) is easy.

Again, what kind of trees? They are enveloped by lovely or enchanting creepers, that is, plants winding or branching upwards, with blooming, fresh clusters of blossoms.

Vṛndāvana is auspicious or full of benedictions, as it is free from disturbances and since it affords the greatest fortune.

मूलम्

अथ श्री⁷⁶³भगवद्ध्यानविधिः⁷⁶⁴

अथ प्रकटसौरभोद्गलितमाध्विकोत्फुल्लसत्-⁷⁶⁵

प्रसूननवपल्लवप्रकरनम्रशाखैर् द्रुमैः \।

प्रफुल्लनवमञ्जरीललितवल्लरीवेष्टितैः

स्मरेच् छिशिरितं⁷⁶⁶ शिवं सितमतिस् तु वृन्दावनम् \।\।१६८\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

विकासिसुमनोरसास्वदनमञ्जुलैः सञ्चरच्-

छिलीमुखमुखोद्गतैर् मुखरितान्तरं झङ्⁷⁷¹कृतैः \।

कपोतशुकशारिकापरभृतादिभिः⁷⁷² पत्रिभिर्

विराणितम्⁷⁷³ इतस् ततो भुजगशत्रुनृत्याकुलम् \।\।१६९\।\।

वृन्दावनम् एव विशिनष्टि विकासीति द्वाभ्याम् \। सञ्चरताम् इतस् ततो भ्रमतां शिलीमुखानां भ्रमराणां मुखेभ्य उद्गतैर् उत्थितैः झङ्कृतैः झङ्कारशब्दैः मुखरितं मुखरतां नीतम् अन्तरं मध्यं यस्य तत् \। कीदृशैः? विकासिनां सुमनसां पुष्पाणां रसस्य आस्वादनं भ्रमरैर् अवलेहनं, तेन मञ्जुलैर् मनोहरैर् विराणितं शब्दायितं \। भुजगशत्रोर् मयूरस्य नृत्येन आकुलं व्याप्तम् \।\।१६९\।\।

कलिन्ददुहितुश् चलल्लहरिविप्रुषां वाहिभिर्

विनिद्रसरसीरुहोदररजश्चयोद्धूसरैः \।

प्रदीपितमनोभवव्रजविलासिनीवाससां

विलोलनविहारिभिः सततसेवितं मारुतैः \।\।१७०\।\।

यमुनायाश्⁷⁷⁴ चलन्तीनां लहरीणां विप्रुषः जलबिन्दवः, तासां वाहिभिर् नेतृभिर् मारुतैः सततं सेवितम् \। विलोलनं सञ्चलनं, तद्रूपविहारवद्भिः \। विलोलनपरैर् अनारतनिषेवितम् इति पाठः सुगम एव \। विशेषणत्रयेण मारुतस्य क्रमेण शैत्यसौगन्ध्यमान्द्यान्य् उक्तानि \।\।१७०\।\।

प्रवालनवपल्लवं मरकतच्छदं वज्रमौ-

क्तिकप्रकरकोरकं कमलराग⁷⁷⁵नानाफलम् \।

स्थविष्ठम्⁷⁷⁶ अखिलर्तुभिः⁷⁷⁷ सततसेवितं कामदं

तदन्तर् अपि⁷⁷⁸ कल्पकाङ्घ्रिपम्⁷⁷⁹ उदञ्चितं चिन्तयेत् \।\।१७१\।\।

तस्य वृन्दावनस्य अन्तर् मध्ये कल्पवृक्षम् अपि चिन्तयेत् \। प्रवालं विद्रुमम् एव⁷⁸⁰ नवपल्लवं यस्य तं, मरक⁷⁸¹तम् एव⁷⁸² छदः पत्रं यस्य तं, वज्रस्य हीरकस्य मौक्तिकस्य च प्रकरः समूह एव कोरकः पुष्पकलिका यस्य तं, कमलरागः⁷⁸³ पद्म⁷⁸⁴रागमणिर् एव नानाविधं फलं यस्य तं, स्थविष्ठं स्थूलतरम्, अखिलैः षड्भिर् एव ऋतुभिः सततं सेवितम्, एतेन सर्वदा सर्वपुष्पान्वितत्वम् उक्तम् \। उदञ्चितम् उच्छ्रितम् \।\।१७१\।\।

Broo

¹⁶⁹resounding with the humming from the mouth of roaming arrowheads,

sweetened by their tasting the nectar of blooming flowers,

it rings with the calls from birds such as doves, parrots, Mainas och Kokilas,

it is filled with the dance of the enemy of the snakes,

The author gives further attributes of Vṛndāvana in verses169–170. Vṛndāvana is resounding or made resounding with the humming or humming sound coming from the mouths of the roaming arrowheads or bees. What kind of humming? It has been sweetened or enchanting by the bees’ tasting or licking of the nectar of blossoming flowers. Vṛndāvana is also filled, that is, pervaded by the dance of the enemy of the snakes or the peacock.

¹⁷⁰always attended by breezes bringing drops

from the moving waves of the daughter of the sun,

grey with the pollen from expanded lotuses

and playfully shaking the clothes of the love-enflamed women of Vraja.

Vṛndāvana is always attended by breezes bringing or bearing drops or particles of water from the moving waves of the Yamunā. They play by moving or agitating. The reading vilolanaparair anārataniṣevitam (continually attended by [breezes] intent upon shaking) is easy. By three distinguishing features, the coolness, fragrance and indolence of the breezes are then described, respectively.

¹⁷¹Within, one should visualise a most broad and tall desire tree,

its fresh twigs made of coral, its leaves of emerald,

buds of diamonds and pearls and its manifold fruits of rubies,

constantly attended by all the seasons and fulfilling all desires.

Within it, that is, in the middle of Vṛndāvana, one should also visualise a desire tree, the fresh twigs of which are coral, the leaves of which are emeralds, the flower buds of which are made of diamonds and pearls, the manifold fruits of which are rubies, which is most broad or very bulky, and which is constantly attended by the six seasons—by this it is meant that it is always furnished by all kinds of flowers—and which is tall of lofty.

मूलम्

विकासिसुमनोरसास्वदनमञ्जुलैः सञ्चरच्-

छिलीमुखमुखोद्गतैर् मुखरितान्तरं झङ्⁷⁷¹कृतैः \।

कपोतशुकशारिकापरभृतादिभिः⁷⁷² पत्रिभिर्

विराणितम्⁷⁷³ इतस् ततो भुजगशत्रुनृत्याकुलम् \।\।१६९\।\।

कलिन्ददुहितुश् चलल्लहरिविप्रुषां वाहिभिर्

विनिद्रसरसीरुहोदररजश्चयोद्धूसरैः \।

प्रदीपितमनोभवव्रजविलासिनीवाससां

विलोलनविहारिभिः सततसेवितं मारुतैः \।\।१७०\।\।

प्रवालनवपल्लवं मरकतच्छदं वज्रमौ-

क्तिकप्रकरकोरकं कमलराग⁷⁷⁵नानाफलम् \।

स्थविष्ठम्⁷⁷⁶ अखिलर्तुभिः⁷⁷⁷ सततसेवितं कामदं

तदन्तर् अपि⁷⁷⁸ कल्पकाङ्घ्रिपम्⁷⁷⁹ उदञ्चितं चिन्तयेत् \।\।१७१\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

सुहेमशिखरावलेर् उदितभानुमद्⁷⁸⁵ भास्वरम्⁷⁸⁶

अधो ऽस्य⁷⁸⁷ कनकस्थलीम् अमृतशीकरासारिणः \।

प्रदीप्तमणिकुट्टिमां कुसुमरेणुपुञ्जोज्ज्वलां

स्मरेत् पुनर् अतन्द्रितो विगतषट्तरङ्गां बुधः⁷⁸⁸ \।\।१७२\।\।

अमृतशीकरासारिणो अमृतबिन्दुवर्षिणो ऽस्य कल्पकाङ्घ्रिप⁷⁸⁹स्य अधः कनकस्थलीं चिन्तयेत् \। शीकरास्राविणः इति पाठे ऽपि⁷⁹⁰ स एवार्थः⁷⁹¹ \। कीदृशीम्? सुहेम्नः शोभनसुवर्णस्य शिखरं शृङ्गं, तस्य आवलिः पङ्क्तिस् तस्याः सकाशाद् उदितो यो भानुमान्⁷⁹² तद्वद् भास्वरां देदीप्यमानाम् \। यद् वा, सुहेममयी शिखरावलिः शाखापङ्क्तिर् यस्य तस्येति कल्पकाङ्घ्रिपस्यैव विशेषणम् \। पुनः कीदृशीम्? प्रदीप्तैर् देदीप्यमानैर् मणिभिः पद्मरागादिभिः कुट्तिमं बद्ध⁷⁹³भूमि यस्यास् ताम् \। अतन्द्रितः अनलसः, विगता दूरीभूताः षट्तरङ्गा ऊर्मयो यस्यास् तां, शोकमोहौ जरा⁷⁹⁴ मृत्युः क्षुत्तृट् चेति षडूर्मयः \।\।१७२\।\।

तद्रत्नकुट्टिमनिविष्टमहिष्ठयोग-

पीठे ऽष्टपत्रम् अरुणं कमलं विचिन्त्य \।

उद्यद्विरोचनसरोचिर् अमुष्य मध्ये

सञ्चिन्तयेत् सुखनिविष्टम् अथो मुकुन्दम् \।\।१७३\।\।

तस्याः कनकस्थल्या यद्रत्नकुट्टिमं रत्नबद्धभूभागस् तस्मिन् निविष्टं स्थितं यत् महिष्ठं महत्तरं योगपीठं तस्मिन् \। कीदृशं कमलम्? उद्यतो विरोचनस्य रवेः सरोचिः समानप्रभम्, अत एवारुणम् \। अमुष्य कमलस्य मध्ये सुखनिविष्टं सुखम् आसीनम्⁷⁹⁵ \। यद् वा, कुट्टिमनिविष्टेत्य् अत्र निविष्टशब्दार्थानुसारेणात्रापि सुखस्थितम् इत्य् अर्थः \। विलम्बमानसन्तानकप्रसवदामेत्य् अग्रे वक्ष्यमाणमालाविलम्बमानतायास् तथा मत्स्याङ्कुशेति वर्णयिष्यमाणभक्तजनैकाश्रयश्रीचरणकमलसन्दर्शनासम्पत्तेश् च \। अत एव तृतीयस्कन्धे \। स्थितं व्रजन्तम् आसीनं शयानं⁷⁹⁶ वा गुहाशयम् इत्य् अत्र मुख्यत्वाभिप्रायेणादौ स्थितम् इति श्रीकपिलदेवेन निर्दिष्टम् \। सम्मोहनतन्त्रे च श्रीशिवेनोक्तम् \। वेणुं गृहीत्वा हस्ताभ्यां

Broo

¹⁷²Then, beneath the tree showering a drizzle of nectar, the wise one should

alertly contemplate a golden surface, free from the six waves,

shining like a sun rising over a row of golden mountain peaks,

its base inlaid with glittering gemstones and radiant with heaps of flower pollen.

Beneath the desire tree showering a drizzle of nectar or raining down drops of nectar one should alertly or without laziness meditate on a golden surface. The meaning of the reading -śīkarāsrāviṇaḥ is the same. What kind of a surface? Shining or blazing like a sun that is rising from a row or range of golden mountain peaks. Alternatively, the row of golden mountain peaks can refer to the desire tree as well. What else? The base or paved ground is inlaid with glittering or blazing gemstones such as rubies. It is free or far removed from the six waves or billows. “The six billows are sorrow, illusion, old age, death, hunger and thirst.”[^FNB000664]

¹⁷³On the greatest place of union upon this jewelled base

one should visualise a reddish lotus of eight petals,

bright as the rising sun, and in its middle

one should then envision Mukunda pleasantly seated,

[…] What kind of a lotus? It is bright or as shining as the rising sun; for this reason, it is reddish. [Mukunda is] pleasantly seated or sitting comfortably in its middle, that of the lotus.

Alternatively, following the meaning of the word niviṣṭha in the word kuṭṭimaniviṣṭha above, pleasantly seated should be taken as “pleasantly standing”, as it is said in the statement “hanging, continuous flower wreath” below (5.178) that his garland hangs down freely and as it would otherwise be impossible for him to show his lotus feet, the only refuge for the devotees, as will be described in verse5.182.

Therefore, Lord Kapila mentions standing first in his statement in the Third Book (3.28.19), “standing, moving, sitting, lying down or dwelling in the heart”, to point out its primacy. And as Śiva says in the Sammohana Tantra: “Standing and holding the flute in his hands, he places it to his mouth.”[^FNB000665] Standing means standing in a charming pose, bending at three places, as he

मूलम्

सुहेमशिखरावलेर् उदितभानुमद्⁷⁸⁵ भास्वरम्⁷⁸⁶

अधो ऽस्य⁷⁸⁷ कनकस्थलीम् अमृतशीकरासारिणः \।

प्रदीप्तमणिकुट्टिमां कुसुमरेणुपुञ्जोज्ज्वलां

स्मरेत् पुनर् अतन्द्रितो विगतषट्तरङ्गां बुधः⁷⁸⁸ \।\।१७२\।\।

तद्रत्नकुट्टिमनिविष्टमहिष्ठयोग-

पीठे ऽष्टपत्रम् अरुणं कमलं विचिन्त्य \।

उद्यद्विरोचनसरोचिर् अमुष्य मध्ये

सञ्चिन्तयेत् सुखनिविष्टम् अथो मुकुन्दम् \।\।१७३\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

मुखे संयोज्य संस्थितम् इति \। सम्यक् त्रिभङ्गललितं स्थितम् इत्य् अर्थः \। यतस् तत्र तेनैवोक्तम् \। तिष्ठन्तं देवदेवेशं त्रिभङ्गललिताकृतिम् इति \। अत एवोक्तं श्रीविष्णुधर्मोत्तरे \। गोपालप्रतिमां कुर्याद् वेणुवादनतत्पराम् \। बर्हापीडां घनश्यामां द्विभुजाम् ऊर्ध्वसंस्थिताम् \।\। इति⁷⁹⁷ \।\।१७३\।\।

सुत्रामरत्नदलिताञ्जनमेघपुञ्ज-

प्रत्यग्रनीलजलजन्मसमानभासम् \।

सुस्निग्धनीलघनकुञ्चितकेशजालं⁷⁹⁸

राजन्मनोज्ञशितिकण्ठशिखण्डचूडम् \।\।१७४\।\।

श्रीमुकुन्दम् एव विशिनष्टि सुत्रामेति पञ्चविंशतिभिः \। सुत्रामरत्नम् इन्द्रनीलमणिः, दलिताञ्जनं घृष्टकज्जलं, प्रत्यग्रं नवं, नीलजलजन्म उत्पलं, तैः समाना भाः कान्तिर् यस्य तम् \। राजत् शोभमानं, मनोज्ञं शितिकण्ठशिखण्डं मयूरपिच्छं, तेन चूडा मौलिः⁷⁹⁹ \। यद् वा, तद् एव चूडायां यस्य तम् \। क्वचिच् च केशजालराजद् इति समस्तपाठः⁸⁰⁰⁸⁰¹ \।\।१७४\।\।

रोलम्बलालितसुरद्रुम⁸⁰²सूनकल्पि-

तोत्तंसम् उत्कचनवोत्पलकर्णपूरम् \।

लोलालकस्फुरितभालतलप्रदीप्त-

गोरोचनातिलकम् उच्चलचिल्लिमालम् \।\।१७५\।\।

रोलम्बैर् भ्रमरैर् लालितं प्रीत्या सेवितं, सुरद्रुमप्रसूनं परिजातपुष्पं, तेन कल्पितः रचितः उत्तंसः शिरोभूषणं येन तम् \। उच्चले उद्गते नृत्यन्त्यौ वा चिल्लिमाले भ्रूलते यस्य तम्⁸⁰³⁸⁰⁴ \।\।१७५\।\।

आपूर्णशारदगताङ्कशशाङ्कबिम्ब-

कान्ताननं कमलपत्रविशालनेत्रम् \।

रत्नस्फुरन्मकरकुण्डलरश्मिदीप्त-

गण्डस्थलीमुकुरम् उन्नतचारुनासम् \।\।१७६\।\।

आपूर्णं शारदं च गताङ्कं च निष्कलङ्कं यच् च शशाङ्कबिम्बं चन्द्रमण्डलं, तस्माद् अपि कान्तं सुन्दरम् आननं यस्य तम्⁸⁰⁵ \।\।१७६\।\।

Broo

also says in the same book: “The Lord of the god of gods, standing in a form bending at three places.” For this reason, it is said in the Viṣṇudharmottara Purāṇa (–): “One should make an image of Gopāla, intent on playing the flute, crowned with a peacock feather, densely dark, two-armed and standing up.”

¹⁷⁴lustrous like a Sutrāma jewel, ground collyrium,

a bank of rainclouds or a fresh blue lotus,

with hair that is smooth, dark, thick and curled,

crowned with a splendid and pleasing peacock feather,

In verses174–198, the author further describes this Mukunda. The Sutrāma jewel is the sapphire. […] Crowned with a peacock feather means that the peacock feather is his crown, or else, that he has it in his crown. Some readings combine the last two lines.[^FNB000666]

¹⁷⁵his crest of divine flowers delighting the bees,

his ear ornaments made of fully blown fresh blue lotuses,

an orpiment Tilaka lighting up the surface of his forehead

glittering with playful locks of hair, rising eyebrows;

[…] The divine flower is the Parijāta flower. […] Rising eyebrows means that they have risen up or that they are dancing.

¹⁷⁶his face more beautiful than the orb of a spotless full moon in autumn,

his eyes broad as the petals of the lotus flower,

his cheeks mirrors lit up by the rays from Makara-shaped

ornaments for the ear, glittering with gems; his nose raised and lovely;

[…]

मूलम्

सुत्रामरत्नदलिताञ्जनमेघपुञ्ज-

प्रत्यग्रनीलजलजन्मसमानभासम् \।

सुस्निग्धनीलघनकुञ्चितकेशजालं⁷⁹⁸

राजन्मनोज्ञशितिकण्ठशिखण्डचूडम् \।\।१७४\।\।

रोलम्बलालितसुरद्रुम⁸⁰²सूनकल्पि-

तोत्तंसम् उत्कचनवोत्पलकर्णपूरम् \।

लोलालकस्फुरितभालतलप्रदीप्त-

गोरोचनातिलकम् उच्चलचिल्लिमालम् \।\।१७५\।\।

आपूर्णशारदगताङ्कशशाङ्कबिम्ब-

कान्ताननं कमलपत्रविशालनेत्रम् \।

रत्नस्फुरन्मकरकुण्डलरश्मिदीप्त-

गण्डस्थलीमुकुरम् उन्नतचारुनासम् \।\।१७६\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

सिन्दूरसुन्दरतराधरम् इन्दु⁸⁰⁶कुन्द-

मन्दारमन्दहसितद्युतिदीपिताशम्⁸⁰⁷ \।

वन्यप्रवालकुसुम⁸⁰⁸प्रचयावकॢप्त-

ग्रैवेयकोज्ज्वलमनोहरकम्बुकण्ठम् \।\।१७७\।\।

प्रचलार्ककॢप्तेति पाठे प्रचलार्को मयूरपिच्छम्⁸⁰⁹ \।\।१७७\।\।

मत्तभ्रमद्⁸¹⁰भ्रमरजुष्टविलम्बमान-

सन्तानकप्रसवदामपरिष्कृतांसम् \।

हारावलीभगणराजितपीवरोरो-

व्योमस्थलीलसितकौस्तुभभानुमन्तम् \।\।१७८\।\।

मत्तैर् भ्रमद्भिर् भ्रमरैर् जुष्टं सेवितम्, विलम्बमानम् आपादलम्बि \। पाठान्तरे सुरभि सुगन्धि अवालं चाम्लानं यत् सन्तानकप्रसवदाम कल्पवृक्षपुष्पमाला, तेन परिष्कृताव् अलङ्कृताव् अंसौ यस्य तम् \। हारावल्य् एव भगणः नक्षत्रवर्गः, तेन राजितं शोभितं पीवरं पीनम्⁸¹¹ उत्तरः⁸¹² वक्ष एव व्योमस्थली, तया लसितः शोभितः कौस्तुभ एव भानुः सूर्यस् तद्युक्तम्⁸¹³⁸¹⁴ \।\।१७८\।\।

श्रीवत्सलक्षणसुलक्षितम् उन्नतांसम्

आजानुपीनपरिवृत्तसुजातबाहुम् \।

आबन्धुरोदरम्⁸¹⁵ उदारगभीरनाभिं

भृङ्गाङ्गनानिकरमञ्जुल⁸¹⁶रोमराजिम् \।\।१७९\।\।

श्रीवत्सलक्षणेन सुलक्षितं प्रव्यञ्जितम् आजानु जानु⁸¹⁷पर्यन्तव्यापिनौ पीनौ⁸¹⁸ च परिवृत्तौ च क्रमवलितौ सुजातौ सुकुमारौ निर्दोषौ⁸¹⁹ बाहू यस्य तम् \। आबन्धुरं निम्नोन्नतम् अतिशयेन भद्रं वा उदरं यस्य तम् \।\।१७९\।\।

नानामणिप्रघटिताङ्गदकङ्कणोर्मि-

ग्रैवेयसारसननूपुरतुन्दबन्धम् \।

दिव्याङ्ग⁸²⁰रागपरिपिञ्जरिताङ्गयष्टिम्

आपीत⁸²¹वस्त्रपरिवीतनितम्बबिम्बम् \।\।१८०\।\।

Broo

¹⁷⁷his lips more beautiful than vermilion, his soft smile lighting up

the directions like a moon, a jasmine flower or a coral tree;

his charming conch-like neck, shining with a necklace

made of bunches of new buds and flowers;

In the reading pracalārkakḷpta, the “moving sun” means a peacock feather.[^FNB000667]

¹⁷⁸his shoulders decorated with a hanging, continuous string of flowers,

attended by joyously humming bees;

his full and broad chest, like a sky glittering with the stars

of a string of pearls and with the Kaustubha jewel as its sun.

[…] His shoulders are decorated with a continuous string of flowers, a garland made of the flowers of the desire tree, that is hanging or stretching down to the feet, or in another reading,[^FNB000668] fragrant or sweet-smelling and avāla, that is, unwithering. […]

¹⁷⁹He is ornamented with the mark of the Śrīvatsa, he has elevated shoulders,

noble, nicely rounded and full arms, reaching down to his knees,

a slightly rounded belly, a fine and famously deep navel,

a row of hair, charming like a row of female bees,

[…] That his belly is slightly rounded means that it is both depressed and elevated or that it is eminently auspicious.

¹⁸⁰bracelets on his upper and lower arms, seal rings, necklaces,

girdles, anklets and belly-strings, all fashioned from manifold gems;

his slender form is coloured with divine unguents,

his round buttocks are covered with a yellow cloth.

मूलम्

सिन्दूरसुन्दरतराधरम् इन्दु⁸⁰⁶कुन्द-

मन्दारमन्दहसितद्युतिदीपिताशम्⁸⁰⁷ \।

वन्यप्रवालकुसुम⁸⁰⁸प्रचयावकॢप्त-

ग्रैवेयकोज्ज्वलमनोहरकम्बुकण्ठम् \।\।१७७\।\।

प्रचलार्ककॢप्तेति पाठे प्रचलार्को मयूरपिच्छम्⁸⁰⁹ \।\।१७७\।\।

मत्तभ्रमद्⁸¹⁰भ्रमरजुष्टविलम्बमान-

सन्तानकप्रसवदामपरिष्कृतांसम् \।

हारावलीभगणराजितपीवरोरो-

व्योमस्थलीलसितकौस्तुभभानुमन्तम् \।\।१७८\।\।

श्रीवत्सलक्षणसुलक्षितम् उन्नतांसम्

आजानुपीनपरिवृत्तसुजातबाहुम् \।

आबन्धुरोदरम्⁸¹⁵ उदारगभीरनाभिं

भृङ्गाङ्गनानिकरमञ्जुल⁸¹⁶रोमराजिम् \।\।१७९\।\।

नानामणिप्रघटिताङ्गदकङ्कणोर्मि-

ग्रैवेयसारसननूपुरतुन्दबन्धम् \।

दिव्याङ्ग⁸²⁰रागपरिपिञ्जरिताङ्गयष्टिम्

आपीत⁸²¹वस्त्रपरिवीतनितम्बबिम्बम् \।\।१८०\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

नानामणिभिः प्रकर्षेण घटिताः कल्पिता⁸²² अङ्गदादयो यस्य तम् \। तत्र ऊर्मिर् मुद्रिका, सारसनं रसना, तुन्दबन्धः उदरबन्धनार्थसुवर्णडोरकम् \। दिव्यैर् अङ्गरागैर् अनुलेपनैः परिपिञ्जरिता नानावर्णतां नीता अङ्गयष्टिर् यस्य तम् \।\।१८०\।\।

चारूरुजानुम् अनुवृत्तमनोज्ञजङ्घं

कान्तोन्नतप्रपदनिन्दित⁸²³कूर्मकान्तिम् \।

माणिक्यदर्पणलसन्नखराजिराजद्-

रत्नाङ्गुलिच्छदनसुन्दरपादपद्मम् \।\।१८१\।\।

माणिक्यमयदर्पणेभ्यो ऽपि विलसतां शोभमानानां नखानां राजिस् तया राजन्त्यो रत्नाङ्गुलयः, ताश्⁸²⁴ छदाः पत्राणि, तैः सुन्दरे पादपद्मे यस्य तम् \। रत्नेति⁸²⁵ पाठः सुगमः \।\।१८१\।\।

मत्स्याङ्कुशारि⁸²⁶दरकेतुयवाब्जवज्र-

संलक्षितारुणकराङ्घ्रितलाभिरामम् \।

लावण्यसारसमुदायविनिर्मिताङ्ग-

सौन्दर्यनिर्जितमनोभवदेहकान्तिम् \।\।१८२\।\।

मत्स्यादिभिः रेखात्मकैश् चिह्नैः संलक्षितम् अरुणतरं चातिरक्तम् अङ्घ्रितलम्⁸²⁷ \। कराङ्घ्रीति पाठे⁸²⁸ अरुणं कराङ्घ्र्योस् तलं, तेन अभिरामं मनोरमम् \। आरं⁸²⁹ चक्रं, दरः शङ्खः \। निर्जितेत्य् अत्र निर्धुतेति⁸³⁰ क्वचित् पाठः \। कान्तिः शोभा \।\।१८२\।\।

आस्यारविन्दपरिपूरितवेणुरन्ध्र-

लोलत्कराङ्गुलिसमीरितदिव्यरागैः⁸³¹ \।

शश्वद् द्रवीकृतविकृष्टसमस्तजन्तु-

सन्तानसन्ततिम् अनन्तसुखाम्बुराशिम् \।\।१८३\।\।

शश्वन् मुहुर् द्रवीकृता आर्द्रिता विकृष्टा समाकृष्टा च⁸³²⁸³³ समस्तजन्तूनां सन्तानसन्ततिर् वंशसमूहो येन तम् \।\।१८३\।\।

गोभिर् मुखाम्बुजविलीनविलोचनाभिर्

ऊधोभरस्खलितमन्थरमन्दगाभिः \।

दन्ताग्रदष्टपरिशिष्टतृणाङ्कुराभिर्

आलम्बि⁸³⁴वालधिलताभिर् अथाभिवीतम्⁸³⁵ \।\।१८४\।\।

Broo

[…] A belly-string is a golden string for tying over the belly. Coloured means made variously coloured. […]

¹⁸¹He has beautiful thighs, knees and similarly pleasing shanks,

lovely and elevated forefeet, putting the beauty of a tortoise to shame;

feet, beautiful as lotuses with leaves of toes made of shining gems

and toenails like glittering ruby mirrors,

[…] The reading ratna- is easy.[^FNB000669]

¹⁸²charming, very reddish soles, marked with fish,

elephant hook, disc, conch, flag, barley seed, lotus and thunderbolt;

a beauty of limbs made of the essence of all loveliness,

putting to shame the bodily lustre of the god of love,

[…] In the reading -karāṅghri-, it is the palms that are reddish.[^FNB000670] […] Instead of -nirjita-, some readings have -nirdhuta-.[^FNB000671] Lustre means beauty.

¹⁸³an endless ocean of happiness,

perpetually melting and attracting the continuous succession of living beings

with the divine melodies sent forth by his fingers

moving over the holes of the flute at his lotus face;

[…]

¹⁸⁴and surrounded by cows, eyes fixed on his lotus face,

idle and slowly moving, stumbling under the weight of their udders,

chewing the cud of grass and twigs in their teeth

their tails hanging down like creepers;

मूलम्

चारूरुजानुम् अनुवृत्तमनोज्ञजङ्घं

कान्तोन्नतप्रपदनिन्दित⁸²³कूर्मकान्तिम् \।

माणिक्यदर्पणलसन्नखराजिराजद्-

रत्नाङ्गुलिच्छदनसुन्दरपादपद्मम् \।\।१८१\।\।

मत्स्याङ्कुशारि⁸²⁶दरकेतुयवाब्जवज्र-

संलक्षितारुणकराङ्घ्रितलाभिरामम् \।

लावण्यसारसमुदायविनिर्मिताङ्ग-

सौन्दर्यनिर्जितमनोभवदेहकान्तिम् \।\।१८२\।\।

आस्यारविन्दपरिपूरितवेणुरन्ध्र-

लोलत्कराङ्गुलिसमीरितदिव्यरागैः⁸³¹ \।

शश्वद् द्रवीकृतविकृष्टसमस्तजन्तु-

सन्तानसन्ततिम् अनन्तसुखाम्बुराशिम् \।\।१८३\।\।

गोभिर् मुखाम्बुजविलीनविलोचनाभिर्

ऊधोभरस्खलितमन्थरमन्दगाभिः \।

दन्ताग्रदष्टपरिशिष्टतृणाङ्कुराभिर्

आलम्बि⁸³⁴वालधिलताभिर् अथाभिवीतम्⁸³⁵ \।\।१८४\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

अथानन्तरं गोभिर् अभितो वीतं वेष्टितम् \। ऊधोभरेण स्तनगौरवेण स्खलितं मन्थरं चालसं⁸³⁶ मन्दं च यथा स्यात् तथा, अभितो⁸³⁷⁸³⁸⁸³⁹ गच्छन्तीभिर् इत्य् अर्थः \। वालधिः पुच्छम्⁸⁴⁰ \।\।१८४\।\।

सप्रस्रवस्तनविचूषण⁸⁴¹पूर्णनिश्च-

लास्यावटक्षरितफैनिलदुग्धमुग्धैः \।

वेणुप्रवर्तितमनोहरमन्द्रगीत-

दत्तोच्च⁸⁴²कर्णयुगलैर् अपि तर्णकैश् च \।\।१८५\।\।

तर्णकैर् नूतनवत्सैश् चाभिवीतम् इत्य् अन्वयः \। एवम् अग्रे ऽपि \। कीदृशैः? प्रस्रवो⁸⁴³ दुग्धक्षरणं तत्सहितस्य स्तनस्य विचूषणं दन्तोष्ठेनाकृष्य पानं, तेन पूर्णो दुग्धभृतो निश्चलश् च आस्यावटौ मुखविवरं, तस्मात् क्षरितं यत् फैनिलं फेनमयं दुग्धं, तेन मुग्धैः सुन्दरैः \। मन्द्रो गम्भीरध्वनिः \। क्वचिन् मन्देति पाठः⁸⁴⁴ \।\।१८५\।\।

प्रत्यग्रशृङ्गमृदुमस्तकसम्प्रहार-

संरम्भवल्गनविलोलखुराग्रपातैः \।

आमेदुरैर् बहुलसास्नगलैर् उदग्र-

पुच्छैश् च वत्सतरवत्सतरीनिकायैः \।\।१८६\।\।

प्रत्यग्रं नवं शृङ्गं यस्मिन्, तेन मृदुना मस्तकेन सम्प्रहारः अन्येन सह युद्धे अभिघातस् तस्मिन् वा अन्येन प्रहारस् तेन संरम्भः क्रोधस् तस्मिन् आवेशो वा, तेन वल्गनम्⁸⁴⁵ इतस् ततो विचलनं, तेन विलोलः खुराग्रपातो येषां तैः \। आमेदुरैः सुस्निग्धैः पुष्टैर् इति वा,⁸⁴⁶ बहुला स्थूला सास्ना गलकम्बलो यस्मिन् तादृशो गलो येषां तैः \। वत्स एव स्तनपानावस्थाम् अतिक्रान्तो वत्सरः, त्रैवर्षिको बलीवर्द इति केचित्, तादृश्येव वत्सतरी तयोर् निकायैः समूहैश् चाभिवीतम्⁸⁴⁷ \।\।१८६\।\।

हम्भारवक्षुभितदिग्वलयैर् महद्भिर्

अप्य्⁸⁴⁸ उक्षभिः पृथुककुद्भरभारखिन्नैः⁸⁴⁹ \।

उत्तम्भितश्रुतिपुटीपरिवीतवंश-

ध्वानामृतोद्धतविकाशिविशालघोणैः \।\।१८७\।\।

Broo

[…]. The meaning of moving is that they walk all around him. […]

¹⁸⁵and also by young ones, lovely with milky foam

dripping from their motionless mouths,

full after sucking the udder, flowing with milk,

and ears raised up from the enchanting, deep song of the flute;

The syntax here is that he is also surrounded by young ones, that is, new born calves. Similarly below as well. […] Some readings have manda (low) instead of mandra (deep).

¹⁸⁶by herds of heifers and young bulls with raised tails,

smooth necks, thick dewlaps and the step of their hooves

falling unsteadily, agitated as they are from eager fighting

with their fresh horns and soft heads;

[…] Smooth means very soft or fatty. A young bull has passed the stage of suckling, that is, of being a calf. Some say that a bull is three years old. A heifer is the same but female. […]

¹⁸⁷and by great bulls, agitating the directions with their bellowing,

tired from the weight of their wide humps,

their shining broad muzzles lifted towards the amrosial

sound of the flute surrounding the raised folds of their ears;

मूलम्

सप्रस्रवस्तनविचूषण⁸⁴¹पूर्णनिश्च-

लास्यावटक्षरितफैनिलदुग्धमुग्धैः \।

वेणुप्रवर्तितमनोहरमन्द्रगीत-

दत्तोच्च⁸⁴²कर्णयुगलैर् अपि तर्णकैश् च \।\।१८५\।\।

प्रत्यग्रशृङ्गमृदुमस्तकसम्प्रहार-

संरम्भवल्गनविलोलखुराग्रपातैः \।

आमेदुरैर् बहुलसास्नगलैर् उदग्र-

पुच्छैश् च वत्सतरवत्सतरीनिकायैः \।\।१८६\।\।

हम्भारवक्षुभितदिग्वलयैर् महद्भिर्

अप्य्⁸⁴⁸ उक्षभिः पृथुककुद्भरभारखिन्नैः⁸⁴⁹ \।

उत्तम्भितश्रुतिपुटीपरिवीतवंश-

ध्वानामृतोद्धतविकाशिविशालघोणैः \।\।१८७\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

उक्षभिर् वृषैर् अप्य् अभिवीतम् \। पृथुककुद्भर एव⁸⁵⁰ भारस् तेन खिन्नैर् अलसैः \। उत्तम्भितया ऊर्ध्वीकृत्य स्तब्धतां प्रापितया श्रुतिपुट्या परिवीतं⁸⁵¹ यत् श्रीकृष्णवंशध्वानामृतं, तस्मिन् उद्धता उद्भटा, तेन वा ऊर्ध्वीकृता विकाशिनी च प्रस्फुट⁸⁵²पुटा विशाला च⁸⁵³ घोणा नासा येषां तैः⁸⁵⁴ \।\।१८७\।\।

गोपैः समानगुणशीलवयोविलास-

वेशैश् च मूर्छितकलस्वन⁸⁵⁵वेणुवीणैः \।

मन्द्रोच्चतार⁸⁵⁶पटुगानपरैर् विलोल-

दोर्वल्लरीललितलास्यविधानदक्षैः \।\।१८८\।\।

गोपैश् चाभिवीतम् \। गुणाः करुणादयः, शीलं स्वभावो जगदानन्दकत्वादि, मूर्छितः मूर्छनं प्रापितः, कलस्वनः मधुरास्फुटध्वनिः \। स्वरेति पाठे मधुरास्फुटरागो यस्मिन् तादृशो वेणुर् वीणा च येषां तैः \। मूर्छना चोक्ता \। स्वरः सम्मूर्छितो यत्र रागतां⁸⁵⁷ प्रतिपद्यते \। मूर्छनाम् इति तां प्राहुः कवयो ग्रामसम्भवाम्⁸⁵⁸ \। सप्त स्वरास् त्रयो ग्रामा मूर्छनास् त्व् एकविंशतिः \।\। इति \। मन्द्रोच्चतारैर् ध्वनिभेदैः पटु व्यक्तं यद्गानं तत्परैः \। लास्यं नृत्यम् \।\।१८८\।\।

जङ्घान्तपीवरकटीरतटीनिबद्ध-⁸⁵⁹

व्यालोलकिङ्किणिघटारटितै रटद्भिः \।

मुग्धैस् तरक्षुनखकल्पितकण्ठभूषैर्

अव्यक्तमञ्जुवचनैः⁸⁶⁰ पृथुकैः परीतम् \।\।१८९\।\।

पृथुकैर् बालकैः परीतं वेष्टितम् \। कीदृशैः? जङ्घान्ते पीवरकटीरताढ्यां च पीनकटीस्थल्यां⁸⁶¹ निबद्धा च व्यालोला च या⁸⁶² किङ्किणीनां घटा समूहः, तस्या रटितैः⁸⁶³ शब्दैः कृत्वा रटद्भिः⁸⁶⁴ शब्दायमानैः \। तरक्षुर् व्याघ्रः⁸⁶⁵ \।\।१८९\।\।

अथ सुललितगोपसुन्दरीणां

पृथु⁸⁶⁶निविवीषनितम्बमन्थराणाम् \।

गुरुकुचभर⁸⁶⁷भङ्गुरावलग्न-

त्रिवलिविजृम्भितरोमराजिभाजाम् \।\।१९०\।\।

Broo

[…]

¹⁸⁸by cowherds of similar virtues, nature, age, games and dress,

the beautiful sound of whose flutes and lutes are proliferated,

engrossed in clearly singing both low and high, and whose waiving creepers of arms are expert in the art of dancing;

[…] The merits are compassion and so on and nature is giving joy to the world, etc. Proliferated means that they have attained proliferation and beautiful sound is a tone that expresses sweetness. In the reading -svara-, the meaning is a melody that expresses sweetness. […] And proliferation is explained like this: “Where a note is modulated and attains to a Rāga, the poets call it proliferation; it arises from the mode. There are seven notes, three modes and twenty-one proliferations.”[^FNB000672] […]

¹⁸⁹accompanied by innocent boys, noisy with the sound

of small tingling bells tied around their ankles and plump

sloping hips, their necklaces made of tiger claws,

speaking sweet, unclear words;

[…]

¹⁹⁰and by the most playful cowherd women,

curvaceous with broad and firm buttocks,

with a streak of hair extending over the three folds of their bellies,

bent under the weight of their heavy breasts,

मूलम्

गोपैः समानगुणशीलवयोविलास-

वेशैश् च मूर्छितकलस्वन⁸⁵⁵वेणुवीणैः \।

मन्द्रोच्चतार⁸⁵⁶पटुगानपरैर् विलोल-

दोर्वल्लरीललितलास्यविधानदक्षैः \।\।१८८\।\।

जङ्घान्तपीवरकटीरतटीनिबद्ध-⁸⁵⁹

व्यालोलकिङ्किणिघटारटितै रटद्भिः \।

मुग्धैस् तरक्षुनखकल्पितकण्ठभूषैर्

अव्यक्तमञ्जुवचनैः⁸⁶⁰ पृथुकैः परीतम् \।\।१८९\।\।

अथ सुललितगोपसुन्दरीणां

पृथु⁸⁶⁶निविवीषनितम्बमन्थराणाम् \।

गुरुकुचभर⁸⁶⁷भङ्गुरावलग्न-

त्रिवलिविजृम्भितरोमराजिभाजाम् \।\।१९०\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

अथेत्य् आनन्तर्ये माङ्गल्ये वा \। सुललितानां परम⁸⁶⁸मनोहराणां गोपसुन्दरीणां गोपीनाम् आलिभिः पङ्क्तिभिः⁸⁶⁹ समन्तात् सर्वतः सततं नितरां सेवितम् इत्य् अष्ट⁸⁷⁰श्लोकेनान्वयः \। ता एव विशिनष्टि पृथ्वादिना कराम्बुजानाम् इत्य् अन्तेन पादद्वयोनश्लोकाष्टकेन⁸⁷¹ \। निविवीषां निविडम् \। अवलग्नं मध्यदेशः⁸⁷²⁸⁷³ \।\।१९०\।\।

तदतिमधुरचारुवेणुवाद्या-

मृतरसपल्लविताङ्गजाङ्घ्रिपानाम्⁸⁷⁴ \।

मुकुलविसररम्यरूढरोमोद्-

गमसमलङ्कृतगात्र⁸⁷⁵वल्लरीणाम् \।\।१९१\।\।

तस्य श्रीकृष्णस्य अतिमधुरं सुखदं⁸⁷⁶ चारु च⁸⁷⁷ सुन्दरं वेणुवाद्यम् एवामृतरसस् तेन पल्लवितो विस्तारितो ऽङ्गजाङ्घ्रिपः कामवृक्षो यासां तासाम् \। अङ्गजाङ्घ्रिपस्येति पाठे परेण सम्बन्धः \। मुकुलविसरः कुट्णलसमूहस् तद्वद् रम्यः रूढश् च जातो यो रोमोद्गमः पुलकं, तेन सम्यग् अलङ्कृता गात्रवल्लरी⁸⁷⁸ देहलता यासाम्⁸⁷⁹ \।\।१९१\।\।

तदतिरुचिर⁸⁸⁰मन्दहासचन्द्रा-

तपपरिजृम्भितरागवारिराशेः \।

तरलतरतरङ्गभङ्ग⁸⁸¹विप्रुट्-

प्रकरसमश्रमबिन्दुसन्ततानाम् \।\।१९२\।\।

तस्य श्रीकृष्णस्य अतिरुचिरो मन्दहास एव चन्द्रस्यातपो रश्मिस् तेन परिजृम्भितस्य विवर्धितस्य रागवारिराशेः प्रेमसमुद्रस्य ये तरलतरा अतिचञ्चलास् तरङ्गा⁸⁸² ऊर्मिकल्लोलास् तरङ्गपरम्परा वा,⁸⁸³ तेषां विप्रुषो जलबिन्दवस् तासां प्रकरः समूहस् तेन समास् तुल्या ये श्रमोत्पन्नस्वेदबिन्दवस् तैः सन्ततानां व्याप्तानाम्⁸⁸⁴ \। प्रसरेति पाठे ऽपि स एवार्थः \। सन्ततीनाम् इति पाठे श्रमबिन्दूनां सन्ततिः परम्परा यासाम् \।\।१९२\।\।

तदतिललितमन्द⁸⁸⁵चिल्लिचाप-

च्युतनिशितेक्षणमारबाणवृष्ट्या \।

दलित⁸⁸⁶सकल⁸⁸⁷मर्मविह्वलाङ्ग-

प्रविसृतदुःसहवेपथुव्यथानाम् \।\।१९३\।\।

Broo

The word and is here used to denote immediate succession or for auspiciousness. The syntax of verses190–197 is that he is always and on all sides attended by the rows or lines of most playful or supremely enchanting cowherd women or cowherdesses. The author gives details of them in eight verses minus two lines, that is, beginning from curvaceous (5.190) and ending at lotus hands (5.197). […]

¹⁹¹the trees of whose desire sprout from the immortal

nectar that is the most sweet and beautiful melody of the flute,

the creepers of whose limbs are decorated by hair standing on end,

delightful as an abundance of buds springing up,

His means Kṛṣṇa’s. The reading -aṅgajāṅghripasya is connected with what comes after.[^FNB000673] […]

¹⁹²covered by beads of sweat, resembling drops of water

sprinkled from the crashing of the tremulous waves

of the of the ocean of desire, swelling in the moonlight

of his most lovely slight smile,

[…] The meaning of the reading -prasara- is the same. In the reading -santatīnām, the meaning is having streaks formed by beads of sweat.

¹⁹³pierced in all vital organs and pained unbearably by the quivering of

limbs afflicted by showers of sharp arrows of love

from his glances, shot from the bows

of his most charming and slack eyebrows,

मूलम्

तदतिमधुरचारुवेणुवाद्या-

मृतरसपल्लविताङ्गजाङ्घ्रिपानाम्⁸⁷⁴ \।

मुकुलविसररम्यरूढरोमोद्-

गमसमलङ्कृतगात्र⁸⁷⁵वल्लरीणाम् \।\।१९१\।\।

तदतिरुचिर⁸⁸⁰मन्दहासचन्द्रा-

तपपरिजृम्भितरागवारिराशेः \।

तरलतरतरङ्गभङ्ग⁸⁸¹विप्रुट्-

प्रकरसमश्रमबिन्दुसन्ततानाम् \।\।१९२\।\।

तदतिललितमन्द⁸⁸⁵चिल्लिचाप-

च्युतनिशितेक्षणमारबाणवृष्ट्या \।

दलित⁸⁸⁶सकल⁸⁸⁷मर्मविह्वलाङ्ग-

प्रविसृतदुःसहवेपथुव्यथानाम् \।\।१९३\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

तस्य श्रीकृष्णस्य अति⁸⁸⁸ललिता परममनोहरा⁸⁸⁹ मोहना⁸⁹⁰ मन्दा च आयता प्रगल्भा वा या चिल्लिर् भ्रूः सैव चापः, तस्मात् च्युतः निशितश् च तीक्ष्ण ईक्षणमारबाणः⁸⁹¹ कटाक्षरूपः कामशरः, तस्य वृष्ट्या, दलितसकलमर्मसु अत एव विह्वलेष्व् अङ्गेषु⁸⁹² प्रविसृता⁸⁹³ दुःसहा⁸⁹⁴ वेपथुरूपा वेदना यासाम्⁸⁹⁵ \।\।१९३\।\।

तदति⁸⁹⁶सुभगकम्ररूप⁸⁹⁷शोभा-

मृतरसपानविधानलालसाभ्याम् \।

प्रणयसलिलपूरवाहिनीनाम्

अलसविलोलविलोचनाम्बुजाभ्याम् \।\।१९४\।\।

अलसाभ्यां लज्जादिनार्धमीलिताभ्यां⁸⁹⁸ विलोलाभ्यां⁸⁹⁹ च विशिष्टलोचनाम्बुजाभ्यां कृत्वा प्रेमजलप्रवाहवहनशीलानाम् \। कथम्भूताभ्याम्? तस्य⁹⁰⁰ श्रीकृष्णस्य अतिसुभगात् परमकमनीयाद् अपि कम्रं⁹⁰¹ कमनीयं रूपं, तस्य शोभा कैशोरे नवयौवनोद्भेदे श्रीः सैव \। यद् वा,⁹⁰² तद् एव⁹⁰³ शोभायुक्तामृतरसस् तस्य पानविधाने लालसा अत्यौत्सुक्यं ययोस् ताभ्याम्⁹⁰⁴ \।\।१९४\।\।

विस्रंसत्कवरीकलापविगलत्फुल्ल⁹⁰⁵प्रसूनस्रवन्-⁹⁰⁶

माध्वीलम्पटचञ्चरीकघटया संसेवितानां मुहुः \।

मारोन्मादमदस्खलन्मृदुगिराम् आलोलकाञ्च्युच्छ्वसन्-

नीवीविश्लथमानचीनसिचयान्ताविर्नितम्बत्विषाम् \।\।१९५\।\।

माध्वी माध्वीकम्, चञ्चरीको भ्रमरः \। मारोन्मादेन यो मदः मत्तता, तेन स्खलन्ती अस्पष्टाक्षरा मृदुः कोमला गीर्वाणी यासाम् \। उन्मादलक्षणं चोक्तम् \। श्वासप्ररोदनोत्कम्पैर् बहुधालोकनैर् अपि \। व्यापारो जायते यस् तु स उन्मादः स्मृतो यथा⁹⁰⁷ \।\। इति \। आलोलया सञ्चलन्त्या काञ्च्या हेतुना उच्छ्वसन्ती श्लथीभवन्ती या नीवी परिधानवस्त्रबन्धः, तयैव विश्लथमानो विश्लथीभवन् चीनदेशोद्भवः सूक्ष्मो वा सिचयः पट्टवस्त्रविशेषस् तस्यान्ते स्वरूपे आविः प्रकट नितम्बत्विट् यासाम् \। अन्तः स्वरूपे विनाशे⁹⁰⁸ चान्तिके ऽपि च इति कोषः⁹⁰⁹ \।\।१९५\।\।

स्खलितललितपादाम्भोजमन्दाभिघात-

क्वणित⁹¹⁰मणितुलाकोट्याकुलाशामुखानाम् \।

Broo

[…] Slack means extended or bold. […]

¹⁹⁴bearing streams of water of affection

with their langurous and unsteady lotus eyes

which long for drinking the blessed immortal nectar

of his supremely beautiful, desirable form,

Langurous means half-closed due to shyness and so on. […] Blessed means the beauty of his boyhood sprouting into youthful maturity. Alternatively, they long or are most anxious for drinking his blessed immortal nectar.[^FNB000674]

¹⁹⁵constantly attended by swarms of bees lusty for the honey flowing from the blooming flowers falling from the bundle of their loosened braids, their soft voices stammering in the madness of love,

the beauty of their buttocks appear by the nature of the loosened China silk under their petticoats, relaxed by their swinging girdles,

[…] Stammering means uttering unclear syllables. This is the description of madness:[^FNB000675] “When such behaviour as sighing, weeping, trembling and repeatedly looking around appears, it is known as ‘madness’ ”. […] China silk means a special kind of cloth made of a type of silk that comes from the country of China or that is very fine. Anta means nature, as the word anta according to the lexicon can mean nature, destruction or edge.[^FNB000676]

¹⁹⁶their earrings glittering as their faces turn in the direction

filled by the tinkling of his jeweled ankle bells

as his playfully tripping lotus feet softly touch the ground,

मूलम्

तदति⁸⁹⁶सुभगकम्ररूप⁸⁹⁷शोभा-

मृतरसपानविधानलालसाभ्याम् \।

प्रणयसलिलपूरवाहिनीनाम्

अलसविलोलविलोचनाम्बुजाभ्याम् \।\।१९४\।\।

विस्रंसत्कवरीकलापविगलत्फुल्ल⁹⁰⁵प्रसूनस्रवन्-⁹⁰⁶

माध्वीलम्पटचञ्चरीकघटया संसेवितानां मुहुः \।

मारोन्मादमदस्खलन्मृदुगिराम् आलोलकाञ्च्युच्छ्वसन्-

नीवीविश्लथमानचीनसिचयान्ताविर्नितम्बत्विषाम् \।\।१९५\।\।

स्खलितललितपादाम्भोजमन्दाभिघात-

क्वणित⁹¹⁰मणितुलाकोट्याकुलाशामुखानाम् \।

विश्वास-प्रस्तुतिः

चलदधरदलानां कुड्मलत्पक्ष्मलाक्षि-

द्वयसरसिरुहाणाम् उल्लसत्कुण्डलानाम् \।\।१९६\।\।

स्खलितस्य स्खलनयुक्तस्य ललितस्य च पादाम्भोजस्य मन्दाभिघातेन ईषद् भूभागप्रहारेण क्वणितः कृतशब्दो मणिमयो यस् तुलाकोटिर् नूपुरं, तेन आकुलं⁹¹¹ शब्द⁹¹²व्याप्तम् आशानां दिशां मुखं याभ्यस् तासाम् \। कुड्मलत् मुकुलायमानं पक्ष्मलं च⁹¹³ उत्कृष्टपक्ष्मयुक्तम् अक्षिद्वयसरसिरुहं यासाम्⁹¹⁴⁹¹⁵ \।\।१९६\।\।

द्राघिष्ठश्वसनसमीरणाभिताप-

प्रम्लानीभवदरुणोष्ठपल्लवानाम् \।

नानोपायनविलसत्कराम्बुजानाम्

आलीभिः सतत⁹¹⁶निषेवितं⁹¹⁷ समन्तात् \।\।१९७\।\।

द्राघिष्ठो ऽतिदीर्घः श्वासनसमीरणः श्वासवायुस् तेन अभितापः सन्तापस् तेन प्रम्लानीभवन् अरुणोष्ठपल्लवो यासाम् \।\।१९७\।\।

तासाम् आयतलोलनीलनयनव्याकोशनीलाम्बुज-

स्रग्भिः सम्परिपूजिताखिलतनुं नानाविनोदास्पदम् \।

तन्मुग्धाननपङ्कजप्रविगलन्माध्वीरसास्वादिनीं

बिभ्राणं प्रणयोन्मदाक्षिमधु⁹¹⁸कृन्मालां मनोहारिणीम् \।\।१९८\।\।

व्याकोशं विकसितं, प्रणयाद् उन्मदे उद्गतमदे⁹¹⁹ अक्षिणी एव⁹²⁰ मधुकृन्माला भ्रमरपङ्क्तिः \। तां⁹²¹ बिभ्राणम् प्रकटयन्तम् \। श्रीलोचनयोर् इतस् ततो बहुधा निपतनेन सर्वतो दर्शनान् मालेत्य् उक्तम् \। कीदृशीम्? तासां यन् मुग्धं मनोहरम् आननपङ्कजं \। तस्मात् प्रविगलतो माध्वीरसस्य मकरन्दस्य आस्वादनशीलाम् \। अत एव मनोहारिणीम्⁹²² \।\।१९८\।\।

गोपीगोप⁹²³पशूनां

बहिः स्मरेद् अग्रतो ऽस्य गीर्वाणघटाम् \।

वित्तार्थिनीं विरिञ्चित्रिनयन-

शतमन्युपूर्विकां स्तोत्रपराम् \।\।१९९\।\।

Broo

the petals of their lips trembling and their pairs of lotus eyes

closed like buds behind the filaments of their eyelashes,

[…]

¹⁹⁷the blossoms of their reddish lips faded

by the hot air of their long breaths,

their lotus hands shining in all their undertakings—

always and on all sides attended by rows of such cowherd women,

[…]

¹⁹⁸him, the abode of all pleasures, his whole body completely honoured

by garlands of the fully opened blue lotuses of their wide and restless dark eyes,

and wearing an enchanting garland of his own eyes maddened by love,

like bees enjoying the sweet nectar of streaming from their lovely lotus faces.

Fully opened means expanded. […] Since his blessed eyes look everywhere, falling here and there in various ways, they are called a garland. […]

¹⁹⁹In front of him and beyond

the cowherdesses, cowherds and animals,

one should remember the gods, praying for wealth

led by Brahmā, Śiva and Indra, fond of hymns,

मूलम्

चलदधरदलानां कुड्मलत्पक्ष्मलाक्षि-

द्वयसरसिरुहाणाम् उल्लसत्कुण्डलानाम् \।\।१९६\।\।

द्राघिष्ठश्वसनसमीरणाभिताप-

प्रम्लानीभवदरुणोष्ठपल्लवानाम् \।

नानोपायनविलसत्कराम्बुजानाम्

आलीभिः सतत⁹¹⁶निषेवितं⁹¹⁷ समन्तात् \।\।१९७\।\।

तासाम् आयतलोलनीलनयनव्याकोशनीलाम्बुज-

स्रग्भिः सम्परिपूजिताखिलतनुं नानाविनोदास्पदम् \।

तन्मुग्धाननपङ्कजप्रविगलन्माध्वीरसास्वादिनीं

बिभ्राणं प्रणयोन्मदाक्षिमधु⁹¹⁸कृन्मालां मनोहारिणीम् \।\।१९८\।\।

गोपीगोप⁹²³पशूनां

बहिः स्मरेद् अग्रतो ऽस्य गीर्वाणघटाम् \।

वित्तार्थिनीं विरिञ्चित्रिनयन-

शतमन्युपूर्विकां स्तोत्रपराम् \।\।१९९\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

इदानीं क्रमेण वित्तधर्ममोक्षकामाख्यपुरुषार्थचतुष्टयस्य तथा सर्वतः श्रेष्ठस्य पञ्चमपुरुषार्थरूपाया भक्तेश् च वाञ्छायाः प्रदानां⁹²⁴ देवादीनां⁹²⁵ ध्यानम् आह गोपीति⁹²⁶⁹²⁷ पञ्चभिः \। अस्य कृष्णस्य⁹²⁸ अग्रतः सम्मुखे \।\।१९९\।\।

तद्दक्षिणतो मुनिनिकरं

दृढधर्मवाञ्छम् आम्नायपरम्⁹²⁹ \।

योगीन्द्रान् अथ पृष्ठे

मुमुक्षमाणान्⁹³⁰⁹³¹ समाधिना सनकाद्यान् \।\।२००\।\।

दक्षिणे चास्य मुनिनिकरं स्मरेत् \। दृढा धर्मे वाञ्छा यस्य तम् \।\।२००\।\।

सव्ये⁹³² सकान्तान् अथ यक्षसिद्ध-

गन्धर्वविद्याधरचारणांश् च \।

सकिन्नरान् अप्सरसश् च मुख्याः

कामार्थिनो नर्तनगीतवाद्यैः \।\।२०१\।\।

सकान्तान् पत्नीसहितान् यक्षादींश् च स्मरेत् \। कथम्भूतान् ? नर्तनाद्यैः⁹³³ कामार्थिनो निजनिजाभीष्ट⁹³⁴प्रार्थकान् \। मुख्याः श्रेष्ठाः उर्वश्याद्या अप्सरसश् च स्मरेत्⁹³⁵ \।\।२०१\।\।

शङ्खेन्दुकुन्दधवलं सकलागमज्ञं

सौदामिनीतति⁹³⁶पिशङ्गजटाकलापम् \।

तत्पादपङ्कजगताम् अचलां च भक्तिं

वाञ्छन्तम् उज्झिततरान्यसमस्तसङ्गम् \।\।२०२\।\।

तस्य श्रीकृष्णस्य पादपङ्कजगतां तद्विषयिणीम् इत्य् अर्थः \। उज्झिततरो नितरां⁹³⁷ परित्यक्तो ऽन्यस्मिन् भक्तिव्यतिरिक्ते समस्ते सङ्ग⁹³⁸ आसक्तिर् येन तम्⁹³⁹ \।\।२०२\।\।

नानाविधश्रुतिगणान्वितसप्तराग-

ग्रामत्रयीगतमनोहरमूर्छनाभिः \।

सम्प्रीणयन्तम् उदिताभिर् अमुं महत्या

सञ्चिन्तयेन् नभसि धातृसुतं मुनीन्द्रम् \।\।२०३\।\।

Broo

Now, in verses199–203, the author gives a meditation on the gods and so on, the fulfillers of the desires for the four goals of life, that is, wealth, virtue, liberation and enjoyment and also devotion, the fifth goal of life, above all the others, respectively. In front of him means facing Kṛṣṇa.

²⁰⁰likewise on his right, a multitude of sages,

desirous of staunch virtue, devoted to the Vedas,

and behind, the great yogins led by Sanaka,

striving for liberation through meditation,

[…]

²⁰¹and on his left, with their wives, the Yakṣas,

Siddhas, Gandharvas, Vidyādharas and Cāraṇas,

the Kinnaras and the foremost of the Apsarases,

soliciting pleasure through dance, song and music.

[…] The foremost of the Apsarases refer to Urvaśī and so on.

²⁰²White as a conch shell, the moon or the jasmine flower,

the knower of all scriptures, whose tawny matted hair resembles

a mass of lightning, wishing for unswerving devotion to his lotus feet,

completely renouncing all other attachments,

[…]

²⁰³fully delighting him by producing on his great lute

enchanting proliferations arising from the three modes,

seven Rāgas and manifold tones: one should meditate

on this son of Brahmā, the best of sages, in the sky.

मूलम्

तद्दक्षिणतो मुनिनिकरं

दृढधर्मवाञ्छम् आम्नायपरम्⁹²⁹ \।

योगीन्द्रान् अथ पृष्ठे

मुमुक्षमाणान्⁹³⁰⁹³¹ समाधिना सनकाद्यान् \।\।२००\।\।

दक्षिणे चास्य मुनिनिकरं स्मरेत् \। दृढा धर्मे वाञ्छा यस्य तम् \।\।२००\।\।

सव्ये⁹³² सकान्तान् अथ यक्षसिद्ध-

गन्धर्वविद्याधरचारणांश् च \।

सकिन्नरान् अप्सरसश् च मुख्याः

कामार्थिनो नर्तनगीतवाद्यैः \।\।२०१\।\।

शङ्खेन्दुकुन्दधवलं सकलागमज्ञं

सौदामिनीतति⁹³⁶पिशङ्गजटाकलापम् \।

तत्पादपङ्कजगताम् अचलां च भक्तिं

वाञ्छन्तम् उज्झिततरान्यसमस्तसङ्गम् \।\।२०२\।\।

नानाविधश्रुतिगणान्वितसप्तराग-

ग्रामत्रयीगतमनोहरमूर्छनाभिः \।

सम्प्रीणयन्तम् उदिताभिर् अमुं महत्या

सञ्चिन्तयेन् नभसि धातृसुतं मुनीन्द्रम् \।\।२०३\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

अत एव अमुं श्रीकृष्णं महत्याख्यया⁹⁴⁰ कच्छपिकया स्वकीयवीणया प्रीणयन्तम् \। काभिः? नानाविधः षट्त्रिंशद्भेदात्मको यः श्रुतिगणो नादसमूहस् तेनान्विता ये सप्त रागाः निषादादिस्वरा मेघनादवसन्तादिरागा वा, तेषु वा⁹⁴¹ ग्रामत्रयी तत्र⁹⁴² ग्रामाणां त्रयाणां समाहारस् तस्यां गताः प्राप्ता या मनोहरा मूर्छनास् ताभिः \। किम्भूताभिः? उदिताभिः स्वयम् एव प्राकट्यं प्राप्ताभिः \। महत्योदिताभिर् इति वा सम्बन्धः \। अत एव मुनीन्द्रं मुनिगण⁹⁴³श्रेष्ठं धातृसुतं श्रीनारदं नभसि सम्यक् चिन्तयेत्⁹⁴⁴⁹⁴⁵ \।\।२०३\।\।

श्रीगौतमीयतन्त्रे—⁹⁴⁶⁹⁴⁷

अथ ध्यानं प्रवक्ष्यामि सर्वपाप⁹⁴⁸प्रणाशनम् \।

पीताम्बरधरं कृष्णं पुण्डरीकनिभेक्षणम् \।\।२०४\।\।

रक्तनेत्राधरं रक्तपाणिपाद⁹⁴⁹नखं शुभम् \।

कौस्तुभोद्भासितोरस्कं नानारत्नविभूषितम् \।\।२०५\।\।

तद्धामविलसन्मुक्ताबद्धहारोपशोभितम् \।

नानारत्नप्रभोद्भासिमुकुटं दिव्यतेजसम् \।\।२०६\।\।

हारकेयूरकटककुण्डलैः परिमण्डितम् \।

श्रीवत्सवक्षसं चारुनूपुराद्युपशोभितम् \।\।२०७\।\।

नानारत्नविचित्रैश् च कटिसूत्राङ्गुलीयकैः \।

बर्हिपत्रकृतापीडं वन्यपुष्पैर् अलङ्कृतम् \।\।२०८\।\।

कदम्बकुसुमोद्बद्धवनमालाविभूषितम् \।

सचन्द्रतारकानन्दि⁹⁵⁰विमलाम्बरसन्निभम् \।\।२०९\।\।

वेणुं गृहीत्वा हस्ताभ्यां मुखे संयोज्य संस्थितम् \।

गायन्तं दिव्यगानैश् च गोष्ठमध्यगतं हरिम् \।\।२१०\।\।

स्वर्गाद् इव परिभ्रष्टकन्यकाशतवेष्टितम् \।

सर्वलक्षणसम्पन्नं⁹⁵¹ सौन्दर्येणाभिशोभितम्⁹⁵² \।\।२११\।\।

शुभं जगन्मङ्गलरूपं, तस्य कौस्तुभस्य धाम्ना तेजसा विलसन्तीभिर् मुक्ताभिर् आच्छन्नेन संवेष्टितेन हारेण उपशोभितम् \। मुक्ताबद्धेति वा पाठः \। कटि⁹⁵³सूत्रेणाङ्गुलीयकैश् चालङ्कृतम् \। सचन्द्राभिस् ताराभिर् आनन्दं⁹⁵⁴ सुखकरं⁹⁵⁵ यद् विमलम् अम्बरं व्योम तत्⁹⁵⁶ सदृशम् \। अत्र चन्द्रस्थाने कौस्तुभः \। तारास्थाने कदम्बमाला \। अम्बरस्थाने श्रीमद्वक्षःस्थलम् ऊह्यम् \। स्वर्गाद् इव परिभ्रष्टा-

Broo

Therefore, he is delighting him, that is, Kṛṣṇa, by his own lute looking like a little turtle and called great. The various sounds are the 36 varieties of tones; the seven Rāgas are the notes of Niṣāda and so on, or else the Rāgas Meghanāda, Vasanta and so on. […] The son of Brahmā is blessed Nārada. […]

In the Gautamīya Tantra (4.16–20, 22cd–25ab, 30cd–31ab, 29–30ab, 31cd–32, 34):[^FNB000677]

²⁰⁴Now I will describe a meditation that takes away all sins. He is dark but dressed in yellow cloth and has eyes like the petals of a lotus, ²⁰⁵red eyes and lips; he is auspicious and has reddish fingernails and toenails and the Kaustubha jewel shining on his chest. He is ornamented with various gems, ²⁰⁶further decorated with a necklace bound of pearls, shining with its splendour[^FNB000678] and a diadem glittering with the splendour of various gems. He is divinely radiant, ²⁰⁷ adorned all around with necklaces, bracelets on upper and lower arms and with earrings; he has Śrīvatsa on his chest and he is also decorated with charming anklets. ²⁰⁸He is adorned with girdles and rings beautified with various gems, forest flowers and a chaplet made of peacock feathers. ²⁰⁹He is decorated with a forest flower garland made of Kadamba flowers and he resembles the pure sky, delightful with the moon and stars. ²¹⁰Standing and holding the flute in his hands, Hari places it to his mouth and plays divine songs in the middle of the pasture for the cows. ²¹¹He is surrounded by hundreds of girls fallen as it were from heaven, endowed with all good qualities and adorned with beauty.

Auspicious means that he is the very form of the welfare of the world. He is further decorated with a necklace clothed or enveloped with pearls, shining with its or the Kaustubha’s splendour or brilliance. Another reading has -muktābaddha-.[^FNB000679] […] He resembles the pure sky or space, delightful or pleasing with its moon and stars. Here the Kaustubha should be understood to represent the moon, the Kadamba garland to represents the stars and his

मूलम्

श्रीगौतमीयतन्त्रे—⁹⁴⁶⁹⁴⁷

अथ ध्यानं प्रवक्ष्यामि सर्वपाप⁹⁴⁸प्रणाशनम् \।

पीताम्बरधरं कृष्णं पुण्डरीकनिभेक्षणम् \।\।२०४\।\।

रक्तनेत्राधरं रक्तपाणिपाद⁹⁴⁹नखं शुभम् \।

कौस्तुभोद्भासितोरस्कं नानारत्नविभूषितम् \।\।२०५\।\।

तद्धामविलसन्मुक्ताबद्धहारोपशोभितम् \।

नानारत्नप्रभोद्भासिमुकुटं दिव्यतेजसम् \।\।२०६\।\।

हारकेयूरकटककुण्डलैः परिमण्डितम् \।

श्रीवत्सवक्षसं चारुनूपुराद्युपशोभितम् \।\।२०७\।\।

नानारत्नविचित्रैश् च कटिसूत्राङ्गुलीयकैः \।

बर्हिपत्रकृतापीडं वन्यपुष्पैर् अलङ्कृतम् \।\।२०८\।\।

कदम्बकुसुमोद्बद्धवनमालाविभूषितम् \।

सचन्द्रतारकानन्दि⁹⁵⁰विमलाम्बरसन्निभम् \।\।२०९\।\।

वेणुं गृहीत्वा हस्ताभ्यां मुखे संयोज्य संस्थितम् \।

गायन्तं दिव्यगानैश् च गोष्ठमध्यगतं हरिम् \।\।२१०\।\।

स्वर्गाद् इव परिभ्रष्टकन्यकाशतवेष्टितम् \।

सर्वलक्षणसम्पन्नं⁹⁵¹ सौन्दर्येणाभिशोभितम्⁹⁵² \।\।२११\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

नां परमसुन्दरीणाम् इत्य् अर्थः \। तदृशीनां⁹⁵⁷ कन्यानां श्रीगोपकुमारीणां⁹⁵⁸ शतेन वेष्टितम् \। शतशब्दो ऽत्रासंख्यत्वे⁹⁵⁹ \।\।२०४–२११\।\।

मोहनं सर्वगोपीनां सर्वासां च गवाम् अपि \।

लेलिह्यमानं वत्सैश् च धेनुभिश् च समन्ततः \।\।२१२\।\।

सिद्धगन्धर्⁹⁶⁰वयक्षैश् च अप्सरोभिर् विहङ्गमैः \।

सुरासुरमनुष्यैश् च स्थावरैः पन्नगैर्⁹⁶¹ अपि \।\।२१३\।\।

मृगैर् विद्याधरैश् चैव⁹⁶² वीक्ष्यमाणं सुविस्मितैः \।

नारदेन⁹⁶³ वशिष्ठेन विश्वामित्रेण धीमता \।\।२१४\।\।

पराशरेण व्यासेन⁹⁶⁴ भृगुणाङ्गिरसा तथा \।

दक्षेण शौनकात्रिभ्यां सिद्धेन कपिलेन च \।\।२१५\।\।

सनकाद्यैर् मुनीन्द्रैश् च स्तूयमानं सुविस्मितैः⁹⁶⁵⁹⁶⁶ \।

ब्रह्मलोकगतैर् सिद्धैर् नागलोकगतैर् अपि⁹⁶⁷ \।

अन्यैर् अपि च संयुक्तं कृष्णं ध्यायेद् अहर्निशम् \।\।२१६\।\।

संक्षेपेण श्रीसनत्कुमारकल्पे ऽपि—

अव्यान्⁹⁶⁸ मीलत्कलायद्युतिर् अहिरिपुपिच्छोल्लसत्केशजालो

गोपीनेत्रोत्पल्⁹⁶⁹आराधितललितवपुर् गोपगोवृन्दवीतः \।

श्रीमद्वक्त्रारविन्दप्रतिहसितशशाङ्काकृतिः पीतवासा

देवो ऽसौ वेणुनादक्षपितजनधृतिर्⁹⁷⁰ देवकीनन्दनो नः \।\। इति \।\।२१७\।\।

असाव् अनिर्वचनीयमाहात्म्यः श्रीदेवकीनन्दनो देवो नः⁹⁷¹ अस्मान् अव्यात्⁹⁷² रक्षतु \। कलायस्य तत्पुष्पस्येव द्युतिः श्यामा⁹⁷³ कान्तिर् यस्य सः⁹⁷⁴ \।\।२१७\।\।

ध्यात्वैवं⁹⁷⁵ भगवन्तं तं⁹⁷⁶ सम्प्रार्थ्य च यथासुखम् \।

आदौ सम्पूजयेत् सर्वैर् उपचारैश् च मानसैः \।\।२१८\।\।

यथासुखम् इति यावत् आत्मनस् तृप्तिः स्यात् तावता प्रकारेण तावत्कालं च पूजयेद् इत्य् अर्थः \। मानसैः मनःकल्पितैः⁹⁷⁷ \।\।२१८\।\।

Broo

blessed chest to represent the sky. As if fallen from heaven means most beautiful. He is surrounded by a hundred of such girls, that is, the blessed cowherd girls. The word hundred is used here in the sense of innumerable.

²¹²He enchants all the cowherdesses and all the cattle and he is being licked by the calves and the cows on all sides. ^(213–214)He is beheld by amazed Siddhas, Gandharvas, Yakṣas, Apsarases, birds, gods, demons, humans, unmoving beings, serpents, deer, Vidyādharas, by Nārada, Vasiṣṭha, intelligent Viśvāmitra, ²¹⁵Parāśara, Vyāsa, Bhṛgu, Aṅgiras, Dakṣa, Śaunaka, Atri and the perfected Kapila. ²¹⁶He is praised by amazed great seers, led by Sanaka, by the perfected beings of Brahmā’s world and also of the world of the Nāgas, and accompanied by others as well. Day and night, one should meditate on this Kṛṣṇa.

In an abbreviated form also in the Sanatkumāra Kalpa:

²¹⁷Coloured like a closed Kalāya, dressed in yellow,

his hair ornamented by a peacock feather,

his playful body worshipped by the lotus eyes of the cowherdesses,

surrounded by cows and cowherd boys,

his form like a moon, smiling back at their blessed lotus faces,

the sound of his flute overcoming people’s will—

may this god, the son of Devakī, protect us!

May this god, the son of Devakī, of inexpressible greatness, protect us. Coloured like a Kalāya means having the dark colour of this flower.

²¹⁸Having in this way meditated on the Lord and prayed to him as one likes, one should first worship him with all the articles mentally.

As one likes means to one’s own satisdaction. By such a method and for such a time one should worship. This is the meaning. Mentally means as fashioned in the mind.

मूलम्

मोहनं सर्वगोपीनां सर्वासां च गवाम् अपि \।

लेलिह्यमानं वत्सैश् च धेनुभिश् च समन्ततः \।\।२१२\।\।

सिद्धगन्धर्⁹⁶⁰वयक्षैश् च अप्सरोभिर् विहङ्गमैः \।

सुरासुरमनुष्यैश् च स्थावरैः पन्नगैर्⁹⁶¹ अपि \।\।२१३\।\।

मृगैर् विद्याधरैश् चैव⁹⁶² वीक्ष्यमाणं सुविस्मितैः \।

नारदेन⁹⁶³ वशिष्ठेन विश्वामित्रेण धीमता \।\।२१४\।\।

पराशरेण व्यासेन⁹⁶⁴ भृगुणाङ्गिरसा तथा \।

दक्षेण शौनकात्रिभ्यां सिद्धेन कपिलेन च \।\।२१५\।\।

सनकाद्यैर् मुनीन्द्रैश् च स्तूयमानं सुविस्मितैः⁹⁶⁵⁹⁶⁶ \।

ब्रह्मलोकगतैर् सिद्धैर् नागलोकगतैर् अपि⁹⁶⁷ \।

अन्यैर् अपि च संयुक्तं कृष्णं ध्यायेद् अहर्निशम् \।\।२१६\।\।

संक्षेपेण श्रीसनत्कुमारकल्पे ऽपि—

अव्यान्⁹⁶⁸ मीलत्कलायद्युतिर् अहिरिपुपिच्छोल्लसत्केशजालो

गोपीनेत्रोत्पल्⁹⁶⁹आराधितललितवपुर् गोपगोवृन्दवीतः \।

श्रीमद्वक्त्रारविन्दप्रतिहसितशशाङ्काकृतिः पीतवासा

देवो ऽसौ वेणुनादक्षपितजनधृतिर्⁹⁷⁰ देवकीनन्दनो नः \।\। इति \।\।२१७\।\।

ध्यात्वैवं⁹⁷⁵ भगवन्तं तं⁹⁷⁶ सम्प्रार्थ्य च यथासुखम् \।

आदौ सम्पूजयेत् सर्वैर् उपचारैश् च मानसैः \।\।२१८\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

अथान्तर्यागः⁹⁷⁸

लेख्या ये बहिरर्चयाम् उपचारा विभागशः \।

ते सर्वे ऽप्य् अन्तरर्चायां कल्पनीया यथारुचि \।\।२१९\।\।

ते च कति कीदृशाः कथं वार्चयितव्या इत्य् अपेक्षायां लिखति लेख्या इति \। ये यावन्त इत्य् अर्थः, विभागशः पृथक् पृथक् \। यथारुचीति निजरुच्यनुसारेण यावन्तो यादृशा यथा च कल्पयितुम् उपयुज्यन्ते,⁹⁷⁹ तावन्तस् तादृशास् तथैव ते कल्पयितव्या इत्य् अर्थः \। तत्प्रकारश् च श्रीनारदपञ्चरात्रादौ व्यक्तम् एवास्तीति विस्तार्यात्र न लिखितः \।\।२१९\।\।

अथ⁹⁸⁰ प्रार्थनाविधिः

श्री⁹⁸¹नारदपञ्चरात्रे—

स्वागतं⁹⁸² देवदेवेश सन्निधौ भव केशव \।

गृहाण मानसीं⁹⁸³ पूजां यथार्थपरिभाविताम् \।\। इति \।\।२२०\।\।

सम्प्रार्थ्येति लिखितं, कथं सम्प्रार्थ्येति यत्⁹⁸⁴प्रकारं तन्मन्त्रद्वारैव लिखति स्वागतम् इति \।\।२२०\।\।

अथोपचारैर् बाह्यैश् च स्वात्मन्य् एव स्थितं प्रभुम् \।

पूजयन् स्थापयेद् आदौ शङ्खं सत्सम्प्रदायतः \।\।२२१\।\।

पूजयन् पूजयितुं, तत्र तत्र विविधभेदाभिप्रायेण लिखति सत्सम्प्रदायत इति, सत्साम्प्रदायिकाचारानुसारत इत्य् अर्थः \। ननु बाह्योपचारैर् अर्चनं कथम् अन्तर्यागमध्ये लिख्यते? सत्यम्, पूर्वं मानसैर् उपचारैर् अन्तःपूजा, अधुना च⁹⁸⁵ बाह्यैर् उपचारैर्⁹⁸⁶ अन्तर् एव स्थितस्य पूजा, अतो ऽन्तर्यागे इयम् अपि पर्यवस्यति \। बहिःपूजा च श्रीमूर्तिविषयिकाग्रे लेख्या \। एतच् च श्रीभगवद्भक्तिपराणां सम्मतम् \। अत एव लिखितं सत्सम्प्रदायत इति \। अन्ये च श्रीभगवता सहात्मनो ऽभेदं ध्यात्वा निजवपुष्य् एव बहिःपूजां कुर्वन्तो निजपादादाव् एव पुष्पाञ्जलीन् समर्पयन्तीति दिक् \।\।२२१\।\।

Broo

The Inner Sacrifice

²¹⁹Those items of external worship that will be described separately can all be adopted for inner worship according to one’s liking.

Anticipating questions such as how many these mental articles should be, of what kind they are they and how one is to worship, the author writes this verse. Those means as many and separately one after the other. According to one’s liking: following one’s inclination, one should adopt as many articles, of such a kind and in such a way as are suitable for adoption. And as the procedure is clearly given in texts such as the Nārada Pañcarātra (chapter12) it is not given in detail here.

The Procedure for Prayer

In the Nārada Pañcarātra (12.57cd–58ab):

²²⁰Welcome, Lord of god of gods! Please be present, Keśava, and accept my mental worship as it has been visualised.

It was said “having prayed to him” (5.218), but how is one to pray? In this verse, the author gives the procedure by supplying a mantra.

²²¹Next, worshipping the Lord situated within oneself by external items, one should first establish the conch according to the tradition of the saints.

Worshipping means in order to worship. To show that there are many variants in connection with this, the author writes according to the tradition of the saints, that is, following the conduct of a tradition of saints. Now, why should one write about worship with external items in the context of the inner sacrifice? True, above the internal worship was done with mental items, but now follows the worship of the indwelling one with external items; therefore, this also falls under the category of the internal sacrifice. The external worship focuses on the blessed image and will be described below. And as this is also the opinion of those who are intent on devotion to the Lord the author writes according to the tradition of the saints. And others, meditating on the self being non-different from the Lord, perform external worship of their own bodies and offer handfuls of flowers to their own feet and so on. This is the drift.

मूलम्

अथान्तर्यागः⁹⁷⁸

लेख्या ये बहिरर्चयाम् उपचारा विभागशः \।

ते सर्वे ऽप्य् अन्तरर्चायां कल्पनीया यथारुचि \।\।२१९\।\।

अथ⁹⁸⁰ प्रार्थनाविधिः

श्री⁹⁸¹नारदपञ्चरात्रे—

स्वागतं⁹⁸² देवदेवेश सन्निधौ भव केशव \।

गृहाण मानसीं⁹⁸³ पूजां यथार्थपरिभाविताम् \।\। इति \।\।२२०\।\।

अथोपचारैर् बाह्यैश् च स्वात्मन्य् एव स्थितं प्रभुम् \।

पूजयन् स्थापयेद् आदौ शङ्खं सत्सम्प्रदायतः \।\।२२१\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

अथ शङ्खप्रतिष्ठा

स्वस्य वामाग्रतो भूमाव् उल्लिख्य त्र्यस्र⁹⁸⁷मण्डलम् \।

ततास्त्रक्षालितं शङ्खं साधारं स्थापयेद् बुधः \।\।२२२\।\।

अथ बाह्योपचारकरणकपूजनाय पूर्वं जन्त्व्⁹⁸⁸आदिशोधनेन शोधितानाम् अपि द्रव्याणां, तथा स्नानादिना शोधितस्यापि⁹⁸⁹ यजमानदेहस्य प्रतिष्ठितशङ्खजलप्रोक्षणेन विशेषतः शोधनार्थं⁹⁹⁰ शङ्खप्रतिष्ठां लिखति स्वस्येति \। वाम⁹⁹¹भागे पुरस्तात् त्र्य्⁹⁹²अस्रं⁹⁹³ त्रिकोणं मण्डलम् उल्लिख्य चतुष्कोणं सिकताभिर् अङ्कैर् निर्माय तत्र तस्मिन्⁹⁹⁴ मण्डले अस्त्रेण अस्त्रमन्त्रेण प्रक्षालितं साधारम् आधारः शङ्खस्याश्रयः त्रिपदिकादिः, तेन सहितम् इति \। आदौ⁹⁹⁵ अस्त्रमन्त्रेणाधरं प्रक्षाल्य ॐ आधारशक्तये नम इति प्रतिष्ठाप्य तदुपरि अस्त्रक्षालितम् एव⁹⁹⁶ शङ्खं प्रतिष्ठापयेद्⁹⁹⁷ इत्य् अर्थः \। यतो बुधस् तत्⁹⁹⁸तत्प्रकारं स्वत एव जानातीत्य् अर्थः \। बुध इति सर्वत्राग्रे ऽप्य् अनुवर्तनीयम् \। यद् वा सताम् आचारत इत्य् अग्रतो लेख्यत्वात् शिष्टाचारानुसारतस् तत्तद् ऊह्यम् \। एवम् अग्रे ऽपि सर्वत्र ज्ञेयम् इति दिक् \।\।२२२\।\।

शङ्खे हृदयमन्त्रेण गन्धपुष्पाक्षतान्⁹⁹⁹ क्षिपेत् \।

व्युत्क्रान्तैर् मातृकार्णैस् तं शिरोऽन्तैः केन पूरयेत् \।\।२२३\।\।

हृदयाय नम इति हृदयमन्त्रेण गन्धादीन् क्षिपेत् निक्षिपेत्,¹⁰⁰⁰ व्युत्क्रान्तैः¹⁰⁰¹ व्युत्क्रमं¹⁰⁰² प्राप्तैः मातृकाक्षरैः क्षकारादिककारान्तैर् व्यञ्जनैः, ततः अःआदिअ¹⁰⁰³कारान्तैश् च स्वरैर् इत्य् अर्थः \। सानुस्वारैर् इति ज्ञेयम् \। केवलैर् इति केचित् \। कीदृशैः?¹⁰⁰⁴¹⁰⁰⁵ शिरोमन्त्रः शिरसे स्वाहेति तदन्ते येषां तैः¹⁰⁰⁶ \। एष च शङ्खपूरणे मन्त्रः, तं शङ्खं केन जलेन पूरयेत् \।\।२२३\।\।

सबिन्दुना मकारेण तदाधारे ऽग्निमण्डलम्¹⁰⁰⁷ \।

सम्पूजयेद् अकारेण शङ्खे चादित्यमण्डलम् \।\।२२४\।\।

Broo

Establishing the Conch

²²²The intelligent one should draw a triangular Maṇḍala on the ground on his left side and there on a stand establish a conch cleansed by the Astra.

Now, for the sake of worship with external items and in order to especially purify the items that had previously been purified by purification from insects and so on, as well as the worshipper’s body, purified through bathing and so on, by sprinkling water from an established conch, the author here describes the establishing of the conch. Having drawn a triangular or three-cornered Maṇḍala on his left and in front, he should fashion a quadrangle with lines of sand and then place the conch there, that is, in the Maṇḍala, together with its tripod seat. First, he should sprinkle the seat with the Astra mantra, then establish it with the mantra

OṂ ĀDHĀRAŚAKTAYE NAMAḤ on top of it and finally establish the conch, also cleansed with the Astra, on top of it. This is the meaning. As he is intelligent, he knows all these procedures on his own accord. This is the meaning. The word “intelligent” should be supplied everywhere below as well. Alternatively, as “according to the conduct of the saints” was written above (5.221), all these details should be understood according to the conduct of the cultured. The same should be understood everywhere below as well. This is the drift.

²²³With the Hṛdaya mantra, one should throw sandalwood paste, flowers and Akṣata into the conch. One should fill it with water together with the letters of the alphabet in reverse order and with Śiras at the end.

With the Hṛdaya mantra, that is,

HṚDAYĀYA NAMAḤ, one should throw or throw down sandalwood paste and so on. The mantra for filling the conch with water is the letters of the alphabet in reverse or inverted order, that is, the consonants beginning with

KṢA and ending with

KA and then the vowels beginning with

AḤ and ending with A. This is the meaning. “Together with Anusvāra” is implied, though some think they should remain alone. How else should the letters be? They should have the Śiras mantra,

ŚIRASE SVĀHĀ, at the end. This is the mantra for filling the conch. It means the conch.[^FNB000680]

²²⁴With the letter

MA and a Bindu one should worship the circle of fire in its stand and the circle of the sun with the letter A in the conch. ²²⁵Then one

मूलम्

अथ शङ्खप्रतिष्ठा

स्वस्य वामाग्रतो भूमाव् उल्लिख्य त्र्यस्र⁹⁸⁷मण्डलम् \।

ततास्त्रक्षालितं शङ्खं साधारं स्थापयेद् बुधः \।\।२२२\।\।

शङ्खे हृदयमन्त्रेण गन्धपुष्पाक्षतान्⁹⁹⁹ क्षिपेत् \।

व्युत्क्रान्तैर् मातृकार्णैस् तं शिरोऽन्तैः केन पूरयेत् \।\।२२३\।\।

सबिन्दुना मकारेण तदाधारे ऽग्निमण्डलम्¹⁰⁰⁷ \।

सम्पूजयेद् अकारेण शङ्खे चादित्यमण्डलम् \।\।२२४\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

उकारेण जले सोममण्डलं च तथार्चयेत् \।

तीर्थमन्त्रेण तीर्थान्य् आवाहयेच् चार्कमण्डलात् \।\।२२५\।\।

कृष्णं चावाह्य हृत्पद्माद् गालिनीं¹⁰⁰⁸ शिखयेक्षयेत्¹⁰⁰⁹¹⁰¹⁰ \।

नेत्र¹⁰¹¹मन्त्रेण वीक्ष्याम्भः कवचेनावगुण्ठयेत्¹⁰¹² \।\।२२६\।\।

कुर्यान् न्यासं जले मूलमन्त्राङ्गानां ततो दिशः \।

बद्ध्वास्त्रेणामृतीकुर्याद् अथ तद् धेनुमुद्रया¹⁰¹³ \।\।२२७\।\।

तच् चक्रमुद्रयारक्ष्य¹⁰¹⁴ सलिलं मत्स्यमुद्रया \।

आच्छाद्य संस्पृशन् शङ्खं जपेन् मूलं ततो ऽष्टशः¹⁰¹⁵ \।\।२२८\।\।

तस्य शङ्खस्य आधारे बिन्दुसहितेन मकारेण सहाग्निमण्डलं जलगन्धादिना सम्पूजयेत् \। अत्र¹⁰¹⁶ च वह्निमण्डलादेर् दशकलात्मादिविशेषणं पूर्ववत्, स्वतो बुधत्वाद् द्रष्टव्यम् एव \। अत एव प्रयोगः \। मं वह्निमण्डलाय दशकलात्मने नमः \। शङ्खे च बिन्दुसहितेनैव्¹⁰¹⁷आकारेण सहादित्यमण्डलं पूजयेत् \। प्रयोगः¹⁰¹⁸ \। अं अर्कमण्डलाय द्वादशकलात्मने नमः \। तथा सबिन्दुनैवोकारेण¹⁰¹⁹ सह \। प्रयोगः¹⁰²⁰ \। उं¹⁰²¹ सोममण्डलाय षोडशकलात्मने नम इति \। तीर्थमन्त्रश्¹⁰²² च¹⁰²³ पूर्वं गृहस्नाने लिखितो ऽस्ति \। गङ्गे¹⁰²⁴ च¹⁰²⁵ यमुने चैव¹⁰²⁶ इत्यादिः \। तेन¹⁰²⁷ शङ्खजल एवाङ्कुशमुद्रया तीर्थान्य् आवाहयेत् \। कृष्णं च तत्रैव निजहृत्पद्मात्¹⁰²⁸ श्रीकृष्ण इहागच्छ इत्य्¹⁰²⁹ आवाह्य¹⁰³⁰ शिखया शिखायै वषट् इति शिखामन्त्रेण गालिनीं मुद्राम् ईक्षयेत्¹⁰³¹ दर्शयेत् \। अम्भः¹⁰³² तज्जलं नेत्राभ्यां वौषट् इति नेत्र¹⁰³³मन्त्रेण वीक्ष्य, अत्र च केचिद् आहुः¹⁰³⁴ \। पञ्चाङ्गे ऽष्टादशाक्षरे मन्त्रे ऽस्मिन् नेत्रमन्त्राभावात् तन् न कार्यम् इति¹⁰³⁵ \। कवचाय हुम् इति कवचमन्त्रेण अम्भस् तद् एव हस्ताभ्याम् अवगुण्ठयेत् \। मूलमन्त्रस्य अङ्गानां पञ्चानां न्यासं जले तस्मिन्न् एव कुर्यात् \। केचिच् च षडङ्गानां हृदयदीनाम् तत्र न्यासम् आहुः¹⁰³⁶ \। ततस् तदनन्तरम्¹⁰³⁷ अस्त्रमन्त्रेण दिशो बद्ध्वा दिग्बन्धनं¹⁰³⁸ कृत्वा तज्जलं धेनुमुद्रयामृतीकुर्याद् इत्य् अत्रैव¹⁰³⁹ विशेषो बुधत्वात् सदाचारतो ज्ञेयः¹⁰⁴⁰ \। दिग्बन्धनानन्तरं गन्धादिकं दत्त्वा धेनुमुद्रां प्रदर्श्य कूर्-

Broo

should venerate the circle of the moon with the letter U in the water. With the Tīrtha mantra one should invoke the Tīrthas from the circle of the sun. ²²⁶Having invoked Kṛṣṇa from the lotus of the heart, one should show the Gālinī with the Śikhā. After beholding the water with the Netra mantra, one should cover it with the Kavaca. ²²⁷One should do a Nyāsa of the parts of the root mantra in the water, then Digbandhana with the Astra and then transform it into nectar with the Dhenu Mudrā. ²²⁸Having protected it with the Cakra Mudrā, one should cover the water with the Matsya Mudrā. Touching the conch, one should then recite the root mantra eight times.

With the letter

MA and a Bindu one should worship the circle of fire with water, sandalwood paste and so on in its, the conch’s, stand. Here also, as before, the circles of fire and so on are distinguished by consisting of ten and so on parts. This should be understood using one’s own intelligence. Hence, this is the procedure:

MAṂ VAHNIMAṆḌALĀYA DAŚAKALĀTMANE NAMAḤ. And in the conch, one should worship the circle of the sun with the letter A and a Bindu. The procedure:

AṂ ARKAMAṆḌALĀYA DVĀDAŚAKALĀTMANE NAMAḤ. And then with the letter U and a Bindu; the procedure:

UṂ SOMAMAṆḌALĀYA ṢOḌAŚAKALĀTMANE NAMAḤ.

The Tīrtha mantra was given before, in connection with bathing in the house (4.102);

GAṄGE CA YAMUNE CAIVA and so on. With this mantra and the Ankuśa Mudrā one should invoke the Tīrthas into the water of the conch. One should also invoke Kṛṣṇa from the lotus of one’s heart in the same place, saying

ŚRĪKṚṢṆA IHĀGACCHA, “Come here, blessed Kṛṣṇa!” Together with the Śikhā, that is, with the Śikhā mantra,

ŚIKHĀYAI VAṢAṬ, one should show or exhibit the Gālinī Mudrā. One should then behold or look at the water with the Netra mantra,

NETRĀBHYĀṂ VAUṢAṬ. And here some say, “As there is no Netra mantra in the five parts of this eighteen syllable mantra, this should not be done.”

With the Kavaca mantra,

KAVACĀYA HUṂ, one should cover the water with the hands. One should then do the Nyāsa of the five words of the root mantra onto the water. Some say that one should do the Nyāsa of the six parts, beginning with the heart.

Then, following this, one should bind the directions, that is, perform Digbandhana and then make the water into nectar with the Dhenu Mudrā. As one is intelligent, one should here learn these specifics from the conduct of the saints. Following Digbandhana, one should offer sandalwood paste and soon, show the Dhenu Mudrā and touch the water with a bunch of

मूलम्

उकारेण जले सोममण्डलं च तथार्चयेत् \।

तीर्थमन्त्रेण तीर्थान्य् आवाहयेच् चार्कमण्डलात् \।\।२२५\।\।

कृष्णं चावाह्य हृत्पद्माद् गालिनीं¹⁰⁰⁸ शिखयेक्षयेत्¹⁰⁰⁹¹⁰¹⁰ \।

नेत्र¹⁰¹¹मन्त्रेण वीक्ष्याम्भः कवचेनावगुण्ठयेत्¹⁰¹² \।\।२२६\।\।

कुर्यान् न्यासं जले मूलमन्त्राङ्गानां ततो दिशः \।

बद्ध्वास्त्रेणामृतीकुर्याद् अथ तद् धेनुमुद्रया¹⁰¹³ \।\।२२७\।\।

तच् चक्रमुद्रयारक्ष्य¹⁰¹⁴ सलिलं मत्स्यमुद्रया \।

आच्छाद्य संस्पृशन् शङ्खं जपेन् मूलं ततो ऽष्टशः¹⁰¹⁵ \।\।२२८\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

चेन¹⁰⁴¹ जलं¹⁰⁴² स्पृष्ट्वा अमृतबीजं द्वादशवारान् सप्रणवं जप्त्वा सोममण्डलाय षोडशकलात्मने¹⁰⁴³ नम इति¹⁰⁴⁴ पुनर् गन्धादिनाभ्यर्चयेद्¹⁰⁴⁵ इति \। तज्जलं चक्रमुद्रया आ सम्यक् रक्षित्वा शङ्खं संस्पृशन् कूर्चेन¹⁰⁴⁶ तज्जलं संस्पृश्य मूलमन्त्रम् अष्टशो वाराष्टकं¹⁰⁴⁷ जपेत्¹⁰⁴⁸ \।\।२२४–२२८\।\।

तज् जलं प्रोक्षणीपात्रे किञ्चित् क्षिप्त्वा त्रिर्¹⁰⁴⁹ उक्षयेत् \।\।

तच्छेषेणार्चनद्रव्यजातानि स्वतनूम् अपि \।\।२२९\।\।

तत् शङ्खस्थजलं किञ्चित् क्षिप्त्वा निक्षिप्य \। तस्य प्रोक्षणीपात्रनिक्षिप्तजलस्य षेशेण शङ्खस्थेन सर्वाणि पूजोपकरणानि निजशरीरं च वारत्रयं मूलमन्त्रेण प्रोक्षयेत् \। एवं प्रोक्षणेन प्रायो द्रव्यशुद्धिर् आत्मशुद्धिश् चोक्ता¹⁰⁵⁰ \।\।२२९\।\।

कनिष्ठाङ्गुष्ठकौ सक्तौ¹⁰⁵¹ करयोर् इतरेतरम् \।

तर्जनीमध्यमानामाः संहता भुग्नसज्जिताः \।

मुद्रैषा गालिनी प्रोक्ता शङ्खस्योपरि चालिता \।\।२३०\।\।

ततो ऽपास्या¹⁰⁵²वशिष्टाम्भः शङ्खं वर्धनिकाम्बुना \।

पुनर् आपूर्य कृष्णाग्रे न्यस्येद् आचारतः सताम् \।\।२३१\।\।\।

कनिष्ठेति \। वामकरे कनिष्ठाङ्गुष्ठकौ सक्तौ संलग्नौ कृत्वा तयोर् अन्तर् दक्षिणकराङ्गुष्ठं निधाय तं च तत्कनिष्ठया संयोज्य करयोर् द्वयोर् अपि तर्जनीमध्यमानामिकाः संहताः¹⁰⁵³ कृत्वा भुग्नाश् च किञ्चिद् आकुञ्चिताः सज्जिताश् च परस्परं सक्ताग्राश् च कार्या इत्य् अर्थः \। चालिता सती देवप्रीतिं सम्पादयेद् इति शेषः \। ततः अर्चनद्रव्यजाताभ्युक्षणानन्तरं तदुक्षणावसिष्ठं शङ्खस्थितं जलम् अपास्य प्रक्षिप्य वर्धनीजलेन शङ्खं तं पुनर् आपूर्य भगवदग्रतः स्था-

Broo

Kuśa grass, recite the Amṛta seed[^FNB000681] twelve times together with

OṂ and then again worship with sandalwood paste and so on and

SOMAMAṆḌALĀYA ṢOḌAŚAKALĀTMANE NAMAḤ. Having completely protected its water with the Cakra Mudrā, touching the conch, one should touch its water with the bunch of Kuśa and recite the root mantra eight times.[^FNB000682]

²²⁹Having thrown some of its water into the vessel for sprinkling, one should thrice sprinkle the items for worship and one’s own body with the remainder.

Its water means the water of the conch. […] With its remainder, that is, with what remains in the conch after pouring the water into the vessel for sprinkling, one should sprinkle the items of worship and one’s own body three times together with the root mantra. By this sprinkling, it is said that one attains a general purification of both materials and the self.

²³⁰The little fingers and thumbs of the hands should touch each other, forefinger, middle finger and ring fingers should be joined together, bent and holding each other. This Mudrā is known as Gālinī and should be performed over the conch. ²³¹Then, having thrown away the remaining water, one should again fill the conch with water from a waterpot and place it in front of Kṛṣṇa according to the conduct of the saints.

Having made the little finger and thumb of the left hand touch or come together, they should be brought together with the right thumb, and that should be joined with the little finger of the same hand. Then the forefingers, middle fingers and ring fingers of both hands should be joined together, bent, that is, somewhat contracted and holding each other or touching the upper parts of each other. This is the meaning.[^FNB000683] The conclusion is that when it is performed, it satisfies the Lord.

Then, that is, after sprinkling the materials for worship, the rest of this sprinkling water, that is, the water in the conch, should be thrown away or discarded. The conch should then be filled again with water from a waterpot and placed in front of the Lord. According to the conduct of the saints: the meaning is that even though this placement is not explicitly mentioned

मूलम्

तज् जलं प्रोक्षणीपात्रे किञ्चित् क्षिप्त्वा त्रिर्¹⁰⁴⁹ उक्षयेत् \।\।

तच्छेषेणार्चनद्रव्यजातानि स्वतनूम् अपि \।\।२२९\।\।

कनिष्ठाङ्गुष्ठकौ सक्तौ¹⁰⁵¹ करयोर् इतरेतरम् \।

तर्जनीमध्यमानामाः संहता भुग्नसज्जिताः \।

मुद्रैषा गालिनी प्रोक्ता शङ्खस्योपरि चालिता \।\।२३०\।\।

ततो ऽपास्या¹⁰⁵²वशिष्टाम्भः शङ्खं वर्धनिकाम्बुना \।

पुनर् आपूर्य कृष्णाग्रे न्यस्येद् आचारतः सताम् \।\।२३१\।\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

पयेत् \। सताम् आचरत इति यद्य् अपि क्रमदीपिकादौ व्यक्तम् एतन् नोक्तम् अस्ति, तथापि शिष्टाचारानुसारेण तत्स्थापनं कार्यम् इत्य् अर्थः \। तन्माहात्म्यं चाग्रे शङ्खोदकपादोदकग्रहणानन्तरं पुनः शङ्खस्थापने लेख्यम् एव \। अतो ऽग्रे लेख्यं क्षीरस्नपनादिकं शङ्खान्तरेणेति ज्ञेयम् इति दिक् \।\।२३०–२३१\।\।

अथ स्व¹⁰⁵⁴देहे पीठपूजा

गुरून् मूर्ध्नि गणेशं च मूलाधारे ऽभिपूज्य तम्¹⁰⁵⁵ \।

पीठन्यासानुसारेण पीठं चात्मनि पूजयेत् \।\।२३२\।\।

अधुना बाह्योपचारकरणकान्तःपूजार्थम् एवात्मदेहे पीठपूजां लिखति गुरून् इति¹⁰⁵⁶ \। तं विघ्नविघातकम् \। प्रयोगः¹⁰⁵⁷ \। ॐ गुरुभ्यो नमः मूर्ध्नि, गं गणपतये नमः मूलाधारे \। पीठन्यासानुसारेणेति पूर्वं पीठन्यासे आधारशक्त्यादीनां यस्य यत्र यथा पूजा लिखितास्ति, तदनुक्रमेण आत्मनि स्ववपुष्य् एव¹⁰⁵⁸ जलगन्धाक्षतपुष्पधूपदीपैः पीठपूजां कुर्याद् इत्य् अर्थः \। स्वदेहम् एव भगवत्पीठत्वेनोपकल्प्य तत्रैव पूर्ववद् आधारशक्त्यादीन् पूजयेद् इति भावः \। अत्र¹⁰⁵⁹ प्रयोगः \। आधार¹⁰⁶⁰शक्तये नम इत्यादिः \।\।२३२\।\।

अथ देवाङ्गेषु¹⁰⁶¹ मन्त्राङ्ग्¹⁰⁶²आदिन्यासः

ततो जपन् कामबीजं त्रिस्थानस्थं परं महः \।

मूलमन्त्रात्मकं बीजेनैकीभूतं विचिन्तयेत्¹⁰⁶³ \।\।२३३\।\।

तत्र च मन्त्रोपासनेनैव श्रीभगवदुपासनं, तथा श्रीभगवदुपासनेनैव मन्त्रोपासनम् इति बोधयितुं मन्त्रमाहात्म्यविशेषं च दर्शयितुं श्रीभगवता सह मन्त्रस्याभेदम् आपादयति तत इति द्वाभ्याम् \। त्रीणि स्थानानि निजमूलाधारहृदयभ्रूमध्यानि, तत्स्थं मूलमन्त्रात्मकं परं महः आनन्दघनं तडित्कोटिप्रभं तेजः कामबीजेन सहैकीभूतम् ऐक्यं प्राप्तं विचिन्तयेत्¹⁰⁶⁴ \।

Broo

in texts such as the Kramadīpikā, still, following the conduct of the cultured, it should be done. The greatness of doing this will be given below, when establishing the conch again after drinking the footwater from the conch (

HBV9.96–97). It should be understood that bathing [the Lord] with milk and so forth, using a different conch, will be described further below. This is the drift.

Worship of the Seat in One’s Own Body

²³²After worshipping the preceptors in the head and him, Gaṇeśa in the Mūlādhāra, one should worship the seat in oneself, following the Pīṭha Nyāsa.

Now, for the sake of internal worship with external items, the author in this verse describes the worship of the seat. Him means the remover of obstacles. The procedure:

OṂ GURUBHYO NAMAḤ at the head,

GAṂ GAṆAPATAYE NAMAḤ at the root support. Following the Pīṭha Nyāsa: as it was described above (5.133–147) whom, where and how one should worship the seat in connection with the Pīṭha Nyāsa—the Ādhāra Śakti and so on—one should worship the seat in oneself, within one’s own body, by that method, with water, sandalwood paste, Akṣata, flowers, incense and lights. The implied meaning is that one should visualise one’s own body as being the seat of the Lord and worship the Ādhāra Śakti and so on as before in that very place. The procedure:

ĀDHĀRAŚAKTAYE NAMAḤ, and so on.

Mantra Aṅga Nyāsa, Etc., on the Limbs of the Lord

²³³Then, reciting the Kāma seed, one should meditate on the highest power residing in the three places, the very self of the root mantra, as being one with the seed.

In this connection, in order to inform the reader that through worship of the mantra, the blessed Lord is worshipped and that through worshipping the blessed Lord, the mantra is worshipped, and to show a particular greatness of the mantra, the author demonstrates the non-difference between the Lord and the mantra in verses233–234.

The three places are one’s own Mūlādhāra, the heart and the space between the eyebrows. One should meditate on the highest power, condensed bliss, the effulgence shining like ten million bolts of lightning, the self of the root mantra, as being one or has having become one with the Kāma seed. The meaning is that one should understand that because of its connection with the mantra, the seed is the same as this mantra that in a subtle form resides

मूलम्

अथ स्व¹⁰⁵⁴देहे पीठपूजा

गुरून् मूर्ध्नि गणेशं च मूलाधारे ऽभिपूज्य तम्¹⁰⁵⁵ \।

पीठन्यासानुसारेण पीठं चात्मनि पूजयेत् \।\।२३२\।\।

अथ देवाङ्गेषु¹⁰⁶¹ मन्त्राङ्ग्¹⁰⁶²आदिन्यासः

ततो जपन् कामबीजं त्रिस्थानस्थं परं महः \।

मूलमन्त्रात्मकं बीजेनैकीभूतं विचिन्तयेत्¹⁰⁶³ \।\।२३३\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

शब्दब्रह्ममयत्वेन तत्तत्स्थाने सूक्ष्मतया वर्तमानस्य मन्त्रस्यास्य प्रायो नाममयत्वेन भगवदात्मकस्य बीजे च मन्त्रसम्बन्धेन तादृशत्वं तस्यापि जानीयाद् इत्य् अर्थः \। तत्र च तत्तत्स्थाने पृथक् पृथक् विचिन्त्य जलगन्धाक्षतपुष्पादिभिर् अभ्यर्च्य पश्चात् तत्¹⁰⁶⁵स्थानत्रयगतं तन्मनुं कामबीजेनैकीभूतं भावयेद् इति शिष्टाचाराद् बोध्यम् \।\।२३३\।\।

तच् च¹⁰⁶⁶ पञ्चाङ्गन्यासेन साकारं स्वेष्ट¹⁰⁶⁷दैवतम्¹⁰⁶⁸ \।

विचिन्त्य पञ्चाङ्गादीनि न्यस्येत् तस्मिन्¹⁰⁶⁹ यथात्मनि¹⁰⁷⁰ \।\।२३४\।\।

पञ्चाङ्गानि मूलमन्त्रसम्बन्धीनि, तेषां तस्मिन् न्यासे¹⁰⁷¹ तत् परं महः साकारं विचिन्त्य, तच् च निजेष्टदैवतं च पूर्व¹⁰⁷²ध्यानाविर्भूतं श्रीकृष्णदेवस्वरूपं विचिन्त्य \। तथा च क्रमदीपिकायाम् \। अथ मूलमन्त्रतेजो निजमूले हृदये भ्रुवोश् च मध्ये त्रितयं स्मरतः स्मरेण कामबीजेनैकीभूतं स्मरेत् \। तदेकीकृतम्¹⁰⁷³ आनन्दघनं तडिल्लताभं तत्तेजः सावयवीकृत्य \।\। इति \। तस्मिन् तादृशे निजेष्टदैवते मन्त्रस्य पञ्चाङ्गान्य् आदिशब्दाद् अष्टादशाक्षरानि पञ्चपदानि च न्यस्येत् \। तथा च क्रमदीपिकायाम् \। यद्य्¹⁰⁷⁴ अष्टासशलिपिना सार्ण¹⁰⁷⁵पदाङ्गैश् च वेणुपूर्वैः¹⁰⁷⁶ प्रोक्त इति \। अस्यार्थः \। यदा अष्टादशाक्षरमन्त्रेण पूजा, तदा¹⁰⁷⁷ मन्त्राक्षरपदपञ्चकाङ्गपञ्चकन्यासैर् वेण्वादिभिश् च विधिः प्रोक्त इति \। तत्र च कथं¹⁰⁷⁸ कुत्र किं न्यास्यम् इत्य् अपेक्षायां लिखति यथात्मनीति \। पूर्वं यथा¹⁰⁷⁹ स्वदेहे तत्तन्न्यासो लिखितस् तद्वद् इत्य् अर्थः¹⁰⁸⁰ \। तथा हि¹⁰⁸¹ \। प्रथमं मूलमन्त्रं व्यापकत्वेन वारत्रयं विन्यस्य पश्चात् श्रीकरद्वये व्यापक¹⁰⁸²त्वेनादौ विन्यस्य श्रीकरद्वयाङ्गुलिषु पञ्चाङ्गानि न्यस्येत् \। ततो ऽष्टादशाक्षराणि मस्तकादिषु पञ्च पदानि च नेत्रद्वयादिषु क्रमेण न्यस्येद् इति पूर्वलिखितानुसारेण ज्ञेयम् \।\।२३४\।\।

Broo

in these places, as the mantra is made of the Brahman of sound and is of the nature of the Lord, as it mostly consists of his names.

In this context, one should understand from the conduct of the cultured that one should meditate on it separately at the different places, worship it with water, sandalwood paste, Akṣata, flowers and so on, and then visualise how this mantra, residing in these three places, having become one with the seed.

²³⁴And meditating on it with the Nyāsa of the five words as being an embodiment of one’s beloved divinity, one should place the five words, etc., on him as on oneself.

One should meditate on it, the highest power, in the Nyāsa of the five words connected with the root mantra. One should meditate on this root mantra as being one’s own beloved divinity, the very form of blessed Lord Kṛṣṇa that has been manifested by the meditation given above (5.168–217). As in the Kramadīpikā (3.49–50):[^FNB000684] “Now, after thrice contemplating the effulgence of one’s own root mantra at one’s root, heart and middle of the eyebrows, one should contemplate it as having become one with Smara, with the Kāma seed. One should divide this effulgence, shining like a bolt of lightning, a condensed bliss, that has become one with it.”

One should place the five words of the mantra, etc., that is, the eighteen syllables and the five words too, on him, on one’s own such chosen divinity, as described. As it is said in the Kramadīpikā (3.57): “When it is taught with the eighteen syllables, with the letters, the parts of the words and with the flute.” This is the meaning: when one worships with the eighteen-syllable mantra, then the rule taught is that is that the Nyāsa of five words should be accompanied with the syllables of the mantra, the five words and with the flute and so on.

In this connection, how, where and which Nyāsa should one do? To this the author replies with as on oneself. The meaning is that one should follow the various Nyāsas that were explained above in relation to oneself, as follows: first one should place the root mantra all over three times, then, after first placing it all over on the two blessed hands, one should place down the five words on the fingers of the blessed hands. Then one should place down the eighteen syllables on the head and so on and the five words on the two eyes and so on, one after the other, in accordance with what has been written above.

मूलम्

तच् च¹⁰⁶⁶ पञ्चाङ्गन्यासेन साकारं स्वेष्ट¹⁰⁶⁷दैवतम्¹⁰⁶⁸ \।

विचिन्त्य पञ्चाङ्गादीनि न्यस्येत् तस्मिन्¹⁰⁶⁹ यथात्मनि¹⁰⁷⁰ \।\।२३४\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

कुर्युर् भगवति प्रादुर्भूते कृष्णे च वैष्णवाः¹⁰⁸³ \।

तत्तन्न्यासान् अभेदाय मनोर्¹⁰⁸⁴ भगवता सह¹⁰⁸⁵ \।\।२३५\।\।

ननु सच्चिदानन्दविग्रहो ऽखिलवेद¹⁰⁸⁶मन्त्रमयो भगवान् श्रीकृष्णः ध्यानविशेषबलात् पूर्वम् आविर्भूतो मानसोपचारैर् अर्चितश् च, अधुना मूलमन्त्रतेजस् तत्र तत्र तथा तथा चिन्तनं किमर्थम्? मन्त्रस्य माहात्म्यविशेषाय श्रीभगवता सह मन्त्रस्यैक्यबोधनाय चेति चेत् तथापि पञ्चाङ्गन्यासेन साकारताचिन्तनादिकं वैष्णवसिद्धान्तविरुद्धं स्याद् इत्य् आशङ्क्य वैष्णवमतं लिखति कुर्युर् इति \। भगवतीति \। श्रीकृष्णस्य साक्षाद् भगवत्त्वेन परब्रह्मरूपत्वात् सर्वमन्त्रादिम-

यत्वात् मन्त्रतेजआदिकं ततो भिन्नं नास्त्य् एवेत्य् अर्थः \। तथा मन्त्रस्यापि प्रायो नामविशेषमयत्वेन परमं भगवद्रूपत्वम् एव \। अतो भगवत्प्रादुर्भावेण मन्त्रस्यापि प्रादुर्भावो नूनं वृत्त एव \। अतः पुनस् तच्¹⁰⁸⁷चिन्तनस्य पौनरुक्त्यापत्त्या व्यर्थतैव स्याद् इत्य् अर्थः \। अतो ध्यानभक्त्या आविर्भूते भगवत्य् एव साक्षत् तत्तन्न्यासान् मन्त्रपञ्चाङ्गादिन्यासान् कुर्यात्¹⁰⁸⁸ \। ननु तर्हि तत्तन्न्यासकरणम् अप्य् अनुपयुक्तम्¹⁰⁸⁹ एव, तत्र लिखति भगवता कृष्णेन¹⁰⁹⁰ सह मनोर् मन्त्रस्याभेदायेति \। सर्वथा तन्मय एवायं मन्त्र इत्य् ऐक्यज्ञानेन सर्वेषां मन्त्रे भक्तिविशेषार्थम् इति भावः \। वैष्णवा इति अयम् एव श्रीभगवद्भक्तानां¹⁰⁹¹ पक्ष इति सूचयतीति दिक् \।\।२३५\।\।

केचिन् न्यस्यन्ति तत्त्वान्य् अव्यक्तादीनि¹⁰⁹² यथोदितम्¹⁰⁹³ \।

मन्त्रार्णैः¹⁰⁹⁴ स्वरहंसाद्यैर् भूषणेषु प्रभोः क्रमात् \।\।२३६\।\।

अधुना परमहृद्यत्वेन श्रीभगवद्भूषणोत्तमन्यासं लिखति केचिद् इति \। स्वराः षोडश, हंसेति द्वौ वर्णौ, ते आद्या आदाउ वर्तमाना येषां तैर् मन्त्रस्यार्णैर् अष्टादशवर्णैः सह तत्त्वानि¹⁰⁹⁵ प्रभोः भगवतः श्रीकृष्णस्य भूषणेषु क्रमात् यथाक्रमं केचिद् भगवद्भक्ता न्यस्यन्ति \। अव्यक्तादीनीति विशेषणं पूर्वं¹⁰⁹⁶ तत्त्व-

Broo

²³⁵Vaiṣṇavas should perform all the Nyāsas on the manifested Lord Kṛṣṇa, for the sake of the non-difference between the mantra and the Lord.

Now, Lord Kṛṣṇa, whose form consists of being, cognisance and bliss, and who comprises all the mantras of the Vedas, has been manifested through the power of the specific meditation and then worshipped with mental items. What is the point of this meditation on the power of the root mantra in these places and in these ways? Even if it is in order to demonstrate a specific greatness of the mantra and in order to teach the oneness of the mantra with the Lord, still, to think that he becomes embodied by the Nyāsa of five parts is in conflict with the Vaiṣṇava conclusion. To answer this doubt, the author gives the opinion of the Vaiṣṇavas.

On the Lord: because of Kṛṣṇa’s being the form of the highest Brahman, by being the Lord himself, and because of his comprising all the mantras, and so on, there is no power of the mantra and so on separate from him. This is the meaning. Further, as even the mantra is mostly made up of specific names, it is a supreme form of the Lord. Therefore, by manifesting the Lord, the manifestation of the mantra has taken place as well. Therefore, meditating on this again is meaningless as it simply repeats the previous statement. This is the meaning.

For this reason, one should perform all the Nyāsas, the Nyāsas beginning with that of the five parts of the mantra, on the Lord who has already been manifested through devotional meditation. Now, if one were to say that even so, doing all these Nyāsas is improper, the author writes, for the sake of the non-difference of the mantra with the Lord, with Kṛṣṇa. The implied meaning is that by the knowledge of the unity of the mantra, that is, that in every way, this mantra is made up of the Lord, everyone achieves a special type of devotion for the mantra. By using the word Vaiṣṇavas, the author indicates that this is the opinion of the devotees of the blessed Lord. This is the drift.

²³⁶Some place the categories of the unmanifest, etc., as mentioned before, together with the letters of the mantra and beginning with the vowels and Haṃsa, on the ornaments of Lord, in order.

Now, in this verse, the author describes with the greatest delight the excellent Nyāsa of the blessed Lord’s ornaments. Some devotees of the Lord place down the categories on the ornaments of Lord Kṛṣṇa, together with the eighteen letters of the mantra together with the sixteen vowels and with the two syllables of the word Haṃsa, in order. The unmanifest, etc., is mentioned to distinguish this from the categories given above in connection with the

मूलम्

कुर्युर् भगवति प्रादुर्भूते कृष्णे च वैष्णवाः¹⁰⁸³ \।

तत्तन्न्यासान् अभेदाय मनोर्¹⁰⁸⁴ भगवता सह¹⁰⁸⁵ \।\।२३५\।\।

केचिन् न्यस्यन्ति तत्त्वान्य् अव्यक्तादीनि¹⁰⁹² यथोदितम्¹⁰⁹³ \।

मन्त्रार्णैः¹⁰⁹⁴ स्वरहंसाद्यैर् भूषणेषु प्रभोः क्रमात् \।\।२३६\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

न्यासे लिखित¹⁰⁹⁷तत्त्वानां व्यावृत्त्यर्थम् \। आदिशब्देन महदहंकारमनोबुद्ध्यादीनि¹⁰⁹⁸ \। क्रमाद् इति स्वराद्यष्टादशाक्षरानन्तरं मन्त्रस्य बीजाद्यष्टादशाक्षराणां, तदनन्तरं चाव्यक्तादीनाम् अष्टादशतत्त्वानां कुण्डलाद्यष्टादशभूषणेषु क्रमेण प्रयोग इति ज्ञेयम् \। यथोदितम् \। तन्त्रोक्तम् अनतिक्रम्येति प्रणवपूर्वकं प्रत्येकं च बिन्दुसहितं, तथा हंसेत्य् अस्य सकारं सविसर्गं¹⁰⁹⁹ च, तथा अकारादिषोडशस्वरान् शिरसि न्यस्य,¹¹⁰⁰ वेणुमुद्रां मुखे प्रदर्श्य, मन्त्रं तम्¹¹⁰¹¹¹⁰² अनुसृत्य

पश्चात् तत्तद्¹¹⁰³वर्ण¹¹⁰⁴तत्त्वमयभूषणेषु न्यस्यन्ति \। तत्र च तत्तद्वर्णतत्त्वात्मकत्वं तस्य¹¹⁰⁵ भूषणस्यानुचिन्त्य तत्तन्मुद्रादिभिस् तत्र तत्र¹¹⁰⁶ तत्त्वन्यासं कुर्वन्ति \। तत्रापि आत्मसम्बन्दिशब्दव्यतिरिक्तेषु सर्वेषु¹¹⁰⁷ तत्त्वेषु आत्मने इति पदं, तदन्ते च सहस्रशीर्षाय पुरुषाय नम इति मन्त्रो¹¹⁰⁸क्तानुसारेण द्रष्टव्यम् \। प्रयोगः \। ॐ अं क्लीं¹¹⁰⁹ अव्यक्तात्मने सहस्रशीर्षाय पुरुषाय नम इति¹¹¹⁰ कुण्डले \।\।१\।\।¹¹¹¹ सहस्रशीर्षेत्यादिकं सर्वत्र तुल्यम् एव \। ॐ आं कृं महदात्मने शिखिपिच्छे पञ्चात्मके¹¹¹² \।\।२\।\।¹¹¹³ ॐ इं णां¹¹¹⁴ अहंकारात्मने कर्णोत्पले \।\।३\।\।¹¹¹⁵ ॐ ईं यं मनआत्मने तिलके \।\।४\।\।¹¹¹⁶ ॐ उं गों बुद्ध्यात्मने मुक्ताकुण्डले \।\।५\।\। ॐ ऊं विं अहंकारात्मने वनमालायां¹¹¹⁷ तन्मात्रात्मने¹¹¹⁸ पञ्चात्मने¹¹¹⁹ इति क्वचित् \।\।६\।\।¹¹²⁰ ॐ ऋं¹¹²¹ दां चित्तात्मने हारे \।\।७\।\। ॐ ॠं यं आत्मने केयूरे \।\।८\।\। ॐ ऌं गों अन्तरात्मने वलये \।\।९\।\। ॐ ॡम् पीं परमात्मने कटके \।\।१०\।\। ॐ एं जं ज्ञानात्मने रत्नाङ्गुलीयकेषु \।\।११\।\। ॐ ऐं नं¹¹²² प्राणात्मने श्रीवत्से कौस्तुभे च¹¹²³ \।\।१२\।\। ॐ ॐ¹¹²⁴ वं शक्त्यात्मने उदरबन्धे¹¹²⁵ \।\।१३\।\। ॐ औं लं जीवात्मने पीतवाससि \।\।१४\।\। ॐ अं भां वागात्मने जङ्घाभूषणे \।\।१५\।\। ॐ अः¹¹²⁶ यं योन्यात्मने नूपुरे \।\।१६\।\। ॐ हं स्वां आनन्दात्मने पादाङ्गुलीयकेषु \।\।१७\।\। ॐ सः हां प्रकृत्यात्मने चक्रभ्रमणे \।\।१८\।\। इति¹¹²⁷ \।\।२३६\।\।

Broo

Tattva Nyāsa (5.117–128). The word etc. refers to the great category, egotism, mind, intellect and so on.

In order: the procedure should be understood to be that one after the other, the eighteen letters of the vowels and so on, then the letters of the mantra, beginning with the seed, and then the eighteen categories beginning with the unmanifest should be placed down on the eighteen ornaments in order, beginning with the earrings.

As it has been said: “ ‘Do not transgress the statements of the Tantra!’ means that after placing the sixteen vowels beginning with A on the head—each one beginning with

OṂ and having a Bindu—then Haṃsa, that is, the first syllable as it is and the second with a Visarga added, and after showing the Venu Mudrā, following this mantra, they place them on the ornaments, made up of all the letters and categories. Here also, after considering the way in which the ornament is made up of these letters and categories, they do Tattva Nyāsa on all of them with the respective Mudrās. Moreover, the word -

ĀTMANE should be understood at the end of all the Tattvas, excepting those who already contain the word

ĀTMA,[^FNB000685] and then also at the end

SAHASRAŚĪRṢĀYA PURUṢĀYA NAMAḤ, according to the description of the mantra.

“The procedure: 1)

OṂ AṂ KLĪṂ AVYAKTĀTMANE SAHASRAŚĪRṢĀYA PURUṢĀYA NAMAḤ at the earrings.

SAHASRAŚĪRṢĀYA and so on is the same everywhere. 2)

OṂ ĀṂ KṚṂ MAHADĀTMANE … at the fivefold peacock feather. 3)

OṂ IṂ ṆĀṂ AHAṂKĀRĀTMANE … at the lotus by the ear. 4)

OṂ ĪṂ YAṂ MANAĀTMANE … at the Tilaka. 5)

OṂ UṂ GOṂ BUDDHYĀTMANE … at the pearl earrings. 6)

OṂ ŪṂ VIṂ AHAṂKĀRĀTMANE … at the forest flower garland. Some substitute

TANMĀTRĀTMANE PAÑCĀTMANE.[^FNB000686] 7)

OṂ RṂ DĀṂ CITTĀTAMANE … at the necklace. 8)

OṂ ṜṂ YAṂ ĀTMANE … at the upper arm bracelets. 9)

OṂ ḶṂ GOṂ ANTARĀTMANE … at the lower arm bracelets. 10)

OṂ ḸṂ PĪṂ PARAMĀTMANE … at the bracelets. 11)

OṂ EṂ JAṂ JÑĀTMANE … at the jewelled rings. 12)

OṂ AIṂ NAṂ PRĀṆĀTMANE … at the Śrīvatsa and Kaustubha. 13)

OṂ OṂ VAṂ ŚAKTYĀTMANE … at the string around the belly. 14)

OṂ AUṂ LAṂ JĪVĀTMANE … at the yellow cloth. 15)

OṂ AṂ BHĀṂ VĀGĀTMANE … at the ornaments on the calves. 16)

OṂ AḤ YAṂ YONYĀTMANE … at the anklets. 17)

OṂ HAṂ SVĀṂ ĀNANDĀTMANE … at the toe rings. 18)

OṂ SAḤ HĀṂ PRAKṚTYĀTMANE … at the spinning wheel.”[^FNB000687][^FNB000688]

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

अथ बाह्योपचारैर् अन्तःपूजा

तस्मिन् पीठे तम्¹¹²⁸ आसीनं भगवन्तं¹¹²⁹ विभावयन् \।

आसनाद्यैस् तु पुष्पान्तैर् यथाविध्य् अर्चयेद् बुधः \।\।२३७\।\।

तस्मिन् स्वदेहविषयकपूजिते पीठे निविष्टं तं कृतन्यासं प्रसादाभिमुखं लिखितलक्षणं श्रीकृष्णम् \। आद्यशब्देन स्वागतार्घ्यपाद्याचमनीयस्नानीयवस्त्र- युगलपुनराचमनीयभूषणानुलेपनानि¹¹³⁰ \। यथाविधीति \। आसनाद्यैर् भूषणान्तैर्¹¹³¹ अभ्यर्च्य न्यासस्थानेषु तत्तदक्षरादिन्यासात्मकमन्त्रेण जलगन्धाक्षतपुष्पैर् अर्चयेद् इत्य् अर्थः¹¹³² \।\।२३७\।\।

ततो मुखे ऽर्चयेद् वेणुं वनमालां च वक्षसि \।

दक्षस्तनोर्ध्वे श्रीवत्सं सव्ये तत्रैव कौस्तुभम् \।\।२३८\।\।

तत्रैव¹¹³³ सव्ये वामस्तनोर्ध्वे एवेत्य् अर्थः¹¹³⁴ \।\।२३८\।\।

वैष्णवश्¹¹³⁵ चन्दनेनामुम्¹¹³⁶ आलिप्योपकनिष्ठया \।

प्राग्वद् दीपशिखाकारतिलकानि द्विषऌ लिखेत् \।\।२३९\।\।

अमुं भगवन्तं चन्दनेन आलिप्य सम्यग् अनुलिप्य श्रीमदङ्गेषु चन्दनेन भक्तिच्छेदविधिना अनुलेपनं कृत्वेत्य् अर्थः \। प्राग्वद् इति पूर्वम् ऊर्ध्वपुण्ड्रप्रकरणे निजाङ्गेषु द्वादशतिलकनिर्माणविधिर् यथा¹¹³⁷ लिखितस् तथैव श्रीभगवतो भालादिषु मूर्तिपञ्जरन्यासस्थानेषु मूर्तिपञ्जरमन्त्रैर् अनामिकया दीपशिखाकाराणि तिलकानि द्विषट् द्वादश लिखेत् विरचयेद् इत्य् अर्थः¹¹³⁸ \। वैष्णव इत्य् अस्यायं¹¹³⁹ भावः \। क्रमदीपिकोक्तानुसारेण यानि ज्ञानपरैः स्वाङ्गेष्व् एव चन्दनालेपनादीनि क्रियन्ते, तानि श्रीभगवद्भक्तिपरो भगवत्य् एव कुर्याद् इति \। एवं वैष्णव इत्य् अग्रे ऽप्य् अनुवर्त्य तथैव बोद्धव्यम् इति दिक्¹¹⁴⁰¹¹⁴¹ \।\।२३९\।\।

Broo

Internal Worship with External Items

²³⁷Visualising this Lord sitting on this throne, the intelligent one should in the proper way worship him, beginning with the seat and ending with flowers.

This Lord refers to mercifully smiling Kṛṣṇa, with Nyāsa performed on him and with the characteristics given before (5.168–217), situated on this honoured throne of one’s own body. Beginning with means including welcoming, offering Arghya-water, footwater, Ācamana, a bath, two garments, another Ācamana, ornaments and unguents. In the proper way: Having worshipped with everything from the seat to ornaments in the places of Nyāsa, one should worship with water, sandalwood pulp, Akṣata and flowers and with the mantra belonging to the Nyāsa of the respective letters and so on.[^FNB000689]

²³⁸Then one should worship the flute at the mouth and the forest flower garland at the chest, the Śrīvatsa above the right nipple and the Kaustubha above the left.

Above the left means above the left nipple.

²³⁹A Vaiṣṇava should daub him with sandalwood paste and then as before with the ring finger draw twice six Tilakas looking like the flames of lamps.

One should daub or completely anoint him, the Lord, with sandalwood paste. The meaning is that one should anoint his blessed limbs with sandalwood paste according to the rules of devotional marks. Then as before, that is, as in the rules given for making twelve Tilakas on one’s own body in the context of the vertical marks (4.169–176), one should draw or fashion twice six, that is, twelve Tilakas looking like the flames of lamps with the ring finger and the mantras of the Mūrtipañjara on the places of the Mūrtipañjara Nyāsa, that is, the forehead and so on of the Lord.

This is the implied meaning of a Vaiṣṇava: the same marks that those who are committed to knowledge make, following the statement of the Kramadīpikā (3.52), with sandalwood paste, etc., on their own bodies, one who is committed to devotion to the Lord makes on the Lord alone. The word “Vaiṣṇava” should be supplied and understood in the same way below as well.

मूलम्

अथ बाह्योपचारैर् अन्तःपूजा

तस्मिन् पीठे तम्¹¹²⁸ आसीनं भगवन्तं¹¹²⁹ विभावयन् \।

आसनाद्यैस् तु पुष्पान्तैर् यथाविध्य् अर्चयेद् बुधः \।\।२३७\।\।

ततो मुखे ऽर्चयेद् वेणुं वनमालां च वक्षसि \।

दक्षस्तनोर्ध्वे श्रीवत्सं सव्ये तत्रैव कौस्तुभम् \।\।२३८\।\।

तत्रैव¹¹³³ सव्ये वामस्तनोर्ध्वे एवेत्य् अर्थः¹¹³⁴ \।\।२३८\।\।

वैष्णवश्¹¹³⁵ चन्दनेनामुम्¹¹³⁶ आलिप्योपकनिष्ठया \।

प्राग्वद् दीपशिखाकारतिलकानि द्विषऌ लिखेत् \।\।२३९\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

यथोक्तं¹¹⁴² पञ्चभिः पुष्पाञ्जलिभिश् चाभिपूज्य तम् \।

धूपं दीपं च नैवेद्यं मुखवासादि चार्पयेत् \।\।२४०\।\।

यथोक्तम् इति¹¹⁴³ \। मूलमन्त्रेण पादद्वये श्वेतकृष्णतुलसीभ्याम् एकः पुष्पाञ्जलिः, तेनैव हृदये श्वेतरक्तकरवीराभ्याम् अपरः, तेनैव मूर्ध्नि श्वेतरक्तपद्माभ्यां तृतीयः, तेनैव पुनर् मूर्ध्नि तैर् एव¹¹⁴⁴ तुलस्यादिभिः षड्भिः चतुर्भिः, तेनैव सर्वतनौ सर्वैर् एव तैः पञ्चम इत्य् एवं पञ्चभिः, तत्र च श्वेतानि दक्षिणभागे, अन्यानि च वाम¹¹⁴⁵ इति ज्ञेयम् \। तं भगवन्तम्¹¹⁴⁶ \। धूपादिकं च यथोक्तम् एवार्पयेत् \। तत्तत्प्रकारो ऽग्रे व्यक्तो भावी \। आदिशब्देन ताम्बूलादि¹¹⁴⁷ \।\।२४०\।\।

गीतादिभिश् च सन्तोष्य कृष्णम् अस्मै ततो ऽखिलम् \।

अशक्तो बहिर् अर्चायाम् अर्पयेज् जपम् आचरेत्¹¹⁴⁸ \।\।२४१\।\।

अनन्तरं गीतवाद्यनृत्यैश् च कृष्णं स्वदेह एव सन्तोष्य, बहिःपूजायाम् अशक्तश् चेत् तर्हि इदानीम् एतस्मै¹¹⁴⁹ कृष्णाय अखिलं कर्मात्मानं चाग्रे लेख्यप्रकारेण समर्पयेत् \। ततो जपम् आचरेत्, शक्तस् तु प्रत्यहं बहिःपूजानन्तरम् एव¹¹⁵⁰ कर्मादिसमर्पणं कृत्वा जपं कुर्याद् इत्य् अर्थः \।\।२४१\।\।

अथान्तर्यागमाहात्म्यम्

वैष्णवतन्त्रे—

अश्वमेधसहस्राणि वाजपेयशतानि च \।

एकस्य ध्यानयोगस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम् \।\।२४२\।\।

बृहन्नारदीये श्री¹¹⁵¹वामनप्रादुर्भावे—

यन्नामोच्चारणाद् एव सर्वे नश्यन्त्य् उपद्रवाः \।

स्तोत्रैर् वा अर्हणाभिर् वा किम् उ ध्यानेन कथ्यते \।\।२४३\।\।

नारद¹¹⁵²पञ्चरात्रे¹¹⁵³ श्रीभगवन्नारदसंवादे—

Broo

²⁴⁰One should worship him with five handfuls of flowers as has been explained and then offer him incense, a light, food, spices for cleaning the mouth and so on.

As has been explained: the first handful of flowers is a white and a black Tulasī leaf with the root mantra at the two feet. The next handful is a white and a red Oleander flower at the heart with the same. The third is a white and a red lotus at the head with the same. The fourth is six such Tulasīs and so on[^FNB000690] at the head again and with the same. The fifth is white all of them to the whole body. These are the five. Among them, the white ones should be understood to belong to the right side and the others to the left side.

Him means the Lord. One should also offer incense and so on as has been explained; all of these details will be given below (chapters 6–8). And so on refers to betelnut, etc.

²⁴¹Having pleased Kṛṣṇa with songs and so on, one who is unable to perform external worship should then offer everything to him and do recitations.

The Greatness of the Internal Sacrifice

In the Vaiṣṇava Tantra:

²⁴²A thousand horse sacrifices or a hundred Vājapayas cannot equal a sixteenth part of a single yoga of meditation.

Yoga of meditation means characterized by inner worship. Another reading has “of one who is in the yoga of meditation”.

In the context of the appearance of Vāmana in the Bṛhannāradīya Purāṇa (11.12):

²⁴³By the mere uttering of his name, hymns or worship all misfortunes are removed, let alone by meditation!

In a discussion between the Lord and Nārada in the Nārada Pañcarātra (12.130–132ab):

मूलम्

यथोक्तं¹¹⁴² पञ्चभिः पुष्पाञ्जलिभिश् चाभिपूज्य तम् \।

धूपं दीपं च नैवेद्यं मुखवासादि चार्पयेत् \।\।२४०\।\।

गीतादिभिश् च सन्तोष्य कृष्णम् अस्मै ततो ऽखिलम् \।

अशक्तो बहिर् अर्चायाम् अर्पयेज् जपम् आचरेत्¹¹⁴⁸ \।\।२४१\।\।

अथान्तर्यागमाहात्म्यम्

वैष्णवतन्त्रे—

अश्वमेधसहस्राणि वाजपेयशतानि च \।

एकस्य ध्यानयोगस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम् \।\।२४२\।\।

बृहन्नारदीये श्री¹¹⁵¹वामनप्रादुर्भावे—

यन्नामोच्चारणाद् एव सर्वे नश्यन्त्य् उपद्रवाः \।

स्तोत्रैर् वा अर्हणाभिर् वा किम् उ ध्यानेन कथ्यते \।\।२४३\।\।

नारद¹¹⁵²पञ्चरात्रे¹¹⁵³ श्रीभगवन्नारदसंवादे—

विश्वास-प्रस्तुतिः

अयं यो मानसो यागो¹¹⁵⁴ जरा¹¹⁵⁵व्याधिभयापहः \।

सर्वपापौघशमनो भाव्¹¹⁵⁶आभावकरो द्विज¹¹⁵⁷ \।

सतताभ्यासयोगेन देहबन्धाद् विमोचयेत् \।\।२४४\।\।

यश् चैवं परया भक्त्या सकृत् कुर्यान् महामते \।

क्रमोदितेन विधिना¹¹⁵⁸ तस्य तुष्याम्य् अहं मुने¹¹⁵⁹¹¹⁶⁰¹¹⁶¹ \।\। इति¹¹⁶² \।\।२४५\।\।

ध्यानयोगस्य अन्तःपूजालक्षणस्य \। ध्यानयोगे ऽस्येति वा¹¹⁶³ पाठः \। भावाभावकरः भोगमोक्षप्रद इत्य् अर्थः \। यद् वा, भावा विविधचिन्तास् तासाम् अभावकरः \।\।२४२–२४५\।\।

स्मरणध्यानयोः पूर्वं माहात्म्यं लिखितं च यत् \।

ज्ञेयं तदधिकं चात्रान्तर्यागाङ्गतया तयोः \।\।२४६\।\।

एवं यथासम्प्रदायं शक्त्या यावन् मनःसुखम् \।

अन्तःपूजां विधायादाव् आरभेत बहिस्¹¹⁶⁴ ततः¹¹⁶⁵ \।\।२४७\।\।

तत् माहात्म्यं, ततो ऽधिकं चात्रान्तर्यागे ज्ञेयं बुधैः \। तत्र हेतुः \। तयोः स्मरणध्यानयोर् अन्तर्यागस्याङ्गत्वेन, अत्र श्रीमूर्तेश् चिन्तनम् अप्य् अस्ति, पूजादिकम् अप्य् अस्तीत्याधिक्यान् माहात्म्यम् अपि ततो ऽधिकम् एव युक्तम् इति भावः \।\।२४६–२४७\।\।

तथा चोक्तं श्री¹¹⁶⁶नारदेन—

ध्यात्वा षोडशसंख्यातैर् उपचारैश् च मानसैः \।

सम्यग् आराधनं कृत्वा बाह्यपूजां समाचरेत्¹¹⁶⁷ \।\।२४८\।\।

ध्यात्वा श्री¹¹⁶⁸भगवन्तं सञ्चिन्त्य¹¹⁶⁹ \।\।२४८\।\।

अथ बहिःपूजा

अनुज्ञां देहि भगवन् बहिर्यागे मम प्रभो \।

श्रीकृष्णम् इत्य् अनुज्ञाप्य बहिःपूजां समाचरेत् \।\।२४९\।\।

तत्र त्व्¹¹⁷⁰ अनेकशः सन्ति पूजास्थानानि तत्र च¹¹⁷¹¹¹⁷² \।

श्री¹¹⁷³मूर्तयो बहुविधाः शालग्रामशिलास् तथा¹¹⁷⁴ \।\।२५०\।\।

Broo

²⁴⁴O Brāhmaṇa, this mental sacrifice removes the dangers of old age, disease and fear, it stems the tide of all kinds of sins, it gives both bhava and abhava, and by constant practice, it frees one from the bonds of the body. ²⁴⁵And, O greatly intelligent sage, I am pleased with one performs it once with the highest devotion according to the rule that has been explained step by step.

Both bhava and abhava means both enjoyment and liberation, or else, bhava refers to all kind of worry that are made abhava, non-existent.

²⁴⁶The greatness of remembrance and meditation was given above (3.42–86, 3.116–128), but as they are also parts of this internal sacrifice, it should be understood as even greater. ²⁴⁷Then, after one has first performed the inner worship according to one’s tradition, as one is able and until one’s mind is satisfied, one should then begin the external one.

It means the greatness. Wise people understand it as even greater in connection with the internal sacrifice. This is the reason: as they, that is, remembrance and meditation are parts of the internal sacrifice. Here there is thinking about the blessed form, but there is also worship and so on. As it comprises more, it is proper that its greatness should also be more comprehensive This is the implied meaning.

As it has been said by Nārada as well:[^FNB000691]

²⁴⁸After one has meditated and done the whole worship with sixteen mental items, one should perform the external worship.

Meditated means having carefully thought about the Lord.

The External Worship

²⁴⁹“O Lord and master, please give me permission for the external sacrifice!” Having asked blessed Kṛṣṇa for permission in this way, one should commence the external worship. ²⁵⁰But for that, there are manifold objects; and among them many kinds of blessed forms as well as of Śālagrāma stones.

मूलम्

अयं यो मानसो यागो¹¹⁵⁴ जरा¹¹⁵⁵व्याधिभयापहः \।

सर्वपापौघशमनो भाव्¹¹⁵⁶आभावकरो द्विज¹¹⁵⁷ \।

सतताभ्यासयोगेन देहबन्धाद् विमोचयेत् \।\।२४४\।\।

यश् चैवं परया भक्त्या सकृत् कुर्यान् महामते \।

स्मरणध्यानयोः पूर्वं माहात्म्यं लिखितं च यत् \।

ज्ञेयं तदधिकं चात्रान्तर्यागाङ्गतया तयोः \।\।२४६\।\।

एवं यथासम्प्रदायं शक्त्या यावन् मनःसुखम् \।

अन्तःपूजां विधायादाव् आरभेत बहिस्¹¹⁶⁴ ततः¹¹⁶⁵ \।\।२४७\।\।

तथा चोक्तं श्री¹¹⁶⁶नारदेन—

ध्यात्वा षोडशसंख्यातैर् उपचारैश् च मानसैः \।

सम्यग् आराधनं कृत्वा बाह्यपूजां समाचरेत्¹¹⁶⁷ \।\।२४८\।\।

ध्यात्वा श्री¹¹⁶⁸भगवन्तं सञ्चिन्त्य¹¹⁶⁹ \।\।२४८\।\।

अथ बहिःपूजा

अनुज्ञां देहि भगवन् बहिर्यागे मम प्रभो \।

श्रीकृष्णम् इत्य् अनुज्ञाप्य बहिःपूजां समाचरेत् \।\।२४९\।\।

तत्र त्व्¹¹⁷⁰ अनेकशः सन्ति पूजास्थानानि तत्र च¹¹⁷¹¹¹⁷² \।

श्री¹¹⁷³मूर्तयो बहुविधाः शालग्रामशिलास् तथा¹¹⁷⁴ \।\।२५०\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

तत्र¹¹⁷⁵ बहिःपूजाचरणे तु पूजायाः¹¹⁷⁶ स्थानान्य् अधिष्ठानान्य् अनेकशो बहुप्रकाराणि सन्ति \। तत्र तेषु पूजास्थानेषु श्रीमूर्तयः श्रीभगवत्प्रतिकृतयो बहुविधाः सन्ति, तथा बहुविधाः शालग्रमशिलाश् च सन्ति \।\।२४९–२५०\।\।

अथ पूजास्थानानि¹¹⁷⁷

सम्मोहनतन्त्रे—

शालग्रामे मनौ यन्त्रे स्थण्डिले प्रतिमादिषु¹¹⁷⁸ \।

हरेः¹¹⁷⁹ पूजा तु¹¹⁸⁰ कर्तव्या केवले भूतले न तु¹¹⁸¹ \।\।२५१\।\।

स्थण्डिलं मन्त्रादिसंस्कृतस्थलं, तस्मिन् \।\।२५१\।\।

एकादशस्कन्धे¹¹⁸² श्रीभगवदुद्धवसंवादे—

सूर्यो ऽग्निर् ब्राह्मणो गावो वैष्णवः खं मरुज् जलम् \।

भूर् आत्मा¹¹⁸³ सर्वभूतानि भद्र¹¹⁸⁴पूजापदानि मे \।\।२५२\।\।

मे मम भद्राणि उत्तमानि पूजायाः पदान्य् अधिष्ठानानि \। भद्रेति यन्त्राद्यपेक्षया \। यद् वा, हे¹¹⁸⁵ भद्र हे कल्याणरूपोद्धवेति पृथक् पदम् \।\।२५२\।\।

सूर्ये तु विद्यया त्रय्या हविषाग्नौ यजेत माम् \।

आतिथ्येन तु विप्राग्र्ये गोष्व् अङ्ग¹¹⁸⁶ यवसादिना \।\।२५३\।\।

तत्रैवाधिष्ठानभेदेन¹¹⁸⁷ पूजासाधनभेदान् आह सूर्ये त्व् इति त्रिभिः \। त्रय्या विद्यया, सूक्तैर् उपस्थानादिना च¹¹⁸⁸ \। अङ्ग¹¹⁸⁹ हे उद्धव \।\।२५३\।\।

वैष्णवे बन्धुसत्कृत्या हृदि खे¹¹⁹⁰ ध्याननिष्ठया \।

वायौ मुख्यधिया तोये द्रव्यैस् तोयपुरस्कृतैः \।\।२५४\।\।

Broo

For that means for executing external worship. There are manifold, many types of objects or bases of worship. Among them, there are many types of blessed forms or images of the blessed Lord and also many types of Śālagrāma stones.

The Objects of Worship

In the Sammohāna Tantra:

²⁵¹One should worship Hari in a Śālagrāma, in a mantra, in a diagram, on a raised mound of earth, in an image and so on, but not directly on the ground.

On a raised mound of earth means on a heap purified with mantras and so on.

In a conversation between the blessed Lord and Uddhava in the Eleventh Book (11.11.42–46):

²⁵²The sun, fire, a Brāhmaṇa, cows, a Vaiṣṇava, the sky, wind, water, earth, the self and all living beings—these are my good places of worship.

These are my good or supreme places, objects. Good also refers to diagrams and so on. Alternatively, if it is taken as a separate word, it means “O good person, o Uddhava, of handsome form!”[^FNB000692]

²⁵³O son, one should worship me in the sun by the three Vedas; in the fire, with oblations; in the best of Brāhmaṇas, by hospitality; in cows, with fodder and so on,

In this connection, the author describes the different worship practices for the different objects in verses253–255. With the three Vedas means by hymns, approaching for worship and so on.[^FNB000693] O son means O Uddhava.

²⁵⁴in a Vaiṣṇava, by receiving him like a kinsman; in the sky of the heart, by fixed meditation; in the wind, by considering it in the mouth; in water,

मूलम्

अथ पूजास्थानानि¹¹⁷⁷

सम्मोहनतन्त्रे—

शालग्रामे मनौ यन्त्रे स्थण्डिले प्रतिमादिषु¹¹⁷⁸ \।

हरेः¹¹⁷⁹ पूजा तु¹¹⁸⁰ कर्तव्या केवले भूतले न तु¹¹⁸¹ \।\।२५१\।\।

स्थण्डिलं मन्त्रादिसंस्कृतस्थलं, तस्मिन् \।\।२५१\।\।

एकादशस्कन्धे¹¹⁸² श्रीभगवदुद्धवसंवादे—

सूर्यो ऽग्निर् ब्राह्मणो गावो वैष्णवः खं मरुज् जलम् \।

भूर् आत्मा¹¹⁸³ सर्वभूतानि भद्र¹¹⁸⁴पूजापदानि मे \।\।२५२\।\।

सूर्ये तु विद्यया त्रय्या हविषाग्नौ यजेत माम् \।

आतिथ्येन तु विप्राग्र्ये गोष्व् अङ्ग¹¹⁸⁶ यवसादिना \।\।२५३\।\।

वैष्णवे बन्धुसत्कृत्या हृदि खे¹¹⁹⁰ ध्याननिष्ठया \।

वायौ मुख्यधिया तोये द्रव्यैस् तोयपुरस्कृतैः \।\।२५४\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

स्थण्डिले मन्त्रहृदयैर् भोगैर् आत्मानम् आत्मनि \।

क्षेत्रज्ञं सर्वभूतेषु समत्वेन यजेत माम् \।\।२५५\।\।

बन्धुसत्कृत्या बन्धुसम्मानेन, मुख्यधिया प्राणदृष्ट्या, तोयादिभिर् द्रव्यैस् तर्पणादिना तोये, स्थण्डिले भुवि मन्त्रहृदयैः रहस्यमन्त्र¹¹⁹¹न्यासैः \। यद्य् अपि तत्तत्पूजायां गन्धादिकम् अपेक्षते, तथापि¹¹⁹² तत्र तत्र त्रयीविद्यादीनां प्राधान्याभिप्रायेण तान्य् एवोक्तानि \।\।२५४–२५५\।\।

धिष्ण्येष्व्¹¹⁹³ इत्य् एषु¹¹⁹⁴ मद्रूपं शङ्खचक्रगदाम्बुजैः \।

युक्तं चतुर्भुजं शान्तं ध्यायन्न् अर्चेत् समाहितः \।\।२५६\।\।

सर्वाधिष्ठानेषु मध्ये¹¹⁹⁵ ध्येयम् आह धिष्ण्येष्व् इति \। इति अनेनोक्तप्रकारेण, एषु धिष्ण्येषु¹¹⁹⁶ मद्रूपम् एव ध्यायन्न् अर्चयेत् \।\।२५६\।\।

अथ श्रीमूर्तयः¹¹⁹⁷

तत्रैव—¹¹⁹⁸

शैली दारुमयी लौही लेप्या लेख्या¹¹⁹⁹ च सैकती \।

मनोमयी मणिमयी प्रतिमाष्टविधा मता¹²⁰⁰ \।\।२५७\।\।

चलाचलेति द्विविधा प्रतिष्ठा जीव¹²⁰¹मन्दिरम् \।

उद्वासावाहने¹²⁰² न स्तः स्थिरायाम्¹²⁰³ उद्धवार्चने \।\।२५८\।\।

अस्थिरायां विकल्पः स्यात् स्थण्डिले तु¹²⁰⁴ भवेद् द्वयम्¹²⁰⁵ \।

स्नपनं त्व् अविलेप्यायाम् अन्यत्र परिमार्जनम्¹²⁰⁶ \।\। इति¹²⁰⁷ \।\।२५९\।\।

लौही लोहं सुवर्णादि, तन्मयी \। लेप्या¹²⁰⁸ मृच्चन्दनादिमयी \। हृदि पूजायां मनोमयी \। यद्य् अपि सर्वासाम् एव मनोमयीत्वं घटते, तथापि मनसि श्रीभगवत्परिस्फूर्तिविशेषापेक्षया पृथग् उक्ता \। जीवयति चेतयति जीवो भगवान् एव तस्य मन्दिरम् अधिष्ठानम् \। प्रतिष्ठा प्रकर्षेण तिष्ठत्य् अस्याम् इति प्रतिमैव \। यद् वा, प्रतिष्ठया कला-

Broo

by items accompanied by water; ²⁵⁵and on earth, by the heart of mantras. In the self, one should worship the self by pleasures, and in all living, by considering the knower of the field to be the samew.

By receiving him as a kinsman means by honouring him as a kinsman. By considering it in the mouth means by seeing it as the breath. In water, by items such as water itself, such as libations. On earth, that is, on the ground, by the heart of mantras, by secret mantra Nyāsas. Even though in all of these types of worship things such as incense are expected, nevertheless, as the three Vedas and so on are primary in these particular cases, only they are given as examples.

²⁵⁶Thus one should worship in these objects, intently meditating on my four-armed and peaceful form, bearing conch, disc, club and lotus flower.

In this verse, the author mentions how one is to meditate within all the objects. Thus refers to the methods mentioned and these to the sites. One should worship meditating on my form.

The Blessed Forms

In the same book (Bhāgavata Purāṇa 11.27.12–14):

²⁵⁷Made of stone, wood metal, plaster, paint, sand or jewels or mentally conceived—these are the eight types of images. ²⁵⁸There are two types of support, temple of the living being: moving and non-moving, but the fixed one is not called and sent away in worship, O Uddhava. ²⁵⁹For the non-fixed one, that is optional, but on earth, both should be done. Bathing should be done for non-plastered ones; in other cases, wiping.

Metal means made of metals such as gold. Plaster means made of clay, sandalwood paste and so on. Mentally conceived means worshipped in the heart. Even though all of these forms can be said to be mentally, still, since this applies to a particular appearance of the blessed Lord in the mind, it is mentioned separately.

Since he supports life and consciousness, the Lord himself is called the living being; his temple is the base. As he is eminently (prakarṣeṇa) present (tiṣṭhati) there, it is called the support (pratiṣṭhā). Alternatively, the image becomes a temple for the Lord by support, that is, by Aṅga Nyāsa and so on.

मूलम्

स्थण्डिले मन्त्रहृदयैर् भोगैर् आत्मानम् आत्मनि \।

क्षेत्रज्ञं सर्वभूतेषु समत्वेन यजेत माम् \।\।२५५\।\।

धिष्ण्येष्व्¹¹⁹³ इत्य् एषु¹¹⁹⁴ मद्रूपं शङ्खचक्रगदाम्बुजैः \।

युक्तं चतुर्भुजं शान्तं ध्यायन्न् अर्चेत् समाहितः \।\।२५६\।\।

अथ श्रीमूर्तयः¹¹⁹⁷

तत्रैव—¹¹⁹⁸

शैली दारुमयी लौही लेप्या लेख्या¹¹⁹⁹ च सैकती \।

मनोमयी मणिमयी प्रतिमाष्टविधा मता¹²⁰⁰ \।\।२५७\।\।

चलाचलेति द्विविधा प्रतिष्ठा जीव¹²⁰¹मन्दिरम् \।

उद्वासावाहने¹²⁰² न स्तः स्थिरायाम्¹²⁰³ उद्धवार्चने \।\।२५८\।\।

अस्थिरायां विकल्पः स्यात् स्थण्डिले तु¹²⁰⁴ भवेद् द्वयम्¹²⁰⁵ \।

स्नपनं त्व् अविलेप्यायाम् अन्यत्र परिमार्जनम्¹²⁰⁶ \।\। इति¹²⁰⁷ \।\।२५९\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

न्यासादिना भगवन्मन्दिरं भवति \। श्रीमूर्तेर्¹²⁰⁹ भेदे विशेषम् आह उद्वासेति सार्धेन \। उद्वासो विसर्जनम् \। स्थिरायाम् अर्चने, अस्थिरायां श्री¹²¹⁰शालग्रामशिलादौ विकल्पः \। श्रीशालग्रामशिलायां न कुर्यात्, सैकत्यां कुर्यात्,¹²¹¹ अन्यत्र कुर्याद् वा, न वेति¹²¹² \। अविलेप्यायां मृन्मयलेख्यव्यतिरिक्तायाम्, अन्यत्र विलेप्यायां च¹²¹³¹²¹⁴ लेख्यायां च परिमार्जनम् एव \।\।२५७–२५९\।\।

गोपालमन्त्रोद्दिष्टत्वात् तच्¹²¹⁵छ्रीमूर्तिर् अपेक्षिता \।

तथापि वैष्णवप्रीत्यै¹²¹⁶ लेख्याः श्रीमूर्तयो ऽखिलाः \।\।२६०\।\।

अथ श्रीमूर्तिलक्षणानि

श्रीहयशीर्षपञ्चरात्रे भगवच्¹²¹⁷छ्री¹²¹⁸हयशीर्षब्रह्म¹²¹⁹संवादे—

आदिमूर्तिर् वासुदेवः संकर्षणम् अथासृजत्¹²²⁰ \।

चतुर्मूर्तिः परं प्रोक्त¹²²¹ एकैको भिद्यते त्रिधा \।

केशवादिप्रभेदेन मूर्तिद्वादशकं स्मृतम् \।\।२६१\।\।

असृजत् पृथक् प्रकटयाम् आस¹²²² \।\।२६१\।\।

पङ्कजं दक्षिणे दद्यात् पाञ्चजन्यं¹²²³ तथोपरि \।

वामोपरि गदा यस्य चक्रं चाधो व्यवस्थितम् \।

आदिमूर्तेस् तु भेदो ऽयं केशवेति प्रकीर्त्यते¹²²⁴ \।\।२६२\।\।

दक्षिणे दक्षिणाधःकरे, तथोपरि दक्षिणोर्ध्वकरे, वामोपरि वामोर्ध्वकरे,¹²²⁵ अधः वामाधःकरे \। दद्याद् इति श्रीमूर्तिप्रादुर्भावणविधाव् उक्तेः \। एवम् अन्यद् अग्रे ऽप्य् ऊह्यम् \।\।२६२\।\।

Broo

In a verse and a half beginning with “but the fixed one”, the author provides some specific details for particular varieties of the blessed form. Sent away means discharged. In the case of the Śālagrāma stone, it should not be done, in the case of a form of sand, it should be done, and in other cases it can be done or not done.

Non-plastered ones refer to others than those made of clay or paint. In other cases, that is, in the case of plaster and paint, there should be only wiping.

²⁶⁰Since it is the one described by the Gopāla mantra, [Gopāla’s] blessed form is the one that will be referred to, but for the pleasure of the Vaiṣṇavas, all the blessed forms will nevertheless be described.

Characteristics of the Blessed Forms

In a discussion between Lord Hayaśīrṣa and Brahmā in the Hayaśīrṣa Pañcarātra (1.22.2ab, 3–14ab, 15–23):

²⁶¹Vāsudeva, the original form, next created Saṃkarṣaṇa.[^FNB000694] Later, the fourfold forms that are said to have divided themselves separately into three, so that by dividing them into Keśava and so one, twelve forms are known.

Created means separately manifested as.

²⁶²One should place the lotus in the right and the conch above it, the club in the upper left and his disc below. This division of the original form is known as Keśava.

In the right means in the lower right hand, and above it means in the upper right hand. The upper left means the upper left hand; below means in the lower left hand. The text says one should place as it is given in the context of the rules for manifesting the blessed form. Other cases below should also be understood in the same way.

मूलम्

गोपालमन्त्रोद्दिष्टत्वात् तच्¹²¹⁵छ्रीमूर्तिर् अपेक्षिता \।

तथापि वैष्णवप्रीत्यै¹²¹⁶ लेख्याः श्रीमूर्तयो ऽखिलाः \।\।२६०\।\।

अथ श्रीमूर्तिलक्षणानि

श्रीहयशीर्षपञ्चरात्रे भगवच्¹²¹⁷छ्री¹²¹⁸हयशीर्षब्रह्म¹²¹⁹संवादे—

आदिमूर्तिर् वासुदेवः संकर्षणम् अथासृजत्¹²²⁰ \।

चतुर्मूर्तिः परं प्रोक्त¹²²¹ एकैको भिद्यते त्रिधा \।

केशवादिप्रभेदेन मूर्तिद्वादशकं स्मृतम् \।\।२६१\।\।

असृजत् पृथक् प्रकटयाम् आस¹²²² \।\।२६१\।\।

पङ्कजं दक्षिणे दद्यात् पाञ्चजन्यं¹²²³ तथोपरि \।

वामोपरि गदा यस्य चक्रं चाधो व्यवस्थितम् \।

आदिमूर्तेस् तु भेदो ऽयं केशवेति प्रकीर्त्यते¹²²⁴ \।\।२६२\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

अधरोत्तर¹²²⁶भावेन कृतम् एतत् तु¹²²⁷ यत्र वै \।

नारायणाख्या सा मूर्तिः स्थापिता भुक्तिमुक्तिदा \।\।२६३\।\।

अधरोत्तरभावेन केशवस्य यद् अधःकरस्थितं, नारायणस्य तदूर्ध्वकरस्थम् इत्य् एवम् इत्य् अर्थः \।\।२६३\।\।

सव्याधः पङ्कजं यस्य पाञ्चजन्यं तथोपरि \।

दक्षिणोर्ध्वे¹²²⁸ गदा यस्य चक्रं चाधो व्यवस्थितम् \।

आदिमूर्तेस् तु भेदो ऽयं माधवेति प्रकीर्त्यते¹²²⁹ \।\।२६४\।\।

दक्षिणाधःस्थितं चक्रं गदा यस्योपरि स्थिता \।

वामोर्ध्वसंस्थितं पद्मं शङ्खं¹²³⁰ चाधो व्यवस्थितम्¹²³¹ \।

संकर्षणस्य भेदो ऽयं गोविन्देति प्रकीर्त्यते \।\।२६५\।\।

दक्षिणोपरि पद्मं तु गदा चाधो व्यवस्थिता \।

वामोर्ध्वे¹²³² पाञ्चजन्यं च चक्रं चाधो व्यवस्थितम्¹²³³ \।

संकर्षणस्य भेदो ऽयं विष्णुर् इत्य् अभिशब्द्यते¹²³⁴ \।\।२६६\।\।

दक्षिणोपरि शङ्खं च चक्रं चाधः प्रदृश्यते \।

वामोपरि तथा पद्मं गदा चाधः प्रदृश्यते¹²³⁵ \।

मधुसूदननामायं भेदः संकर्षणस्य तु¹²³⁶ \।\।२६७\।\।

दक्षिणोर्ध्वं गदा यस्य पङ्कजं¹²³⁷ चाप्य् अधः स्थितम्¹²³⁸ \।

वामोर्ध्वसंस्थितं चक्रम् अधः शङ्खं प्रदृश्यते \।

ब्रह्माण्डगं वामपादं दक्षिणं शेषपृष्ठगम् \।\।२६८\।\।

श्रीवासुदेवसंकर्षणयोर् भेदं मूर्तिषट्कम् उक्त्वा श्रीप्रद्युम्नस्य भेदं मूर्तित्रयं षट्श्लोक्या निर्दिशन् तत्रादौ त्रिविक्रममूर्तिम् आह दक्षिणोर्ध्वम् इति सार्धेन \। दक्षिणोर्ध्वकरं व्याप्य, दक्षिणोर्ध्व इति सप्तम्यन्त¹²³⁹पाठो वा \। एवम् अग्रे ऽपि¹²⁴⁰ \। शङ्खम् इत्यादि नपुंसकत्वम् आर्षम् \। एवम् अग्रे ऽप्य् अन्यद् ऊह्यम् \।\।२६४–२६८\।\।

बलिवञ्चन¹²⁴¹संयुक्तं¹²⁴² वामनं चाप्य् अधःस्थितम् \।

वामोर्ध्वे कौमुदी यस्य¹²⁴³ पुण्डरीकम्¹²⁴⁴ अधःस्थितम्¹²⁴⁵ \।\।२६९\।\।

दक्षिणोर्ध्वं सहस्रारं पाञ्चजन्यम् अधःस्थितम्¹²⁴⁶¹²⁴⁷ \।

सप्ततालप्रमाणेन वामनं कारयेत् सदा \।\।२७०\।\।

Broo

²⁶³That which is made with the upper and lower reversed is to be known as the form called Nārāyaṇa. When installed, it awards both pleasure and liberation.

The meaning of with the upper and lower reversed is that the item that is in Keśava’s lower hand should be in Nārāyaṇa’s upper hand.

²⁶⁴He who has the lotus in the lower left, the conch above it, the club in the upper right and the disc situated below it is the division of the original form known as Mādhava. ²⁶⁵He who has the disc in the lower right and the club above it, the lotus in the upper left and the conch below it is the division of Saṃkarṣaṇa known as Govinda. ²⁶⁶The lotus is situated in the upper right and the club below it, the conch is in the upper right and the disc is situated below it. This is the division of Saṃkarṣaṇa called Viṣṇu. ²⁶⁷When the conch is seen in the upper right and the disc below it and the lotus in the upper left and the conch is seen below it, that is the division of Saṃkarṣaṇa called Madhusūdana. ²⁶⁸He who has the club in the upper right and the lotus below it, the disc in the upper left and the conch below it, his left foot covers the whole universe and his right one rests on the back of Śeṣa.

Having explained the six divisions of Vāsudeva and Saṃkarṣaṇa, the author is now describing the divisions of Pradyumna in six verses, beginning with the form of Trivikrama in verse268. The upper right hand means that it fills the upper right hand, or else the reading should be in the locative case. Similar cases below should be understood in the same way. The neuter form of śaṅkha is an archaic irregularity. Other cases below should also be understood in the same way.

^(269–270)Dwarfish and standing below, engaged in cheating Bali, with the club in the upper left hand and the lotus below it, ²⁷⁰the disc in the upper right and the conch below it—one should always make Vāmana seven palms tall.

मूलम्

अधरोत्तर¹²²⁶भावेन कृतम् एतत् तु¹²²⁷ यत्र वै \।

नारायणाख्या सा मूर्तिः स्थापिता भुक्तिमुक्तिदा \।\।२६३\।\।

सव्याधः पङ्कजं यस्य पाञ्चजन्यं तथोपरि \।

दक्षिणोर्ध्वे¹²²⁸ गदा यस्य चक्रं चाधो व्यवस्थितम् \।

आदिमूर्तेस् तु भेदो ऽयं माधवेति प्रकीर्त्यते¹²²⁹ \।\।२६४\।\।

दक्षिणाधःस्थितं चक्रं गदा यस्योपरि स्थिता \।

वामोर्ध्वसंस्थितं पद्मं शङ्खं¹²³⁰ चाधो व्यवस्थितम्¹²³¹ \।

संकर्षणस्य भेदो ऽयं गोविन्देति प्रकीर्त्यते \।\।२६५\।\।

दक्षिणोपरि पद्मं तु गदा चाधो व्यवस्थिता \।

वामोर्ध्वे¹²³² पाञ्चजन्यं च चक्रं चाधो व्यवस्थितम्¹²³³ \।

संकर्षणस्य भेदो ऽयं विष्णुर् इत्य् अभिशब्द्यते¹²³⁴ \।\।२६६\।\।

दक्षिणोपरि शङ्खं च चक्रं चाधः प्रदृश्यते \।

वामोपरि तथा पद्मं गदा चाधः प्रदृश्यते¹²³⁵ \।

मधुसूदननामायं भेदः संकर्षणस्य तु¹²³⁶ \।\।२६७\।\।

दक्षिणोर्ध्वं गदा यस्य पङ्कजं¹²³⁷ चाप्य् अधः स्थितम्¹²³⁸ \।

वामोर्ध्वसंस्थितं चक्रम् अधः शङ्खं प्रदृश्यते \।

ब्रह्माण्डगं वामपादं दक्षिणं शेषपृष्ठगम् \।\।२६८\।\।

बलिवञ्चन¹²⁴¹संयुक्तं¹²⁴² वामनं चाप्य् अधःस्थितम् \।

वामोर्ध्वे कौमुदी यस्य¹²⁴³ पुण्डरीकम्¹²⁴⁴ अधःस्थितम्¹²⁴⁵ \।\।२६९\।\।

दक्षिणोर्ध्वं सहस्रारं पाञ्चजन्यम् अधःस्थितम्¹²⁴⁶¹²⁴⁷ \।

सप्ततालप्रमाणेन वामनं कारयेत् सदा \।\।२७०\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

श्रीवामनमूर्तिम् आह बलीति द्वाभ्याम् \। अधःस्थितं भूतले अवस्थितम् इत्यादिकं त्रिविक्रमाद् विशेषः \। कौमुदी कौमोदकी गदा \।\।२६९–२७०\।\।

ऊर्ध्वं दक्षिणतश् चक्रम् अधः पद्मं व्यवस्थितम् \।

वामोर्ध्वे कौमुदी यस्य पाञ्चजन्यम् अधःस्थितम्¹²⁴⁸¹²⁴⁹ \।

पद्मा पद्मकरा वामे पार्श्वे यस्य व्यवस्थिता \।\।२७१\।\।

स्थितो वाप्य् उपविष्टो वा सानुरागो विलासवान् \।

प्रद्युम्नस्य हि भेदो ऽयं श्रीधरेति प्रकीर्त्यते \।\।२७२\।\।

दक्षिणोर्ध्वं महाचक्रं कौमुदी तदधः¹²⁵⁰स्थिता \।

वामोर्ध्वे नलिनं यस्य अधः शङ्खं विराजते \।

हृषीकेशेति विज्ञेयः स्थापितः सर्वकामदः \।\।२७३\।\।

दक्षिणोर्ध्वे पुण्डरीकं पाञ्चजन्यम् अधस् तथा¹²⁵¹ \।

वामोर्ध्वे संस्थितं चक्रं कौमुदी तदधःस्थिता \।

पद्मनाभेति सा मूर्तिः स्थापिता मोक्षदायिनी \।\।२७४\।\।

दक्षिणोर्ध्वे पाञ्चजन्यम् अधस्तात् तु कुशेशयम्¹²⁵² \।

सव्योर्ध्वे कौमुदी देवी¹²⁵³ हेति¹²⁵⁴राजम्¹²⁵⁵ अधःस्थितम् \।

अनिरुद्धस्य भेदो ऽयं दामोदर इति स्मृतः \।\।२७५\।\।

एतेषां तु स्त्रियौ¹²⁵⁶ कार्ये पद्मवीणाधरे शुभे¹²⁵⁷ \।\।२७६\।\।

अनिरुद्धस्य भेदं श्री¹²⁵⁸हृषीकेशादित्रयम् आह दक्षिणोर्ध्वम् इति त्रिभिः \। कुशेशयं पद्मम्, हेतिराजं चक्रम् \।\।२७३–२७६\।\।

इति¹²⁵⁹ क्रमेण मार्गाधिमासाधिपाः¹²⁶⁰ केशवादयो द्वादश \।

अथ सिद्धार्थसंहितायां चतुर्विंशतिमूर्तयः¹²⁶¹

वासुदेवो गदाशङ्खचक्रपद्मधरो मतः \।

पद्मं शङ्खं तथा चक्रं गदां वहति केशवः \।\।२७७\।\।

शङ्खं पद्मं गदां चक्रं धत्ते नारायणः सदा \।

Broo

The author describes the form of Vāmana in verses269–270. Characteristics such as standing below, that is, standing on earth, separate him from Trivikrama.[^FNB000695] […]

²⁷¹On the right side, the disc is situated above and the lotus below, the club in the upper left and the conch below it, and on his left side stands Padmā with a lotus in her hand; ²⁷²he is standing or seated, affectionate and playful—this is the division of Pradyumna known as Śrīdhara. ²⁷³The great disc in the upper right, the club is situated below it, the lotus in the upper left and the conch shines below it—this is known as Hṛṣīkeśa. When established, he awards all enjoyment. ²⁷⁴The lotus in the upper right, the conch below it, the disc is placed in the upper left and the club is situated below it. This is the form of Padmanābha. When established, it awards liberation. ²⁷⁵The conch in the upper right and below the dweller in water, in the upper left the divine club and the king of weapons below it: this the division of Aniruddha known as Dāmodara. ²⁷⁶For each of these, two beautiful consorts should be made, holding lotuses and lutes.

In verses273–275, the author describes the three divisions of Aniruddha beginning with Hṛṣīkeśa. The dweller in water is the lotus and the king of weapons, the disc.

These twelve forms, beginning with Keśava, are the respective lords of the months beginning with Mārgāśīrṣā.[^FNB000696]

The Twenty-Four Forms of the Siddhārta Saṃhitā[^FNB000697]

²⁷⁷Vāsudeva is known to hold club, conch, disc and lotus. Keśava bears lotus, conch, disc and club. ²⁷⁸Nārāyaṇa always holds conch, lotus, club

मूलम्

ऊर्ध्वं दक्षिणतश् चक्रम् अधः पद्मं व्यवस्थितम् \।

वामोर्ध्वे कौमुदी यस्य पाञ्चजन्यम् अधःस्थितम्¹²⁴⁸¹²⁴⁹ \।

पद्मा पद्मकरा वामे पार्श्वे यस्य व्यवस्थिता \।\।२७१\।\।

स्थितो वाप्य् उपविष्टो वा सानुरागो विलासवान् \।

प्रद्युम्नस्य हि भेदो ऽयं श्रीधरेति प्रकीर्त्यते \।\।२७२\।\।

दक्षिणोर्ध्वं महाचक्रं कौमुदी तदधः¹²⁵⁰स्थिता \।

वामोर्ध्वे नलिनं यस्य अधः शङ्खं विराजते \।

हृषीकेशेति विज्ञेयः स्थापितः सर्वकामदः \।\।२७३\।\।

दक्षिणोर्ध्वे पुण्डरीकं पाञ्चजन्यम् अधस् तथा¹²⁵¹ \।

वामोर्ध्वे संस्थितं चक्रं कौमुदी तदधःस्थिता \।

पद्मनाभेति सा मूर्तिः स्थापिता मोक्षदायिनी \।\।२७४\।\।

दक्षिणोर्ध्वे पाञ्चजन्यम् अधस्तात् तु कुशेशयम्¹²⁵² \।

सव्योर्ध्वे कौमुदी देवी¹²⁵³ हेति¹²⁵⁴राजम्¹²⁵⁵ अधःस्थितम् \।

अनिरुद्धस्य भेदो ऽयं दामोदर इति स्मृतः \।\।२७५\।\।

एतेषां तु स्त्रियौ¹²⁵⁶ कार्ये पद्मवीणाधरे शुभे¹²⁵⁷ \।\।२७६\।\।

इति¹²⁵⁹ क्रमेण मार्गाधिमासाधिपाः¹²⁶⁰ केशवादयो द्वादश \।

अथ सिद्धार्थसंहितायां चतुर्विंशतिमूर्तयः¹²⁶¹

वासुदेवो गदाशङ्खचक्रपद्मधरो मतः \।

पद्मं शङ्खं तथा चक्रं गदां वहति केशवः \।\।२७७\।\।

शङ्खं पद्मं गदां चक्रं धत्ते नारायणः सदा \।

विश्वास-प्रस्तुतिः

गदां चक्रं¹²⁶² तथा शङ्खं¹²⁶³ पद्मं वहति माधवः \।\।२७८\।\।

चक्रं पद्मं तथा शङ्खं गदां च पुरुषोत्तमः \।

पद्मं कौमोदकीं शङ्खं चक्रं¹²⁶⁴ धत्ते ऽप्य् अधोक्षजः \।\।२७९\।\।

संकर्षणो गदाशङ्खपद्मचक्र¹²⁶⁵धरः स्मृतः \।

चक्रं गदां पद्मशङ्खौ गोविन्दो धरते भुजैः \।\।२८०\।\।

गदां पद्मं तथा शङ्खं चक्रं विष्णुर् बिभर्ति यः \।

चक्रं शङ्खं¹²⁶⁶ तथा पद्मं गदां च मधुसूदनः \।\।२८१\।\।

गदां सरोजं चक्रं च शङ्खं धत्ते ऽच्युतः सदा \।

शङ्खं कौमोदकीं चक्रम् उपेन्द्रः पद्मम् उद्वहेत् \।\।२८२\।\।

चक्रशङ्खगदापद्मधरः प्रद्युम्न उच्यते \।

पद्मं कौमोदकीं चक्रं शङ्खं धत्ते त्रिविक्रमः¹²⁶⁷ \।\।२८३\।\।

शङ्खं चक्रं गदां पद्मं वामनो वहते सदा \।

पद्मं चक्रं गदां शङ्खं श्रीधरो वहते भुजैः¹²⁶⁸ \।\।२८४\।\।

चक्रं पद्मं गदां शङ्खं नरसिंहो बिभर्ति यः \।

पद्मं सुदर्शनं शङ्खं गदां धत्ते जनार्दनः \।\।२८५\।\।

अनिरुद्धश् चक्रगदा¹²⁶⁹शङ्ख¹²⁷⁰पद्मलसद्भुजः \।

हृषीकेशो गदां चक्रं पद्मं शङ्खं च धारयेत् \।\।२८६\।\।

पद्मनाभो वहेच् छङ्खं पद्मं चक्रं गदां तथा \।

पद्मं शङ्खं¹²⁷¹ गदां चक्रं¹²⁷² धत्ते दामोदरः सदा \।\।२८७\।\।

शङ्खं चक्रं सरोजं च गदां वहति यो हरिः \।

शङ्खं कौमोदकीं पद्मं चक्रं कृष्णो¹²⁷³ बिभर्ति यः¹²⁷⁴ \।\।२८८\।\।

पुरुषोत्तमो धत्ते \। धरते धरत्य् आत्मनेपदम् आर्षम् \। यो विभर्ति, स विष्णुः \। एवम् अग्रे ऽपि¹²⁷⁵ \।\।२७९–२८८\।\।

एताश् च मूर्तयो ज्ञेया दक्षिणाधःकरक्रमात् \।\।२८९\।\।

दक्षिणे यो ऽधःस्थितकरस् तत्क्रमाद् इत्य् एवम् आदौ अधस्तनो दक्षिणकरः, पश्चाद् ऊर्ध्वदक्षिणकरः, ततो वामोर्ध्वकरः,¹²⁷⁶ ततो वामाधस्तनकर इति क्रमः \। एवं श्री¹²⁷⁷वासुदेवस्य अधोदक्षिणकरे गदा, ऊर्ध्वदक्षिणकरे शङ्खं, ऊर्ध्ववामकरे चक्रं,¹²⁷⁸ अधोवामकरे पद्मम् इति ज्ञेयम् \। तथा चोक्तं श्रीकृष्णदेवाचार्यपादैः \। केमसंदावासुप्रद्यु¹²⁷⁹विमानिपुर्वधोजनाः \। गोत्रिश्रीहृनृसिंहाच्युवानापोपेहकृ¹²⁸⁰क्रमात् \।\। इति \। अस्यार्थः \। केशवमधुसूदनसंकर्षणदामोदरवासुदेवप्र-

Broo

and disc. Mādhava carries club, disc, conch and lotus. ²⁷⁹Puruṣottama carries disc, lotus, conch and club, and Adhokṣaja carries lotus, club, conch and disc. ²⁸⁰Saṃkarṣaṇa is known to carry club, conch, lotus and disc. Govinda carries disc, club, lotus and conch in his hands. ²⁸¹Viṣṇu is the one who carries club, lotus, conch and disc, and Madhusūdana; disc, conch, lotus and club. ²⁸²Acyuta always carries club, lotus, disc and conch. Upendra bears conch, club, disc and lotus. ²⁸³Pradyumna is said to carry disc, conch, club and lotus. Trivikrama carries lotus, club, disc and conch. ²⁸⁴Vāmana always holds conch, disc, club and lotus. Śrīdhara holds in his hands lotus, disc, club and conch. ²⁸⁵Narasiṃha is the one who bears disc, lotus, club and conch. Janārdana carries lotus, disc, conch and club. ²⁸⁶Aniruddha’s hands are ornamented with disc, club, conch and lotus and Hṛṣīkeśa carries club, disc, lotus and conch. ²⁸⁷Padmanābha holds conch, lotus, disc and club. Dāmodara always holds lotus, conch, club and disc. ²⁸⁸Hari is the one who holds conch, disc, lotus and club and Kṛṣṇa is the one who bears conch, club, lotus and disc.

[…]

²⁸⁹It is to be understood that all of these forms have been described in order from the lower right hand.

The idea of “in order from the lower right hand” is as follows. First comes the lower right hand, then the upper right hand, then the upper left hand and then the lower left hand. In this way, it should be understood that blessed Vāsudeva (5.277) has the club in his lower right hand, the conch in the upper right hand, the disc in the upper left hand and the lotus in the lower left hand.

This is also explained by the revered Kṛṣṇadeva Ācārya (

NP8.2): “One after the other, Ke, Ma, Saṃ, Dā, Vāsu, Pradyu, Vi, Mā, Ani, Puru, Adho, Jana, Go, Tri, Śrī, Hṛ, Nṛsiṃha, Acyu, Vā, Nā, Pa, Upa, Ha and Kṛ.” This is the meaning: one should understand the twenty-four forms to be known in order as Keśava, Madhusūdana, Saṃkarṣaṇa, Dāmodara, Vāsudeva, Pradyumna, Viṣṇu, Mādhava, Aniruddha, Puruṣottama, Adhokṣaja, Janārdana, Govinda, Trivikrama, Śrīdhara, Hṛṣīkeśa, Nṛsiṃha, Acyuta, Vāmana, Nārāyaṇa, Padmanābha, Upendra, Hari and Kṛṣṇa. Beginning with their upper right hand, one should understand the conch, disc, club and lotus, one after the other.

This has been explained by his father, the revered Rāmācārya (

NP8.2): “In the four times six forms beginning with Keśava and ending with Kṛṣṇa, one should count clockwise and anticlockwise, then diagonally across and in the

मूलम्

गदां चक्रं¹²⁶² तथा शङ्खं¹²⁶³ पद्मं वहति माधवः \।\।२७८\।\।

चक्रं पद्मं तथा शङ्खं गदां च पुरुषोत्तमः \।

पद्मं कौमोदकीं शङ्खं चक्रं¹²⁶⁴ धत्ते ऽप्य् अधोक्षजः \।\।२७९\।\।

संकर्षणो गदाशङ्खपद्मचक्र¹²⁶⁵धरः स्मृतः \।

चक्रं गदां पद्मशङ्खौ गोविन्दो धरते भुजैः \।\।२८०\।\।

गदां पद्मं तथा शङ्खं चक्रं विष्णुर् बिभर्ति यः \।

चक्रं शङ्खं¹²⁶⁶ तथा पद्मं गदां च मधुसूदनः \।\।२८१\।\।

गदां सरोजं चक्रं च शङ्खं धत्ते ऽच्युतः सदा \।

शङ्खं कौमोदकीं चक्रम् उपेन्द्रः पद्मम् उद्वहेत् \।\।२८२\।\।

चक्रशङ्खगदापद्मधरः प्रद्युम्न उच्यते \।

पद्मं कौमोदकीं चक्रं शङ्खं धत्ते त्रिविक्रमः¹²⁶⁷ \।\।२८३\।\।

शङ्खं चक्रं गदां पद्मं वामनो वहते सदा \।

पद्मं चक्रं गदां शङ्खं श्रीधरो वहते भुजैः¹²⁶⁸ \।\।२८४\।\।

चक्रं पद्मं गदां शङ्खं नरसिंहो बिभर्ति यः \।

पद्मं सुदर्शनं शङ्खं गदां धत्ते जनार्दनः \।\।२८५\।\।

अनिरुद्धश् चक्रगदा¹²⁶⁹शङ्ख¹²⁷⁰पद्मलसद्भुजः \।

हृषीकेशो गदां चक्रं पद्मं शङ्खं च धारयेत् \।\।२८६\।\।

पद्मनाभो वहेच् छङ्खं पद्मं चक्रं गदां तथा \।

पद्मं शङ्खं¹²⁷¹ गदां चक्रं¹²⁷² धत्ते दामोदरः सदा \।\।२८७\।\।

शङ्खं चक्रं सरोजं च गदां वहति यो हरिः \।

शङ्खं कौमोदकीं पद्मं चक्रं कृष्णो¹²⁷³ बिभर्ति यः¹²⁷⁴ \।\।२८८\।\।

एताश् च मूर्तयो ज्ञेया दक्षिणाधःकरक्रमात् \।\।२८९\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

द्युम्नविष्णुमाधवानिरुद्धपुरुषोत्तमाधोक्षजजनार्दनगोविन्दत्रिविक्रमश्री-धरहृषीकेशनृसिंहाच्युतवामननारायणपद्मनाभोपेन्द्रहरिकृष्णाख्याश् चतुर्विंशतिश्रीमूर्तयः क्रमाज् ज्ञेया इति \। एषां दक्षिणोर्ध्वकरम् आरभ्य क्रमेण शङ्खचक्रगदापद्मानि ज्ञेयानि \। तथा च¹²⁸¹ तत्पितृश्रीरामाचार्यपादैर् उक्तम् \। केशवादिककृष्णान्तमूर्तिषट्कचतुष्टये \। सव्यापसव्यैर् गणयेत् पुनः कोणात् तथैव च \। सव्यम् एत्य पुनः कोणाद् अपसव्यं तु कोणतः \।\। इति \। अयम् अर्थः \। सव्येन शङ्खादौ गण्यमाने केशवः, अपसव्येन मधुसूदनः, कोणगत्या कोणाच् च तस्मात् सव्येन संकर्षणः, अपसव्येन दामोदरः, सव्यम् आगत्य कोणाद् गण्यमाने¹²⁸² वासुदेवः, अपसव्यम् आगत्य कोणतः प्रद्युम्नः \। एवं वामोर्ध्वकरम् आरभ्य विष्णुः माधवः अनिरुद्धः पुरुषोत्तमः अधोक्षजः जनार्दन इति षट् \। वामाधःकरम् आरभ्य गोविन्दस् त्रिविक्रमः श्रीधरो हृषीकेशः नृसिंहः अच्युत¹²⁸³ इति षट् \। दक्षिणाधःकरम्¹²⁸⁴ आरभ्य¹²⁸⁵ वामनो नारायणः पद्मनाभः उपेन्द्रः हरिः कृष्ण इति षट्¹²⁸⁶ गणयेद् इति \। इत्थं तत्तन्निर्धारः कार्यः \।\।२८९\।\।

मत्स्यपुराणे¹²⁸⁷ च—¹²⁸⁸¹²⁸⁹

एतद् उद्देशतः प्रोक्तं प्रतिमालक्षणं तथा \।

विस्तरेण न शक्नोति बृहस्पतिर् अपि द्विजाः \।\। इति¹²⁹⁰ \।\।२९०\।\।

नन्व् एतावत्य एव श्रीमूर्तयो ऽन्या वा सन्ति, तत्र लिखत्य् एतद् इति \। विस्तरेण वक्तुं न शक्नोति \। हे द्विजाः¹²⁹¹ शौनकादयः \।\।२९०\।\।

द्विभुजा¹²⁹² जलदश्यामा¹²⁹³ त्रिभङ्गी मधुराकृतिः \।

सेव्या ध्यानानुरूपैश्¹²⁹⁴ च¹²⁹⁵ मूर्तिः कृष्णस्य तत्परैः¹²⁹⁶ \।\।२९१\।\।

अन्याश् च विविधा श्रीमदवतारादिमूर्तयः \।

प्रादुर्भावविधाव् अग्रे लेख्यास् तत्तद्विशेषतः \।\।२९२\।\।

Broo

same ways, then clockwise and again diagonally across, and then anticlockwise and diagonally across.”

This is the meaning. “When one enumerates conch, [disc, club and lotus] in the clockwise direction [beginning with the upper right hand], that is Keśava, and when in the anticlockwise direction, Madhusūdana. When one goes diagonally across [that is, from upper right to lower left] and then clockwise [to lower right and then upper left] from that corner, that is Saṃkarṣaṇa. When [diagonally across] and anticlockwise, that is Dāmodara. When one starts to in the clockwise direction and then goes diagonally across, that is Vāsudeva; when in the anticlockwise direction and then diagonally across, Pradyumna.

When one does the same but beginning with the upper left hand, one arrives at these six: Viṣṇu, Mādhava, Aniruddha, Puruṣottama, Adhokṣaja and Janārdana. Beginning with the lower left hand, one arrives at these six: Govinda, Trivikrama, Śrīdhara, Hṛṣīkeśa, Nṛsiṃha and Acyuta. Beginning with the lower right hand, one arrives at these six: Vāmana, Nārāyaṇa, Padmanābha, Upendra, Hari and Kṛṣṇa.”[^FNB000698] In this way, one can arrive at the defining characteristics of all these forms.

And in the Matsya Purāṇa (–):

²⁹⁰O Brāhmaṇas! Thus the characteristics of the image have been described in brief, for not even Bṛhaspati can manage the details.

Now, there are so many other blessed forms, some like these and others different. To this the author replies with this verse. Cannot manage means that he cannot explain all the details. O Brāhmaṇas refers to Śaunaka and the others.

²⁹¹Those devoted to Kṛṣṇa worship his form—two-armed, dark as a raincloud, bending in three places and of a sweet appearance—in accordance with the meditations. ²⁹²Also other various forms, the blessed descents and so on, will be described below, according to all of their particulars, in connection with the rules for their manifestation (chapter19).

मूलम्

मत्स्यपुराणे¹²⁸⁷ च—¹²⁸⁸¹²⁸⁹

एतद् उद्देशतः प्रोक्तं प्रतिमालक्षणं तथा \।

विस्तरेण न शक्नोति बृहस्पतिर् अपि द्विजाः \।\। इति¹²⁹⁰ \।\।२९०\।\।

द्विभुजा¹²⁹² जलदश्यामा¹²⁹³ त्रिभङ्गी मधुराकृतिः \।

सेव्या ध्यानानुरूपैश्¹²⁹⁴ च¹²⁹⁵ मूर्तिः कृष्णस्य तत्परैः¹²⁹⁶ \।\।२९१\।\।

अन्याश् च विविधा श्रीमदवतारादिमूर्तयः \।

प्रादुर्भावविधाव् अग्रे लेख्यास् तत्तद्विशेषतः \।\।२९२\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

ननु शङ्खादिधारिचतुर्भुजश्रीमूर्तयो लिखिताः, न तु श्रीनृसिंहरघुनाथादिविशेषमूर्तयः \। तत्तद्भक्तैः कीदृशी तत्तन्मूर्तिर् उपास्या? विशेषतश् चात्र श्रीगोपालदेवस्य पूजाविधिलिखने तस्य प्रकृतिर् अवश्यं विज्ञातुम् अपेक्ष्यते \। तत्र लिखत्य् अन्याश् चेति \। आदिशब्देन चतुर्व्यूहपार्षदादयः \। अग्रे लेख्यश्रीमूर्तिप्रादुर्भावविधौ लेख्याः \। यद्य् अपि श्रीमद्गोपालदेवस्य अष्टादशाक्षरमन्त्रतः लिख्यते ऽर्चाविधिर् इत्य् अनेन एतद्विलासारम्भे श्रीमद्गोपालदेवस्यैव पूजाविधिलिखनं प्रतिज्ञातम्, तद् एवात्रोपादेयं च \। अतस् तस्यैव श्रीमूर्तिर् अपि लिखितुम् उपयुज्यते \। तथापि ग्रन्थारम्भे श्रीवैष्णवानां सर्वेषाम् एव सामान्यतो ऽवश्यकृत्यकर्मलिखनं प्रतिज्ञातम् अस्तीत्य् अशेषश्रीमूर्त्यपेक्षया तत्तद्विशेषविज्ञानार्थम्, तथा इतस् ततो वर्तमानविविधश्रीमूर्तिपरिचर्यार्थं च \। प्रसङ्गाद् अन्या अपि श्रीमूर्तयो ऽत्र लिखिताः, यथा नृसिंहपरिचर्यादिग्रन्थे श्री¹²⁹⁷कृष्णदेवाचार्यादिभिः सर्वा एव ता इति \। एवम् अन्यद् अप्य् ऊह्यम् \।\।२९२\।\।

नित्यकर्मप्रसङ्गे ऽत्र मूर्तिजन्मप्रतिष्ठयोः \।

विधिर् न लिखितुं¹²⁹⁸ योग्यः स तु लेखिष्यते¹²⁹⁹¹³⁰⁰ ऽग्रतः¹³⁰¹ \।\।२९३\।\।

ननु प्रतिष्ठया भगवन्मन्दिरं भवतीत्य् उक्तेः प्रतिष्ठाविधिस् तथा श्रीमुखाद्यवयवपरिमाणादिना श्री¹³⁰²मूर्तिप्रादुर्भावप्रकारश् चात्रापेक्ष्यते \। तत्र लिखति नित्येति \। अत्र अस्मिन् नित्यकर्मलिखनप्रकरणे, मूर्तेः प्रतिकृतेः जन्म प्रादुर्भावः प्रतिष्ठा च, तयोर् विधिः लिखितुम् अयोग्यो¹³⁰³ ऽतो ऽग्रे कादाचित्ककृत्यलिखने \।\।२९३\।\।

Broo

Now, the four-armed forms carrying the conch and so on have been described, but not the particular forms of blessed Nṛsiṃha, Raghunātha and so on. What kinds of forms should their respective devotees worship? And as the context here is describing the rules for worshipping the blessed Lord Gopāla in particular, one would certainly expect to learn about his nature. To this, the author replies with verse292. And so on refers to forms such as the companions of the fourfold manifestation. They will be described below (in chapter19), in connection with the rules for manifesting the blessed forms mentioned there.

By writing at the beginning of this chapter (5.2) that “the rules for worship are described in accordance with the eighteen-syllable mantra of blessed Lord Gopāla”, the author announced that he would here give the rules for the worship of blessed Lord Gopāla alone, and that is certainly admissible. For this reason it is proper to also write about his blessed form. Nevertheless, as at the beginning of the whole book (1.1) the author announced that he would describe the necessary rituals common to all the blessed Vaiṣṇavas. Therefore he does so, to communicate the particularities of all varieties of blessed forms, and hence also for the sake of the worship of various blessed forms now present here and there. Incidentally, other forms are therefore also described here, just as all are given in books such as Nṛsiṃhaparicaryā by Kṛṣṇadeva Ācārya and others. Other cases elsewhere should be taken in the same way.[^FNB000699]

²⁹³Here, in the context of the daily duties, it is not proper to give the rules for creating and installing the form, but they will be given below.

Now, since it was stated that “the image becomes a temple for the Lord through installation” (5.257–259, commentary), one would expect here both the rules for installation and the procedure for manifesting the blessed image through the measurements of the blessed face, other limbs and so on. To this the author replies in this verse. Here, in this place, in connection with describing the daily duties, it is not proper to give the rules for creating or manifesting and installing the form or image. They will therefore be given below (chapter19), under the description of occasional duties.

मूलम्

नित्यकर्मप्रसङ्गे ऽत्र मूर्तिजन्मप्रतिष्ठयोः \।

विधिर् न लिखितुं¹²⁹⁸ योग्यः स तु लेखिष्यते¹²⁹⁹¹³⁰⁰ ऽग्रतः¹³⁰¹ \।\।२९३\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

सेवानिष्ठा हरेः श्रीमद्वैष्णवाः पाञ्चरात्रिकाः \।

प्राकट्याद् अखिलाङ्गानां श्रीमूर्तिं बहु मन्यते¹³⁰⁴ \।\।२९४\।\।

सेव्या निजनिजैर् एव मन्त्रैः स्वस्वेष्टमूर्तयः \।

शालग्रामात्मके रूपे नियमो नैव विद्यते \।\।२९५\।\।

अथ शालग्राम¹³⁰⁵शिलाः¹³⁰⁶

स्कन्दपुराणे—

स्निग्धा कृष्णा पाण्डुरा वा¹³⁰⁷ पीता नीला तथैव च \।

वक्रा¹³⁰⁸ रुक्षा च रक्ता¹³⁰⁹ च¹³¹⁰ महास्थूला त्व् अलाञ्छिता¹³¹¹ \।\।२९७\।\।

कपिला कर्बुरा¹³¹² भग्ना बहुचक्रैकचक्रिका \।

बृहन्मुखी बृहच्चक्रा लग्नचक्राथवा पुनः \।

बद्धचक्राथवा काचिद् भग्नचक्रा त्व् अधोमुखी \।\।२९८\।\।

दर्दुरा दर्दुरो¹³¹³ भेकस् तदाकारेत्य् अर्थः \। कर्बुरेति पाठे मिश्रवर्णा \।\।२९८\।\।

अथ¹³¹⁴ तासां वर्णादिभेदेन गुणदोषौ¹³¹⁵

तत्रैव—

स्निग्धा सिद्धिकरी मन्त्रे कृष्णा कीर्तिं ददाति च \।

पाण्डुरा पापदहनी पीता पुत्रफलप्रदा \।\।२९९\।\।

नीला सन्दिशते¹³¹⁶ लक्ष्मीं रक्ता रोगप्रदायिका¹³¹⁷ \।

रूक्षा¹³¹⁸ चोद्वेगदा नित्यं वक्रा दारिद्र्यदायिका \।\।३००\।\।

Broo

²⁹⁴The blessed Pāñcarātrika Vaiṣṇavas are devoted to the service of Hari. They greatly esteem the blessed form, as it manifests all of his limbs. ²⁹⁵All of the chosen divinities are to be served with their own particular mantras alone, but when it comes to the form embodied in the Śālagrāma stone, there are no restrictions.

The Śālagrāma Stones

In the Skanda Purāṇa (–):[^FNB000700]

²⁹⁷They are smooth, black, white, yellow, blue, uneven, rough, red, very bulky, unmarked, ²⁹⁸brown, spotted, broken or facing downward, they have many discs[^FNB000701] or only one disc, a large aperture, large discs, intersecting, bound or broken discs.[^FNB000702]

[The reading] dardurā means having the form of a dardura or frog. The reading spotted means being of various colours.[^FNB000703]

Their Merits and Faults Connected with Colour and so on

In the same book (–):[^FNB000704]

²⁹⁹A smooth one awards perfection in the mantra; a black one gives fame; a white one burns up sins; a yellow one gives sons as a result; ³⁰⁰a blue one invites Lakṣmī; a red one brings illness; a rough one will always bring

मूलम्

सेवानिष्ठा हरेः श्रीमद्वैष्णवाः पाञ्चरात्रिकाः \।

प्राकट्याद् अखिलाङ्गानां श्रीमूर्तिं बहु मन्यते¹³⁰⁴ \।\।२९४\।\।

सेव्या निजनिजैर् एव मन्त्रैः स्वस्वेष्टमूर्तयः \।

शालग्रामात्मके रूपे नियमो नैव विद्यते \।\।२९५\।\।

अथ शालग्राम¹³⁰⁵शिलाः¹³⁰⁶

स्कन्दपुराणे—

स्निग्धा कृष्णा पाण्डुरा वा¹³⁰⁷ पीता नीला तथैव च \।

वक्रा¹³⁰⁸ रुक्षा च रक्ता¹³⁰⁹ च¹³¹⁰ महास्थूला त्व् अलाञ्छिता¹³¹¹ \।\।२९७\।\।

कपिला कर्बुरा¹³¹² भग्ना बहुचक्रैकचक्रिका \।

बृहन्मुखी बृहच्चक्रा लग्नचक्राथवा पुनः \।

बद्धचक्राथवा काचिद् भग्नचक्रा त्व् अधोमुखी \।\।२९८\।\।

अथ¹³¹⁴ तासां वर्णादिभेदेन गुणदोषौ¹³¹⁵

तत्रैव—

स्निग्धा सिद्धिकरी मन्त्रे कृष्णा कीर्तिं ददाति च \।

पाण्डुरा पापदहनी पीता पुत्रफलप्रदा \।\।२९९\।\।

नीला सन्दिशते¹³¹⁶ लक्ष्मीं रक्ता रोगप्रदायिका¹³¹⁷ \।

रूक्षा¹³¹⁸ चोद्वेगदा नित्यं वक्रा दारिद्र्यदायिका \।\।३००\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

स्थूला निहति¹³¹⁹ चैवायुर् निष्फला तु अलाञ्छिता \।

कपिला दर्दुरा¹³²⁰ भग्ना बहुचक्रैकचक्रिका \।\।३०१\।\।

बृहन्मुखी बृहच्चक्रा लग्नचक्राथवा पुनः \।\।३०२\।

बद्धचक्राथवा या स्याद् भग्नचक्रा त्व् अधोमुखी \।

पूजयेद् यः प्रमादेन दुःखम् एव लभेत सः¹³²¹ \।\।३०३\।\।

बद्धचक्रा अव्यक्तचक्रा \। रक्तादिका एता यः पूजयेत् \।\।३०३\।\।

अग्निपुराणे च—¹³²²

तथा¹³²³ व्यालमुखी¹³²⁴ भग्ना विषमा¹³²⁵ बद्धचक्रिका \।

विकारा¹³²⁶वर्तनाभिश् च नारसिंही तथैव च \।\।३०४\।\।

कपिला विभ्रमावर्ता रेखावर्ता च या शिला \।

दुःखदा सा तु विज्ञेया सुखदा न कदाचन \।\।३०५\।\।

व्यालमुखी \। व्यालस्य एव मुखं यस्याः सा \। विषमा परस्परासम्मुखचक्रः \। विकाररूपैर् आवर्तै रूपलक्षिता नाभिश् चक्रमध्योन्नतभागो यस्याः सा \। विभ्रमावर्ता सन्दिग्धावर्ता \। रेखावर्ता रेखामण्डलमयावर्ता \।\।३०४–३०५\।\।

स्निग्धा श्यामा तथा मुक्ता¹³²⁷माया वा सम्¹³²⁸अचक्रिका \।

घोणि¹³²⁹मूर्तिर् अनन्ताख्या गम्भीरा सम्पुटा तथा \।\।३०६\।\।

सूक्ष्ममूर्तिर् अमूर्तिश्¹³³⁰ च¹³³¹ सम्मुखा सिद्धिदायिका \।

धात्रीफलप्रमाणा या करेणोभयसम्पुटा¹³³² \।

पूजनीया प्रयत्नेन शिला चैतादृशी¹³³³ शुभा \।\।३०७\।\।

मुक्ता मुक्ताफलाकृतिवर्तुला, अमाया अकृत्रिमा इति सर्वत्रान्वेति \। यद् वा, सन्धानादिकर्मरहिता \। घोणिः¹³³⁴ वराहस् तद्वन्मूर्तिर् यस्याः \। अग्रे लेख्य¹³³⁵लक्षणवराहमूर्तिर् वा \। सम्पुटा समपुटा, अमूर्तिर् वासुदेवमूर्तिः, अकारो वासुदेवः स्यात् इति अभिधानात्

Broo

anxiety; an uneven one brings poverty; ³⁰¹a bulky one takes away one’s longevity and an unmarked one brings no result. Those that are brown, froglike or broken, that have many discs or only one disc, ³⁰²a large aperture, large discs, intersecting, ³⁰³bound or broken discs or those who face downward—one who by mistake worships them will attain only suffering.

A bound disc is an indistinct disc. […]

And in the Agni Purāṇa (–):[^FNB000705]

³⁰⁴A stone that is snake-faced, broken, uneven, has a bound disc, that has a navel that turns in the wrong way, that relates to Narasiṃha, ³⁰⁵that is brown, that turns in an irregular way or that turns like a drawing, should be understood to give suffering and never to give happiness.

Snake-faced means a stone that has the face of a snake. Uneven means one where the discs do not face each other. One that has a navel that turns in a deviating way means one with a raised portion in the middle of the disc. Turns in an irregular way means that it turns in an indistinct way. Turns like a drawing means that it turns like a drawn circle.[^FNB000706]

³⁰⁶Smooth, dark, pearly, natural or having equal discs, hog-formed, called “Endless”, deep, hemispherical, ³⁰⁷of small form, unformed, front-facing, awarding perfection, having the size of a Dhātrī fruit, hemispherical as both sides of a hand—a stone like these is auspicious and should be carefully worshipped.

Pearly means being globular like a pearl. Natural means not being artificial, something that applies to all of these stones. Alternatively, it refers to one that has not undergone methods such as linking [with other Śālagrāmas]. Hog-formed means one that has the form of a swine or a boar, or else it refers to the form of Varāha to be described below (5.327–328). Hemispherical means evenly rounded. Unformed (amūrti) means having the form of Vāsudeva, as A means Vāsudeva according to the lexicon.[^FNB000707] Front-facing

मूलम्

स्थूला निहति¹³¹⁹ चैवायुर् निष्फला तु अलाञ्छिता \।

कपिला दर्दुरा¹³²⁰ भग्ना बहुचक्रैकचक्रिका \।\।३०१\।\।

बृहन्मुखी बृहच्चक्रा लग्नचक्राथवा पुनः \।\।३०२\।

बद्धचक्राथवा या स्याद् भग्नचक्रा त्व् अधोमुखी \।

पूजयेद् यः प्रमादेन दुःखम् एव लभेत सः¹³²¹ \।\।३०३\।\।

बद्धचक्रा अव्यक्तचक्रा \। रक्तादिका एता यः पूजयेत् \।\।३०३\।\।

अग्निपुराणे च—¹³²²

तथा¹³²³ व्यालमुखी¹³²⁴ भग्ना विषमा¹³²⁵ बद्धचक्रिका \।

विकारा¹³²⁶वर्तनाभिश् च नारसिंही तथैव च \।\।३०४\।\।

कपिला विभ्रमावर्ता रेखावर्ता च या शिला \।

दुःखदा सा तु विज्ञेया सुखदा न कदाचन \।\।३०५\।\।

स्निग्धा श्यामा तथा मुक्ता¹³²⁷माया वा सम्¹³²⁸अचक्रिका \।

घोणि¹³²⁹मूर्तिर् अनन्ताख्या गम्भीरा सम्पुटा तथा \।\।३०६\।\।

सूक्ष्ममूर्तिर् अमूर्तिश्¹³³⁰ च¹³³¹ सम्मुखा सिद्धिदायिका \।

धात्रीफलप्रमाणा या करेणोभयसम्पुटा¹³³² \।

पूजनीया प्रयत्नेन शिला चैतादृशी¹³³³ शुभा \।\।३०७\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

\। सम्मुखा सममुखा, करेणोभयसम्पुटा करपृष्ठवद् उन्नता करतलसमा च \।\।३०६–३०७\।\।

इष्टा तु यस्य या मूर्तिः स तां यत्नेन पूजयेत् \।

पूजिते फलम् आप्नोति इहलोके परत्र च¹³³⁶ \।\। इति¹³³⁷ \।\।३०८\।\।

पूजिते, पूजने कृते सति \।\।३०८\।\।

दोषाश् चैते सकामार्चनविषयाः

यत उक्तं श्रीभगवता ब्राह्मे—

खण्डितं स्फुटितं भग्नं पार्श्वभिन्नं¹³³⁸ विभेदितम् \।

शालग्रामसमुद्भूतं शैलं दोषावहं न हि \।\।३०९\।\।

शैलं शिलायाः समूहः \।\।३०९\।\।

श्रीरुद्रेण च स्कान्दे—

खण्डितं त्रुटितं भग्नं शालग्रामे न दोषभाक् \।

इष्टा तु यस्य या¹³³⁹ मूर्तिः स तां यत्नेन पूजयेत् \।\।३१०\।\।

खण्डितम् इत्यादि भावे क्तप्रत्यन्तम् \।\।३१०\।\।

तथा—¹³⁴⁰

चक्रं वा केवलं तत्र पद्मेन सह संयुतम् \।

केवला वनमाला वा हरिर् लक्ष्म्या सह स्थितः \।\। इति¹³⁴¹ \।\।३११\।\।

तथापि लक्ष्म्या सह भगवान् तत्र¹³⁴² तिष्ठतीत्य् अर्थः \।\।३११\।\।

Broo

means having a regular front. Hemispherical as both sides of a hand means raised as the back of the hand and flat as the palm of the hand.[^FNB000708]

³⁰⁸Whatever form the one cherishes, one should carefully worship that, and having worshipped, one reaps the fruit both in this world and in the next.

Having worshipped means when such worship is performed.

And These Faults Relate to Worshipping with Desires

As it is said by the Lord in the Brahmā Purāṇa (–):[^FNB000709]

³⁰⁹Whether chipped, burst, broken, split in the side or divided, stones that come from Śālagrāma are never faulty.

[…]

And by blessed Rudra in the Skanda Purāṇa (–):

³¹⁰Whether chipped, damaged or broken, there is no fault in a Śālagrāma. Whatever form one cherishes, one should carefully worship that.

Words such as chipped are in the past tense in the sense of an impersonal passive.[^FNB000710]

And also:[^FNB000711]

³¹¹Where there is only one disc and a lotus or only a forest garland, Hari dwells there together with Lakṣmī.

The meaning is that even there, the Lord dwells with Lakṣmī.

मूलम्

इष्टा तु यस्य या मूर्तिः स तां यत्नेन पूजयेत् \।

पूजिते फलम् आप्नोति इहलोके परत्र च¹³³⁶ \।\। इति¹³³⁷ \।\।३०८\।\।

पूजिते, पूजने कृते सति \।\।३०८\।\।

दोषाश् चैते सकामार्चनविषयाः

यत उक्तं श्रीभगवता ब्राह्मे—

खण्डितं स्फुटितं भग्नं पार्श्वभिन्नं¹³³⁸ विभेदितम् \।

शालग्रामसमुद्भूतं शैलं दोषावहं न हि \।\।३०९\।\।

शैलं शिलायाः समूहः \।\।३०९\।\।

श्रीरुद्रेण च स्कान्दे—

खण्डितं त्रुटितं भग्नं शालग्रामे न दोषभाक् \।

इष्टा तु यस्य या¹³³⁹ मूर्तिः स तां यत्नेन पूजयेत् \।\।३१०\।\।

खण्डितम् इत्यादि भावे क्तप्रत्यन्तम् \।\।३१०\।\।

तथा—¹³⁴⁰

चक्रं वा केवलं तत्र पद्मेन सह संयुतम् \।

केवला वनमाला वा हरिर् लक्ष्म्या सह स्थितः \।\। इति¹³⁴¹ \।\।३११\।\।

तथापि लक्ष्म्या सह भगवान् तत्र¹³⁴² तिष्ठतीत्य् अर्थः \।\।३११\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

मुख्याः स्निग्धादयस् तत्रामुख्या रक्तादयो मताः¹³⁴³ \।

मुख्याभावे त्व् अमुख्या हि पूज्या इत्य् उच्यते परैः¹³⁴⁴ \।\।३१२\।\।

पूज्यापूज्यत्वयोः केषाञ्चिन् मतं लिखति मुख्या इति \। मुख्यानां स्निग्धादीनाम् अभावे सत्य् अमुख्या रक्तादय एव पूज्याः \। यदि च मुख्या लभ्यन्ते, तदा अन्यपूजने तत्तद्दोष एवेत्य् अर्थः \।\।३१२\।\।

अथ तासाम् एव लक्षणविशेषेण संज्ञाविशेषः

ब्राह्मे श्रीभगवद्ब्रह्मसंवादे—

निवसामि सदा ब्रह्मन् शालाग्रामाख्यवेश्मनि \।

तत्रैव¹³⁴⁵ रथचक्राङ्कभेदनामानि मे शृणु \।\।३१३\।\।

रथस्य एव चक्रं रथचक्राकारं यत् सुदर्शनचक्रं, तस्य अङ्के चिह्न¹³⁴⁶विषये यो भेदस् तस्मिन् सति यानि नामानि नामभेदा भवन्ति, तानि मे मत्तः शृण्व् इत्य् अर्थः \।\।३१३\।\।

द्वारदेशे समे चक्रे¹³⁴⁷ दृश्येते नान्तरीयके¹³⁴⁸ \।

वासुदेवः स विज्ञेयः शुक्लाभश् चातिशोभनः \।\।३१४\।\।

नान्तरीयके अवान्तरे \। यद् वा, अन्तरं मध्यम् अन्तरा विच्छेदो वा तद्विहीने \। अनतिमध्यदेश¹³⁴⁹स्थे संलग्ने वेत्य् अर्थः \।\।३१४\।\।

द्वे चक्रे एकलग्ने तु पूर्वभागस् तु पुष्कलः¹³⁵⁰ \।

संकर्षणाख्यो विज्ञेयो रक्ताभश् चातिशोभनः \।\।३१५\।\।

प्रद्युम्नः सूक्ष्मचक्रस् तु पीतदीप्तिस् तथैव च \।

सुषिरं छिद्रबहुलं दीर्घाकारं तु तद् भवेत् \।\।३१६\।\।

अनिरुद्धस् तु नीलाभो वर्तुलश् चातिशोभनः¹³⁵¹ \।

रेखात्रयं तु तद् द्वारि पृष्ठं पद्मेन लाञ्छितम् \।\।३१७\।\।

सौभाग्यं केशवो दद्याच् चतुष्कोणो भवेत् तु यः \।

श्यामं नारायणं विद्यान् नाभिचक्रं तथोन्नतम् \।\।३१८\।\।

Broo

³¹²Others say that the smooth [Śālagrāmas] and so on are primary and the red ones and so on are secondary. In the absence of a primary one, secondary ones are to be worshipped.

In this verse, the author describes the opinion of some people with regard to whether to worship or not. In the absence of the primary ones—those that are smooth and so on—the secondary ones—the red ones and so on—are to be worshipped. The meaning is that if one gets a primary one, then all the faults of worshipping another one come into play.

Their Different Names Depending on Their Particular Characteristics

In a conversation between the Lord and Brahmā in the Brahmā Purāṇa (–):[^FNB000712]

³¹³Brahmā, I perpetually reside in the dwelling called Śālagrāma. Now hear from me their names in accordance with their chariot wheels and marks.

The wheel of a chariot refers to the Sudarśana disc that has the form of a chariot wheel. […]

³¹⁴When one can see two similar, not interior discs at the in the front, that is known as Vāsudeva; he is white and very attractive.

Not interior means that they are separate, or else it means that they are devoid of an interior or a break in the middle. Or else it means that the discs are affixed not very close to the centre.[^FNB000713]

³¹⁵When two discs are fixed together and the front side is strong, that is known as Saṃkarṣaṇa; he is red and very attractive. ³¹⁶Pradyumna has a small disc and is yellow; he is perforated, oblong, and has many openings. ³¹⁷Aniruddha is blue, round and very attractive; he has three lines in the front and a lotus at the back. ³¹⁸Keśava, who is quadrangular, will bring auspiciousness. One should know Nārāyaṇa to be dark and to have

मूलम्

मुख्याः स्निग्धादयस् तत्रामुख्या रक्तादयो मताः¹³⁴³ \।

मुख्याभावे त्व् अमुख्या हि पूज्या इत्य् उच्यते परैः¹³⁴⁴ \।\।३१२\।\।

अथ तासाम् एव लक्षणविशेषेण संज्ञाविशेषः

ब्राह्मे श्रीभगवद्ब्रह्मसंवादे—

निवसामि सदा ब्रह्मन् शालाग्रामाख्यवेश्मनि \।

तत्रैव¹³⁴⁵ रथचक्राङ्कभेदनामानि मे शृणु \।\।३१३\।\।

द्वारदेशे समे चक्रे¹³⁴⁷ दृश्येते नान्तरीयके¹³⁴⁸ \।

वासुदेवः स विज्ञेयः शुक्लाभश् चातिशोभनः \।\।३१४\।\।

द्वे चक्रे एकलग्ने तु पूर्वभागस् तु पुष्कलः¹³⁵⁰ \।

संकर्षणाख्यो विज्ञेयो रक्ताभश् चातिशोभनः \।\।३१५\।\।

प्रद्युम्नः सूक्ष्मचक्रस् तु पीतदीप्तिस् तथैव च \।

सुषिरं छिद्रबहुलं दीर्घाकारं तु तद् भवेत् \।\।३१६\।\।

अनिरुद्धस् तु नीलाभो वर्तुलश् चातिशोभनः¹³⁵¹ \।

रेखात्रयं तु तद् द्वारि पृष्ठं पद्मेन लाञ्छितम् \।\।३१७\।\।

सौभाग्यं केशवो दद्याच् चतुष्कोणो भवेत् तु यः \।

श्यामं नारायणं विद्यान् नाभिचक्रं तथोन्नतम् \।\।३१८\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

दीर्घरेखासमोपेतं दक्षिणे सुषिरं पृथुम्¹³⁵² \।

ऊर्ध्वं¹³⁵³ मुखं¹³⁵⁴ विजानीयात् तारम्¹³⁵⁵ च हरिरूपिणम् \।

कामदं मोक्षदं चैव¹³⁵⁶ अर्थदं च विशेषतः \।\।३१९\।\।

सुषिरं मुखच्छिद्रं यत् तद् दीर्घाकारं भवेत्, छिद्रबहुलं च अवान्तरबहुच्छिद्रयुक्तम् इत्य् अर्थः \। नाभिचक्रं चक्रस्य नाभिर् मध्यभाग इत्य् अर्थः \। तारं प्रणवरूपम्, ऊर्ध्वमुखत्वात् माहात्म्याद् वा \। यद् वा, तारयतीति तथा तम् \।\।३१६–३१९\।\।

परमेष्ठी लोहिताभः¹³⁵⁷ पद्मचक्रसमन्वितः \।

बिल्वाकृतिस् तथा पृष्ठे सुषिरं चातिपुष्कलम्¹³⁵⁸ \।\।३२०\।\।

कृष्णवर्णस् तथा विष्णुः स्थूले चक्रे सुशोभने¹³⁵⁹¹³⁶⁰ \।

द्वारोपरि तथा रेखा दृश्यते मध्यदेशतः \।\।३२१\।\।

कपिलो नरसिंहस् तु पृथुचक्रः सुशोभनः¹³⁶¹

ब्रह्मचर्येण पूज्यो ऽसाव् अन्यथा विघ्नदो भवेत् \।\।३२२\।\।

क्वचिच् च—

कपिलो नरसिंहो ऽथ पृथुचक्रे¹³⁶² च¹³⁶³ शोभने¹³⁶⁴ \।

ब्रह्मचर्य् अधिकारी स्यान् नान्यथा पूजनं भवेत् \।\।३२३\।\।

नरसिंहस् त्रिबिन्दुः स्यात् कपिलः पञ्चबिन्दुकः¹³⁶⁵ \।

ब्रह्मचर्येण पूज्यः स्याद् अन्यथा सर्वविघ्नदः \।\।३२४\।\।

स्थूलं चक्रद्वयं मध्ये गुडलाक्षासवर्णकम् \।

द्वारोपरि तथा रेखा पद्माकारा¹³⁶⁶ सुशोभना¹³⁶⁷ \।\।३२५\।\।

स्फुटितं विषमं चक्रं नारसिंहं तु कापिलम् \।

सम्पूज्य मुक्तिम् आप्नोति संग्रामे विजयी भवेत् \।\।३२६\।\।

पाद्मे कार्त्तिकमाहात्म्ये च—

यस्य दीर्घमुखं पूर्वकथितैर् लक्षणैर् युतम् \।

रेखाश् च केशराकारा नारसिंहो मतो हि सः \।\।३२७\।\।

Broo

an elevated navel disc. ³¹⁹One should understand the form of Hari as Tāra, having a long line on the right, to be broad, perforated and facing upwards; he gives enjoyment, liberation and especially wealth.

Perforated, oblong, and has many openings means that his mouth opening is very wide and that he has many holes on the inside. Navel disc means the navel of the disc, that is, the middle portion. Tāra means that he has the form of

OṂ, since this Śālagrāma is turned upward or because of its greatness. Alternatively, it means that it also liberates (tārayati).[^FNB000714]

³²⁰Parameṣṭhin is red and has a lotus and a disc; he is shaped like a Bel leaf, perforated at the back and very strong. ³²¹Viṣṇu is black, has two large and beautiful discs, and one can see a line above the front coming from the middle part. ³²²Kapila Narasiṃha has wide discs and is very handsome but should be worshipped by a celibate, for otherwise he will bring obstacles.

And somewhere else:[^FNB000715]

³²³Kapila and Narasiṃha have wide discs and are handsome.[^FNB000716] Only a celibate is eligible; otherwise there can be no worship. ³²⁴Narasiṃha has three spots and Kapila five; they should be worshipped by a celibate for otherwise they will bring all kinds of obstacles. ³²⁵They are coloured like molasses, have two large discs in the middle and a beautiful, lotus-shaped line above the front, ³²⁶and a burst, uneven disc: this is Narasiṃha and Kapila. Worshipping them, one attains liberation and becomes victorious in battle.

And in the Greatness of Kārtika in the Padma Purāṇa (–):

³²⁷The one which has a wide mouth, the characteristics given above and lines that look like saffron should be understood to be Narasiṃha.

मूलम्

दीर्घरेखासमोपेतं दक्षिणे सुषिरं पृथुम्¹³⁵² \।

ऊर्ध्वं¹³⁵³ मुखं¹³⁵⁴ विजानीयात् तारम्¹³⁵⁵ च हरिरूपिणम् \।

कामदं मोक्षदं चैव¹³⁵⁶ अर्थदं च विशेषतः \।\।३१९\।\।

परमेष्ठी लोहिताभः¹³⁵⁷ पद्मचक्रसमन्वितः \।

बिल्वाकृतिस् तथा पृष्ठे सुषिरं चातिपुष्कलम्¹³⁵⁸ \।\।३२०\।\।

कृष्णवर्णस् तथा विष्णुः स्थूले चक्रे सुशोभने¹³⁵⁹¹³⁶⁰ \।

द्वारोपरि तथा रेखा दृश्यते मध्यदेशतः \।\।३२१\।\।

कपिलो नरसिंहस् तु पृथुचक्रः सुशोभनः¹³⁶¹

ब्रह्मचर्येण पूज्यो ऽसाव् अन्यथा विघ्नदो भवेत् \।\।३२२\।\।

क्वचिच् च—

कपिलो नरसिंहो ऽथ पृथुचक्रे¹³⁶² च¹³⁶³ शोभने¹³⁶⁴ \।

ब्रह्मचर्य् अधिकारी स्यान् नान्यथा पूजनं भवेत् \।\।३२३\।\।

नरसिंहस् त्रिबिन्दुः स्यात् कपिलः पञ्चबिन्दुकः¹³⁶⁵ \।

ब्रह्मचर्येण पूज्यः स्याद् अन्यथा सर्वविघ्नदः \।\।३२४\।\।

स्थूलं चक्रद्वयं मध्ये गुडलाक्षासवर्णकम् \।

द्वारोपरि तथा रेखा पद्माकारा¹³⁶⁶ सुशोभना¹³⁶⁷ \।\।३२५\।\।

स्फुटितं विषमं चक्रं नारसिंहं तु कापिलम् \।

सम्पूज्य मुक्तिम् आप्नोति संग्रामे विजयी भवेत् \।\।३२६\।\।

पाद्मे कार्त्तिकमाहात्म्ये च—

यस्य दीर्घमुखं पूर्वकथितैर् लक्षणैर् युतम् \।

रेखाश् च केशराकारा नारसिंहो मतो हि सः \।\।३२७\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

उपर्य् अधश् च चक्रे द्वे इत्य् एवं तत्रैव पूर्वकथितैर् दामोदरलक्षणैर् युक्तम् \।\।३२७\।\।

ब्राह्मे—¹³⁶⁸

वाराहं शक्तिलिङ्गे च चक्रे च विषमे स्मृते \।

इन्द्रनीलनिभं स्थूलं त्रिरेखालाञ्छितं शुभम् \।\।३२८\।\।

वाराहं विजानीयाद् इति पूर्वक्रिययैव सम्बन्धः \। एवम् अग्रे ऽपि क्वचित् \।\।३२८\।\।

पाद्मे च तत्रैव—

वराहाकृतिर् आभुग्नश् चक्ररेखास्वलङ्कृतः \।¹³⁶⁹

वाराह इति स प्रोक्तो¹³⁷⁰ भुक्तिमुक्ति¹³⁷¹फलप्रदः \।\।३२९\।\।

ब्राह्म एव—¹³⁷²

दीर्घा काञ्चनवर्णा या बिन्दुत्रयविभूषिता \।

मत्स्याख्या सा शिला ज्ञेया भुक्ति¹³⁷³मुक्तिफलप्रदा \।\।३३०\।\।

क्वचिच् च—

मत्स्यरूपं तु देवेशं दीर्घाकारं तु यद्¹³⁷⁴ भवेत् \।

बिन्दुत्रयसमायुक्तं कांस्यवर्णं सु¹³⁷⁵शोभनम्¹³⁷⁶ \।\।३३१\।\।

ब्राह्म एव—

कूर्मस् तथोन्नतः पृष्ठे वर्तुलावर्तपूरितः \।

हरितं वर्णम् आधत्ते कौस्तुभेन च चिह्नितः \।\।३३२\।\।

Broo

The characteristics given above refer to those of Dāmodara that were given earlier in that book (but here below at 5.344): “Two discs above and below”.

And in the Brahma Purāṇa (–):[^FNB000717]

³²⁸Varāha: two signs of Śakti and two irregular discs. He is large and beautiful, marked with three lines and is of the colour of a sapphire.

One should read Varāha as “one should understand as Varāha” by connecting it with the verb used previously. All similar cases below should be understood in the same way.[^FNB000718]

And in the same place of the Padma Purāṇa (–):

³²⁹Formed like a boar, slightly bent and beautifully ornamented with a moon line: this is known as Varāha; he awards both enjoyment and liberation.

In the Brahma Purāṇa (–):[^FNB000719]

³³⁰The stone that is elongated, golden and decorated with three spots is known as Matsya; it awards both enjoyment and liberation.

And somewhere:[^FNB000720]

³³¹The form of Matsya, the Lord of gods, has an elongated body, three spots and the colour of bell metal. He is very beautiful.

In the Brahma Purāṇa (–):[^FNB000721]

³³²Kūrma is elevated at the back, covered with a circular whorl, green and decorated with the Kaustubha.

मूलम्

ब्राह्मे—¹³⁶⁸

वाराहं शक्तिलिङ्गे च चक्रे च विषमे स्मृते \।

इन्द्रनीलनिभं स्थूलं त्रिरेखालाञ्छितं शुभम् \।\।३२८\।\।

पाद्मे च तत्रैव—

वराहाकृतिर् आभुग्नश् चक्ररेखास्वलङ्कृतः \।¹³⁶⁹

वाराह इति स प्रोक्तो¹³⁷⁰ भुक्तिमुक्ति¹³⁷¹फलप्रदः \।\।३२९\।\।

ब्राह्म एव—¹³⁷²

दीर्घा काञ्चनवर्णा या बिन्दुत्रयविभूषिता \।

मत्स्याख्या सा शिला ज्ञेया भुक्ति¹³⁷³मुक्तिफलप्रदा \।\।३३०\।\।

क्वचिच् च—

मत्स्यरूपं तु देवेशं दीर्घाकारं तु यद्¹³⁷⁴ भवेत् \।

बिन्दुत्रयसमायुक्तं कांस्यवर्णं सु¹³⁷⁵शोभनम्¹³⁷⁶ \।\।३३१\।\।

ब्राह्म एव—

कूर्मस् तथोन्नतः पृष्ठे वर्तुलावर्तपूरितः \।

हरितं वर्णम् आधत्ते कौस्तुभेन च चिह्नितः \।\।३३२\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

पाद्मे च तत्रैव—

कूर्माकारा च चक्राङ्का शिला कूर्मः प्रकीर्तितः \।\।३३३\।\।

ब्राह्म एव—

हयग्रीवो ऽङ्कुशाकारो रेखा चक्रसमीपगा \।

बहुचक्र¹³⁷⁷समायुक्तं पृष्ठे¹³⁷⁸ नीरदनीलकम् \।\।३३४\।\।

क्वचिच् च—

हयग्रीवाङ्कुशा¹³⁷⁹कारे रेखाः पञ्च भवन्ति हि¹³⁸⁰¹³⁸¹ \।

बहुबिन्दुसमाकीर्णे दृश्यन्ते नीलरूपकाः \।\।३३५\।\।

पाद्मे च तत्रैव—

हायग्रीवा यथा लम्बा रेखाङ्का या शिला भवेत् \।

तथासौ स्याद् धयग्रीवः¹³⁸² पूजितो ज्ञानदो भवेत् \।\।३३६\।\।

किं च—

अश्वाकृतिमुखं यस्य साक्षमालं शिरस् तथा \।

पद्माकृतिर् भवेद् वापि हयशीर्षस् त्व् असौ मतः \।\।३३७\।\।

ब्राह्म एव—

वैकुण्ठम् मणिवर्णाभं चक्रम् एकं तथा ध्वजम् \।

द्वारोपरि तथा रेखा पूजाकारा¹³⁸³ सुशोभना \।\।३३८\।\।

Broo

And in the same place of the Padma Purāṇa (–):

³³³A stone marked with a disc and shaped like a tortoise should be known as Kūrma.

In the Brahma Purāṇa:[^FNB000722]

³³⁴Hayagrīva has the form of a hook, has lines next to a disc, many discs and is dark as a raincloud on the back.[^FNB000723]

And somewhere:[^FNB000724]

³³⁵On the hook-shaped form of Hayagrīva there should be five lines. They appear as blue on a background of many spots.

And in the same place of the Padma Purāṇa (–):

³³⁶A stone that is elongated as the head of a horse and marked with lines is Hayagrīva. When worshipped, he awards knowledge.

And also:[^FNB000725]

³³⁷He one who has the face of a horse, a string of beads on his head or has the form of a lotus should be known as Hayaśīrṣa.

In the Brahma Purāṇa (–):[^FNB000726]

³³⁸Vaikuṇṭha is the colour of a pearl, has one disc, a flag and a very beautiful line above the front, formed like worship.[^FNB000727]

मूलम्

पाद्मे च तत्रैव—

कूर्माकारा च चक्राङ्का शिला कूर्मः प्रकीर्तितः \।\।३३३\।\।

ब्राह्म एव—

हयग्रीवो ऽङ्कुशाकारो रेखा चक्रसमीपगा \।

बहुचक्र¹³⁷⁷समायुक्तं पृष्ठे¹³⁷⁸ नीरदनीलकम् \।\।३३४\।\।

क्वचिच् च—

हयग्रीवाङ्कुशा¹³⁷⁹कारे रेखाः पञ्च भवन्ति हि¹³⁸⁰¹³⁸¹ \।

बहुबिन्दुसमाकीर्णे दृश्यन्ते नीलरूपकाः \।\।३३५\।\।

पाद्मे च तत्रैव—

हायग्रीवा यथा लम्बा रेखाङ्का या शिला भवेत् \।

तथासौ स्याद् धयग्रीवः¹³⁸² पूजितो ज्ञानदो भवेत् \।\।३३६\।\।

किं च—

अश्वाकृतिमुखं यस्य साक्षमालं शिरस् तथा \।

पद्माकृतिर् भवेद् वापि हयशीर्षस् त्व् असौ मतः \।\।३३७\।\।

ब्राह्म एव—

वैकुण्ठम् मणिवर्णाभं चक्रम् एकं तथा ध्वजम् \।

द्वारोपरि तथा रेखा पूजाकारा¹³⁸³ सुशोभना \।\।३३८\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

श्रीधरस् तु तथा¹³⁸⁴ देवश् चिह्नितो वनमालया \।

कदम्बकुसुमाकारो रेखापञ्चक¹³⁸⁵भूषितः \।\।३३९\।\।

वर्तुलश् चातिह्रस्वश् च वामनः परिकीर्तितः \।

अतसीकुसुमप्रख्यो¹³⁸⁶ बिन्दुना परिशोभितः \।\।३४०\।\।

अन्यत्र च—

वामनाख्यो भवेद् देवो ह्रस्वो यः स्यान् महाद्युतिः \।

ऊर्ध्वचक्रस् त्व्¹³⁸⁷ अधश्चक्रः सो ऽभीष्टार्थप्रदो ऽर्चितः \।\।३४१\।\।

ब्राह्म एव—

सुदर्शनस् तथा देवः श्यामवर्णो महाद्युतिः \।

वामपार्श्वे गदाचक्रे रेखे चैव तु दक्षिणे \।\।३४२\।\।

पाद्मे¹³⁸⁸ तत्रैव—¹³⁸⁹

चक्राकारेण पङ्क्तिः सा यत्र¹³⁹⁰ रेखामयी भवेत्¹³⁹¹ \।

स सुदर्शन इत्य् एवं ख्यातः पूजाफलप्रदः¹³⁹² \।\।३४३\।\।

दामोदरस् तथा स्थूलो मध्ये चक्रं प्रतिष्ठितम् \।

दूर्वाभं द्वारसंकीर्णं पीता¹³⁹³ रेखा तथैव च \।\।३४४\।\।

सा वज्रकीटोद्भवा रेखामयी पङ्क्तिश् चक्राकारणे विशिष्टा यत्र भवेत्, तं दूर्वाभां द्वारि संकीर्णं च विजानीयात् \।\।३४३–३४४\।\।

पाद्मे च तत्रैव—¹³⁹⁴

उपर्य् अधश् च¹³⁹⁵ चक्रे द्वे नातिदीर्घं मुखे¹³⁹⁶ बिलम् \।

मध्ये च रेखा लम्बैका स च दामोदरः स्मृतः \।\।३४५\।\।

Broo

³³⁹Lord Śrīdhara is marked with a forest flower garland, formed like a Kadamba flower and ornamented with five lines. ³⁴⁰Vāmana is famous for being round and very short, for being decorated with spots and for having the colour of a flax flower.

And elsewhere:[^FNB000728]

³⁴¹The Lord known as Vāmana will be short and very lustrous and have a disc on the top and one on the bottom. When worshipped, he fulfils one’s desires.

In the Brahma Purāṇa (–):[^FNB000729]

³⁴²Lord Sudarśana is dark and very lustrous. On the left side he has the club and a disc and on the right two lines.

In the same place of the Padma Purāṇa (–):

³⁴³One who has a row of lines in the form of a disc should be known as Sudarśana; he awards the result of worship. ³⁴⁴Dāmodara is large, has a yellow line and a disc in the middle that has the colour of Dūrvā grass and that is commingled at the front.

It should be understood that the speciality here is that it is the row of lines made by the Vajra insect[^FNB000730] in the form of a disc that has the colour of Dūrvā grass and that is commingled at the front.

And also in the same place of the Padma Purāṇa (–):

³⁴⁵Two discs, above and below, not very long, having an opening in the face and one long line in the middle: this is known as Dāmodara.

मूलम्

श्रीधरस् तु तथा¹³⁸⁴ देवश् चिह्नितो वनमालया \।

कदम्बकुसुमाकारो रेखापञ्चक¹³⁸⁵भूषितः \।\।३३९\।\।

वर्तुलश् चातिह्रस्वश् च वामनः परिकीर्तितः \।

अतसीकुसुमप्रख्यो¹³⁸⁶ बिन्दुना परिशोभितः \।\।३४०\।\।

अन्यत्र च—

वामनाख्यो भवेद् देवो ह्रस्वो यः स्यान् महाद्युतिः \।

ऊर्ध्वचक्रस् त्व्¹³⁸⁷ अधश्चक्रः सो ऽभीष्टार्थप्रदो ऽर्चितः \।\।३४१\।\।

ब्राह्म एव—

सुदर्शनस् तथा देवः श्यामवर्णो महाद्युतिः \।

वामपार्श्वे गदाचक्रे रेखे चैव तु दक्षिणे \।\।३४२\।\।

पाद्मे¹³⁸⁸ तत्रैव—¹³⁸⁹

चक्राकारेण पङ्क्तिः सा यत्र¹³⁹⁰ रेखामयी भवेत्¹³⁹¹ \।

स सुदर्शन इत्य् एवं ख्यातः पूजाफलप्रदः¹³⁹² \।\।३४३\।\।

दामोदरस् तथा स्थूलो मध्ये चक्रं प्रतिष्ठितम् \।

दूर्वाभं द्वारसंकीर्णं पीता¹³⁹³ रेखा तथैव च \।\।३४४\।\।

पाद्मे च तत्रैव—¹³⁹⁴

उपर्य् अधश् च¹³⁹⁵ चक्रे द्वे नातिदीर्घं मुखे¹³⁹⁶ बिलम् \।

मध्ये च रेखा लम्बैका स च दामोदरः स्मृतः \।\।३४५\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

अन्यत्र च—

स्थूलो दामोदरो ज्ञेयः सूक्ष्मरन्ध्रो भवेत् तु यः \।

चक्रे च मध्यदेशस्थे पूजितः सुखदः सदा \।\।३४६\।\।

नानावर्णो ह्य् अनन्ताख्यो नागभोगेन चिह्नितः \।

अनेकमूर्तिसम्भिन्नः सर्वकामफलप्रदः \।\।३४७\।\।

पाद्मे च¹³⁹⁷¹³⁹⁸ तत्रैव—

अनन्तचक्रो बहुभिश् चिह्नैर् अप्य् उपलक्षितः \।

अनन्तः स तु विज्ञेयः सर्वपूजाफलप्रदः \।\।३४८\।\।

ब्राह्म एव—

विदिक्षु दिक्षु सर्वासु यस्योर्ध्वं दृश्यते मुखम् \।

पुरुषोत्तमः स¹³⁹⁹ विज्ञेयो भुक्तिमुक्तिफलप्रदः¹⁴⁰⁰ \।\।३४९\।\।

दृश्यते शिखरे लिङ्गं¹⁴⁰¹ शालग्रामसमुद्भवम् \।

तस्य योगेश्वरो नाम ब्रह्महत्यां व्यपोहति \।\।३५०\।\।

आरक्तं पद्मनाभाख्यं पङ्कजच्छत्रसंयुतम् \।

तुलस्या पूजयेन् नित्यं दरिद्रस् त्व् ईश्वरो भवेत् \।\।३५१\।\।

चन्द्राकृतिं हिरण्याख्यं रश्मिजालं¹⁴⁰² विनिर्दिशेत् \।

सुवर्णरेखाबहुलं स्फटिकद्युतिशोभितम्¹⁴⁰³ \।\।३५२\।\।

शालग्रामसमुद्भवं लिङ्गं चिह्नं चक्रम् इत्य् अर्थः \। शिखरे यस्योपरि दृश्यते \। हिरण्याख्यं हिरण्यगर्भाख्यं विनिर्दिशेत् \। पाठान्तरं सुगमम्¹⁴⁰⁴ \।\।३५०–३५२\।\।

किं च, पाद्मे तत्रैव—

वज्रकीटोद्भवा रेखाः पङ्क्तीभूताश् च यत्र वै \।

शालग्रामशिला या सा विष्णुपञ्जरसंज्ञिता \।\।३५३\।\।

यत्र यस्याम् \। सा शालग्रामशिला \।\।३५३\।\।

Broo

And elsewhere:[^FNB000731]

³⁴⁶Dāmodara should be known as large, to have a small opening and two discs at the middle portion. When worshipped, he always gives happiness. ³⁴⁷One that has many colours and is decorated with the coils of a snake is called Ananta. He is joined together with many forms and he fulfils all desires.

And in the same place of the Padma Purāṇa (–):

³⁴⁸He who has unlimited discs and is also marked with many signs should be known as Ananta; he awards all the fruits of worship.

In the Brahma Purāṇa (–):[^FNB000732]

³⁴⁹The one on whose upper part one can see a mouth in all eight directions is known as Puruṣottama; he awards both enjoyment and liberation. ³⁵⁰The one on whose crest one can see a Liṅga that has sprung out of the Śālagrāma is called Yogeśvara; he takes away the sin of killing a Brāhmaṇa. ³⁵¹A reddish one with a lotus and a parasol is called Padmanābha; let a poor man constantly worship it with Tulasī and he will become a lord. ³⁵²One formed like a moon spreading its rays, covered with golden lines and shining like a crystal is called Hiraṇya.

A Liṅga that has sprung out of the Śālagrāma means its characteristic sign, that is, a disc. It can be seen on its crest, that is, on its top. Called Hiraṇya means called Hiraṇyagarbha. The other reading is easy.[^FNB000733]

And further, in the same place of the Padma Purāṇa (–):

³⁵³Where there are rows of lines made by the Vajra insect, that Śālagrāma stone is called Viṣṇupañjara (Viṣṇu’s cage).

[…]

मूलम्

अन्यत्र च—

स्थूलो दामोदरो ज्ञेयः सूक्ष्मरन्ध्रो भवेत् तु यः \।

चक्रे च मध्यदेशस्थे पूजितः सुखदः सदा \।\।३४६\।\।

नानावर्णो ह्य् अनन्ताख्यो नागभोगेन चिह्नितः \।

अनेकमूर्तिसम्भिन्नः सर्वकामफलप्रदः \।\।३४७\।\।

पाद्मे च¹³⁹⁷¹³⁹⁸ तत्रैव—

अनन्तचक्रो बहुभिश् चिह्नैर् अप्य् उपलक्षितः \।

अनन्तः स तु विज्ञेयः सर्वपूजाफलप्रदः \।\।३४८\।\।

ब्राह्म एव—

विदिक्षु दिक्षु सर्वासु यस्योर्ध्वं दृश्यते मुखम् \।

पुरुषोत्तमः स¹³⁹⁹ विज्ञेयो भुक्तिमुक्तिफलप्रदः¹⁴⁰⁰ \।\।३४९\।\।

दृश्यते शिखरे लिङ्गं¹⁴⁰¹ शालग्रामसमुद्भवम् \।

तस्य योगेश्वरो नाम ब्रह्महत्यां व्यपोहति \।\।३५०\।\।

आरक्तं पद्मनाभाख्यं पङ्कजच्छत्रसंयुतम् \।

तुलस्या पूजयेन् नित्यं दरिद्रस् त्व् ईश्वरो भवेत् \।\।३५१\।\।

चन्द्राकृतिं हिरण्याख्यं रश्मिजालं¹⁴⁰² विनिर्दिशेत् \।

सुवर्णरेखाबहुलं स्फटिकद्युतिशोभितम्¹⁴⁰³ \।\।३५२\।\।

किं च, पाद्मे तत्रैव—

वज्रकीटोद्भवा रेखाः पङ्क्तीभूताश् च यत्र वै \।

शालग्रामशिला या सा विष्णुपञ्जरसंज्ञिता \।\।३५३\।\।

यत्र यस्याम् \। सा शालग्रामशिला \।\।३५३\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

नागवत् कुण्डलीभूतरेखापङ्क्तिः स शेषकः \।

पद्माकारे च पङ्क्ती द्वे मध्ये लम्बा च रेखिका¹⁴⁰⁵ \।

गरुडः स तु विज्ञेयश् चतुश्चक्रो¹⁴⁰⁶ जनार्दनः \।\।३५४\।\।

चतुश्चक्रः सूक्ष्मद्वारो वनमालाङ्कितोदरः \।

लक्ष्मीनारायणः श्रीमान् भुक्तिमुक्तिफलप्रदः \।\।३५५\।\।

एवं नामभेदेन वासुदेवाद्या लक्ष्मीनारायणान्ताः पञ्चत्रिंशद्भेदाः \। तत्रापि केषाञ्चिल् लक्षणभेदेन प्रत्येकं बहुधा भेदो ज्ञेयः¹⁴⁰⁷ \।\।३५८–३५९\।\।

किं चान्यत्र—¹⁴⁰⁸

अर्धचन्द्राकृतिर् देवो हृषीकेश उदाहृतः \।

तम् अर्च्य लभते स्वर्गं विषयांश् च समीहितान् \।\।३५६\।\।

वामपार्श्वे समे चक्रे कृष्णवर्णः सबिन्दुकः \।

लक्ष्मीनृसिंहो विख्यातो भुक्तिमुक्तिफलप्रदः \।\।३५७\।\।

त्रिविक्रमस् तथा देवः श्यामवर्णो महाद्युतिः \।

वामपार्श्वे तथा चक्रे रेखा चैव तु दक्षिणे \।\।३५८\।\।

प्रदक्षिणावर्तकृतवनमालाविभूषिता \।

या शिला कृष्णसंज्ञा सा धनधान्यसुखप्रदा¹⁴⁰⁹ \।\।

चतस्रो यत्र दृश्यन्ते रेखाः पार्श्वसमीपगाः \।

द्वे चक्रे मध्यदेशे तु सा शिला तु चतुर्मुखा¹⁴¹⁰ \।\। इति¹⁴¹¹¹⁴¹² \।\।३५९\।\।

एतल्लक्षणयुक्तास् तु शालग्रामशिलाः शुभाः \।

याश् च तास्व् अपि सूक्ष्माः स्युस् ताः प्रशस्तकराः¹⁴¹³ स्मृताः \।\।३६०\।\।

शुभाः प्रशस्ताः स्युः \।\।३६०\।\।

Broo

³⁵⁴Śeṣa has a row of coiled lines, like on a snake. When there are two lines on a lotus-shaped one and a long line in the middle, that is Garuḍa. Janārdana has four discs. ³⁵⁵Blessed Lakṣmī-Nārāyaṇa has four discs and a small front and a belly marked with a forest flower garland. He awards both enjoyment and liberation.

In this way, by differentiating them by their names, one arrives at a variety of thirty-five types of Śālagrāmas, beginning with Vāsudeva and ending with Lakṣmī-Nārāyaṇa.[^FNB000734] Some can be further subdivided according to differences in characteristics.[^FNB000735]

And somewhere else:[^FNB000736]

³⁵⁶One that has the form of a half-moon is known as Lord Hṛṣīkeśa; worshipping him one attains heaven and whatever objects one desires. ³⁵⁷One that is black and has a spot and two similar discs on the left side is called Lakṣmī-Nṛsiṃha; he awards both enjoyment and liberation. ³⁵⁸Lord Trivikrama is dark and very splendid; he has two discs on the left side and a line on the right. ³⁵⁹The stone that is ornamented with a forest flower garland turning to the right is known as Kṛṣṇa; it awards grains, wealth and happiness. And the stone on which one can see four lines going close to the sides and two discs in the middle portion, that is Caturmukhā.

³⁶⁰Śālagrāma stones with these characteristics are auspicious, but among them, small ones are even better.

Auspicious means good.

मूलम्

नागवत् कुण्डलीभूतरेखापङ्क्तिः स शेषकः \।

पद्माकारे च पङ्क्ती द्वे मध्ये लम्बा च रेखिका¹⁴⁰⁵ \।

गरुडः स तु विज्ञेयश् चतुश्चक्रो¹⁴⁰⁶ जनार्दनः \।\।३५४\।\।

चतुश्चक्रः सूक्ष्मद्वारो वनमालाङ्कितोदरः \।

लक्ष्मीनारायणः श्रीमान् भुक्तिमुक्तिफलप्रदः \।\।३५५\।\।

किं चान्यत्र—¹⁴⁰⁸

अर्धचन्द्राकृतिर् देवो हृषीकेश उदाहृतः \।

तम् अर्च्य लभते स्वर्गं विषयांश् च समीहितान् \।\।३५६\।\।

वामपार्श्वे समे चक्रे कृष्णवर्णः सबिन्दुकः \।

लक्ष्मीनृसिंहो विख्यातो भुक्तिमुक्तिफलप्रदः \।\।३५७\।\।

त्रिविक्रमस् तथा देवः श्यामवर्णो महाद्युतिः \।

वामपार्श्वे तथा चक्रे रेखा चैव तु दक्षिणे \।\।३५८\।\।

प्रदक्षिणावर्तकृतवनमालाविभूषिता \।

या शिला कृष्णसंज्ञा सा धनधान्यसुखप्रदा¹⁴⁰⁹ \।\।

चतस्रो यत्र दृश्यन्ते रेखाः पार्श्वसमीपगाः \।

द्वे चक्रे मध्यदेशे तु सा शिला तु चतुर्मुखा¹⁴¹⁰ \।\। इति¹⁴¹¹¹⁴¹² \।\।३५९\।\।

एतल्लक्षणयुक्तास् तु शालग्रामशिलाः शुभाः \।

याश् च तास्व् अपि सूक्ष्माः स्युस् ताः प्रशस्तकराः¹⁴¹³ स्मृताः \।\।३६०\।\।

शुभाः प्रशस्ताः स्युः \।\।३६०\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

तथा च श्रीभगवद्ब्रह्मसंवादे तत्रैव—

यथा¹⁴¹⁴ यथा शिला सूक्ष्मा महत्¹⁴¹⁵ पुण्यं तथा तथा \।

तस्मात् तां पूजयेन् नित्यं धर्म¹⁴¹⁶कामार्थसिद्धये \।\।३६१\।\।¹⁴¹⁷

तत्राप्य् आमलकीतुल्या सूक्ष्मा चातीव या भवेत् \।

तस्याम् एव सदा ब्रह्मन् श्रिया सह वसाम्य्¹⁴¹⁸ अहम्¹⁴¹⁹ \।\।३६२\।\।

अथ श्रीशालग्रामशिलामाहात्म्यम्¹⁴²⁰

पाद्मे माघमाहात्म्ये तत्रैव—¹⁴²¹

यः पूजयेद् धरिं चक्रे शालग्रामशिलोद्भवे \।

राजसूयसहस्रेण तेनेष्टं प्रतिवासरम्¹⁴²² \।\।३६४\।\।

यद् आमनन्ति वेदान्ता ब्रह्म निर्गुणम् अच्युतम् \।

तत्प्रसादो भवेन् नॄणां शालग्रामशिलार्चनात् \।\।३६५\।\।

महाकाष्ठस्थितो वह्निर् मथ्यमानः प्रकाशते \।

तथा¹⁴²³ तथा¹⁴²⁴ हरिर् व्यापी शालग्रामे प्रकाशते¹⁴²⁵ \।\।३६६\।\।

अपि पापसमाचाराः कर्मण्य् अनधिकारिणः \।

शालग्रामार्चका¹⁴²⁶ वैश्य¹⁴²⁷ नैव यान्ति यमालयम् \।\।३६७\।\।

न तथा रमते लक्ष्म्या न तथा निजमन्दिरे¹⁴²⁸ \।

शालग्राम्शिलाचक्रे यथा¹⁴²⁹ स¹⁴³⁰ रमते सदा \।\।३६८\।\।

अग्निहोत्रं हुतं तेन दत्ता पृथ्वी ससागरा \।

येनार्चितो हरिश् चक्रे शालग्रामशिलोद्भवे \।\।३६९\।\।

कामैः क्रोधैः प्रलोभैश् च¹⁴³¹ व्याप्तो यो ऽत्र¹⁴³² नराधमः \।

सो ऽपि याति हरेर् लोकं शालग्रामशिलार्चनात् \।\।३७०\।\।

यः पूजयति गोविन्दं शालग्रामे सदा नरः \।

आहूतसम्प्लवं यावन् न स प्रच्यवते¹⁴³³ दिवः¹⁴³⁴ \।\।३७१\।\।

Broo

As it is said in a discussion between the Lord and Brahmā in the same book (–):[^FNB000737]

³⁶¹The smaller the stone is, the greater will the merit be. One should therefore worship such a one to attain virtue, pleasure and wealth. ³⁶²Brahmā! Among them, I reside with Śrī and I live in one that is as small as an gooseberry.

The Greatness of the Śālagrāma Stone

In the Greatness of Māgha in the Padma Purāṇa (3.31.118–123, 127–131, 132cd–135ab, 136cd–138ab, 140ab–141ab, 142ab–144ab):[^FNB000738]

³⁶⁴One who worships Hari in the disc of a Śālagrāma stone has worshipped with of a thousand Rājasūya sacrifices every day. ³⁶⁵By worshipping the Śālagrāma stone, men attain the grace of that unqualified, infallible Brahman that the Upaniṣads long for. ³⁶⁶Just as the fire inherent in large pieces of wood appears when they are rubbed together, so the all-pervasive Hari appears in the Śālagrāma. ³⁶⁷O Vaiśya, even if Śālagrāma worshippers behave sinfully or are not eligible for rituals, they will never go to the abode of Yama. ³⁶⁸He never enjoys with Laksṃī, nor in his own temple, the way he always rejoices in the disc of the Śālagrāma. ³⁶⁹When Hari is worshipped in the disc of the Śālagrāma stone, one has performed the fire sacrifice and given away the earth and the oceans. ³⁷⁰Even that lowest of men here who is full of lust, anger and delusion goes to the world of Hari by worshipping the Śālagrāma stone. ³⁷¹That man who constantly worships Govinda in the Śālagrāma will not fall down from the sky before the invoked dissolution.

मूलम्

तथा च श्रीभगवद्ब्रह्मसंवादे तत्रैव—

यथा¹⁴¹⁴ यथा शिला सूक्ष्मा महत्¹⁴¹⁵ पुण्यं तथा तथा \।

तस्मात् तां पूजयेन् नित्यं धर्म¹⁴¹⁶कामार्थसिद्धये \।\।३६१\।\।¹⁴¹⁷

तत्राप्य् आमलकीतुल्या सूक्ष्मा चातीव या भवेत् \।

तस्याम् एव सदा ब्रह्मन् श्रिया सह वसाम्य्¹⁴¹⁸ अहम्¹⁴¹⁹ \।\।३६२\।\।

अथ श्रीशालग्रामशिलामाहात्म्यम्¹⁴²⁰

पाद्मे माघमाहात्म्ये तत्रैव—¹⁴²¹

यः पूजयेद् धरिं चक्रे शालग्रामशिलोद्भवे \।

राजसूयसहस्रेण तेनेष्टं प्रतिवासरम्¹⁴²² \।\।३६४\।\।

यद् आमनन्ति वेदान्ता ब्रह्म निर्गुणम् अच्युतम् \।

तत्प्रसादो भवेन् नॄणां शालग्रामशिलार्चनात् \।\।३६५\।\।

महाकाष्ठस्थितो वह्निर् मथ्यमानः प्रकाशते \।

तथा¹⁴²³ तथा¹⁴²⁴ हरिर् व्यापी शालग्रामे प्रकाशते¹⁴²⁵ \।\।३६६\।\।

अपि पापसमाचाराः कर्मण्य् अनधिकारिणः \।

शालग्रामार्चका¹⁴²⁶ वैश्य¹⁴²⁷ नैव यान्ति यमालयम् \।\।३६७\।\।

न तथा रमते लक्ष्म्या न तथा निजमन्दिरे¹⁴²⁸ \।

शालग्राम्शिलाचक्रे यथा¹⁴²⁹ स¹⁴³⁰ रमते सदा \।\।३६८\।\।

अग्निहोत्रं हुतं तेन दत्ता पृथ्वी ससागरा \।

येनार्चितो हरिश् चक्रे शालग्रामशिलोद्भवे \।\।३६९\।\।

कामैः क्रोधैः प्रलोभैश् च¹⁴³¹ व्याप्तो यो ऽत्र¹⁴³² नराधमः \।

सो ऽपि याति हरेर् लोकं शालग्रामशिलार्चनात् \।\।३७०\।\।

यः पूजयति गोविन्दं शालग्रामे सदा नरः \।

आहूतसम्प्लवं यावन् न स प्रच्यवते¹⁴³³ दिवः¹⁴³⁴ \।\।३७१\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

आहूतः कालगत्या जीवकर्मभिर् वा आकारित इव यः सम्प्लवः प्रलयः \। यद् वा, यज्ञभागार्थं मन्त्रैर् आहूता ये देवादयस् तेषां सम्प्लवो नाम¹⁴³⁵ नाशः, तत्पर्यन्तम् \। यद् वा, भकार¹⁴³⁶स्थाने हकारः छान्दसः, सर्वभूतसम्प्लवपर्यन्तम् इत्य् अर्थः \। दिवः ऊर्ध्वलोकात् वैकुण्ठलक्षणात् \। क्रमगत्यपेक्षया स्वर्गाद् एव वा \।\।३७१\।\।

विना तीर्थैर् विना दानैर् विना यज्ञैर् विना मतिम् \।

मुक्तिं याति नरो वैश्य शालग्रामशिलार्चनात् \।\।३७२\।\।

मतिं ज्ञानम् \।\।३७२\।\।

नरकं गर्भ¹⁴³⁷वासं च तिर्यक्त्वं¹⁴³⁸ कृमियोनिताम् \।

न याति वैश्य पापो ऽपि शालग्रामे ऽच्युता¹⁴³⁹र्चकः \।\।३७३\।\।

हे वैश्य, जात्या कर्मणा च सर्वथा पापो ऽपि¹⁴⁴⁰ \।\।३७३\।\।

दीक्षाविधानमन्त्रज्ञश् चक्रे यो बलिम् आहरेत् \।

स याति वैष्णवं धाम सत्यं सत्यं मयोदितम् \।\।३७४\।\।

बलिं पूजाम् उपहारं वा, धाम गृहं श्री¹⁴⁴¹वैकुण्ठलोकम् इत्य् अर्थः \।\।३७४\।\।

नैवेद्यैर् विविधैः पुष्पैर् धूपैर् दीपैर् विलेपनैः \।

गीतवादित्र¹⁴⁴²स्तोत्राद्यैः शालग्रामशिलार्चनम् \।\।३७५\।\।

कुरुते मानवो यस् तु कलौ भक्तिपरायणः \।

कल्पकोटिसहस्राणि रमते सन्निधौ हरेः \।\।३७६\।\।

लिङ्गैस् तु¹⁴⁴³ कोटिभिर् दृष्टैर् यत् फलं पूजितैस् तु तैः¹⁴⁴⁴ \।

शालग्रामशिलायां तु एकेनापीह¹⁴⁴⁵ तत् फलम् \।\।३७७\।\।

शालग्रामशिलारूपी यत्र तिष्ठति केशवः \।

तत्र देवासुरा यक्षा भुवनानि चतुर्दश \।\।३७८\।\।

शालग्रामशिलायां¹⁴⁴⁶ तु यः श्राद्धं कुरुते नरः \।

पितरस् तस्य तिष्ठन्ति तृप्ताः कल्पशतं दिवि \।\।३७९\।\।

शालग्रामशिला यत्र तत्तीर्थं योजनत्रयम् \।

तत्र¹⁴⁴⁷ दानं जपो¹⁴⁴⁸ होमः सर्वं कोटिगुणं भवेत् \।\।३८०\।\।

Broo

The invoked dissolution means the destruction that is invited by the lapse of time, as it were, or by the actions of the living beings. Or else it means until the dissolution or death of the gods and others who are invoked with mantras for the sake of a part of sacrificial offerings. Alternatively, using the letter ha instead of bha is a Vedic usage, in which case the meaning is “before the dissolution of all living beings.”[^FNB000739] From the sky means from the uppermost world, which indicates Vaikuṇṭha. Or if it refers to the sequential path [after death], it can also mean “from heaven”.

³⁷²O Vaiśya, without Tīrthas, without gifts, without sacrifices and without understanding, man attains liberation by worshipping the Śālagrāma stone.

Understanding means knowledge.

³⁷³O Vaiśya, even a vile man who worships Acyuta in the Śālagrāma will never go to hell or be born as an animal or an insect.

O Vaiśya, even one who is vile in every way, both by birth and by deeds.

³⁷⁴One who knows the mantra and the rules for initiation and pays tribute to the disc will go to the abode of Viṣṇu—I am telling you the truth, the truth!

Pays tribute means worships or gives offerings. Abode means dwelling, that is, the blessed world of Vaikuṇṭha.

^(375–376)That devoted man who in the age of Kali worships the Śālagrāma stone with foodstuffs, various flowers, incense, lamps, ointments, song, music and hymns will rejoice for billions of ages in the abode of Hari. ³⁷⁷And the result of seeing and worshipping millions of Liṅgas, that result one attains here by a single Śālagrāma stone. ³⁷⁸The gods, demons, Yakṣas and the fourteen worlds are present where Keśava dwells in the form of a Śālagrāma stone. ³⁷⁹The ancestors of one who performs the Śrāddha rites in front of a Śālagrāma stay content in heaven for a hundred Kalpas.

मूलम्

विना तीर्थैर् विना दानैर् विना यज्ञैर् विना मतिम् \।

मुक्तिं याति नरो वैश्य शालग्रामशिलार्चनात् \।\।३७२\।\।

मतिं ज्ञानम् \।\।३७२\।\।

नरकं गर्भ¹⁴³⁷वासं च तिर्यक्त्वं¹⁴³⁸ कृमियोनिताम् \।

न याति वैश्य पापो ऽपि शालग्रामे ऽच्युता¹⁴³⁹र्चकः \।\।३७३\।\।

हे वैश्य, जात्या कर्मणा च सर्वथा पापो ऽपि¹⁴⁴⁰ \।\।३७३\।\।

दीक्षाविधानमन्त्रज्ञश् चक्रे यो बलिम् आहरेत् \।

स याति वैष्णवं धाम सत्यं सत्यं मयोदितम् \।\।३७४\।\।

बलिं पूजाम् उपहारं वा, धाम गृहं श्री¹⁴⁴¹वैकुण्ठलोकम् इत्य् अर्थः \।\।३७४\।\।

नैवेद्यैर् विविधैः पुष्पैर् धूपैर् दीपैर् विलेपनैः \।

गीतवादित्र¹⁴⁴²स्तोत्राद्यैः शालग्रामशिलार्चनम् \।\।३७५\।\।

कुरुते मानवो यस् तु कलौ भक्तिपरायणः \।

कल्पकोटिसहस्राणि रमते सन्निधौ हरेः \।\।३७६\।\।

लिङ्गैस् तु¹⁴⁴³ कोटिभिर् दृष्टैर् यत् फलं पूजितैस् तु तैः¹⁴⁴⁴ \।

शालग्रामशिलायां तु एकेनापीह¹⁴⁴⁵ तत् फलम् \।\।३७७\।\।

शालग्रामशिलारूपी यत्र तिष्ठति केशवः \।

तत्र देवासुरा यक्षा भुवनानि चतुर्दश \।\।३७८\।\।

शालग्रामशिलायां¹⁴⁴⁶ तु यः श्राद्धं कुरुते नरः \।

पितरस् तस्य तिष्ठन्ति तृप्ताः कल्पशतं दिवि \।\।३७९\।\।

शालग्रामशिला यत्र तत्तीर्थं योजनत्रयम् \।

तत्र¹⁴⁴⁷ दानं जपो¹⁴⁴⁸ होमः सर्वं कोटिगुणं भवेत् \।\।३८०\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

शालग्रामसमीपे तु क्रोश¹⁴⁴⁹मात्रं समन्ततः \।

कीकटो¹⁴⁵⁰ ऽपि मृतो¹⁴⁵¹ याति वैकुण्ठभुवनं नर¹⁴⁵² \।\।३८१\।\।

नर हे वैश्य, नर इति प्रथमान्तपाठो¹⁴⁵³ वा¹⁴⁵⁴ \। कीकटो ऽपीति¹⁴⁵⁵ कीकटदेशोद्भवः अधमो ऽपीत्य् अर्थः \।\।३८१\।\।

शालग्रामशिलाचक्रं यो दद्याद् दानम् उत्तमम् \।

भूचक्रं तेन दत्तं स्यात् सशैलवनकाननम्¹⁴⁵⁶ \।\।३८२\।\।

स्कान्दे कार्त्तिकमाहात्म्ये श्रीशिवस्कन्दसंवादे—¹⁴⁵⁷

शालग्रामशिलायां तु त्रैलोक्यं सचराचरम् \।

मया सह महासेन लीनं तिष्ठति सर्वदा \।\।३८३\।\।

महासेन हे कार्त्तिकेय \।\।३८३\।\।

दृष्टा प्रणमिता येन स्नापिता पूजिता तथा \।

यज्ञकोटिसमं पुण्यं गवां कोटिफलं लभेत्¹⁴⁵⁸ \।\।३८४\।\।

कामासक्तो ऽपि यो नित्यं भक्तिभावविवर्जितः \।

शालग्रामशिलां पुत्र¹⁴⁵⁹ सम्पूज्यैवाच्युतो भवेत् \।\।३८५\।\।

भक्तिर् विश्वासलक्षणा, भावः प्रेमा, ताभ्यां विवर्जितो ऽपि \। अच्युत इव भवेत् सारूप्यप्राप्त्या \।\।३८५\।\।

शालग्रामशिलाबिम्बं हत्याकोटिविनाशनम् \।

स्मृतं संकीर्तितं ध्यातं पूजितं च नमस्कृतम् \।\।३८६\।\।

Broo

³⁸⁰Three Yojanas around the place where a Śālagrāma stone is present is a Tīrtha; there gifts, recitations, fire sacrifices and everything are ten million times more effective. ³⁸¹And, my man, even a Kīkaṭa who dies within a Krośa from the presence of a Śālagrāma will go to the abode of Vaikuṇṭha.

My man means O Vaiśya, or else it can be in the nominative case.[^FNB000740] The meaning of even a Kīkaṭa is a person from the land of the Kīkaṭas, that is, a low person.[^FNB000741]

³⁸²One who gives the supreme gift of a Śālagrāma stone disc has by this given away the disc of the earth with its mountains, forests and gardens.

In a discussion between Śiva and Skanda in the Greatness of Kārttika in the Skanda Purāṇa (–):[^FNB000742]

³⁸³Great general, the three worlds with all their moving and nonmoving inhabitants have merged into the Śālagrāma stone together with me and dwell there forever.

Great general means Kārttikeya.

³⁸⁴One who has seen, bowed down to, bathed or worshipped it will get the same result as from ten million sacrifices or giving away ten million cows. ³⁸⁵My son, even one who is always attached to pleasures and has no devotion or feeling will become Acyuta by worshipping the Śālagrāma stone.

Devotion is characterised by faith and feeling means divine love. […] He becomes like Acyuta by attaining a form like his.

³⁸⁶When remembered, glorified, meditated on, worshipped or bowed down to, the sphere of the Śālagrāma stone destroys the sins of millions

मूलम्

शालग्रामसमीपे तु क्रोश¹⁴⁴⁹मात्रं समन्ततः \।

कीकटो¹⁴⁵⁰ ऽपि मृतो¹⁴⁵¹ याति वैकुण्ठभुवनं नर¹⁴⁵² \।\।३८१\।\।

शालग्रामशिलाचक्रं यो दद्याद् दानम् उत्तमम् \।

भूचक्रं तेन दत्तं स्यात् सशैलवनकाननम्¹⁴⁵⁶ \।\।३८२\।\।

स्कान्दे कार्त्तिकमाहात्म्ये श्रीशिवस्कन्दसंवादे—¹⁴⁵⁷

शालग्रामशिलायां तु त्रैलोक्यं सचराचरम् \।

मया सह महासेन लीनं तिष्ठति सर्वदा \।\।३८३\।\।

महासेन हे कार्त्तिकेय \।\।३८३\।\।

दृष्टा प्रणमिता येन स्नापिता पूजिता तथा \।

यज्ञकोटिसमं पुण्यं गवां कोटिफलं लभेत्¹⁴⁵⁸ \।\।३८४\।\।

कामासक्तो ऽपि यो नित्यं भक्तिभावविवर्जितः \।

शालग्रामशिलां पुत्र¹⁴⁵⁹ सम्पूज्यैवाच्युतो भवेत् \।\।३८५\।\।

शालग्रामशिलाबिम्बं हत्याकोटिविनाशनम् \।

स्मृतं संकीर्तितं ध्यातं पूजितं च नमस्कृतम् \।\।३८६\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

शालग्रामशिलां दृष्ट्वा यान्ति पापान्य् अनेकशः \।

सिंहं दृष्ट्वा यथा यान्ति वने मृगगणा भयात् \।\।३८७\।\।

नमस्करोति¹⁴⁶⁰ मनुजः शालग्रामशिलार्चने \।

पापानि विलयं यान्ति तमः सूर्योदये यथा¹⁴⁶¹ \।\।३८८\।\।

यान्त्य् अपयान्ति \।\।३८८\।\।

कामासक्तो ऽथवा क्रुद्धः शालग्रामशिलार्चनम्¹⁴⁶² \।

भक्त्या वा यदि वाभक्त्या कृत्वा मुक्तिम् अवाप्नुयात् \।\।३८९\।\।

वैवस्वतं¹⁴⁶³ भयं नास्ति तथा मरणजन्मनोः \।

यः कथां¹⁴⁶⁴ कुरुते विष्णोः शालग्रामशिलाग्रतः \।\।३९०\।\।

मरणजन्मनोः, ताभ्याम् अपि भयं नास्ति \।\।३९०\।\।

गीतैर् वाद्यैस् तथा स्तोत्रैः शालग्रामशिलार्चनम् \।

कुरुते मानवो यस् तु¹⁴⁶⁵ कलौ भक्तिपरायणः \।

कल्पकोटिसहस्राणि रमते विष्णुसद्मनि \।\।३९१\।\।

शालग्रामनमस्कारे ऽभावेनापि नरैः कृते \।

भयं नैव करिष्यन्ति तद्¹⁴⁶⁶भक्ता ये नरा भुवि \।\।३९२\।\।

अभावेन भावराहित्येनापि, मद्भक्ता इति पाठे मया सह कृष्णभेदापराधतो भयं नैव करिष्यन्तीत्य् अर्थः \। यद् वा, मत् मत्तः संहारकाद् अपि \। भक्ताः कृष्णभक्ताः \।\।३९२\।\।

मद्भक्तिबलदर्पिष्ठा मत्प्रभुं न नमन्ति ये \।

वासुदेवं न ते ज्ञेया मद्भक्ताः पापिनो हि ते \।\।३९३\।\।

शालग्रामशिलायां तु सदा पुत्र वसाम्य् अहम् \।

दत्तं देवेन तुष्टेन स्वस्थानं मम भक्तितः \।\।३९४\।\।

पद्मकोटिसहस्रैस् तु पूजिते मयि यत्¹⁴⁶⁷ फलम् \।

तत् फलं¹⁴⁶⁸ कोटिगुणितं शालग्रामशिलार्चने \।\।३९५\।\।

पूजितो ऽहं न तैर् मर्त्यैर् नमितो ऽहं न तैर् नरैः \।

न कृतं मर्त्यलोके यैः शालग्रामशिलार्चनम् \।\।३९६\।\।

शालग्रामशिलाग्रे तु यः करोति ममार्चनम्¹⁴⁶⁹ \।

तेनार्चितो ऽहं सततं¹⁴⁷⁰ युगानाम् एकविंशतिम्¹⁴⁷¹¹⁴⁷² \।\।३९७\।\।

Broo

of murders. ³⁸⁷When one sees the Śālagrāma stone, innumerable sins run away, just as herds of deer in the forest run away upon seeing a lion. ³⁸⁸When a man bows down during the worship of the Śālagrāma stone, his sins disappear just as darkness does at sunrise.

Disappear means depart.

³⁸⁹One who worships the Śālagrāma stone even in the grip of lust or anger, with devotion or without it, will attain liberation. ³⁹⁰One who narrates stories of Viṣṇu in front of the Śālagrāma stone will never have to fear neither the god of death nor birth and death.

[…]

³⁹¹That devoted man who in the Kali age worships the Śālagrāma stone with songs, music and hymns will rejoice in the abode of Viṣṇu for billions of Kalpas. ³⁹²Those men who bow down to the Śālagrāma even without feeling will never have to fear, for those men are his devotees on earth.

Even without feeling means even bereft of feeling. The meaning of the reading my devotees is that they will never have to fear the offence of differentiating between me and Kṛṣṇa.[^FNB000743] Alternatively, the meaning of the word “my” (mat) is that they do not have to fear even me, the destroyer, since they are devotees, that is, devotees of Kṛṣṇa.

³⁹³Those who, intoxicated by the strength of their devotion to me, do not bow down to my master do not know Vāsudeva: these devotees of mine are sinners. ³⁹⁴My son, I always reside in the Śālagrāma stone. Being pleased with my devotion, the Lord gave me his own abode. ³⁹⁵The fruit of worshipping me with billions of lotus flowers multiplied by then million, is what one gains from worshipping the Śālagrāma stone. ³⁹⁶I am not honoured and I am not respected by those men who in this mortal world do not worship the Śālagrāma stone. ³⁹⁷But one who worships me in front of the Śālagrāma stone worships me constantly for twenty-one Yugas.

मूलम्

शालग्रामशिलां दृष्ट्वा यान्ति पापान्य् अनेकशः \।

सिंहं दृष्ट्वा यथा यान्ति वने मृगगणा भयात् \।\।३८७\।\।

नमस्करोति¹⁴⁶⁰ मनुजः शालग्रामशिलार्चने \।

पापानि विलयं यान्ति तमः सूर्योदये यथा¹⁴⁶¹ \।\।३८८\।\।

यान्त्य् अपयान्ति \।\।३८८\।\।

कामासक्तो ऽथवा क्रुद्धः शालग्रामशिलार्चनम्¹⁴⁶² \।

भक्त्या वा यदि वाभक्त्या कृत्वा मुक्तिम् अवाप्नुयात् \।\।३८९\।\।

वैवस्वतं¹⁴⁶³ भयं नास्ति तथा मरणजन्मनोः \।

यः कथां¹⁴⁶⁴ कुरुते विष्णोः शालग्रामशिलाग्रतः \।\।३९०\।\।

मरणजन्मनोः, ताभ्याम् अपि भयं नास्ति \।\।३९०\।\।

गीतैर् वाद्यैस् तथा स्तोत्रैः शालग्रामशिलार्चनम् \।

कुरुते मानवो यस् तु¹⁴⁶⁵ कलौ भक्तिपरायणः \।

कल्पकोटिसहस्राणि रमते विष्णुसद्मनि \।\।३९१\।\।

शालग्रामनमस्कारे ऽभावेनापि नरैः कृते \।

भयं नैव करिष्यन्ति तद्¹⁴⁶⁶भक्ता ये नरा भुवि \।\।३९२\।\।

मद्भक्तिबलदर्पिष्ठा मत्प्रभुं न नमन्ति ये \।

वासुदेवं न ते ज्ञेया मद्भक्ताः पापिनो हि ते \।\।३९३\।\।

शालग्रामशिलायां तु सदा पुत्र वसाम्य् अहम् \।

दत्तं देवेन तुष्टेन स्वस्थानं मम भक्तितः \।\।३९४\।\।

पद्मकोटिसहस्रैस् तु पूजिते मयि यत्¹⁴⁶⁷ फलम् \।

तत् फलं¹⁴⁶⁸ कोटिगुणितं शालग्रामशिलार्चने \।\।३९५\।\।

पूजितो ऽहं न तैर् मर्त्यैर् नमितो ऽहं न तैर् नरैः \।

न कृतं मर्त्यलोके यैः शालग्रामशिलार्चनम् \।\।३९६\।\।

शालग्रामशिलाग्रे तु यः करोति ममार्चनम्¹⁴⁶⁹ \।

तेनार्चितो ऽहं सततं¹⁴⁷⁰ युगानाम् एकविंशतिम्¹⁴⁷¹¹⁴⁷² \।\।३९७\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

किम् अर्चितैर् लिङ्गशतैर् विष्णुभक्ति¹⁴⁷³विवर्जितैः \।

शालग्रामशिलाबिम्बं नार्चितं यदि पुत्रक \।\।३९८\।\।

अनर्हं मम नैवेद्यं पत्रं पुष्पं फलं जलम् \।

शालग्रामशिलालग्नं सर्वं¹⁴⁷⁴ याति पवित्रताम् \।\।३९९\।\।

यो हि माहेश्वरो भूत्वा वैष्णवं लिङ्गम् उत्तमम् \।\।

द्वेष्टि वै याति नरकं यावद् इन्द्राश् चतुर्दश \।\।४००\।\।

सकृद् अप्य्¹⁴⁷⁵ अर्चिते बिम्बे शालग्रामसमुद्भवे¹⁴⁷⁶ \।

मुक्तिं प्रयान्ति मनुजा नूनं सांख्येन वर्जिताः \।\।४०१\।\।

मल्लिङ्गैः कोटिभिर् दृष्टैर् यत् फलं पूजितैस् तु तैः \।

शालग्रामशिलायां तु एकेनापि हि तद् भवेत् \।\।४०२\।\।

तस्माद् भक्त्या च¹⁴⁷⁷ मद्भक्तैः प्रीत्यर्थे मम पुत्रक \।

कर्तव्यं सततं भक्त्या शालग्रामशिलार्चनम् \।\।४०३\।\।

शालग्रामशिलारूपी यत्र तिष्ठति केशवः \।

तत्र देवासुरा¹⁴⁷⁸ यक्षा भुवनानि चतुर्दश \।\।४०४\।\।

शालग्रामशिलाग्रे तु सकृत् पिण्डेन तर्पिताः \।

वसन्ति पितरस् तस्य न संख्या तत्र विद्यते \।\।४०५\।\।

येन सकृद् अपि तर्पिताः, तस्य पितरो यथावत्¹⁴⁷⁹कालं तर्पिता भवन्ति, तस्य संख्या नास्तीत्य् अर्थः \। वसन्तीति पाठे स्वर्गादाव् इति शेषः¹⁴⁸⁰ \।\।४०५\।\।

प्रमाणम् अस्ति सर्वस्य सुकृतस्य हि पुत्रक \।

फलं प्रमाण¹⁴⁸¹हीनं तु शालग्रामशिलार्चने \।\।४०६\।\।

प्रमाणम् इयत्ता¹⁴⁸²¹⁴⁸³ \।\।४०६\।\।

यो ददाति शिलां विष्णोः शालग्रामसमुद्भवाम् \।

विप्राय विष्णुभक्ताय तेनेष्टं बहुभिः मखैः \।\।४०७\।\।

मानुष्ये दुर्लभा लोके शालग्रामोद्भवा शिला \।

प्राप्यते न विना पुण्यैः कलिकाले विशेषतः \।\।४०८\।\।

स धन्यः पुरुषो लोके सफलं तस्य जीवितम् \।

शालग्रामशिला शुद्धा गृहे यस्य च पूजिता \।\।४०९\।\।

सन्नियम्येन्द्रियग्रामं शालग्रामशिलार्चनम् \।

यः कुर्यान् मानवो भक्त्या पुष्पे पुष्पे ऽश्वमेधभाक् \।\।४१०\।\।

काले वा यदि वाकाले शालग्रामशिलार्चनम् \।

भक्त्या वा यदि वाभक्त्या यः करोति स पुण्यभाक्¹⁴⁸⁴ \।\।४११\।\।

Broo

³⁹⁸My son, what is the use of worshipping hundreds of Liṅgas without devotion to Viṣṇu if the sphere of the Śālagrāma stone has not been worshipped? ³⁹⁹Foodstuffs, leaves, flowers, fruits and water are unsuitable for me, but by contact with the Śālagrāma, everything becomes clean. ⁴⁰⁰And one who becomes a devotee of me but hates this supreme sign of the Vaiṣṇavas will go to hell for the duration of fourteen Indras. ⁴⁰¹By worshipping the sphere of the Śālagrāma stone even once, men immediately achieve liberation, even if they are devoid of analytical knowledge.[^FNB000744] ⁴⁰²One can attain the result of seeing and worshipping millions of my Liṅgas by worshipping even one Śālagrāma stone. ⁴⁰³Therefore, my son, to please me with devotion, my devotees should devotedly and constantly worship the Śālagrāma stone. ⁴⁰⁴The gods, demons, Yakṣas and the fourteen worlds are present where Keśava dwells in the form of a Śālagrāma stone. ⁴⁰⁵And there is no counting the residence of someone’s forefathers when they have been offered a single ball of rice in front of the Śālagrāma stone!

There is no counting means that one cannot count the times that the forefathers of one who has offered even once have been given offerings. In the case of the reading the residence one has to supply “in heaven” and so on.[^FNB000745]

⁴⁰⁶My son, there is a limit to all good deeds, by there is no limit to the fruit of having worshiped the Śālagrāma stone.

[…]

⁴⁰⁷One who gives the Śālagrāma stone of Viṣṇu to a Brāhmaṇa devoted to Viṣṇu has worshipped with many sacrifices. ⁴⁰⁸In this world of men the stone from Śālagrāma is rare, and especially in the age of Kali, one cannot get hold of one without merits. ⁴⁰⁹A person in whose house the pure Śālagrāma stone is worshipped is fortunate in this world; his life is successful. ⁴¹⁰That man who devotedly worships the Śālagrāma stone controlling all his senses attains the fruit of an Aśvamedha sacrifice for every flower he offers. ⁴¹¹Worship of the Śālagrāma stone is meritorious, whether it is done in the right or wrong time, with devotion or without.

मूलम्

किम् अर्चितैर् लिङ्गशतैर् विष्णुभक्ति¹⁴⁷³विवर्जितैः \।

शालग्रामशिलाबिम्बं नार्चितं यदि पुत्रक \।\।३९८\।\।

अनर्हं मम नैवेद्यं पत्रं पुष्पं फलं जलम् \।

शालग्रामशिलालग्नं सर्वं¹⁴⁷⁴ याति पवित्रताम् \।\।३९९\।\।

यो हि माहेश्वरो भूत्वा वैष्णवं लिङ्गम् उत्तमम् \।\।

द्वेष्टि वै याति नरकं यावद् इन्द्राश् चतुर्दश \।\।४००\।\।

सकृद् अप्य्¹⁴⁷⁵ अर्चिते बिम्बे शालग्रामसमुद्भवे¹⁴⁷⁶ \।

मुक्तिं प्रयान्ति मनुजा नूनं सांख्येन वर्जिताः \।\।४०१\।\।

मल्लिङ्गैः कोटिभिर् दृष्टैर् यत् फलं पूजितैस् तु तैः \।

शालग्रामशिलायां तु एकेनापि हि तद् भवेत् \।\।४०२\।\।

तस्माद् भक्त्या च¹⁴⁷⁷ मद्भक्तैः प्रीत्यर्थे मम पुत्रक \।

कर्तव्यं सततं भक्त्या शालग्रामशिलार्चनम् \।\।४०३\।\।

शालग्रामशिलारूपी यत्र तिष्ठति केशवः \।

तत्र देवासुरा¹⁴⁷⁸ यक्षा भुवनानि चतुर्दश \।\।४०४\।\।

शालग्रामशिलाग्रे तु सकृत् पिण्डेन तर्पिताः \।

वसन्ति पितरस् तस्य न संख्या तत्र विद्यते \।\।४०५\।\।

प्रमाणम् अस्ति सर्वस्य सुकृतस्य हि पुत्रक \।

फलं प्रमाण¹⁴⁸¹हीनं तु शालग्रामशिलार्चने \।\।४०६\।\।

प्रमाणम् इयत्ता¹⁴⁸²¹⁴⁸³ \।\।४०६\।\।

यो ददाति शिलां विष्णोः शालग्रामसमुद्भवाम् \।

विप्राय विष्णुभक्ताय तेनेष्टं बहुभिः मखैः \।\।४०७\।\।

मानुष्ये दुर्लभा लोके शालग्रामोद्भवा शिला \।

प्राप्यते न विना पुण्यैः कलिकाले विशेषतः \।\।४०८\।\।

स धन्यः पुरुषो लोके सफलं तस्य जीवितम् \।

शालग्रामशिला शुद्धा गृहे यस्य च पूजिता \।\।४०९\।\।

सन्नियम्येन्द्रियग्रामं शालग्रामशिलार्चनम् \।

यः कुर्यान् मानवो भक्त्या पुष्पे पुष्पे ऽश्वमेधभाक् \।\।४१०\।\।

काले वा यदि वाकाले शालग्रामशिलार्चनम् \।

भक्त्या वा यदि वाभक्त्या यः करोति स पुण्यभाक्¹⁴⁸⁴ \।\।४११\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

द्वेषेणापि च लोभेन दम्भेन कपटेन वा \।

शालग्रामोद्भवं देवं दृष्ट्वा पापात् प्रमुच्यते \।\।४१२\।\।

अशुचिर् वा दुराचारः सत्यशौचविवर्जितः \।

शालग्रामशिलां स्पृष्ट्वा¹⁴⁸⁵ सद्य एव शुचिर् भवेत् \।\।४१३\।\।

तिलप्रस्थशतं भक्त्या यो ददाति दिने दिने \।

तत् फलं समवाप्नोति शालग्रामशिलार्चने \।\।४१४\।\।

पत्रं पुष्पं फलं मूलं तोयं दूर्वाक्षतं सुत¹⁴⁸⁶ \।

जायते मेरुणा तुल्यं¹⁴⁸⁷ शालग्रामशिलार्पितम्¹⁴⁸⁸ \।\।४१५\।\।

विधिहीनो ऽपि यः कुर्यात् क्रियामन्त्रविवर्जितः \।

चक्रपूजाम् अवाप्नोति सम्यक् शास्त्रोदितं फलम् \।\।४१६\।\।

चक्रं श्रीशालग्रामशिलारूपं, तस्य पूजां यः कुर्यात् \।\।४१६\।\।

तत्रैव चान्यत्र—¹⁴⁸⁹

स्कन्धे कृत्वा तु¹⁴⁹⁰ यो ऽध्वानं वहते शैलनायकम् \।

तेनोढं तु¹⁴⁹¹ भवेत् सर्वं त्रैलोक्यं सचराचरम् \।\।४१७\।\।

अध्वानं व्याप्य पथीत्य् अर्थः \। शैलनायकं श्रीशालग्रामशिलाम् इत्य् अर्थः¹⁴⁹² \।\।४१७\।\।

ब्रह्महत्यादिकं पापं यत् किञ्चित्¹⁴⁹³ कुरुते नरः \।

तत् सर्वं निर्दहत्य् आशु शालग्रामशिलार्चनम् \।\।४१८\।\।

न पूजनं न मन्त्राश् च न जपो न च भावना \।

न स्तुतिर्¹⁴⁹⁴ नोपचारश् च शालग्रामशिलार्चने \।\।४१९\।\।

शालग्रामशिला यत्र तत् तीर्थं योजनत्रयम् \।

तत्र दानं च होमश् च सर्वं कोटिगुणं भवेत्¹⁴⁹⁵ \।\।४२०\।\।

शालग्रामशिलायां तु यः श्राद्धं कुरुते नरः \।

पितरस् तस्य तिष्ठन्ति तृप्ताः कल्पशतं दिवि \।\।४२१\।\।

शालग्रामसमीपे तु क्रोशमात्रं समन्ततः \।

कीकटो ऽपि मृतो याति वैकुण्ठभुवनं नरः¹⁴⁹⁶ \।\।४२२\।\।

शालग्रामशिलाचक्रं यो दद्याद् दानम् उत्तमम् \।

भूचक्रं तेन दत्तं स्यात् सशैलवनकाननम्¹⁴⁹⁷¹⁴⁹⁸¹⁴⁹⁹ \।\।४२३\।\।

Broo

⁴¹²One is liberated from sin by seeing the Lord in the Śālagrāma stone, even if one does so angrily, greedily, hypocritically or deceitfully. ⁴¹³One who touches the Śālagrāma stone immediately becomes clean, even if he is unclean, of bad conduct and bereft of truthfulness and purity. ⁴¹⁴By worshipping the Śālagrāma stone one attains the same fruit as one who day after day devotedly donates a hundred Prasthas of sesame seeds.[^FNB000746] ⁴¹⁵My son, offered to the Śālagrāma stone, a leaf, a flower, a fruit, a root, water, Kuśa grass and Akṣata becomes equal to mount Meru. ⁴¹⁶One who worships the disc even without the proper rules, rituals and mantras will nevertheless attain the whole fruit described by the scriptures.

The disc means the form of the blessed Śālagrāma stone. […]

And somewhere else in the same book (–):

⁴¹⁷One who on the road places this best of stones on the shoulder carries off all of three worlds with their moving and nonmoving inhabitants.

[…] Best of stones means the blessed Śālagrāma stone.

⁴¹⁸The worship of the Śālagrāma stone quickly burns away whatever sin a man may perform, such as killing a Brāhmaṇa. ⁴¹⁹There is no worship, no mantra, no recitation, no meditation, no hymn and no offering like honouring the Śālagrāma stone. ⁴²⁰Three Yojanas around the place where a Śālagrāma stone is present is a Tīrtha; there gifts, recitations, fire sacrifices and everything are a billion times more effective. ⁴²¹The ancestors of a man who performs the Śrāddha rites in front of the Śālagrāma stone stay content in heaven for a hundred Kalpas. ⁴²²And, my man, even a Kīkaṭa who dies within a Krośa from the presence of a Śālagrāma will go to the abode of Vaikuṇṭha. ⁴²³One who gives the supreme gift of a Śālagrāma stone disc has by this given away the earth disc with its mountains, forests and gardens.

मूलम्

द्वेषेणापि च लोभेन दम्भेन कपटेन वा \।

शालग्रामोद्भवं देवं दृष्ट्वा पापात् प्रमुच्यते \।\।४१२\।\।

अशुचिर् वा दुराचारः सत्यशौचविवर्जितः \।

शालग्रामशिलां स्पृष्ट्वा¹⁴⁸⁵ सद्य एव शुचिर् भवेत् \।\।४१३\।\।

तिलप्रस्थशतं भक्त्या यो ददाति दिने दिने \।

तत् फलं समवाप्नोति शालग्रामशिलार्चने \।\।४१४\।\।

पत्रं पुष्पं फलं मूलं तोयं दूर्वाक्षतं सुत¹⁴⁸⁶ \।

जायते मेरुणा तुल्यं¹⁴⁸⁷ शालग्रामशिलार्पितम्¹⁴⁸⁸ \।\।४१५\।\।

विधिहीनो ऽपि यः कुर्यात् क्रियामन्त्रविवर्जितः \।

चक्रपूजाम् अवाप्नोति सम्यक् शास्त्रोदितं फलम् \।\।४१६\।\।

चक्रं श्रीशालग्रामशिलारूपं, तस्य पूजां यः कुर्यात् \।\।४१६\।\।

तत्रैव चान्यत्र—¹⁴⁸⁹

स्कन्धे कृत्वा तु¹⁴⁹⁰ यो ऽध्वानं वहते शैलनायकम् \।

तेनोढं तु¹⁴⁹¹ भवेत् सर्वं त्रैलोक्यं सचराचरम् \।\।४१७\।\।

ब्रह्महत्यादिकं पापं यत् किञ्चित्¹⁴⁹³ कुरुते नरः \।

तत् सर्वं निर्दहत्य् आशु शालग्रामशिलार्चनम् \।\।४१८\।\।

न पूजनं न मन्त्राश् च न जपो न च भावना \।

न स्तुतिर्¹⁴⁹⁴ नोपचारश् च शालग्रामशिलार्चने \।\।४१९\।\।

शालग्रामशिला यत्र तत् तीर्थं योजनत्रयम् \।

तत्र दानं च होमश् च सर्वं कोटिगुणं भवेत्¹⁴⁹⁵ \।\।४२०\।\।

शालग्रामशिलायां तु यः श्राद्धं कुरुते नरः \।

पितरस् तस्य तिष्ठन्ति तृप्ताः कल्पशतं दिवि \।\।४२१\।\।

शालग्रामसमीपे तु क्रोशमात्रं समन्ततः \।

कीकटो ऽपि मृतो याति वैकुण्ठभुवनं नरः¹⁴⁹⁶ \।\।४२२\।\।

शालग्रामशिलाचक्रं यो दद्याद् दानम् उत्तमम् \।

भूचक्रं तेन दत्तं स्यात् सशैलवनकाननम्¹⁴⁹⁷¹⁴⁹⁸¹⁴⁹⁹ \।\।४२३\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

गरुडपुराणे—¹⁵⁰⁰

तिष्ठन्ति नित्यं पितरो मनुष्यास्

तीर्थानि गङ्गादिक¹⁵⁰¹पुष्कराणि \।

यज्ञाश् च मेधा ह्य् अपि पुण्यशैलाश्

चक्राङ्किता यस्य वसन्ति गेहे \।\।४२४\।\।

यत्र यस्मिन् गृहे चक्राङ्किताः श्रीशालग्रामशिला वसन्ति, तत्र पित्रादयो नित्यं तिष्ठन्ति, तत्र यज्ञा विविधपूजाः, मेधा हिंसालक्षणा अश्वमेधादयः \। यज्ञाश्वेति¹⁵⁰² पाठे अश्वमेधयज्ञा इत्य् अर्थः \। यद् वा, यज्ञे ऽश्वानां मेधा हिंसा, अर्थस् तु स एव \।\।४२४\।\।

पाद्मे कार्त्तिकमाहात्म्ये श्री¹⁵⁰³यमधूम्रकेशसंवादे—

शालग्रामशिलायां तु यैर् नरैः पूजितो हरिः \।

संशोध्य तेषां पापानि मुक्तये बुद्धितो¹⁵⁰⁴ भवेत्¹⁵⁰⁵ \।\।४२५\।\।

कार्त्तिके मथुरायां तु¹⁵⁰⁶ सारूप्यं दिशते¹⁵⁰⁷ हरिः \।

शालग्रामशिलायां वै पितॄन् उद्दिश्य पूजितः \।

कृष्णः समुद्धरेत् तस्य पितॄन् एतान् स्व¹⁵⁰⁸लोकताम् \।\।४२६\।\।

तत्र¹⁵⁰⁹ कार्त्तिकमासे, तत्रापि श्रीमथुरायां विशेषम् आह कार्त्तिके इति \।\।४२६\।\।

बृहन्नारदीये च¹⁵¹⁰ यज्ञध्वजोपाख्यानान्ते—

शालग्रामशिलारूपी यत्र तिष्ठति केशवः \।

न बाधन्ते ऽसुरास् तत्र भूतवेतालकादयः \।\।४२७\।\।

शालग्रामशिला यत्र तत् तीर्थं तत् तपोवनम् \।

यतः¹⁵¹¹ सन्निहितस् तत्र भगवान् मधुसूदनः \।\। इति¹⁵¹² \।\।४२८\।\।

शालग्रामशिलास् ताश् च यदि द्वादश पूजिताः \।

शतं वा पूजितं भक्त्या तदा स्याद् अधिकं फलम् \।\।४२९\।\।

Broo

In the Garuḍa Purāṇa (–):[^FNB000747]

⁴²⁴The ancestors, human beings,

Tīrthas such as the Ganges and Puṣkara,

offerings, sacrifices and all the holy mountains remain always

with him in whose house those marked with discs reside.

In the house where the one marked with discs, the blessed Śālagrāma stones, reside, there the ancestors and so on always remain. In this context, offerings refer to all kinds of worship and sacrifices refers to rites such as the Aśvamedha characterised by killing. In the reading yajñāśvamedhā [instead of yajñāś ca medhā] the meaning is the Aśvamedha sacrifice. Alternatively, it can be understood as the oblation or killing of horses in sacrifice, but the meaning is the same.

In a discussion between Yama and Dhūmrakeśa in the Greatness of Kārttika in the Padma Purāṇa (–):

⁴²⁵Hari cleanses people who worship him in the Śālagrāma stone from their sins and makes their minds incline towards liberation. ⁴²⁶But during the month of Kārttika in Mathurā, Hari grants them attainment of his own form. When one worships Kṛṣṇa in the Śālagrāma on behalf of the ancestors, he liberates those ancestors and brings them to his world.

In verse426, the author shows the particularity of worship during the month of Kārttika as well as in blessed Mathurā.

And at the end of the story of Yajñadhvaja in the Bṛhannāradīya Purāṇa (37.66–67):

⁴²⁷Demons, ghosts and ghouls can cause no trouble where Keśava stays in the form of the Śālagrāma stone. ⁴²⁸Where the Śālagrāma stone is, that is a Tīrtha, that is a hermitage, for there Lord Madhusūdana is present.

⁴²⁹If one devotedly worships twelve or a hundred Śālagrāma stones, the result will be superior.

मूलम्

गरुडपुराणे—¹⁵⁰⁰

तिष्ठन्ति नित्यं पितरो मनुष्यास्

तीर्थानि गङ्गादिक¹⁵⁰¹पुष्कराणि \।

यज्ञाश् च मेधा ह्य् अपि पुण्यशैलाश्

चक्राङ्किता यस्य वसन्ति गेहे \।\।४२४\।\।

पाद्मे कार्त्तिकमाहात्म्ये श्री¹⁵⁰³यमधूम्रकेशसंवादे—

शालग्रामशिलायां तु यैर् नरैः पूजितो हरिः \।

संशोध्य तेषां पापानि मुक्तये बुद्धितो¹⁵⁰⁴ भवेत्¹⁵⁰⁵ \।\।४२५\।\।

कार्त्तिके मथुरायां तु¹⁵⁰⁶ सारूप्यं दिशते¹⁵⁰⁷ हरिः \।

शालग्रामशिलायां वै पितॄन् उद्दिश्य पूजितः \।

कृष्णः समुद्धरेत् तस्य पितॄन् एतान् स्व¹⁵⁰⁸लोकताम् \।\।४२६\।\।

बृहन्नारदीये च¹⁵¹⁰ यज्ञध्वजोपाख्यानान्ते—

शालग्रामशिलारूपी यत्र तिष्ठति केशवः \।

न बाधन्ते ऽसुरास् तत्र भूतवेतालकादयः \।\।४२७\।\।

शालग्रामशिला यत्र तत् तीर्थं तत् तपोवनम् \।

यतः¹⁵¹¹ सन्निहितस् तत्र भगवान् मधुसूदनः \।\। इति¹⁵¹² \।\।४२८\।\।

शालग्रामशिलास् ताश् च यदि द्वादश पूजिताः \।

शतं वा पूजितं भक्त्या तदा स्याद् अधिकं फलम् \।\।४२९\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

अथ बाहुल्ये तासां¹⁵¹³¹⁵¹⁴ फल¹⁵¹⁵विशेषः

पाद्मे माघमाहात्म्ये देवदूत¹⁵¹⁶विकुण्डलसंवादे—

शिला द्वादश भो वैश्य¹⁵¹⁷ शालग्रामशिलोद्¹⁵¹⁸भवाः \।

विधिवत् पूजिता येन तस्य पुण्यं वदामि ते¹⁵¹⁹ \।\।४३०\।\।

कोटिद्वादशलिङ्गैस् तु पूजितैः स्वर्णपङ्कजैः \।

यत् स्याद् द्वादशकल्पैस् तु दिनेनैकेन तद् भवेत् \।\।४३१\।\।

यः पुनः पूजयेद् भक्त्या शालग्रामशिलाशतम् \।

उषित्वा स हरेर् लोके चक्रवर्तीह जायते¹⁵²⁰ \।\।४३२\।\।

स्वर्णपङ्कजैः कृत्वा पूजितैः सद्भिः पूजितेष्व् इत्य् अर्थः यत् फलं स्यात्, इहलोके चक्रवर्ती सन् जायते, श्रीभगवद्भक्तिप्रचारणार्थमाहात्म्येच्छाविशेषेणेति ज्ञेयम् \।\।४३१–४३२\।\।

स्कान्दे कार्त्तिकमाहात्म्ये श्री¹⁵²¹शिवस्कन्दसंवादे—

द्वादशैव शिला यो वै शालग्रामसमुद्भवाः \।

अर्चयेद् वैष्णवो नित्यं तस्य पुण्यं वदामि ते¹⁵²² \।\।४३३\।\।

कोटिलिङ्गसहस्रैस् तु पूजितैर् जाह्नवीतटे¹⁵²³ \।

काशीवासे युगान्य् अष्टौ दिनेनैकेन तद् भवेत् \।\।४३४\।\।

जाह्नवीतटे कोटिलिङ्गसहस्रैः पूजितैर् यत् फलं, युगान्य् अष्टौ व्याप्य काशीवासे च यत् फलं तत् \।\।४३४\।\।

किं पुनर् बहवो यस् तु पूजयेद् वैष्णवो नरः¹⁵²⁴ \।

न हि ब्रह्मादयो देवाः संख्यां कुर्वन्ति पुण्यतः \।\।४३५\।\।

Broo

The Special Result of Worshipping Many

In a discussion between the messengers of the gods and Vikuṇḍala in the Greatness of Māgha in the Padma Purāṇa (3.31.124–126):[^FNB000748]

⁴³⁰O Vaiśya, let me tell you the merit of worshipping twelve Śālagrāma stones according to the rules: ⁴³¹in a single day, one attains the merit of worshipping billions of sets of twelve Liṅgas with golden lotuses for the duration of twelve Kalpas. ⁴³²And he who devotedly worships a hundred Śālagrāma stones will be born as a universal monarch here after dwelling in the world of Hari.

[…] Being a universal monarch, he will be born here, in this world. This should be understood to be a particular detail given with the desire to show the greatness of propagating devotion to the blessed Lord.[^FNB000749]

In a discussion between Śiva and Skanda in the Greatness of Kārttika in the Skanda Purāṇa (–):[^FNB000750]

⁴³³Let me tell you the merit of that Vaiṣṇava who constantly worships twelve stones from Śālagrāma: ⁴³⁴in a single day he attains the merit of thousands of billions of Liṅgas worshipped on the banks of the Ganges or that of living in Kāśī for eight ages.

[…]

⁴³⁵How much more, then, the Vaiṣṇava who worships many? Even Brahmā and the other gods cannot count from the merit.

मूलम्

अथ बाहुल्ये तासां¹⁵¹³¹⁵¹⁴ फल¹⁵¹⁵विशेषः

पाद्मे माघमाहात्म्ये देवदूत¹⁵¹⁶विकुण्डलसंवादे—

शिला द्वादश भो वैश्य¹⁵¹⁷ शालग्रामशिलोद्¹⁵¹⁸भवाः \।

विधिवत् पूजिता येन तस्य पुण्यं वदामि ते¹⁵¹⁹ \।\।४३०\।\।

कोटिद्वादशलिङ्गैस् तु पूजितैः स्वर्णपङ्कजैः \।

यत् स्याद् द्वादशकल्पैस् तु दिनेनैकेन तद् भवेत् \।\।४३१\।\।

यः पुनः पूजयेद् भक्त्या शालग्रामशिलाशतम् \।

उषित्वा स हरेर् लोके चक्रवर्तीह जायते¹⁵²⁰ \।\।४३२\।\।

स्कान्दे कार्त्तिकमाहात्म्ये श्री¹⁵²¹शिवस्कन्दसंवादे—

द्वादशैव शिला यो वै शालग्रामसमुद्भवाः \।

अर्चयेद् वैष्णवो नित्यं तस्य पुण्यं वदामि ते¹⁵²² \।\।४३३\।\।

कोटिलिङ्गसहस्रैस् तु पूजितैर् जाह्नवीतटे¹⁵²³ \।

काशीवासे युगान्य् अष्टौ दिनेनैकेन तद् भवेत् \।\।४३४\।\।

किं पुनर् बहवो यस् तु पूजयेद् वैष्णवो नरः¹⁵²⁴ \।

न हि ब्रह्मादयो देवाः संख्यां कुर्वन्ति पुण्यतः \।\।४३५\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

बहवः बह्वीः \। सुबहु इति क्वचित् पाठः \। पुण्यतः पुण्ये¹⁵²⁵ विषये संख्यां न कुर्वन्ति, कर्तुं न शक्नुवन्तीत्य् अर्थः \। यद् वा, पुण्यतो हेतोः संख्यां न कुर्वन्ति,¹⁵²⁶ असंख्येयस्य¹⁵²⁷ संख्याकरणापराधेन¹⁵²⁸ पुण्यक्षयापत्तेर् इत्य् अर्थः \।\।४३५\।\।

अथ तत्¹⁵²⁹क्रयविक्रयनिषेधः

तत्रैव—¹⁵³⁰

शालग्रामशिलायां यो मूल्यम् उद्घातयेन् नरः \।

विक्रेता चानुमन्ता च यः परीक्षाम् उदीरयेत्¹⁵³¹ \।\।४३६\।\।

सर्वे ते नरकं यान्ति यावद् आहूतसम्प्लवम् \।

अतः संवर्जयेद् विप्र चक्रस्य क्रयविक्रयम् \।\।४३७\।\।

यश् च अनुमन्ता, मूल्ये सम्मतिकर्ता, यश् च तां परीक्ष्य गुणदोषादिकं विचार्य तन्मूल्यम् अनुमोदयेत् \। पाठान्तरे मूल्यार्थं परीक्षा क्रियताम् इत्य् उच्चारयेद् अपि यः \। यद् वा,¹⁵³² विचारेण गुणदोषादिकम्¹⁵³³ अपि¹⁵³⁴ वदेद्¹⁵³⁵ इत्य् अर्थः \।\।४३६–४३७\।\।

Broo

The masculine many should be understood as many in the feminine. Another reading has subahuḥ.[^FNB000751] That they cannot count from the merit means that they cannot count with regard to the merit, that is, that they are not able to do so. Alternatively, the meaning is that because of the merit, they cannot count, because the offence of counting the uncountable would diminish the merit.[^FNB000752]

The Prohibition against Buying or Selling Them

In the same book (–):[^FNB000753]

⁴³⁶The one who sets a price, who sells, consents or gives an opinion—⁴³⁷they all go to hell until invoked dissolution. Therefore, o Brāhmaṇa, avoid the buying and selling of the discs.

One who consents means one who agrees on the price. One who gives an opinion is one who expresses approval of the price after examining the faults and merits of the stone. In the case of another reading, also the one who causes the transaction by saying, “let us make an examination for the sake of the price” [is at fault]. Alternatively, the meaning is one who reflectively mentions faults and merits.[^FNB000754]

मूलम्

अथ तत्¹⁵²⁹क्रयविक्रयनिषेधः

तत्रैव—¹⁵³⁰

शालग्रामशिलायां यो मूल्यम् उद्घातयेन् नरः \।

विक्रेता चानुमन्ता च यः परीक्षाम् उदीरयेत्¹⁵³¹ \।\।४३६\।\।

सर्वे ते नरकं यान्ति यावद् आहूतसम्प्लवम् \।

अतः संवर्जयेद् विप्र चक्रस्य क्रयविक्रयम् \।\।४३७\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

अथ प्रतिष्ठानिषेधः

तत्रैव—

शालग्रामशिलायास्¹⁵³⁶ तु प्रतिष्ठा नैव विद्यते \।

महापूजां तु कृत्वादौ पूजयेत् तां ततो बुधः \।\। इति¹⁵³⁷ \।\।४३८\।\।

अतो ऽधिष्ठानवर्गेषु सूर्यादिष्व् इव¹⁵³⁸ मूर्तिषु \।

शालग्रामशिलैव स्याद् अधिष्ठानोत्तमं हरेः \।\।४३९\।\।

मूर्तिषु प्रतिकृतिष्व् अपि \।\।४३९\।\।

अथ सर्वाधिष्ठानश्रैष्ठ्यम्¹⁵³⁹

पाद्मे तत्रैव—

हृदि सूर्ये जले वाथ प्रतिमास्थण्डिलेषु च¹⁵⁴⁰ \।

समभ्यर्च्य हरिं यान्ति नरास् ते वैष्णवं पदम् \।\।४४०\।\।

अथवा सर्वदा¹⁵⁴¹ पूज्यो वासुदेवो मुमुक्षुभिः \।

शालग्रामशिलाचक्रे वज्रकीटविनिर्मिते¹⁵⁴² \।\।४४१\।\।

अधिष्ठानं हि¹⁵⁴³ तद् विष्णोः सर्वपापप्रणाशनम् \।

सर्वपुण्यप्रदं वैश्य सर्वेषाम् अपि मुक्तिदम् \।\।४४२\।\।

अथवेति पूर्वापरितोषे \। सर्वदा पूज्यत्वे हेतुः अधिष्ठानं हीति \।\।४४१–४४२\।\।

तत्रैव कार्त्तिकमाहात्म्ये यम¹⁵⁴⁴धूम्रकेश¹⁵⁴⁵संवादे—

पूजा च विहिता तस्य प्रतिमायां नृपात्मज \।

शैली दारुमयी लौही लेप्या लेख्या¹⁵⁴⁶ च सैकता \।

मनोमयी मणिमयी¹⁵⁴⁷ प्रतिमाष्टविधा¹⁵⁴⁸ स्मृता \।\।४४३\।\।

शालग्रामशिलायां तु¹⁵⁴⁹ साक्षाच् छ्रीकृष्णसेवनम्¹⁵⁵⁰¹⁵⁵¹ \।

नित्यं सन्निहितस् तत्र वासुदेवो जगद्गुरुः \।\।४४४\।\।

Broo

The Prohibition against Installation

In the same book (–):[^FNB000755]

⁴³⁸There is no installation for the Śālagrāma stone; after a great worship in the beginning the wise one worships it.

⁴³⁹Therefore, among all the objects, such as the sun and so on and the forms, this Śālagrāma stone is the supreme abode of Hari.

The forms refer to the images as well.

The Best of All Objects

In the same place of the Padma Purāṇa (3.31.115–117):[^FNB000756]

⁴⁴⁰Those men who worship Hari in the heart, the sun, water, the image or on a raised mound of earth go to the abode of Viṣṇu. ⁴⁴¹Otherwise, those who desire liberation should always worship Vāsudeva in the disc of the Śālagrāma stone made by the Vajra insect, ⁴⁴²for this abode of Viṣṇu destroys all sin. O Vaiśya, it awards all merits and it gives everyone liberation.

The word otherwise is given since the preceding is unsatisfactory. For this abode is given to indicate the reason for why it is to be worshipped in all situations.

In a discussion between Yama and Dhūmrakeśa in the Greatness of Kārttika in the same book (–):

⁴⁴³O prince, his worship should be directed to an image. Made of wood, metal, plaster, paint, sand, jewels and mentally conceived—these are the eight types of images. ⁴⁴⁴However, blessed Kṛṣṇa can be served directly in the Śālagrāma stone, as Vāsudeva, the preceptor of the worlds, is always present there.

मूलम्

अथ प्रतिष्ठानिषेधः

तत्रैव—

शालग्रामशिलायास्¹⁵³⁶ तु प्रतिष्ठा नैव विद्यते \।

महापूजां तु कृत्वादौ पूजयेत् तां ततो बुधः \।\। इति¹⁵³⁷ \।\।४३८\।\।

अतो ऽधिष्ठानवर्गेषु सूर्यादिष्व् इव¹⁵³⁸ मूर्तिषु \।

शालग्रामशिलैव स्याद् अधिष्ठानोत्तमं हरेः \।\।४३९\।\।

मूर्तिषु प्रतिकृतिष्व् अपि \।\।४३९\।\।

अथ सर्वाधिष्ठानश्रैष्ठ्यम्¹⁵³⁹

पाद्मे तत्रैव—

हृदि सूर्ये जले वाथ प्रतिमास्थण्डिलेषु च¹⁵⁴⁰ \।

समभ्यर्च्य हरिं यान्ति नरास् ते वैष्णवं पदम् \।\।४४०\।\।

अथवा सर्वदा¹⁵⁴¹ पूज्यो वासुदेवो मुमुक्षुभिः \।

शालग्रामशिलाचक्रे वज्रकीटविनिर्मिते¹⁵⁴² \।\।४४१\।\।

अधिष्ठानं हि¹⁵⁴³ तद् विष्णोः सर्वपापप्रणाशनम् \।

सर्वपुण्यप्रदं वैश्य सर्वेषाम् अपि मुक्तिदम् \।\।४४२\।\।

तत्रैव कार्त्तिकमाहात्म्ये यम¹⁵⁴⁴धूम्रकेश¹⁵⁴⁵संवादे—

पूजा च विहिता तस्य प्रतिमायां नृपात्मज \।

शैली दारुमयी लौही लेप्या लेख्या¹⁵⁴⁶ च सैकता \।

मनोमयी मणिमयी¹⁵⁴⁷ प्रतिमाष्टविधा¹⁵⁴⁸ स्मृता \।\।४४३\।\।

शालग्रामशिलायां तु¹⁵⁴⁹ साक्षाच् छ्रीकृष्णसेवनम्¹⁵⁵⁰¹⁵⁵¹ \।

नित्यं सन्निहितस् तत्र वासुदेवो जगद्गुरुः \।\।४४४\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

तुशब्दः पूर्वतो¹⁵⁵² वैशिष्ट्ये तद् एवाह साक्षाद् इति \।\।४४४\।\।

स्कान्दे¹⁵⁵³ कार्त्तिकमाहात्म्ये श्रीशिवस्¹⁵⁵⁴कन्दसंवादे—

सुवर्णार्चा न रत्नार्चा न शिलार्चा सुरोत्तम \।

शालग्रामशिलायां तु सर्वदा वसते हरिः \।\।४४५\।\।

सुवर्णस्य अर्चा प्रतिमा, तदादिषु हरिः सर्वदा न वसतीत्य् अर्थः \। यद् वा, न¹⁵⁵⁵ हरेः प्रियेति शेषः \।\।४४५\।\।

अत एवोक्तम्—

हत्यां हन्ति यदङ्घ्रिसङ्गतुलसी स्तेयं च तोयं पदे¹⁵⁵⁶

नैवेद्यं बहुमद्यपानदुरितं गुर्वङ्गनासङ्गजम् \।

श्रीशाधीनमतिः स्थितिर् हरिजनैस् तत्सङ्गजं किल्बिषं

शालग्रामशिलानृसिंहमहिमा को ऽप्य् एष लोकोत्तरः \।\। इति¹⁵⁵⁷ \।\।४४६\।\।

पादतोयं श्रीचरणोदकं, श्रीशः शालग्रामशिलारूप एव भगवान्, तदधीनमतिस् तत्स्मरणम् इत्य् अर्थः \। हरिश् च शालग्रामशिलात्मक एव, तस्य जनैः सेवकैः सह स्थितिः \।\।४४६\।\।

शालग्रामशिलारूपभगवन्महिमाम्बुधेः \।

ऊर्मीन् गणयितुं शक्यः¹⁵⁵⁸ श्रीचैतन्याश्रितो ऽपि कः¹⁵⁵⁹ \।\।४४७\।\।

ऊर्मीन् इति समुद्रतरङ्गगणवत् माहात्म्यपरम्परा इत्य् अर्थः \। श्रीयुक्तचैतन्यं सर्वज्ञत्वादिकं तेनाश्रितो ऽपि \। स्वमते श्रीचैतन्यदेवम् आश्रित परमशक्तिमत्त्वं¹⁵⁶⁰ प्राप्तो ऽपीत्य्¹⁵⁶¹ अर्थः \। यथोर्मयः केनापि न गणयितुं शक्यन्ते, तद्वत् अनन्तत्वाद् इति भावः \।\।४४७\।\।

Broo

The word however is used to indicate a difference from what has been said before, and that is explained with the word directly.

In a discussion between Śiva and Skanda in the Greatness of Kārttika in the Skanda Purāṇa (–):

⁴⁴⁵Best of gods, not a form of gold, a form of jewels or a form of stone, but Hari always resides in the Śālagrāma stone.

The meaning is that Hari does not always stay in a form or image of gold and so on. Alternatively, the implied meaning is that they are not dear to Hari.[^FNB000757]

Therefore it is said:[^FNB000758]

⁴⁴⁶Tulasī that has touched his feet destroys murder;

the water from his feet, stealing;

food offered to him, the evil of drinking lots of liquor

or that of intercourse with the wife of the preceptor.

A mind subservient to the Lord of Śrī

and staying with Hari’s people destroys the sin of their association.

What can surpass the greatness of this Śālagrāma Nṛsiṃha!

The Lord of Śrī means the Lord in the form of the Śālagrāma stone; a mind subservient to him means remembering him. Hari is embodied in the Śālagrāma and his people refers to his servants.

⁴⁴⁷Who can count the waves of the ocean of the greatness of the Lord in the form of the Śālagrāma stone, even though sheltered in Śrī Caitanya?

Waves means successions of greatness, like waves in the ocean. Even though sheltered in Śrī Caitanya, that is, in consciousness endowed with Śrī, that is, in omniscience and so on. In the author’s own opinion, it means sheltered in Lord Śrī Caitanya, that is, having attained the highest power. The implied meaning is that just as nobody can count the waves, this [greatness] also is unlimited.

मूलम्

तुशब्दः पूर्वतो¹⁵⁵² वैशिष्ट्ये तद् एवाह साक्षाद् इति \।\।४४४\।\।

स्कान्दे¹⁵⁵³ कार्त्तिकमाहात्म्ये श्रीशिवस्¹⁵⁵⁴कन्दसंवादे—

सुवर्णार्चा न रत्नार्चा न शिलार्चा सुरोत्तम \।

शालग्रामशिलायां तु सर्वदा वसते हरिः \।\।४४५\।\।

अत एवोक्तम्—

हत्यां हन्ति यदङ्घ्रिसङ्गतुलसी स्तेयं च तोयं पदे¹⁵⁵⁶

नैवेद्यं बहुमद्यपानदुरितं गुर्वङ्गनासङ्गजम् \।

श्रीशाधीनमतिः स्थितिर् हरिजनैस् तत्सङ्गजं किल्बिषं

शालग्रामशिलानृसिंहमहिमा को ऽप्य् एष लोकोत्तरः \।\। इति¹⁵⁵⁷ \।\।४४६\।\।

शालग्रामशिलारूपभगवन्महिमाम्बुधेः \।

ऊर्मीन् गणयितुं शक्यः¹⁵⁵⁸ श्रीचैतन्याश्रितो ऽपि कः¹⁵⁵⁹ \।\।४४७\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

अथ शालग्राम¹⁵⁶²शिलापूजा¹⁵⁶³नित्यता

पाद्मे—

शालग्रामशिलापूजां विना यो ऽश्नाति किञ्चन \।

स चण्डालादिविष्ठायाम् आकल्पं जायते¹⁵⁶⁴ कृमिः \।\।४४८\।\।

स्कान्दे च—¹⁵⁶⁵

गौरव्¹⁵⁶⁶आचलशृङ्गाग्रैर् भिद्यते तस्य¹⁵⁶⁷ वै तनुः \।

न मतिर् जायते यस्य शालग्रामशिलार्चने \।\। इति¹⁵⁶⁸ \।\।४४९\।\।

गौरवं गरिमा, तद्युक्तस्याचलस्य \। यद् वा, गौरवेण अचलं स्थिरं यच्छृङ्गम् अर्थात् पर्वत¹⁵⁶⁹ एव¹⁵⁷⁰¹⁵⁷¹ तस्याग्रैः \। पाठान्तरं सुगमम् \। भिद्यते विदार्यते \। यद् वा, शृङ्गाग्रेभ्यो निपात्य चूर्णीक्रियत इत्य् अर्थः¹⁵⁷² \।\।४४९\।\।

एवं श्री¹⁵⁷³भगवान् सर्वैः शालग्रामशिलात्मकः \।

द्विजैः स्त्रीभिश् च शूद्रैश् च सम्पूज्यो भगवत्¹⁵⁷⁴परैः \।\।४५०\।\।

एवं लिखितप्रकारेण शालग्रामशिलात्मकः तत्स्वरूपः श्रीभगवान् एवेति तद्भजने सर्वेषाम् अधिकारो ऽभिप्रेतः \। तद् एवाभिव्यञ्जयति सर्वैर् द्विजादिभिर् जनैः सम्यक् पूज्य इति \। तत्र द्विजैर् इति त्रिवर्णैर् विप्रक्षत्रियवैश्यैर् इत्य् अर्थः \। ननु, ब्राह्मणस्यैव पूज्यो ऽहं शुचेर् अप्य् अशुचेर् अपि \। स्त्रीशूद्रकरसंस्पर्शो वज्रपातसमो मम¹⁵⁷⁵ \।\। इति \। शालग्रामशिलाप्रसङ्गे श्रीभगवद्वचनेन स्त्रीशूद्राणां तत्पूजा निषिध्यते \। तत्र लिखति भगवतः¹⁵⁷⁶ परैर् इति \। यथाविधि दीक्षां गृहीत्वा भगवत्पूजापरैः सद्भिर् इत्य् अर्थः \।\।४५०\।\।

Broo

The Mandatoriness of Worshipping the Śālagrāma Stone

In the Padma Purāṇa (–):

⁴⁴⁸One who eats anything without having worshipped the Śālagrāma stone will be born as a worm in the stool of people like Caṇḍālas for the duration of a Kalpa.

And in the Skanda Purāṇa (–):

⁴⁴⁹The body of one who has no mind for worshipping the Śālagrāma stone is torn to pieces by the points of heavy, unmoving horns.

Heavy means heaviness; the horns are unmoving because of that. Or else, the horns of that which is unmoving or steady with heaviness, that is a mountain and its peaks. The other reading is easy.[^FNB000759]

⁴⁵⁰In this way, the Lord in the form of the Śālagrāma stone should be fully worshipped by everyone: by the twice-born, by women and Śūdras devoted to the Lord.

In this way, as has been written, the Lord has taken the form of the Śālagrāma stone and is its very nature. The author indicates that everyone has the eligibility for his worship. This very thing he shows by saying that the Lord should be completely worshipped by all people, beginning with the twice-born. Here the meaning of twice-born is the three Varṇas of Brāhmaṇas, Kṣatriyas and Vaiśyas.

Now, in the context of the Śālagrāma stone, this statement of the Lord forbids the worship by women and Śūdras: “I am worshipable by a Brāhmaṇa alone, whether pure or impure. The touch of the hand of a woman or a Śūdra strikes me like a bolt of lightning.” To this the author replies with devoted to the Lord, that is, saintly people who have received initiation and who are devoted to the worship of the Lord.

मूलम्

अथ शालग्राम¹⁵⁶²शिलापूजा¹⁵⁶³नित्यता

पाद्मे—

शालग्रामशिलापूजां विना यो ऽश्नाति किञ्चन \।

स चण्डालादिविष्ठायाम् आकल्पं जायते¹⁵⁶⁴ कृमिः \।\।४४८\।\।

स्कान्दे च—¹⁵⁶⁵

गौरव्¹⁵⁶⁶आचलशृङ्गाग्रैर् भिद्यते तस्य¹⁵⁶⁷ वै तनुः \।

न मतिर् जायते यस्य शालग्रामशिलार्चने \।\। इति¹⁵⁶⁸ \।\।४४९\।\।

एवं श्री¹⁵⁷³भगवान् सर्वैः शालग्रामशिलात्मकः \।

द्विजैः स्त्रीभिश् च शूद्रैश् च सम्पूज्यो भगवत्¹⁵⁷⁴परैः \।\।४५०\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

तथा¹⁵⁷⁷ स्कान्दे श्री¹⁵⁷⁸ब्रह्मनारदसंवादे चातुर्मास्यव्रते शालग्राम¹⁵⁷⁹शिलार्चाप्रसङ्गे—

ब्राह्मणक्षत्रियविशां सच्छूद्राणाम् अथापि वा¹⁵⁸⁰ \।

शालग्रामे ऽधिकारो ऽस्ति न चान्येषां कदाचन \।\।४५१\।\।

तत्रैवान्यत्र—

स्त्रियो वा यदि वा शूद्रा ब्राह्मणाः क्षत्रियादयः \।

पूजयित्वा शिलाचक्रं लभन्ते शाश्वतं पदम् \।\। इति \।\।४५२\।\।

अतो निषेधकं यद् यद् वचनं श्रूयते स्फुटम् \।

अवैष्णवपरं तत् तद् विज्ञेयं तत्त्वदर्शिभिः \।\।४५३\।\।

यथा—¹⁵⁸¹

ब्राह्मणस्यैव पूज्यो ऽहं शुचेर् अप्य् अशुचेर् अपि \।

स्त्रीशूद्रकरसंस्पर्शो वज्राद् अपि सुदुःसहः¹⁵⁸² \।\।४५४\।\।

तथा—¹⁵⁸³

प्रणवोच्चारणाच् चैव¹⁵⁸⁴ शालग्रामशिलार्चनात् \।

ब्राह्मणीगमनाच् चैव शूद्रश् चण्डालताम् इयात्¹⁵⁸⁵ \।\। इति¹⁵⁸⁶ \।\।४५५\।\।

तद्¹⁵⁸⁷ एव श्रीनारदोक्त्या प्रमाणयति ब्राह्मणेति \। सतां वैष्णवानां शूद्राणां, शालग्रामे श्रीशालग्रामशिलार्चने, अन्येषाम् असतां शूद्राणाम् \। अत एव शूद्रम् अधिकृत्योक्तं वायुपुराणे \। अयाचकः प्रदाता स्यात् कृषिं वृत्त्यर्थम् आचरेत् \। पुराणं शृणुयान् नित्यं शालग्रामं च पूजयेत् \।\। इति \। एवं महापुराणानां वचनैः सह¹⁵⁸⁸ ब्राह्मणस्यैव पूज्यो ऽहम् इति वचनस्य विरोधान्¹⁵⁸⁹ मात्सर्यपरैः स्मार्तैः कैश्चित् कल्पितम् इति मन्तव्यम् \। यदि च युक्त्या सिद्धं समूलं स्यात् तर्हि चावैष्णवैः शूद्रैस् तादृशीभिश् च स्त्रीभिस् तत्¹⁵⁹⁰पूजा न कर्तव्या, यथाविधि गृहीतविष्णुदीक्षाकैश् च तैः कर्तव्येति व्यवस्थापनीयम् \। यतः शूद्रेष्व् अन्त्यजेष्व् अपि मध्ये ये वैष्णवास् ते शूद्रादयो न

Broo

Likewise, in a discussion between Brahmā and Nārada in connection with worshiping the Śālagrāma stone during the Caturmāsya vow in the Skanda Purāṇa (6.243.45):

⁴⁵¹Brāhmaṇas, Kṣatriyas, Vaiśyas and pure Śūdras have the eligibility for Śālagrāma, but never others.

And elsewhere in the same book (–):

⁴⁵²Women, Śūdras, Brāhmaṇas, Kṣatriyas and others who worship the stones with discs will attain the eternal abode.

⁴⁵³Therefore, those who know the truth should understand that those clearly prohibiting statements that one may hear refer to non-Vaiṣṇavas.

Such as:

⁴⁵⁴I am worshipable by a Brāhmaṇa alone, whether pure or impure. The touch of the hand of a woman or a Śūdra is as unbearable as a bolt of lightning.

And also:

⁴⁵⁵A Śūdra who utters

OṂ, worships the Śālagrāma stone or has intercourse with a Brāhmaṇa woman will become a Caṇḍāla.

In verse451, the author proves his standpoint with a statement of Nārada’s. Pure Śūdras means Śūdras that are Vaiṣṇavas. For Śālagrāma: for the worship of the Śālagrāma stone. Others refer to impure Śūdras. For this reason the Vāyu Purāṇa (–) declares the eligibility of the Śūdra: “He should not beg but give alms, engage in agriculture for his living, constantly listen to the Purāṇas and worship the Śālagrāma.”

Since such statements of the Mahāpurāṇas are in conflict with the statement “I am worshipable by a Brāhmaṇa alone”, some envious Smārtas think that they are fabricated. But if it is all considered carefully, it is settled that while non-Vaiṣṇava Śūdras and similar women should not worship the Śālagrāma, those of them who are properly initiated should do so, as among Śūdras and even outcastes those who are Vaiṣṇavas are never to be called Śūdras and so on.

मूलम्

ब्राह्मणक्षत्रियविशां सच्छूद्राणाम् अथापि वा¹⁵⁸⁰ \।

शालग्रामे ऽधिकारो ऽस्ति न चान्येषां कदाचन \।\।४५१\।\।

तत्रैवान्यत्र—

स्त्रियो वा यदि वा शूद्रा ब्राह्मणाः क्षत्रियादयः \।

पूजयित्वा शिलाचक्रं लभन्ते शाश्वतं पदम् \।\। इति \।\।४५२\।\।

अतो निषेधकं यद् यद् वचनं श्रूयते स्फुटम् \।

अवैष्णवपरं तत् तद् विज्ञेयं तत्त्वदर्शिभिः \।\।४५३\।\।

यथा—¹⁵⁸¹

ब्राह्मणस्यैव पूज्यो ऽहं शुचेर् अप्य् अशुचेर् अपि \।

स्त्रीशूद्रकरसंस्पर्शो वज्राद् अपि सुदुःसहः¹⁵⁸² \।\।४५४\।\।

तथा—¹⁵⁸³

प्रणवोच्चारणाच् चैव¹⁵⁸⁴ शालग्रामशिलार्चनात् \।

ब्राह्मणीगमनाच् चैव शूद्रश् चण्डालताम् इयात्¹⁵⁸⁵ \।\। इति¹⁵⁸⁶ \।\।४५५\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

किलोच्यन्ते \। तथा च नारदीये \। श्वपचो ऽपि महीपाल विष्णोर् भक्तो द्विजाधिकः \। इति¹⁵⁹¹ \। इतिहाससमुच्चये \। शूद्रं वा भगवद्भक्तं निषादं श्वपचं तथा \। वीक्षते जातिसामान्यात्¹⁵⁹² स याति नरकं ध्रुवम् \।\। इति \। पाद्मे च \। न शूद्रा भगवद्भक्तास् ते तु भागवता नराः \। सर्ववर्णेषु ते शूद्रा ये न भक्ता जनार्दने \।\। इति \। एतदादिकं चाग्रे वैष्णवमाहात्म्ये विस्तरेण व्यक्तं भावि \। किं च, भगवद्दीक्षाप्रभावेण शूद्रादीनाम् अपि विप्रसाम्यं¹⁵⁹³ सिद्धम्¹⁵⁹⁴ एव \। तथा च तत्र \। यथा काञ्चनतां याति इत्यादि¹⁵⁹⁵ \। एतच् च प्राग् दीक्षामाहात्म्ये लिखितम् एव \। अत एव तृतीयस्कन्धे श्री¹⁵⁹⁶देवहूतिवाक्यम् \। यन्नामधेयश्रवणानुकीर्तनाद् यत्प्रह्वणाद्¹⁵⁹⁷ यत्स्मरणाद् अपि क्वचित् \। श्वादो¹⁵⁹⁸ ऽपि सद्यः सवनाय कल्पते¹⁵⁹⁹ \।\। इति \। सवनाय यजनाय कल्पते योग्यो भवतीत्य् अर्थः \। अत एव विप्रैः सह वैष्णवानाम् एकत्रैव गणना \। तथा च हरिभक्तिसुधोदये श्रीभगवद्ब्रह्मसंवादे \। तीर्थान्य् अश्वत्थतरवो गावो विप्रास् तथा स्वयम् \। मद्भक्ताश् चेति विज्ञेयाः पञ्चैते¹⁶⁰⁰ तनवो मम \।\। इति \। चतुर्थस्कन्धे श्रीपृथुमहाराजवर्णने \। सर्वत्रास्खलितादेशः सप्तद्वीपैकदण्डधृक् \। अन्यत्र ब्राह्मणकुलाद् अन्यत्राच्युतगोत्रतः \।\। इति \। अच्युतो गोत्रप्रवर्तकतुल्यो¹⁶⁰¹ येषां वैष्णवानां तेभ्यो ऽन्यत्र चेत्य् अर्थः \। तथा¹⁶⁰² तन्महाराजस्योक्तौ \। मा जातु¹⁶⁰³ तेजः प्रभवेन् महर्द्धिभिस्¹⁶⁰⁴ तितिक्षया¹⁶⁰⁵ तपसा विद्यया च \। देदीप्यमाने ऽजितदेवतानां कुले स्वयं राजकुलाद् द्विजानाम् \।\। इति \। अत्र श्री¹⁶⁰⁶स्वामिपादानां टीका \। महत्यश् च ता ऋद्धयश् च ताभिर् यद् राजकुलस्य तेजस् तत् तस्मात् सकाशाद् द्विजानां विप्राणां कुले अजितो देवता पूज्यो येषां वैष्णवानां, तेषां¹⁶⁰⁷ कुले मा जातु प्रभवेत्¹⁶⁰⁸ \। कदाचिद् अपि प्रभवं न करोतु¹⁶⁰⁹ \। कथम्भूते? समृद्धिभिर् विनापि स्वयम् एव तितिक्षादिभिर् देदीप्यमान इति \। पुरञ्जनोक्तौ च \।

Broo

As it is said in the Nārada Purāṇa (–): “O great king, even a dog-eater who is a devotee of Viṣṇu surpasses a Brāhmaṇa.” And in the Itihāsasamuccaya: “One who through considerations of caste views a devotee of the Lord as a Śūdra, Niṣāda or a dog-eater certainly goes to hell.” And in the Padma Purāṇa (–): “Devotees of the Lord are not Śūdras, for they are the Lord’s people. Among all the Varṇas, those who are not devotees of Janārdana are Śūdras.” Issues such as these will be explained in detail in the context of the greatness of the Vaiṣṇavas below (chapter10).

Furthermore, by the power of the Lord’s initiation, even people such as Śūdras attain equality with Brāhmaṇas. As in the same book (–), “Just as bellmetal …”.[^FNB000760] This was cited above in connection with the greatness of initiation (2.12).

Therefore, there is this statement by Devahūti in the Third Book (BhP 3.33.6): “By hearing and singing his name, by bowing down to him or just by sometimes remembering him, even a dog-eater immediately partakes of pressings.” The meaning is that he partakes or becomes qualified for pressings or sacrifices.

Therefore, Vaiṣṇavas should be reckoned as one and the same as Brāhmaṇas. This is also said in the Haribhaktisudhodaya (5.54), in a discussion between the Lord and Brahmā: “Tīrthas, Aśvattha trees, cows, Brāhmaṇas and my devotees—these five should be known as my children.” And in the Fourth Book (BhP4.21.12), in connection with the story of king Pṛthu: “His order is unimpeded everywhere, he is the undisputed ruler of all the seven islands—except over Brāhmaṇa families and the lineage of Acyuta.” The meaning is that [the Lord is the ruler of everyone] with the exception of also the Vaiṣṇavas, for whom Acyuta is like the founder of the lineage.

And in the words of that king (BhP4.21.37): “Do not exert the power and the great wealth of the royal family over the families of the Ajitadevatās and the twice-born, who are directly glorified by their tolerance, penance and learning.” Here is the commentary of the revered [Śrīdhara] Svāmin: “Do not exert, that is, never command the power of the royal family, through its greatness and wealth, over the families of those who worship the divinity Ajita, that is, the Vaiṣṇavas, and the twice-born, the Brāhmaṇas. What are they like? Even though they are without riches, they themselves shine brightly because of their tolerance and so on.”[^FNB000761]

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

तस्मिन् दधे दमम् अहं तव वीरपत्नि यो ऽन्यत्र भूसुरकुलात् कृतकिल्बिषस् तम्¹⁶¹⁰ \। पश्ये न वीतभयम् उन्मुदितं त्रिलोक्याम् अन्यत्र वै मुररिपोर्¹⁶¹¹ इतरत्र दासात् \।\। इति \। तत्रापि¹⁶¹² सैव टीका \। हे वीरपत्नि \। यस् ते कृतापराधः \। तस्मिन्न् अहं ब्राह्मणकुलाद् अन्यत्र अन्यस्मिन् मुररिपुदासाद् इतरत्र च दमं दधे,¹⁶¹³ दण्डं करोमीत्यादि \। ईदृशानि च¹⁶¹⁴ वचनानि श्रीभागवतादौ¹⁶¹⁵ बहून्य् एव सन्ति \। इत्थं वैष्णवानां ब्राह्मणैः सह साम्यम् एव सिध्यति \। किं च विप्राद् द्विषड्गुणयुतात्¹⁶¹⁶ इत्यादिवचनैर् वैष्णवब्राह्मणेभ्यो नीचजातिजातानाम् अपि वैष्णवानां श्रैष्ठ्यं निर्दिश्यतेतराम् \। अत एवोक्तं श्री¹⁶¹⁷भगवता श्री¹⁶¹⁸हयग्रीवेण श्री¹⁶¹⁹हयशीर्षपञ्चरात्रे पुरुषोत्तम¹⁶²⁰प्रतिष्ठान्ते \। मूर्तिपानां तु दातव्या देशिकार्धेन दक्षिणा \। तदर्धं वैष्णवानां तु तदर्धं तद्¹⁶²¹द्विजन्मनाम् \।\। इत्यादि¹⁶²² \। अतो युक्तम् एव लिखितं सर्वैर् भगवत्परैः सम्पूज्य¹⁶²³ इति \। तथा च ब्रह्मवैवर्ते पति¹⁶²⁴व्रतोपाख्याने धर्मव्याधस्यापि श्रीशालग्रामशिलापूजनम् उक्तम् \। ततः स विस्मितः श्रुत्वा धर्मव्याधस्य तद् वचः \। तस्थौ स च समानीय दर्शयाम् आस ताव् उभौ \।\। निर्णिक्तवसनौ वृद्धाव् आसनस्थौ निजौ गुरू¹⁶²⁵ \। शालग्रामशिलां¹⁶²⁶¹⁶²⁷ चैव तत्समीपे सुपूजिताम् \।\। इति \। अत्राचारश् च \। सतां मध्यदेशे ऽस्मिन् विशेषतो दक्षिणदेशे च महत्तमानां श्रीवैष्णवानां प्रमाणम् इति दिक् \। एवं श्रीभागवतपाठादाव् अप्य् अधिकारो वैष्णवानां द्रष्टव्यः \। यतो विधिनिषेधा भगवद्भक्तानां न भवन्तीति देवर्षिभूताप्तनृणां पितॄणाम्¹⁶²⁸ इत्यादिवचनैः \। तथा कर्मपरित्यागादिनापि न कश्चिद् दोषो घटत इति तावत् कर्माणि कुर्वीत इति, यदा यस्यानुगृह्णाति भगवान् इत्यादि वचनैश् च व्यक्तं बोधितम् एवास्ति \। एतत् सर्वम् अग्रे श्रीवैष्णवमाहात्म्ये विस्तरेण व्यक्तं भावि \।\।४५१–४५५\।\।

Broo

And also, according to the statement of Purañjana (BhP4.26.24): “O hero’s wife, I will punish anyone who has sinned against you, except for the gods on earth. I do not see anyone happy and free from fear in the three worlds apart from them or the servants of the enemy of Mura.” Here also is the same commentary: “O hero’s wife! I will punish or chastise those who have offended you, with the exception of the Brāhmaṇas and the servants of the enemy of Mura.” And so on.[^FNB000762] There are many similar statements in texts such as the Bhāgavata.

In this way, it has been established that Vaiṣṇavas are indeed equal to Brāhmaṇas. However, statements such as “Better than a Brāhmaṇa with all the twelve qualifications …” (BhP7.9.10) proclaim that between Vaiṣṇavas and Brāhmaṇas, even lowborn Vaiṣṇavas are superior. For this reason, Lord Hayagrīva says in the Hayaśīrṣa Pañcarātra, at the end of the installation of Puruṣottama (–): “One should give the worshippers of the image half of the donation for the teacher, half of that to the Vaiṣṇavas and half of that to the Brāhmaṇas.” And so on. It is therefore quite right to write that “all devotees of the Lord can worship.”

Furthermore, in the Brahmavaivarta Purāṇa (–), in the story of the vow to the husband, there is a description of even a righteous hunter worshipping a Śālagrāma stone: “Hearing the words of the righteous hunter he stood there amazed. Following him home he then saw both of his teachers there, old, dressed in clean clothes and sitting on seats, and in front of them, a beautiful worshipped the Śālagrāma stone.”

And custom. Saintly persons here in the middle lands and particularly the great Śrī Vaiṣṇavas in the South show the standard. This is the drift.

Further, it should be understood that Vaiṣṇavas also have the eligibility for things such as reciting the blessed Bhāgavata, since there are no rules and prohibitions for the devotees of the Lord, following statements such as “He has no debt to the gods, seers, forefathers, relatives, humans or other living beings …” (BhP11.5.41). Therefore, even if one were to give up some ritual, no fault will follow, as is clearly explained in statements such as “One should engage in rituals only as long …” (BhP11.20.9) and “When the Lord favours him …” (BhP4.29.46). All of this will be explained in detail below, in the context of the greatness of the Vaiṣṇavas (chapter10).

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

सन्धार्या वैष्णवैर् यत्नाच् छालग्रामशिलासुवत् \।

सा चार्च्या¹⁶²⁹ द्वारकाचक्राङ्कितोपेतैव सर्वदा \।\।४५६\।\।

असुवत् प्राणवत्, यत्नात् सन्धार्या अर्च्या पूजयितव्या \।\।४५६\।\।

अथ शालग्राम¹⁶³⁰शिलाश्रीद्वारकाचक्राङ्कितशिलासंयोगमाहात्म्यम्

ब्राह्मे तत्रैव—

शालग्रामोद्भवो देवो देवो द्वारवतीभवः \।

उभयोः सङ्गमो यत्र मुक्तिस् तत्र न संशयः \।\।४५७\।\।

स्कान्दे श्री¹⁶³¹ब्रह्मनारदसंवादे—

चक्राङ्किता शिला यत्र शालग्रामशिलाग्रतः¹⁶³² \।

तिष्ठते मुनिशार्दूल वर्धन्ते तत्र सम्पदः \।\।४५८\।\।

तत्रैवान्यत्र—

प्रत्यहं द्वादश शिलाः शालग्रामस्य यो ऽर्चयेत्¹⁶³³ \।

द्वारवत्याः शिलायुक्ताः स वैकुण्ठे महीयते \।\।४५९\।\।

अथ श्री¹⁶³⁴द्वारकाचक्राङ्कलक्षणानि

श्री¹⁶³⁵प्रह्लादसंहितायाम्—

एकः सुदर्शनो द्वाभ्यां लक्ष्मीनारायणः स्मृतः \।

त्रिभिस् त्रिविक्रमो नाम चतुर्भिश् च जनार्दनः \।\।४६०\।\।

एकः एकचक्रो यः स सुदर्शन इत्य् अर्थः \। द्वाभ्यां चक्राभ्याम् एवम् अग्रे ऽप्य् ऊह्यम् \।\।४६०\।\।

Broo

⁴⁵⁶Vaiṣṇavas should maintain the Śālagrāma stone carefully like their own lives. Also, it should always be worshipped along with the one marked with the discs of Dvārakā.

[…]

The Greatness of Uniting the Śālagrāma Stone with the Stone Marked with the Discs of Dvārakā

In the same place in the Brahma Purāṇa (–):[^FNB000763]

⁴⁵⁷The Lord from Śālagrāma and the Lord from Dvāravatī—where they come together one will no doubt find liberation.

In a discussion between Brahmā and Nārada in the Skanda Purāṇa (–):

⁴⁵⁸Best of sages, fortune grows where the stone marked with discs resides in front of the Śālagrāma stone.

And elsewhere in the same book (4.21.65):[^FNB000764]

⁴⁵⁹One who daily worships twelve Śālagrāma stones together with a stone from Dvāravatī is exalted in Vaikuṇṭha.

The Characteristics of the Stone Marked with the Discs of Dvārakā

In the Prahlāda Saṃhitā:[^FNB000765]

⁴⁶⁰Sudarśana has one; Lakṣmī-Nārāyaṇa, two; Trivikrama, three; Janārdana, four.

One means one has one disc; that one is Sudarśana. Two means having two discs. Similar cases below should be understood in the same way.

मूलम्

सन्धार्या वैष्णवैर् यत्नाच् छालग्रामशिलासुवत् \।

सा चार्च्या¹⁶²⁹ द्वारकाचक्राङ्कितोपेतैव सर्वदा \।\।४५६\।\।

असुवत् प्राणवत्, यत्नात् सन्धार्या अर्च्या पूजयितव्या \।\।४५६\।\।

अथ शालग्राम¹⁶³⁰शिलाश्रीद्वारकाचक्राङ्कितशिलासंयोगमाहात्म्यम्

ब्राह्मे तत्रैव—

शालग्रामोद्भवो देवो देवो द्वारवतीभवः \।

उभयोः सङ्गमो यत्र मुक्तिस् तत्र न संशयः \।\।४५७\।\।

स्कान्दे श्री¹⁶³¹ब्रह्मनारदसंवादे—

चक्राङ्किता शिला यत्र शालग्रामशिलाग्रतः¹⁶³² \।

तिष्ठते मुनिशार्दूल वर्धन्ते तत्र सम्पदः \।\।४५८\।\।

तत्रैवान्यत्र—

प्रत्यहं द्वादश शिलाः शालग्रामस्य यो ऽर्चयेत्¹⁶³³ \।

द्वारवत्याः शिलायुक्ताः स वैकुण्ठे महीयते \।\।४५९\।\।

अथ श्री¹⁶³⁴द्वारकाचक्राङ्कलक्षणानि

श्री¹⁶³⁵प्रह्लादसंहितायाम्—

एकः सुदर्शनो द्वाभ्यां लक्ष्मीनारायणः स्मृतः \।

त्रिभिस् त्रिविक्रमो नाम चतुर्भिश् च जनार्दनः \।\।४६०\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

पञ्चभिर् वासुदेवस् तु¹⁶³⁶ षड्भिः प्रद्युम्न उच्यते \।

सप्तभिर् बलदेवस् तु अष्टभिः पुरुषोत्तमः \।\।४६१\।\।

नवभिश् च नवव्यूहो दशभिर् दशमूर्तिकः \।

एकादशैश् चानिरुद्धो द्वादशैर् द्वादशात्मकः¹⁶³⁷ \।

अन्येषु बहुचक्रेषु अनन्तः परिकीर्तितः \।\।४६२\।\।

नवव्यूहः नृसिंह¹⁶³⁸वराह¹⁶³⁹हयग्रीवनारायण¹⁶⁴⁰ब्रह्माणः पञ्च, श्रीवासुदेवाद्याश् चत्वारः, एवं नवव्यूहरूपः¹⁶⁴¹ \। दशमूर्तिकः¹⁶⁴² मत्स्यकूर्मादिदशावतारात्मकः \। एकादशैर् इत्य् आर्षाम्, एकादशभिः \। पाठान्तरे एकादश चक्राणि यदि स्युर् तर्हि अनिरुद्ध इत्य् अर्थः \। एवम् अग्रे ऽपि \। द्वादशात्मकः द्वादशादित्यरूपः, केशवनारायणादिद्वादशरूपो वा \।\।४६२\।\।

अथ द्वारका¹⁶⁴³चक्राङ्कमाहात्म्यम्

वाराहे—

ये केचिच् चैव पाषाणा विष्णुचक्रेण मुद्रिताः¹⁶⁴⁴ \।

तेषां स्पर्शनमात्रेण मुच्यते सर्वपातकैः \।\।४६३\।\।

गारुडे—

सुदर्शनाद्यास् तु शिलाः पूजिताः सर्वकामदाः \।\।४६४\।\।

स्कान्दे च—

भक्त्या वा यदि वाभक्त्या चक्राङ्कं पूजयेन् नरः \।

अपि चेत् सुदुराचारो मुच्यते नात्र संशयः \।\।४६५\।\।

द्वारकामाहात्म्ये च द्वारकागतानां श्रीब्रह्मादीनाम् उक्तौ—

Broo

⁴⁶¹Vāsudeva has five; Pradyumna, six; Baladeva, seven; Puruṣottama, eight; ⁴⁶²The Nine Manifestations, nine; The Tenfold Form, ten; Aniruddha, eleven; The One with Twelve Forms, twelve. When there are other amounts of many discs, that is called Ananta.

The Nine Manifestations are five—Nṛsiṃha, Varāha, Hayagrīva, Nārayaṇa and Brahmā—plus four—Vāsudeva and so on—making the form of The Nine Manifestations. The Tenfold Form consists of the ten descents, that is Matsya, Kūrma and so on. The form ekādaśair for with eleven instead of ekādaśabhiḥ is an archaic irregularity. In the reading eleven, the meaning is that when there are eleven discs, that is Aniruddha. Similarly below as well. The One with Twelve Forms refers to the form as the twelve Ādityas,[^FNB000766] or else it refers to the twelve forms of Keśava, Nārāyaṇa and so on.

The Greatness of the Stone Marked with the Discs of Dvārakā

In the Varāha Purāṇa (–):[^FNB000767]

⁴⁶³Just touching whatever stone is marked with the disc of Viṣṇu will free one from all sin.

In the Garuḍa Purāṇa (–):[^FNB000768]

⁴⁶⁴The stones beginning with Sudarśana fulfil all desires when worshipped.

And in the Skanda Purāṇa (–):[^FNB000769]

⁴⁶⁵A man who worships the stone marked with the disc with devotion or without devotion will be liberated, even if his conduct is very poor. Of this there is no doubt.

And in the statement of Brahmā and the others who had gone to Dvārakā in the Greatness of Dvārakā (Skanda Purāṇa 7.4.32.31):

मूलम्

पञ्चभिर् वासुदेवस् तु¹⁶³⁶ षड्भिः प्रद्युम्न उच्यते \।

सप्तभिर् बलदेवस् तु अष्टभिः पुरुषोत्तमः \।\।४६१\।\।

नवभिश् च नवव्यूहो दशभिर् दशमूर्तिकः \।

एकादशैश् चानिरुद्धो द्वादशैर् द्वादशात्मकः¹⁶³⁷ \।

अन्येषु बहुचक्रेषु अनन्तः परिकीर्तितः \।\।४६२\।\।

अथ द्वारका¹⁶⁴³चक्राङ्कमाहात्म्यम्

वाराहे—

ये केचिच् चैव पाषाणा विष्णुचक्रेण मुद्रिताः¹⁶⁴⁴ \।

तेषां स्पर्शनमात्रेण मुच्यते सर्वपातकैः \।\।४६३\।\।

गारुडे—

सुदर्शनाद्यास् तु शिलाः पूजिताः सर्वकामदाः \।\।४६४\।\।

स्कान्दे च—

भक्त्या वा यदि वाभक्त्या चक्राङ्कं पूजयेन् नरः \।

अपि चेत् सुदुराचारो मुच्यते नात्र संशयः \।\।४६५\।\।

द्वारकामाहात्म्ये च द्वारकागतानां श्रीब्रह्मादीनाम् उक्तौ—

विश्वास-प्रस्तुतिः

एतद् वै चक्रतीर्थं तु यच् छिला चक्रचिह्निता \।

मुक्तिदा पापिनां लोके म्लेच्छदेशे ऽपि पूजिता \।\।४६६\।\।

अथ तेष्व् एव चक्रभेदेन फलभेदः

कपिलपञ्चरात्रे—

एकचक्रस् तु पाषाणो द्वारवत्याः सुशोभनः \।

सुदर्शनाभिधो¹⁶⁴⁵ यो ऽसौ मोक्षैकफलदायकः \।\।४६७\।\।

लक्ष्मीनारायणो द्वाभ्यां भुक्तिमुक्तिफलप्रदः \।

त्रिभिश्¹⁶⁴⁶ चाच्युतरूपो ऽसौ फलम् ऐन्द्रं प्रयच्छति¹⁶⁴⁷ \।\।४६८\।\।

चतुर्भुजश् चतुश्चक्रश् चतुर्वर्गफलप्रदः \।

पञ्चभिर् वासुदेवश् च जन्ममृत्युभयापहः \।\।४६९\।\।

षड्भिः प्रद्युम्न एवासौ लक्ष्मीं कान्तिं ददाति सः¹⁶⁴⁸ \।

सप्तभिर् बलभद्रो¹⁶⁴⁹ ऽसौ गोत्रकीर्तिविवर्धनः \।\।४७०\।\।

ददाति वाञ्छितं सर्वम् अष्टभिः पुरुषोत्तमः \।

नवचक्रो नृसिंहस् तु फलं यच्छत्य् अनुत्तमम् \।\।४७१\।\।

राज्यप्रदो दशभिस् तु दशावतारकः स्मृतः \।

एकादशभिर् ऐश्वर्यम् अनिरुद्धः प्रयच्छति \।\।४७२\।\।

निर्वाणं द्वादशात्मासौ सौख्यदश् च सुपूजितः \।\।४७३\।\।

अथ वर्णादिभेदेन दोषगुणाः पूज्यत्वापूज्यत्वे च

तत्रैव—

कृष्णो मृत्युप्रदो नित्यं धूम्रश् चैव भयावहः¹⁶⁵⁰ \।

अस्वास्थ्यं कर्बुरो¹⁶⁵¹ दद्यान् नीलस् तु धनहानिदः \।\।४७४\।\।

छिद्रो¹⁶⁵² दारिद्र्यदुःखानि¹⁶⁵³ दद्यात् सम्पूजितो ध्रुवम् \।

पाण्डरस् तु महद्¹⁶⁵⁴ दुःखं भग्नो भार्यावियोगदः \।\।४७५\।\।

पुत्रपौत्रधनैश्वर्यसुखम् अत्यन्तम् उत्तमम् \।

ददाति शुक्लवर्णश्¹⁶⁵⁵ च तस्माद् एनं समर्चयेत्¹⁶⁵⁶ \।\।४७६\।\।

छिद्रः सच्छिद्र इत्य् अर्थः \। शुक्लः शुभ्रः¹⁶⁵⁷ वर्णो यस्य सः \।\।४७५–४७६\।\।

Broo

⁴⁶⁶This is the Tīrtha of the disc, and whatever stone is marked with the disc will award liberation in this world of sinners, even if it worshipped in the land of Mlecchas.

Their Different Fruits according to Their Different Number of Discs

In the Kapila Pañcarātra:[^FNB000770]

⁴⁶⁷A splendid stone from Dvāravatī with one disc is called Sudarśana; it awards the fruit of liberation alone. ⁴⁶⁸With two, Lakṣmī-Nārāyaṇa gives both enjoyment and liberation. With three, the form of Acyuta gives the position of Indra. ⁴⁶⁹With four discs, the Four-Armed One gives all the four goals of life. With five, Vāsudeva takes away the fear of birth and death. ⁴⁷⁰With six, Pradyumna himself gives wealth and beauty. With seven, Balabhadra increases one’s family and fame. ⁴⁷¹With eight, Puruṣottama fulfils all of one’s wishes. Having nine discs, Nṛsiṃha bestows an unequalled fruit. ⁴⁷²With ten, the one known as The Ten Descents gives a kingdom. With eleven, Aniruddha gives majesty. ⁴⁷³When well worshipped, The One with Twelve Forms gives happiness and liberation.

Faults and Merits and Whether to Worship or Not Depending on Colour and so on

In the same book:[^FNB000771]

⁴⁷⁴A black one always brings death, a cloudy one causes fear, a spotted one gives sickness and a blue one takes away riches. ⁴⁷⁵When worshipped, one with a hole certainly gives poverty and suffering; a pale one, great suffering; a broken one, separation from one’s wife. ⁴⁷⁶A white one gives sons, grandsons, majesty and happiness, endless and supreme. Therefore one should worship this one.

[…] White means shining.

मूलम्

एतद् वै चक्रतीर्थं तु यच् छिला चक्रचिह्निता \।

मुक्तिदा पापिनां लोके म्लेच्छदेशे ऽपि पूजिता \।\।४६६\।\।

अथ तेष्व् एव चक्रभेदेन फलभेदः

कपिलपञ्चरात्रे—

एकचक्रस् तु पाषाणो द्वारवत्याः सुशोभनः \।

सुदर्शनाभिधो¹⁶⁴⁵ यो ऽसौ मोक्षैकफलदायकः \।\।४६७\।\।

लक्ष्मीनारायणो द्वाभ्यां भुक्तिमुक्तिफलप्रदः \।

त्रिभिश्¹⁶⁴⁶ चाच्युतरूपो ऽसौ फलम् ऐन्द्रं प्रयच्छति¹⁶⁴⁷ \।\।४६८\।\।

चतुर्भुजश् चतुश्चक्रश् चतुर्वर्गफलप्रदः \।

पञ्चभिर् वासुदेवश् च जन्ममृत्युभयापहः \।\।४६९\।\।

षड्भिः प्रद्युम्न एवासौ लक्ष्मीं कान्तिं ददाति सः¹⁶⁴⁸ \।

सप्तभिर् बलभद्रो¹⁶⁴⁹ ऽसौ गोत्रकीर्तिविवर्धनः \।\।४७०\।\।

ददाति वाञ्छितं सर्वम् अष्टभिः पुरुषोत्तमः \।

नवचक्रो नृसिंहस् तु फलं यच्छत्य् अनुत्तमम् \।\।४७१\।\।

राज्यप्रदो दशभिस् तु दशावतारकः स्मृतः \।

एकादशभिर् ऐश्वर्यम् अनिरुद्धः प्रयच्छति \।\।४७२\।\।

निर्वाणं द्वादशात्मासौ सौख्यदश् च सुपूजितः \।\।४७३\।\।

अथ वर्णादिभेदेन दोषगुणाः पूज्यत्वापूज्यत्वे च

तत्रैव—

कृष्णो मृत्युप्रदो नित्यं धूम्रश् चैव भयावहः¹⁶⁵⁰ \।

अस्वास्थ्यं कर्बुरो¹⁶⁵¹ दद्यान् नीलस् तु धनहानिदः \।\।४७४\।\।

छिद्रो¹⁶⁵² दारिद्र्यदुःखानि¹⁶⁵³ दद्यात् सम्पूजितो ध्रुवम् \।

पाण्डरस् तु महद्¹⁶⁵⁴ दुःखं भग्नो भार्यावियोगदः \।\।४७५\।\।

पुत्रपौत्रधनैश्वर्यसुखम् अत्यन्तम् उत्तमम् \।

ददाति शुक्लवर्णश्¹⁶⁵⁵ च तस्माद् एनं समर्चयेत्¹⁶⁵⁶ \।\।४७६\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

श्रीप्रह्लादसंहितायाम्—

कृष्णा मृत्युप्रदा नित्यं कपिला च भयावहा \।

रोगार्तिं कर्बुरा दद्यात् पीता वित्त¹⁶⁵⁸विनाशिनी \।\।४७७\।\।

धूम्राभा वित्तनाशाय भग्ना भार्याविनाशिका¹⁶⁵⁹ \।

सच्छिद्रा च त्रिकोणा च तथा विषमचक्रिका¹⁶⁶⁰ \।

अर्धचन्द्राकृतिर् या च¹⁶⁶¹ पूज्यास् ता न भवन्ति हि¹⁶⁶² \।\।४७८\।\।

ताः सच्छिद्राद्याः कृष्णादयो वा \।\।४७८\।\।

गार्ग्य¹⁶⁶³गालवयोः¹⁶⁶⁴ स्मृतौ च—¹⁶⁶⁵

सुखदा समचक्रा तु¹⁶⁶⁶ द्वादशी चोत्तमा शुभा \।

वर्तुला चतुरस्रा च¹⁶⁶⁷ नराणां च सुखप्रदा¹⁶⁶⁸ \।\।४७९\।\।

द्वादशी द्वादशात्मकसंज्ञिका द्वादशकोणा वा¹⁶⁶⁹ \।\।४७९\।\।

त्रिकोणा विषमा चैव छिद्रा भग्ना तथैव च \।

अर्धचन्द्राकृतिर् या तु¹⁶⁷⁰ पूजार्हा न भवेत् तु सा \।

फलं नोत्पद्यते तत्र पूजितायां कदाचन \।\।४८०\।\।

इति श्रीगोपालभट्टविलिखिते¹⁶⁷¹ भगवद्¹⁶⁷²भक्तिविलासे आधिष्ठानिको नाम पञ्चमो विलासः¹⁶⁷³ \।\।

Broo

In the Prahlāda Saṃhitā:[^FNB000772]

⁴⁷⁷A black one always brings death, a brown one causes fear, a spotted one gives disease and injury, a yellow one destroys one’s possessions, ⁴⁷⁸a cloudy one leads to the destruction of one’s possessions, a broken one destroys one’s wife. One that has a hole, is triangular, has uneven discs or the form of a half-moon—these ones are not to be worshipped.

These ones refer to those who have a hole and so on, or those that have colours such as black.

And in the Gārgyagālava Smṛti:[^FNB000773]

⁴⁷⁹A twelve that is delightful, that has even discs, is bright, round or quadrangular is the best; it gives people happiness.

Twelve means the one called The One with Twelve Forms or one with twelve corners.

⁴⁸⁰One that is triangular, uneven, perforated, broken or that has the shape of a half-moon is not fit for worship. When worshipped, it will never give any result.

Thus ends the fifth chapter of the Bhagavadbhaktivilāsa of Śrī Gopāla Bhaṭṭa, called “On The Objects”.

मूलम्

श्रीप्रह्लादसंहितायाम्—

कृष्णा मृत्युप्रदा नित्यं कपिला च भयावहा \।

रोगार्तिं कर्बुरा दद्यात् पीता वित्त¹⁶⁵⁸विनाशिनी \।\।४७७\।\।

धूम्राभा वित्तनाशाय भग्ना भार्याविनाशिका¹⁶⁵⁹ \।

सच्छिद्रा च त्रिकोणा च तथा विषमचक्रिका¹⁶⁶⁰ \।

अर्धचन्द्राकृतिर् या च¹⁶⁶¹ पूज्यास् ता न भवन्ति हि¹⁶⁶² \।\।४७८\।\।

ताः सच्छिद्राद्याः कृष्णादयो वा \।\।४७८\।\।

गार्ग्य¹⁶⁶³गालवयोः¹⁶⁶⁴ स्मृतौ च—¹⁶⁶⁵

सुखदा समचक्रा तु¹⁶⁶⁶ द्वादशी चोत्तमा शुभा \।

वर्तुला चतुरस्रा च¹⁶⁶⁷ नराणां च सुखप्रदा¹⁶⁶⁸ \।\।४७९\।\।

द्वादशी द्वादशात्मकसंज्ञिका द्वादशकोणा वा¹⁶⁶⁹ \।\।४७९\।\।

त्रिकोणा विषमा चैव छिद्रा भग्ना तथैव च \।

अर्धचन्द्राकृतिर् या तु¹⁶⁷⁰ पूजार्हा न भवेत् तु सा \।

फलं नोत्पद्यते तत्र पूजितायां कदाचन \।\।४८०\।\।

caitanya] B1 Od caitanyaṃ ↩︎ ↩︎
bālo] Edd ante śrīcaitanyāya namaḥ ↩︎ ↩︎
dha] B1 deest ↩︎ ↩︎
vidhir] Pa -vidhi- ↩︎ ↩︎
vidhiḥ] B1 ins. pūjāvidhiḥ ↩︎ ↩︎
okt] B1 deest ↩︎ ↩︎
pūjyo to] B2 pūjyate ↩︎ ↩︎
lekhyaḥ] Od gl. (mayā) ↩︎ ↩︎
āgamiko vidhiḥ] Od gl. (na śrotakarmani) ↩︎ ↩︎
kṛte] Od gl. (satyayuge) ↩︎ ↩︎
syāt] B1 tu ↩︎ ↩︎
bhāvitaḥ] B2 -bhārataḥ ↩︎ ↩︎
tu] B1 Od ca ↩︎ ↩︎
āgama] R1 Pa Od cāgama- ↩︎ ↩︎
vartmanā] B2 Od -vartmani ↩︎ ↩︎
āgamika] B1 āgama- ↩︎ ↩︎
tatra] B1 deest ↩︎ ↩︎
tatra … kalau] V1² i.m. ↩︎ ↩︎
dvāra] B2 a.c. dvāpara- ↩︎ ↩︎
atraivaṃ] B1 B3 atra eṣa ↩︎ ↩︎
pīṭhe] B1 -pṛṣṭhe ↩︎ ↩︎
ordhve] B1 Od -ordhvaṃ ↩︎ ↩︎
tha] V2 Va B3 Edd ca ↩︎ ↩︎
prabalam] B2 Od subalam ↩︎ ↩︎
dvandvaśas tv] Od gl. (yugma iti dvāre dvāre pūjayet) ↩︎ ↩︎
eva] V2 api ↩︎ ↩︎
dvārābhyām] V1 V2 dvābhyām ↩︎ ↩︎
tatrāpy ādau] V2 tatrādau ↩︎ ↩︎
yat] B1 deest ↩︎ ↩︎
śrīkṛṣṇapārṣadān] V1 deest ↩︎ ↩︎
pūjayet] B3 deest ↩︎ ↩︎
iṣṭveti kṭvā] B1 iṣṭvāktvā ca ↩︎ ↩︎
dvandvaśa] Edd dvandva ↩︎ ↩︎
dvārāntaḥ] Od gl. (dvāramadhye) ↩︎ ↩︎
ca] V1² i.m. ↩︎ ↩︎
tat … yajet] Od om. ↩︎ ↩︎
āgneḥ] Edd -āgni- ↩︎ ↩︎
aiśāne] B3 aiśānye ↩︎ ↩︎
pālaṃ] Pa ins. ca ↩︎ ↩︎
gaṇeśaṃ … tathārcayet] Od om. ↩︎ ↩︎
gaṇeśam arcayet] V1 samarcayet ↩︎ ↩︎
ca] B1 deest ↩︎ ↩︎
sa] V2 B1 B3 ca ↩︎ ↩︎
nadī] B3 nidhī ↩︎ ↩︎
dvāḥśākhām] Od dvāraśākhām ↩︎ ↩︎
vāmāṃ] Od gl. (vāmaśākhām) ↩︎ ↩︎
dehalīm] Od gl. (chaukhāt iti) ↩︎ ↩︎
aspṛṣṭvā] Od gl. (kiñcit spṛṣṭvā) ↩︎ ↩︎
prāg] B2 bhāg- ↩︎ ↩︎
bhāga] B3 deest ↩︎ ↩︎
dvāra] V1 V2 dvāraḥ ↩︎ ↩︎
na] V1 V2 B3 deest ↩︎ ↩︎
ādau nyasyan] V1 V2 B3 transp. ↩︎ ↩︎
āṅghriṇā] Edd add. atha gṛhapraveśamāhātmyam ↩︎ ↩︎
vidhāv etadukteḥ] Edd -vidhānoktaḥ : B1 add. śrīrāmacandro jayati ↩︎ ↩︎
tanmāhātmyaṃ] V2² i.m. ↩︎ ↩︎
ca] V2 deest ↩︎ ↩︎
sudhodaye] B2 -śarodaye ↩︎ ↩︎
praviśan] Pa praviśen ↩︎ ↩︎
ata] Edd yata ↩︎ ↩︎
tathāgre] B1 B3 tatrāgre ↩︎ ↩︎
devatā] B3 -devatāyā ↩︎ ↩︎
pūjyāḥ] V1 pūjāyāḥ ↩︎ ↩︎
gṛhe] B3 Edd ins. tu ↩︎ ↩︎
tattatpūjārthaṃ] Edd deest ↩︎ ↩︎
āsanāsambhavāt] B3 a.c. āsanasya duṣkaratvāt ↩︎ ↩︎
tat] Va B1 B2 Od tattat- ↩︎ ↩︎
idaṃ] B3 imaṃ ↩︎ ↩︎
tatrokta] Pa B2 Od tantrokta- ↩︎ ↩︎
tatra] Edd atra ↩︎ ↩︎
cāsanam] R1 Va vāsanam ↩︎ ↩︎
ādhāra] B3 dhāraṇa- ↩︎ ↩︎
ca] V2 Edd deest ↩︎ ↩︎
nidhāpayet] V2 B3 nidhārayet ↩︎ ↩︎
api] B1 eva ↩︎ ↩︎
tatra] B2 Od tataḥ ↩︎ ↩︎
sammukhaḥ] Od sammukhe ↩︎ ↩︎
tatra] V2 Pa B1 B2 tathā ↩︎ ↩︎
sthirāyāṃ] Pa cīyāmsv ↩︎ ↩︎
sthirāyāṃ tv] B2 arcāyām ↩︎ ↩︎
tv atha] B3 tu pra- ↩︎ ↩︎
atha] V2 agra- ↩︎ ↩︎
tatra] B1 atra ↩︎ ↩︎
naktaṃ … mukhatvasya] V2² i.m. ↩︎ ↩︎
praśastatvāt] B1 praśastyāt ↩︎ ↩︎
athāsanamantraḥ] V1² i.m. ↩︎ ↩︎
pṛthvi] B2 Od ante oṃ ↩︎ ↩︎
kuru cāsanam] V1 V2 Va Pa B3 āsanaṃ kuru : B2 transp. ↩︎ ↩︎
athāsanāni] Edd athāsanavidhiḥ ↩︎ ↩︎
śrī] V2 B1 B3 Edd deest ↩︎ ↩︎
āśma] Od gl. (pāthara) ↩︎ ↩︎
dārudharaṇītṛṇa] B2 -dārudharaṇīpaṃ ca tṛna- ↩︎ ↩︎
pallava] B1 -vallava- ↩︎ ↩︎
kambalaṃ] R1 kevalaṃ ↩︎ ↩︎
vā nānyad] R1 cānanyad ↩︎ ↩︎
mṛdu] Od gl. (komalam iti) ↩︎ ↩︎
doṣaguṇau] Od transp. ↩︎ ↩︎
āhur] R1 bhavati ↩︎ ↩︎
dāravāsane] B2 dārujāsane ↩︎ ↩︎
darbhāsane] V1 ājñāsane : V2 Va ājāsane : R1 ajināsane : Od kuśāsane ↩︎ ↩︎
mocanam] Od -nāśanam ↩︎ ↩︎
śrī] V1 deest ↩︎ ↩︎
nātyucchritaṃ] Od gl. (ucchasthānaṃ na) ↩︎ ↩︎
tatpadeṣu tān] B2 -pādasaṃyutān ↩︎ ↩︎
padeṣu] B1 ins. ca ↩︎ ↩︎
sādanam] B3 -śodhanam ↩︎ ↩︎
ca dvāri] V1 V2 catvāri ↩︎ ↩︎
bhājanāni] Od gl. (dravyāni) ↩︎ ↩︎
ca] B2 Od tu ↩︎ ↩︎
ca] Od tu ↩︎ ↩︎
sambhārān] Od gl. (dravyān) ↩︎ ↩︎
nyasyet] B2 nyasya ↩︎ ↩︎
pādyā] B3 pādyārghyā- ↩︎ ↩︎
aparān] B1 avarān ↩︎ ↩︎
ratnādiracitāny] R1 ratnaviracitāny ↩︎ ↩︎
kāñcīmūla] Od gl. (khudraghaṇṭikā) ↩︎ ↩︎
yathā] B2 Od tathā- ↩︎ ↩︎
yet] B1 om. ↩︎ ↩︎
cepsitāni] R1 Pa ipsitāni ↩︎ ↩︎
sauvarṇaṃ] B1 sauparṇaṃ ↩︎ ↩︎
prāpanam] Od p.c. Edd bhājanam ↩︎ ↩︎
tān … samparityajya] B2 tāni sarvāṇi saṃtyajya ↩︎ ↩︎
tu] B2 ca ↩︎ ↩︎
yo] B1 B2 Od ca ↩︎ ↩︎
śuciṃ caiva] B1 viśuddhaṃ ca ↩︎ ↩︎
kartavyam] R1 om. ↩︎ ↩︎
saṃyoge] B3 deest ↩︎ ↩︎
tāmra] V1 tāmratā- ↩︎ ↩︎
pātre] B1 -pātra- ↩︎ ↩︎
devasyety] B2 devasya ↩︎ ↩︎
bhi] B1 vi- ↩︎ ↩︎
sajalaṃ] K3 kalaśaṃ ↩︎ ↩︎
divyaṃ] B3 dravyaṃ ↩︎ ↩︎
vallabham] V2 B3 Edd add. iti ↩︎ ↩︎
kṛṣṇāya yo] Od p.c. kṛṣṇāgrato ↩︎ ↩︎
dravyāṇi] V1 Va Edd -pātrāṇi ↩︎ ↩︎
pātre tu] R1 Pa B2 Od -pātreṣu ↩︎ ↩︎
vadanti] B3 bhavanti ↩︎ ↩︎
iti] V2 B2 B3 Edd deest ↩︎ ↩︎
patrīṃ] B2 -parṇāś ↩︎ ↩︎
api] V2 iti ↩︎ ↩︎
pātre ca] Od -pātreṣu ↩︎ ↩︎
eva] B1 a.c. api ↩︎ ↩︎
sādhavaḥ] Od sādhakaḥ ↩︎ ↩︎
śrī] B1 deest ↩︎ ↩︎
yata … dharme] Pa deest ↩︎ ↩︎
dharme] B3 -dharmottare ↩︎ ↩︎
ādivārāhe ca] Pa deest ↩︎ ↩︎
alābhe tu] B2 alābhena ↩︎ ↩︎
tu] R1 Va Pa Od ca ↩︎ ↩︎
tathā] V1 V2 Va B2 atha ↩︎ ↩︎
alābhe tu] B2 alābhena ↩︎ ↩︎
saha] B2 om. ↩︎ ↩︎
sahitena] V2 -sāhityena ↩︎ ↩︎
pi na] B1 deest ↩︎ ↩︎
sammatam] Edd add. sūcitam ↩︎ ↩︎
kasyacid] B3 deest ↩︎ ↩︎
likhati] Edd āha ↩︎ ↩︎
iti] V1 api ↩︎ ↩︎
pātram ekaikam] Edd pātreṇaikenam ↩︎ ↩︎
kṛtvo] V2 B3 -kṛtvā ↩︎ ↩︎
oṃ … devā] Pa rep. ↩︎ ↩︎
devā] V2 B1 devān ↩︎ ↩︎
yajaśrīḥ] V1 Edd yajatrāḥ : Pa jayaśrīḥ : B1 Od yad atrāḥ ↩︎ ↩︎
hitaṃ] R1 -hutaṃ ↩︎ ↩︎
svasti] Od ante oṃ ↩︎ ↩︎
riṣṭa] Pa ariṣṭa- ↩︎ ↩︎
oṃ śāntiḥ] Pa transp. ↩︎ ↩︎
3] Pa B1 B2 Od Edd deest : B3 triḥ ↩︎ ↩︎
śrī] B2 deest ↩︎ ↩︎
apādapadm] V2 deest ↩︎ ↩︎
ṣu] B1 deest ↩︎ ↩︎
nivāraṇam] Pa -niraṇaṃ : Od -vināsanam ↩︎ ↩︎
apasarpantu] Od ante oṃ ↩︎ ↩︎
ye] V2 te ↩︎ ↩︎
śivājñayā] Od add. vetālāś ca piśācāś ca rākṣasāś ca sarisṛpā | apasarpantu te sarve yāvat pūjāṃ karomy aham || ↩︎ ↩︎
udīryā] Od uccāryā- ↩︎ ↩︎
budho … nivārayet] B2 Od adho vighnān sarvān niḥsārayed budhaḥ ↩︎ ↩︎
asmin] V1 yasmin ↩︎ ↩︎
mantreṇa] V2 B3 B1 mantreṇaiva ↩︎ ↩︎
tha] B3 ‘ata ↩︎ ↩︎
cātmeṣṭa] B2 Od cātmādhi- ↩︎ ↩︎
diśāṃ] B1 dig- ↩︎ ↩︎
tena] B1 tenaiva ↩︎ ↩︎
bhūtānāṃ] Od pūjārthaṃ ↩︎ ↩︎
arthaḥ] B3 ins. pañca ↩︎ ↩︎
homārcana] V2 Pa B1 B3 Edd -homādhikāḥ ↩︎ ↩︎
śuddhi] V1 V2 -śuddher ↩︎ ↩︎
ṇa] B1 deest ↩︎ ↩︎
cāyam] R1 deest : Edd ca ↩︎ ↩︎
svātmānaṃ] B3 ātmānaṃ ↩︎ ↩︎
buddha] B3 deest ↩︎ ↩︎
atra] V1 tatra ↩︎ ↩︎
okta] B1 -oktena ↩︎ ↩︎
bhagavati] B1 bhavati ↩︎ ↩︎
adho] V1 V2 madhye ↩︎ ↩︎
prakāraṃ] V2 B3 ins. eva ↩︎ ↩︎
dehaṃ] B3 deest ↩︎ ↩︎
samyak] B1 deest ↩︎ ↩︎
dagdhā] V2 dagdhvā ↩︎ ↩︎
tataś] B1 paścāt ↩︎ ↩︎
cāmṛta] B1 amṛta- ↩︎ ↩︎
kāraṇatvād] V1 B1 ins. atra ↩︎ ↩︎
tatra] V2 atra ↩︎ ↩︎
puruṣaṃ] B1 ins. dhyāyet ↩︎ ↩︎
tasya] V1 V2 B3 yambījasya ↩︎ ↩︎
vāyum] B1 vāyunā deham ↩︎ ↩︎
yaṃ] B1 ins. iti ↩︎ ↩︎
taṃ] B1 deest ↩︎ ↩︎
rambījasya] B1 ram iti bījasya : Edd tasya ↩︎ ↩︎
vāyum] B1 vāyunā deham ↩︎ ↩︎
śvetaṃ] Edd śvetavarṇaṃ ↩︎ ↩︎
tasya] V1 V2 B3 bījasya ↩︎ ↩︎
vāyum] B1 vāyunā deham ↩︎ ↩︎
bījasya] Edd tasya ↩︎ ↩︎
nāsāpuṭena] V1 V2 B3 ins. taṃ ↩︎ ↩︎
tatra] V2² B1 B3 rep. ↩︎ ↩︎
kasyacid] Edd etac ca kasyacid ↩︎ ↩︎
agre] B1 B3 cāgre ↩︎ ↩︎
jaṃ … ñaṃ] B1 deest ↩︎ ↩︎
iṃ] B3 deest: V1 V2 B3 ins. iti ↩︎ ↩︎
ṭhaṃ … ṇaṃ] B1 ity ādi ↩︎ ↩︎
thaṃ … naṃ] B1 ity ādi ↩︎ ↩︎
vāk] V2 om. ↩︎ ↩︎
phaṃ … maṃ] B1 ity ādi ↩︎ ↩︎
oṃ] V2 aiṃ ↩︎ ↩︎
raṃ … kṣaṃ] B1 ity ādi ↩︎ ↩︎
ānābhi] B1 ānādibhiḥ ↩︎ ↩︎
ḥrdi … namaḥ] V1² i.m. ↩︎ ↩︎
pāṇi] B1 -pāda- ↩︎ ↩︎
majj] B1 jīv- ↩︎ ↩︎
raktā] V1 V2 Edd vaktrā- ↩︎ ↩︎
naḥ] B3 deest ↩︎ ↩︎
nidhāyoccārayet] B1 nidhāya paṭhet ↩︎ ↩︎
laṃ] V1 V2 deest ↩︎ ↩︎
kṣaṃ hoṃ] B1 hauṃ ↩︎ ↩︎
prāṇā iha] Edd deest ↩︎ ↩︎
tāny] V2 B3 ins. eva ↩︎ ↩︎
kriyā] Edd deest ↩︎ ↩︎
iti] B1 add. oṃ namo bhagavate vāsudevāya ↩︎ ↩︎
kṛṣṇārcanārhatām] Od gl. (kṛṣṇārcanārhatāṃ sādhūnām) ↩︎ ↩︎
yaṣṭuṃ hṛt] B2 hṛdaye ↩︎ ↩︎
hṛt] B3 om. ↩︎ ↩︎
tam … eva] Edd deest ↩︎ ↩︎
hṛdabje] B1 Edd hṛdabjaṃ ↩︎ ↩︎
sarvatra] Edd sarvato ↩︎ ↩︎
nābhisthavāyunā] B2 āpūrya vāyunā dehaṃ ↩︎ ↩︎
sthe] B2 lac. ↩︎ ↩︎
li] B1 om. ↩︎ ↩︎
vapuḥ] V1 Edd budhaḥ ↩︎ ↩︎
pūrvavad] B2 punaś ca ↩︎ ↩︎
bhāvayed] Od ins. he ↩︎ ↩︎
devi] Edd devīm ↩︎ ↩︎
cāgre] Od ca ↩︎ ↩︎
iti] B1 B3 Edd deest ↩︎ ↩︎
sva] V1 B3-tattva- ↩︎ ↩︎
rūpaṃ] B3 -svarūpaṃ ↩︎ ↩︎
vā] R3 ca ↩︎ ↩︎
vidhāya tām] B1 vidhīyatām ↩︎ ↩︎
veti] B3 ceti ↩︎ ↩︎
pūraka] V2 B1 B3 pūraṇa- ↩︎ ↩︎
vinā … śoṣaṇādikaṃ] V2² i.m. ↩︎ ↩︎
recaḥ] V1² p.c. B1 B2 Pa rekaḥ : R3 recakaḥ ↩︎ ↩︎
virecya] V2 vivecya ↩︎ ↩︎
rekaḥ] Edd recaḥ ↩︎ ↩︎
iṣā] V1 deest ↩︎ ↩︎
yatra] B1 atra ↩︎ ↩︎
svaṃ] V1 sva- ↩︎ ↩︎
tatra] R1 tataḥ ↩︎ ↩︎
ṛṣyādi] Od gl (asya praṇavamantrasya prajāpatir ṛṣir devī gāyatrī chandaḥ paramātmā devatā akāro bījam ukāraḥ śaktir makāraḥ kīlakaṃ prāṇāyāme viniyogaḥ) ↩︎ ↩︎
ca] B1 deest ↩︎ ↩︎
ūhyam] Edd ayaṃ ↩︎ ↩︎
bhuktyādi] V1 V2 -bhaktyādi- : B1 -bhuktiprabhṛtika- ↩︎ ↩︎
pūrakeṇa] B1 pūraṇe tu ↩︎ ↩︎
śrīviṣṇuḥ … kamalāsanam] B2 deest ↩︎ ↩︎
dhyāna … sambandhi] B1 deest ↩︎ ↩︎
niṣṭhe] B3 -niṣṭhasya ↩︎ ↩︎
eva] V2 evaṃ ↩︎ ↩︎
rocate] V1 roceta ↩︎ ↩︎
ceti ekāntibhiḥ] B1 om. ↩︎ ↩︎
aika] Edd ins. -bhakti- ↩︎ ↩︎
gopa] V1 go- ↩︎ ↩︎
śakti] V1 -bhakti- ↩︎ ↩︎
pūrva] V1 sarva- ↩︎ ↩︎
phal] B1 B3 -phalatv- ↩︎ ↩︎
śrī] V2 deest ↩︎ ↩︎
dūta] V1 Va -hūta- : Od -hūti- : B3 -dyuta- ↩︎ ↩︎
ratā narāḥ] B1 Edd parāyaṇāḥ ↩︎ ↩︎
niyamāś … ye] B1 niyamāśraye ↩︎ ↩︎
tu] Edd ca ↩︎ ↩︎
śataṃ] R1 -śate ↩︎ ↩︎
sāgraṃ] B2 sārdhaṃ ↩︎ ↩︎
prāṇāyāmaiḥ] Od prāṇāyāmaḥ ↩︎ ↩︎
bhasmasāt syād] Od bhasmakūryād ↩︎ ↩︎
syād] B2 ca ↩︎ ↩︎
viśāṃ] B3 dvijāṃ ↩︎ ↩︎
viśāṃ … vara] Edd kurute naraḥ ↩︎ ↩︎
vara] B1 pate ↩︎ ↩︎
iti] B1 deest ↩︎ ↩︎
nyāsān] Od nyāsād ↩︎ ↩︎
viphalaṃ] Va vipulaṃ ↩︎ ↩︎
ato] Pa atho : B3 yato ↩︎ ↩︎
nyāsaḥ] R3 add. 10 ↩︎ ↩︎
ṛṣi] Od gl. (ṛṣyādikaṃ coktam | brahma ṛṣir gāyatrī chando mātṛkāsarasvatī devatā halo bījāni svarāḥ śaktayaḥ mātṛkānyāse viniyogaḥ iti śirovaktādau krameṇa ṛṣyādikam eva nyasya |) ↩︎ ↩︎
nyasya] B2 nyaset ↩︎ ↩︎
ṛṣi … ācaret] Pa deest ↩︎ ↩︎
vaktrādau] B1 vaktrādike ↩︎ ↩︎
atra] V1 B1 deest : V1² i.m. ↩︎ ↩︎
tac coktam] R1 tadoktam ↩︎ ↩︎
madhya] R3 Pa -sandhi- ↩︎ ↩︎
bhāsvan] B1 Od bhāsman ↩︎ ↩︎
iti] V1 Va B3 Edd deest ↩︎ ↩︎
pi] B1 deest ↩︎ ↩︎
bhā] Edd prabhā- ↩︎ ↩︎
candraśakalaṃ] V1 deest ↩︎ ↩︎
tac … vivicyoktam] B2 deest ↩︎ ↩︎
bimb] Od -vṛtt- ↩︎ ↩︎
kakudy] B1 B3 i.m. kakundarau ↩︎ ↩︎
aṃse] Od madhye ↩︎ ↩︎
akārādīn iti] V2 akārādīnīti ↩︎ ↩︎
vakārān tān] B1 -vakārādīn ↩︎ ↩︎
tān] V1 deest ↩︎ ↩︎
lalāṭam ekaṃ] B3 lalātātmakaṃ ↩︎ ↩︎
mūla] V1². i.m. doḥmūla- ↩︎ ↩︎
aṣṭau] B1 ins. api ↩︎ ↩︎
padoś] V2 padaś ↩︎ ↩︎
agradvayaṃ] B3² i.m. ↩︎ ↩︎
dikṣu] V1 B1 deest ↩︎ ↩︎
dikṣu … aṅgeṣu] V2 deest ↩︎ ↩︎
nava varṇān] B1 deest ↩︎ ↩︎
tatra] B1 deest ↩︎ ↩︎
aṃsasya] V1 ins. ca ↩︎ ↩︎
a] Edd aṃ ↩︎ ↩︎
pīti] V1 V2 B3 ins. asya ↩︎ ↩︎
mātṛkārṇān] B1 mātṛkāvarṇān ↩︎ ↩︎
yugapadbhyām] Edd yugapad ↩︎ ↩︎
sahitān] B1 rep. ↩︎ ↩︎
tatra prayogaḥ] V2 deest ↩︎ ↩︎
aṃḥ] V2 aṃ : B1 B3 aḥ ↩︎ ↩︎
kevala] B1 kevalaṃ ↩︎ ↩︎
athāntar] Edd atha ↩︎ ↩︎
pāyu] Od gl. (guhya indriya iti) ↩︎ ↩︎
daśapatre ca] Od daśapatreṣu ↩︎ ↩︎
su] B1 B3 deest ↩︎ ↩︎
ṛṣyādikān] Od ṛṣyādikaṃ sarva- : Od gl. (ṛṣyādikaṃ coktam | asya keśavādinyāsasya prajāpatir ṛṣir devī gāyatrī chando lakṣmīnārāyaṇo devatā halo bījāni svarāḥ śaktayaḥ ātmano ’cyutīyatve viniyogaḥ iti | tān ekapañcāśan mātṛkāvarṇān keśavādibhir mūrtibhiḥ) ↩︎ ↩︎
varṇān] B2 sarvān ↩︎ ↩︎
kīrtyādibhiḥ] R1 om. : Va² i.m. ↩︎ ↩︎
śaktibhiś ca] B1 ca sahitān ↩︎ ↩︎
nārāyaṇo] B1 -nārāyaṇau ↩︎ ↩︎
cyutīyatve] V1² p.c. ’cyutāyatve : Edd ’cyutatve ↩︎ ↩︎
iti] B1 deest ↩︎ ↩︎
tāvatībhir] V2 tāvatīr ↩︎ ↩︎
ca śaktibhiḥ] B1 deest ↩︎ ↩︎
yādibhiḥ] Od gl. (saha yā mūrtīḥ puruṣottamādyā daśaśaktīś ca) ↩︎ ↩︎
ātmanentakān] Od gl. (viśeṣaṃ likhati nyased iti | mūrtīḥ śaktīś ca caturthyantā nama ity antāś ca nyaset | tatra prayogaḥ | aṃ keśavāya kīrtyaiḥ namaḥ, āṃ nārāyaṇāya kāntyai namaḥ ity ādiḥ | yādibhir iti tatra yakārādidaśavarṇaiḥ saha yā mūrtīḥ puruṣottamādyā daśaśaktīś ca vasudhādyās tā nyaset || tatra tvaṅmāṃsamedo ’sthimajjāśukrāṇīti saptadhātūn tathā prāṇaṃ jīvaṃ ca krodham apīty evaṃ daśa nyased ity arthaḥ | kathambhūtān tvagādīn prāṇādīṃś ca? ātmane iti ante yeṣāṃ tān |) ↩︎ ↩︎
atra] V1 V2 tatra ↩︎ ↩︎
tatra] V1 V2 B3 tat- ↩︎ ↩︎
caturthyantā] V2 ins. natyantāś ca ↩︎ ↩︎
ityantāś ca] B3 deest ↩︎ ↩︎
tatra] V1 V2 atra ↩︎ ↩︎
āṃ … namaḥ] B1 deest ↩︎ ↩︎
ca] B1 deest ↩︎ ↩︎
vasudhādyā] Edd ins. tā ↩︎ ↩︎
asṛṅ] B1 Edd deest ↩︎ ↩︎
jīvaṃ] V1 jīvanaṃ ↩︎ ↩︎
puruṣottamāya] B3 ins. namaḥ ↩︎ ↩︎
āvadātaṃ] Edd -āvadānaṃ ↩︎ ↩︎
dara] Od gl (śaṅkha iti) ↩︎ ↩︎
pāṇim] B1 add. iti ↩︎ ↩︎
śaṅkhī] B2 padmī ↩︎ ↩︎
pāśī] B2 tataś ↩︎ ↩︎
śauris] Od śaurī ↩︎ ↩︎
śūras] B2 śūdras : Od mūlas ↩︎ ↩︎
balī] Edd balo ↩︎ ↩︎
balī balānujo] Od tataś cādhokṣajo ↩︎ ↩︎
haṃso] B2 siṃho ↩︎ ↩︎
lo] B1 om. ↩︎ ↩︎
atha śaktayaḥ] B1 deest ↩︎ ↩︎
śaktayaḥ] R3 add. ceti ↩︎ ↩︎
puṣṭī] V1 V2 Va -puṣṭau : B3 -puṣṭiḥ ↩︎ ↩︎
virajā] Pa virajās ↩︎ ↩︎
vinadā] R3 Pa B3 vimadā : B2 vimalā ↩︎ ↩︎
buddhir] B2 bhaktir ↩︎ ↩︎
muktir] V1 B1 bhuktir : R3 Pa B3² i.m. bhaktir : Edd mūrtir ↩︎ ↩︎
matiḥ] R1 B3 Edd natiḥ ↩︎ ↩︎
matiḥ … kṣamā] B2 kṣamā dayā ↩︎ ↩︎
ramomā] R3 rajomā ↩︎ ↩︎
vasudā] R1 vāsudā ↩︎ ↩︎
vasudā … parā] B2 vasudhā ca parā tathā ↩︎ ↩︎
matāḥ] B1 add. iti ↩︎ ↩︎
sampadam] B2 -sampadā ↩︎ ↩︎
amutrā] Od gl. (paraloke) ↩︎ ↩︎
nayati] R3 B1 Od nayate ↩︎ ↩︎
medhā] Od gl. (buddhi) ↩︎ ↩︎
dhṛti] Od gl. (dhairya) ↩︎ ↩︎
anyatra ca] R3 deest ↩︎ ↩︎
iti] B1 B2 B3 deest ↩︎ ↩︎
yaś ca] R1 paśu- ↩︎ ↩︎
bhuktiṃ] B1 Edd bhaktiṃ ↩︎ ↩︎
bhaktiṃ] B1 Edd bhuktiṃ ↩︎ ↩︎
bhakty] V1 bhukty- ↩︎ ↩︎
tathā coktam] B1 tathoktam : R1 Pa taccoktam ↩︎ ↩︎
manujo] B1 nyāsa- : B2 B3 deest ↩︎ ↩︎
prathīyasīṃ] Od mahīyasīm ↩︎ ↩︎
parāyetipūrvam] B2 parāya kiṃ ↩︎ ↩︎
jīvādi] R3 jīvā ca : B2 -bījādi- ↩︎ ↩︎
nyāsenā … ādhikāravān] B1 deest ↩︎ ↩︎
tasmin] B3 deest ↩︎ ↩︎
mahad] V2 p.c. B3 -maty- ↩︎ ↩︎
sahitair] Edd ins. tair ↩︎ ↩︎
ityādiḥ] B3 deest ↩︎ ↩︎
prayuñjanti] Edd prayuñjate ↩︎ ↩︎
kalevare] V1 kalevaraṃ ↩︎ ↩︎
tattva] V1 tattan- ↩︎ ↩︎
tasmin] Od asmin ↩︎ ↩︎
tatra] V1 V2 atra ↩︎ ↩︎
vaṃ] V1 ins. namaḥ ↩︎ ↩︎
parāya … matyātmane] B1 namaḥ parāmatyātmane ↩︎ ↩︎
agre] V1 B1 B3 ins. ’pi ↩︎ ↩︎
tasmin … sarvatrohyaḥ] Od i.m. ↩︎ ↩︎
yathākramaṃ] B3 rep. ↩︎ ↩︎
sva] B1 ca ↩︎ ↩︎
tatraiva] V2 B3 tathaiva ↩︎ ↩︎
vāgādi] Edd rāgādi- ↩︎ ↩︎
tayor] V2 B3 deest ↩︎ ↩︎
yathā] B2 tathā- ↩︎ ↩︎
ākāśādi] B1 ākārādi- ↩︎ ↩︎
hṛdi] B2 om. ↩︎ ↩︎
adhunā] Od ante oṃ śrīkṛṣṇaḥ || ṭīkāpatram idam || ↩︎ ↩︎
vyañjanavarṇānāṃ] Od Od deest ↩︎ ↩︎
candramaṇḍalam] Od om. ↩︎ ↩︎
etac] B1 tac ↩︎ ↩︎
śa] B3 sa- ↩︎ ↩︎
krama] Od tatkrama- ↩︎ ↩︎
tathā … dīpikāyām] B1 deest ↩︎ ↩︎
tatra] V1 atra ↩︎ ↩︎
śaṃ] Od aṃ namaḥ raṃ ↩︎ ↩︎
haṃ namaḥ] B3 om. ↩︎ ↩︎
adhunā … iti] Od on separate folio : Od i.m. ↩︎ ↩︎
yakāreṇa … nyasyet] B2 mukhe saṃkarṣaṇaṃ nyasya yakāreṇa ↩︎ ↩︎
pumanvitam] Od gl. (puṃsāsahitam) ↩︎ ↩︎
prayogaḥ] B1 prayogas tu : Edd atra prayogaḥ ↩︎ ↩︎
tatra] V1 V2 atra ↩︎ ↩︎
parāya … nama] Od om. ↩︎ ↩︎
adhunā … iti] Od on separate folio ↩︎ ↩︎
iti] B1 deest ↩︎ ↩︎
vakāreṇa] R1 B1 B3 a.c. kakāreṇa ↩︎ ↩︎
saha nyāsaṃ] V1 samaṃ ↩︎ ↩︎
eva] V2 B3 iva : B1 iti ↩︎ ↩︎
maṇḍale] V1 -maṇḍalena ↩︎ ↩︎
prasajyeta] V2 prasajyate ↩︎ ↩︎
varṇa] B1 artha- ↩︎ ↩︎
tasyaikatvāt] V1 asyakatvāt : B1 tasyaikatvāt ↩︎ ↩︎
tra] B3 deest ↩︎ ↩︎
nyāsāt … tasya] Od om. ↩︎ ↩︎
ṣoparavaḷārṇaiḥ] Od bimbānidviṣaḍaṣṭayugadānavyāptāni sūryoḍavātavahnināṃ ca yatas tu bhūtavasumukhyakṣadharaiḥ mantrāvad iti | asyārthaḥ | sūryacandravahnīnāṃ maṇḍalāni kramena dvādaśaśoḍaśadaśakalāvyāpyāni ca tattatkalāvyāptāni tānu api | yaya yakārā tayo bhūtākṣaraṃ pañvamavarṇaḥ sakāra vasvakṣaraṃ aṣṭamo varṇa hakāra mūlyakṣaraṃ saptamavarṇa sakāraṇa akṣakṣaraṃ dvitīyo varṇo rephaḥ etaiḥ saheti | dvādaśakalāvyāptasūryamaṇḍalātmane namaḥ | saṃ namaḥ parāyā śoḍaṣakalāvyāptacandramaṇḍalātmano paramarṇakaiḥ ↩︎ ↩︎
salavakair] V2 i.m. ↩︎ ↩︎
vakāro] B1 vakāreṇa ↩︎ ↩︎
salavakaiḥ] B1 savalakaiḥ ↩︎ ↩︎
skandhaka] B1 kandaka- ↩︎ ↩︎
pañcatriṃśad] B1 pañcāśad ↩︎ ↩︎
ṣo] V1 V2 B3 ṣo ↩︎ ↩︎
nyasyasya] B1 ’nyasyasya ↩︎ ↩︎
nṛsiṃha] V2 B1 B3 ante śrī- ↩︎ ↩︎
tādṛśatvād] Od tādṛśyam ↩︎ ↩︎
tataḥ] Od ataḥ ↩︎ ↩︎
antaḥsthādīnāṃ] V1 paramaṃ tatsthādīnāṃ ↩︎ ↩︎
śakārādi … madhye] V1 V2 B1 deest ↩︎ ↩︎
nyāsaḥ … agre] Od deest ↩︎ ↩︎
yukta] V2 Od yuktam ↩︎ ↩︎
atra prayogaḥ] B1 deest ↩︎ ↩︎
lakāreṇa … iti] Od on separate folio ↩︎ ↩︎
kārakaḥ] Od gl. (bhavati) ↩︎ ↩︎
anuvartata] V2 ins. iti ↩︎ ↩︎
prāpayatīty] Od deest ↩︎ ↩︎
nyasyed … arthaḥ] Od on separate folio ↩︎ ↩︎
arthaḥ] B1 deest ↩︎ ↩︎
rūpasya] Od gl (arūpasya bhagavataḥ atadvat viśvavat viṣṇuprāpter hetunā) ↩︎ ↩︎
nyāsa] V1 Pa nyāsaṃ ↩︎ ↩︎
vido] B2 -vidur ↩︎ ↩︎
yataḥ … eva] B2 yaḥ sa eva hi ↩︎ ↩︎
ata eva] B1 deest ↩︎ ↩︎
tasya punaḥ] B1 deest ↩︎ ↩︎
tattvāvāpter] B1 sattvād āpter : Od deest ↩︎ ↩︎
tattvasvarūpeṇa] Edd deest ↩︎ ↩︎
punaḥ] Pa rep. ↩︎ ↩︎
kramāt] B2 add. tathā kramadīpikāyām ↩︎ ↩︎
vārau dvau] B2 transp. ↩︎ ↩︎
reca] V1 V2 p.c. Pa reka- : Va B2 recaka- ↩︎ ↩︎
kumbhake] B2 -kumbhakaiḥ ↩︎ ↩︎
iti] Edd api ↩︎ ↩︎
recake] V1 reke ↩︎ ↩︎
recaka] V2 p.c. reka- ↩︎ ↩︎
tatas … dvandvaikyam] Od on separate folio ↩︎ ↩︎
tān] B3 trīn ↩︎ ↩︎
ca catuḥ] B2 caturaḥ- ↩︎ ↩︎
tatra śaktyādinā] Edd tatrāśaktau ↩︎ ↩︎
śaktyādinā … kūryāt] Od on separate folio : Od i.m. ↩︎ ↩︎
viśeṣaṃ] V2 Edd ins. ca ↩︎ ↩︎
ṣu] B1 deest ↩︎ ↩︎
triṣu] Od deest ↩︎ ↩︎
16] Edd deest ↩︎ ↩︎
32] Edd deest ↩︎ ↩︎
64] Edd deest ↩︎ ↩︎
samparka] V2 B1 B3² i.m.-sparśa- ↩︎ ↩︎
atrāṅguli] V2 tatrāṅguli- : Edd tatrāpy aṅguli- ↩︎ ↩︎
tatraiva] B1 B3 deest ↩︎ ↩︎
parato] B3 tatra ↩︎ ↩︎
parato] B1 purato ↩︎ ↩︎
pi] B1 deest ↩︎ ↩︎
tad … tattrayaṃ] Od on separate folio : Od i.m. ↩︎ ↩︎
tattrayaṃ budhaiḥ] B2 mantraḥ ↩︎ ↩︎
ya] V2² i.m. ↩︎ ↩︎
dinaśaḥ] B2 deest ↩︎ ↩︎
prāṇāyāmeṣu … trayaṃ] Od deest ↩︎ ↩︎
ca] Edd ins. sarvaṃ ↩︎ ↩︎
japasya … eva] Od on separate folio : Od i.m. ↩︎ ↩︎
atha … nyāsaḥ] V2 deest ↩︎ ↩︎
prakalpayan] B2 prakalpayet ↩︎ ↩︎
tāravat] B2 bhārayet ↩︎ ↩︎
tāraḥ … syāt] Od i.m. ↩︎ ↩︎
syāt] B3 add. tathā ↩︎ ↩︎
caiva] B1 cāpi ↩︎ ↩︎
tatra … tasmiṃs] B3 etasmin ↩︎ ↩︎
maṭha] V1 -va- ↩︎ ↩︎
krameṇa] B3 deest ↩︎ ↩︎
tad … nyasyet] Od i.m. ↩︎ ↩︎
ūrvor] Pa bhruvor ↩︎ ↩︎
ānane] Od gl. mukhe ↩︎ ↩︎
ca] R1 B1 om. ↩︎ ↩︎
va] B1 om. ↩︎ ↩︎
ca] V1 deest ↩︎ ↩︎
ceti] B1 iti ↩︎ ↩︎
śabdenātra] B1 Edd -śabdena ↩︎ ↩︎
gātre] V1 gātra- ↩︎ ↩︎
aiśvaryāṇi] Edd -aiśvaryaṃ ↩︎ ↩︎
tatra] V1 V2 atra ↩︎ ↩︎
nyasyatu] Edd ca nyaset ↩︎ ↩︎
nyasyed … iti] Od i.m. ↩︎ ↩︎
iti] B3 add. dik ↩︎ ↩︎
nanta] B1 B3 ’nantaṃ : B2 na tu ↩︎ ↩︎
śikhināṃ] Od śikhinaṃ : Od gl. agnim ↩︎ ↩︎
ātmādyādyavarṇaiḥ] Od ādau yadyavarṇaiḥ ↩︎ ↩︎
prayogaḥ] B1 prayogas tu ↩︎ ↩︎
aṃ] B3 oṃ yaṃ : Edd ante oṃ ↩︎ ↩︎
prayogaḥ] B1 prayogas tu ↩︎ ↩︎
saṃ] B3 Edd ante oṃ ↩︎ ↩︎
sattvādi … ityādiḥ] B3 deest ↩︎ ↩︎
navamī smṛtā] B1 p.c. navaśaktayaḥ ↩︎ ↩︎
eva] B1 deest ↩︎ ↩︎
aṣṭasu] B1 aṣṭa- ↩︎ ↩︎
śaktīr aṣṭa] B1 transp. ↩︎ ↩︎
karṇikārāyām] V1 karṇikāyām ↩︎ ↩︎
yathoditaṃ] V1 tathoditaṃ ↩︎ ↩︎
likhanāt] B1 add. śrīrāmo jayati ↩︎ ↩︎
mathurā] Pa Od -madhurā- ↩︎ ↩︎
pañcakaṃ] B1 -kaṃ pañca ↩︎ ↩︎
āryā] B1 āśvaśvarya- ↩︎ ↩︎
śrī] V1 V2 deest ↩︎ ↩︎
śrī] B1 deest ↩︎ ↩︎
mānuṣam] V1 -mānuṣa ↩︎ ↩︎
śrī] B1 deest ↩︎ ↩︎
kṣīramayatvāt] V1 deest ↩︎ ↩︎
dvīpatvam] Edd dvīpatvād ↩︎ ↩︎
bhi] V1 B1 deest ↩︎ ↩︎
ca] B1 deest ↩︎ ↩︎
bhagavate] B1 ante śrī- ↩︎ ↩︎
śrī] B1 deest ↩︎ ↩︎
eva śrūyate] B1 transp. ↩︎ ↩︎
pra] B1 deest ↩︎ ↩︎
rocata] V2 -roceta ↩︎ ↩︎
tatratya] B1 deest ↩︎ ↩︎
daśama] V2 ante śrī- ↩︎ ↩︎
varaṃ] B1 varo ↩︎ ↩︎
vṛndāvane] B1 B3 vṛndāraṇye ↩︎ ↩︎
tathāpi] B1 tathā ↩︎ ↩︎
hari] B1 Edd ante śrī- ↩︎ ↩︎
gautamīya] B1 ante śrī- ↩︎ ↩︎
vā] V1 deest ↩︎ ↩︎
ekāśrayatvāt] Edd ins. adharmādīnām api bhagavato bhaktavargasya ↩︎ ↩︎
matenāpi] Edd mate ’pi ↩︎ ↩︎
śrībaladevaḥ] B3 ins. eva ↩︎ ↩︎
āhlādaka] V1 B3 -āhlādakaṃ ↩︎ ↩︎
sandhinā] Edd -sandhi- ↩︎ ↩︎
tāntrika] V1 B3 -māntrika- ↩︎ ↩︎
ūhyam] Edd deest ↩︎ ↩︎
ativistareṇa] V2 add. || śrī || ↩︎ ↩︎
yatrāpi] B2 tatrāpi ↩︎ ↩︎
bhaje] B2 vrajet ↩︎ ↩︎
iha] V2² i.m. ↩︎ ↩︎
alpa] B1 B3 anye ↩︎ ↩︎
sindhau] B3 -samudrau ↩︎ ↩︎
arhanti] B3 add. ity arthaḥ ↩︎ ↩︎
ca] V1 deest ↩︎ ↩︎
tyantasūkṣmo vā] B1 transp. ↩︎ ↩︎
śrī] V2 deest ↩︎ ↩︎
pi] B1 deest ↩︎ ↩︎
loko] V2 lokaṃ ↩︎ ↩︎
gokulam] B3 golokam ↩︎ ↩︎
śrī] B1 B3 deest ↩︎ ↩︎
duranvayo] Edd durānvayo ↩︎ ↩︎
samudre] V2 -sindhur ↩︎ ↩︎
ca] B3 deest ↩︎ ↩︎
vyāpi] V2 ins. -śrī- ↩︎ ↩︎
śrī] Edd deest ↩︎ ↩︎
śrī] V1 deest ↩︎ ↩︎
yatreti] B1 sa yatra ity ādi ↩︎ ↩︎
vraja] V1 -vraje ↩︎ ↩︎
sarvathā] V1 sarvadā ↩︎ ↩︎
nandādīnām] B1 B3 -vṛndāvanādīnām ↩︎ ↩︎
śrī] B1 deest ↩︎ ↩︎
vaikuṇṭh] B3 -vaikuṇṭhalok- ↩︎ ↩︎
kṣīrasindhuḥ … siddham] Od² i.m. ↩︎ ↩︎
siddham] B3 add. śrīśrīrādhākṛṣṇābhyāṃ namaḥ ↩︎ ↩︎
viṣṇuḥ] B2 ins. ca ↩︎ ↩︎
pīṭhātmā] B1 Pa pīṭhātmā ↩︎ ↩︎
natiś] B2 matiś ↩︎ ↩︎
sa] B1 om. ↩︎ ↩︎
sarvātmasaṃyogam] B3 deest ↩︎ ↩︎
yoga] V1 B3 deest ↩︎ ↩︎
ca] B1 deest ↩︎ ↩︎
iti] B1 deest ↩︎ ↩︎
oṃ] B1 deest ↩︎ ↩︎
loka] V1 Va B3 deest ↩︎ ↩︎
devatā] B1 devā ↩︎ ↩︎
klīṃ] Va ante hrīṃ : Edd hrīṃ ↩︎ ↩︎
abhimatārthe] Pa ’bhitārthe : B2 abhimantrārthe : Od abhipretārthe ↩︎ ↩︎
śivomā] R1 B2 ante śrī- ↩︎ ↩︎
parikīrtitaḥ] B2 Od add. athāṅganyāsaḥ ↩︎ ↩︎
tu] B2 śrī- ↩︎ ↩︎
phalāvāptyai] R1 Va B1 Od -phalāvāptir : B2 B3 -phalaprāptir ↩︎ ↩︎
atha … prakīrtitaḥ] V2 deest ↩︎ ↩︎
tasyety] Od nyasyet ↩︎ ↩︎
antyābhyāṃ] B3 mantrābhyāṃ ↩︎ ↩︎
tasyāṣṭā] B1 aṣṭā- ↩︎ ↩︎
daśā] B3 deest ↩︎ ↩︎
bāṇān] Pa Od Edd varṇān ↩︎ ↩︎
smarān] V2 B1 B2 B3 Od Edd svarān ↩︎ ↩︎
pañcāṅgāni] B1 pañcāni ↩︎ ↩︎
ca] B1 deest ↩︎ ↩︎
tra] B1 -pi ↩︎ ↩︎
atra] V1 tac : V2 B1 tatra ↩︎ ↩︎
ca] V1 deest ↩︎ ↩︎
tathānaṅgeṣu ca] B1 deest ↩︎ ↩︎
prayuñjanti] V1 yuñjanti: Edd prayuñjate ↩︎ ↩︎
te] R3 B1 rep. ↩︎ ↩︎
te coktāḥ] Od tathā coktāḥ ↩︎ ↩︎
drāvaṇa] B2 śrāvaṇa- ↩︎ ↩︎
tatra] Edd atra ↩︎ ↩︎
smarāḥ] V2 -bāṇāḥ ↩︎ ↩︎
drāvaṇa] B3 drāvaṇāya ↩︎ ↩︎
bāṇāya] Edd ins. namaḥ ↩︎ ↩︎
bāṇāya klīṃ] B3 deest ↩︎ ↩︎
klīṃ] B1 hrīṃ ↩︎ ↩︎
klīṃ] V1 B1 B3² hrīṃ ↩︎ ↩︎
hrīṃ] B3 a.c. klīṃ ↩︎ ↩︎
bāṇ] B1 om. ↩︎ ↩︎
bāṇāya] Edd ins. namaḥ ↩︎ ↩︎
āya] B3 ins. namaḥ ↩︎ ↩︎
hrīṃ] B3 a.c. klīṃ ↩︎ ↩︎
hrīṃ] B3 a.c. klīṃ ↩︎ ↩︎
gopījanāya] V1 B3 gopījana ↩︎ ↩︎
hrīṃ] B3 a.c. klīṃ ↩︎ ↩︎
ākarṣaṇa] B3 ākarṣaṇāya ↩︎ ↩︎
bāṇāya] B3 deest : Edd ins. namaḥ ↩︎ ↩︎
hrīṃ] B3 a.c. Edd klīṃ ↩︎ ↩︎
hrīṃ] B3 a.c. klīṃ ↩︎ ↩︎
hrīṃ] B3 a.c. klīṃ ↩︎ ↩︎
vaṃ] V2 B1 B3 deest ↩︎ ↩︎
vaśīkara] V1 B3 vaśīkaraṇa- ↩︎ ↩︎
hrīṃ] B3 a.c. klīṃ ↩︎ ↩︎
hrīṃ] B3 a.c. klīṃ ↩︎ ↩︎
hrīṃ] B3 a.c. klīṃ ↩︎ ↩︎
srāṃ] B1 drāṃ : B3 deest ↩︎ ↩︎
srāvaṇa] B1 drāvaṇa ↩︎ ↩︎
bāṇāya] Edd ins. namaḥ ↩︎ ↩︎
hrīṃ] B3 a.c. klīṃ ↩︎ ↩︎
iti] Edd deest ↩︎ ↩︎
śabdaṃ] B1 padaṃ ↩︎ ↩︎
na] V1 deest ↩︎ ↩︎
prayuñjate] B3² p.c. prayuñjante ↩︎ ↩︎
sva] B1 rep. ↩︎ ↩︎
nyāsyā] Edd ’nyasyā ↩︎ ↩︎
syā bhūyaḥ] B1 om. ↩︎ ↩︎
sādaram] B3 sāradam ↩︎ ↩︎
nyāsa] B1 nyāsādi- : B3 nyāsā- ↩︎ ↩︎
yutaṃ] Od -yuktaṃ ↩︎ ↩︎
paramatam] B1 paramatattvaṃ ↩︎ ↩︎
eva] B1 deest ↩︎ ↩︎
eva pañcabhiḥ] B1 aṅgaiḥ ↩︎ ↩︎
namaḥ … hṛday] B1 aṅguṣṭhadvay- ↩︎ ↩︎
gopījanāya] B3 gopījana ↩︎ ↩︎
ca] V1 deest ↩︎ ↩︎
ca … aṅguṣṭhādīni] B1 transp. ↩︎ ↩︎
aṅguṣṭhādīni] V2 ins. ca ↩︎ ↩︎
yugapat] B1 yugavad ↩︎ ↩︎
ādiḥ] B1 B3 deest ↩︎ ↩︎
ca] Va² i.m. ↩︎ ↩︎
ca ṣaḍ] B2 vaṣaḍ- ↩︎ ↩︎
vi] Edd saṃ- ↩︎ ↩︎
hṛdayādiṣu] B3 ins. dorbhyām imaṃ manum | vārāṃs trīn vyāpakatvena nyasyec ca praṇavaṃ sakṛt | ↩︎ ↩︎
ca] V1 deest ↩︎ ↩︎
sarvāṅge] V2 B3 sarvāṅgeṣu ↩︎ ↩︎
ca] V1 V2 B2 B3 Edd deest ↩︎ ↩︎
eva śiro] B2 ca śirasā ↩︎ ↩︎
tathā] Va yathā ↩︎ ↩︎
nyasyed … vyāpakatvena] V1 Va B1 om. : V1² i.m. ↩︎ ↩︎
anumanuṃ] B1 ins. nyāsed dorbhyām imam anuvārāṃs trīn vyāpaktvena satvagātraṃ vyāpya nyaset | tatraiva matāntaraṃ likhati kecid iti | ↩︎ ↩︎
mantrasya] B1 mantra- ↩︎ ↩︎
vāram ekaṃ] B1 ekavāraṃ ↩︎ ↩︎
tathaiva] B1 deest ↩︎ ↩︎
mantrasyāsya] B2 manavaś ca : Od manor nyasyet ↩︎ ↩︎
maste] V1² i.m. mastake : Edd dante ↩︎ ↩︎
dvaye] R3 -dvayoḥ ↩︎ ↩︎
ca] R1 om. ↩︎ ↩︎
kramato] R1 R3 -kramaśo ↩︎ ↩︎
kramato pare] Od om. ↩︎ ↩︎
pare] B1 a.c. nyaset ↩︎ ↩︎
teṣām] V2 eṣām ↩︎ ↩︎
varṇān] B1 vargān ↩︎ ↩︎
kṛm] B3 iti drīṃ : Edd kaṃ ↩︎ ↩︎
oṃ … nama] ↩︎ ↩︎
eva] Edd ins. ca ↩︎ ↩︎
krameṇaiva] V2 krame : B3 krameṇa ↩︎ ↩︎
pañca] B1 B2 yantra- ↩︎ ↩︎
dvaye] R3 -dvayoḥ ↩︎ ↩︎
akhile] B1 akhila- ↩︎ ↩︎
tāni pañcapadāni] V2 deest ↩︎ ↩︎
klīṃ] B1 deest ↩︎ ↩︎
kṛṃ] Edd klīṃ ↩︎ ↩︎
vyāpayya] B3 prāpayya ↩︎ ↩︎
tatheti] B1 atheti ↩︎ ↩︎
vinyasya] B1 nyasya ↩︎ ↩︎
uttarottara] V2 uttarottaraiḥ ↩︎ ↩︎
sammiśrāṇīti] V1 -sammiśrāṇi ↩︎ ↩︎
trīṇi … saṃyojyety] B1 om. ↩︎ ↩︎
arthaḥ] B1 ity arthaḥ ↩︎ ↩︎
tattan] B3 tattva- ↩︎ ↩︎
eṣu] B3 eteṣu ↩︎ ↩︎
ity arthaḥ] B1 deest ↩︎ ↩︎
jñānato] B1 -bhāvato ↩︎ ↩︎
sa guhyādiviṣayo] B1 saptaguhyādi- ↩︎ ↩︎
śrī] B1 deest ↩︎ ↩︎
rṇa] V1 V2 -varṇa- ↩︎ ↩︎
śarīrasya] B1 deest ↩︎ ↩︎
bhāvanayā] V1 pāvanayā : B1 deest ↩︎ ↩︎
kāpi] B3 kadāpi ↩︎ ↩︎
eva] B1 eka- ↩︎ ↩︎
dik] B1 add. śrīkṛṣṇaḥ śaraṇam ↩︎ ↩︎
ṛṣyādīn] B1 ṛṣyādi- ↩︎ ↩︎
ṛṣyādīnāṃ] B1 atha ṛṣyādīnāṃ ↩︎ ↩︎
dvau] Edd ins. hṛdaye ↩︎ ↩︎
śrī] B1 deest ↩︎ ↩︎
gāyatryai … namaḥ] B3² i.m. ↩︎ ↩︎
namaḥ] V2 ins. mukhe ↩︎ ↩︎
man] V1 B1 B3 deest ↩︎ ↩︎
nama] V2 ins. hṛdi ↩︎ ↩︎
manunāstra] V1 om. ↩︎ ↩︎
namaḥ] V1 manaḥ ↩︎ ↩︎
bhūtaśuddhau pūrvaṃ] B1 transp. ↩︎ ↩︎
svāṅge] V1 svāṅke ↩︎ ↩︎
sūtokteḥ] B3 -śukokteḥ ↩︎ ↩︎
śrī] Edd ins. -nandanandana- ↩︎ ↩︎
vidhiḥ] V2 add. kramadīpikāyām ↩︎ ↩︎
otphullasat-] B1 -aprollasat ↩︎ ↩︎
chiśiritaṃ] Od gl. (drumaiḥ śītalīkṛtam) ↩︎ ↩︎
sac] B1 tac ↩︎ ↩︎
hrasvatvaṃ] B3 a.c. prāsvatvaṃ ↩︎ ↩︎
yā] B1 deest ↩︎ ↩︎
athānantaraṃ … ca] Od² i.m. ↩︎ ↩︎
jhaṅ] B2 lac. ↩︎ ↩︎
parabhṛtādibhiḥ] Od gl. kokilābhiḥ ↩︎ ↩︎
virāṇitam] B2 om. ↩︎ ↩︎
yamunāyāś] B1 kālindaduhitur yamunāyāś ↩︎ ↩︎
rāga] B1 rep. ↩︎ ↩︎
sthaviṣṭham] Od gl. sthūlam ↩︎ ↩︎
rtubhiḥ] Pa bhartubhiḥ ↩︎ ↩︎
tadantar api] Od gl. (vṛndāvanamadhye ’pi) ↩︎ ↩︎
kalpakāṅghripam] Od gl. kalpavṛkṣam ↩︎ ↩︎
vidrumam eva] B3 vikramaseva ↩︎ ↩︎
antar … maraka] V1 del. ↩︎ ↩︎
eva] B1 deest ↩︎ ↩︎
rāgaḥ] B1 ins. padmarāgaḥ ↩︎ ↩︎
rāgaḥ padma] V1 deest ↩︎ ↩︎
mad] Edd -vad ↩︎ ↩︎
bhāsvaram] Pa bhāsurām ↩︎ ↩︎
sya] Od gl. (asya kalpavṛkṣasya adhaḥ) ↩︎ ↩︎
budhaḥ] B2 budhaiḥ ↩︎ ↩︎
kāṅghripa] B1 -vṛkṣa- ↩︎ ↩︎
pi] V2 deest ↩︎ ↩︎
evārthaḥ] B3 Edd tathaivārthaḥ ↩︎ ↩︎
bhānumān] Edd bhānus ↩︎ ↩︎
baddha] Edd ratnabaddha- ↩︎ ↩︎
jarā] B3 jvarā ↩︎ ↩︎
sukham āsīnam] B1 sukhāsīnam ↩︎ ↩︎
śayānaṃ] V1 om. ↩︎ ↩︎
ata … iti] B1 deest ↩︎ ↩︎
jālaṃ] B2 -jālai ↩︎ ↩︎
mauliḥ] Edd add. yasya tam ↩︎ ↩︎
śrīmukundam … pāṭhaḥ] Od i.m. ↩︎ ↩︎
pāṭhaḥ] V2 add. ||śrī|| ↩︎ ↩︎
druma] Va B1 B3 ins. -pra- ↩︎ ↩︎
rolambair … tam] Od i.m. ↩︎ ↩︎
tam] B3 add. śrīrāmaḥ śaraṇam ↩︎ ↩︎
āpūrṇaṃ … tam] Od² i.m. ↩︎ ↩︎
indu] Pa rep. ↩︎ ↩︎
dīpitāśam] Edd dīpitāṅgam : Od gl. (dīpitā āśo ’pi gayena) ↩︎ ↩︎
kusuma] V2 -kusumaṃ ↩︎ ↩︎
pracalārka … piccham] Od² i.m. ↩︎ ↩︎
bhramad] Pa -pramad- ↩︎ ↩︎
pīnam] V1 deest ↩︎ ↩︎
uttaraḥ] V1 B1 uraḥ ↩︎ ↩︎
mattair … yuktam] Od² i.m. ↩︎ ↩︎
kaustubha … yuktam] B1 deest ↩︎ ↩︎
ābandhurodaram] Od gl. (ā samyak bandhuraṃ ???yuktam udaraṃ yasya) ↩︎ ↩︎
mañjula] Edd -vañjula- ↩︎ ↩︎
jānu] B3 om. ↩︎ ↩︎
pīnau] B1 deest ↩︎ ↩︎
nirdoṣau] V2 ins. vā ↩︎ ↩︎
divyāṅga] Od gl. (divyair aṅgarāgair paripiñjatitayuktaḥ aṅgayaṣṭir yasya) ↩︎ ↩︎
āpīta] Od gl. (āpītavāsanaparivītayuktanitambimbaṃ yasya) ↩︎ ↩︎
kalpitā] B1 deest ↩︎ ↩︎
nindita] B2 -nirmita- ↩︎ ↩︎
tāś] B3 ins. eva ↩︎ ↩︎
ratneti] B1 B3 rakteti ↩︎ ↩︎
śāri] Edd -śāra- ↩︎ ↩︎
talam] V2 deest ↩︎ ↩︎
pāṭhe] B1 ins. karā avaśaṃ ↩︎ ↩︎
āraṃ] V1 ari- : B1 ariś ↩︎ ↩︎
nirdhuteti] V1 ninditeti ↩︎ ↩︎
rāgaiḥ] B2 -vālaiḥ : Od -gāṇaiḥ ↩︎ ↩︎
samākṛṣṭā ca] B1 transp. ↩︎ ↩︎
ca] V2 deest ↩︎ ↩︎
ālambi] Od gl. (ālambivaladhilatā pucchalatā yāsāṃ) ↩︎ ↩︎
bhivītam] Od gl. bhirathā ↩︎ ↩︎
cālasaṃ] B1 cāmpaṃ ↩︎ ↩︎
syāt … abhito] V2 deest ↩︎ ↩︎
tathā abhito] V1 deest ↩︎ ↩︎
abhito] B3 deest ↩︎ ↩︎
athānantaraṃ … puccham] Od² i.m. ↩︎ ↩︎
vicūṣaṇa] Pa -vibhūṣaṇa- ↩︎ ↩︎
dattocca] B2 dattavya- ↩︎ ↩︎
prasravo] B1 deest ↩︎ ↩︎
tarṇakair … pāṭhaḥ] Od² i.m. ↩︎ ↩︎
valganam] B1 cāpaṃ? : B3 valgāṇam ↩︎ ↩︎
puṣṭair … vā] Od² deest ↩︎ ↩︎
vītam] Od² -vītayuktam ↩︎ ↩︎
apy] B3 om. ↩︎ ↩︎
khinnaiḥ] Va -bhinnaiḥ ↩︎ ↩︎
eva] V2 deest ↩︎ ↩︎
parivītaṃ] B1 paripītaṃ ↩︎ ↩︎
prasphuṭa] V2 prasphutita- ↩︎ ↩︎
ca] Edd deest ↩︎ ↩︎
ukṣabhir … taiḥ] Od² i.m. ↩︎ ↩︎
svana] V2 R1 Pa B3 Od -svara- ↩︎ ↩︎
tāra] Va Pa B1 B2 -tāna- ↩︎ ↩︎
rāgatāṃ] V1 rājatāṃ : V1² i.m. ↩︎ ↩︎
sambhavām] B1 add. iti ↩︎ ↩︎
nibaddha-] B2 -viruddha- ↩︎ ↩︎
vacanaiḥ] V1 B1 vadanaiḥ ↩︎ ↩︎
sthalyāṃ] B3 -śūnyāṃ ↩︎ ↩︎
yā] Edd deest ↩︎ ↩︎
raṭitaiḥ] Od² veṣṭitaiḥ ↩︎ ↩︎
śabdaiḥ … raṭadbhiḥ] Od² deest ↩︎ ↩︎
pṛthukair … vyāghraḥ] Od² i.m. ↩︎ ↩︎
pṛthu] B2 om. ↩︎ ↩︎
bhara] B1 deest ↩︎ ↩︎
parama] V2² i.m. ↩︎ ↩︎
paṅktibhiḥ] V1 deest ↩︎ ↩︎
aṣṭa] B3 Edd aṣṭama- ↩︎ ↩︎
tā … ślokāṣṭakena] Od² deest ↩︎ ↩︎
sulalitānāṃ … deśaḥ] Od² i.m. ↩︎ ↩︎
deśaḥ] B1 deśam ↩︎ ↩︎
pānām] V2 a.c. R1 Va Pa B1 B2 B3 Od p.c. pasya : V1² -pāsya ↩︎ ↩︎
gātra] Edd -gāna- ↩︎ ↩︎
daṃ] V1 V2 B3 pradaṃ ↩︎ ↩︎
ca] V2 deest ↩︎ ↩︎
vallarī] Od² -śarīra ↩︎ ↩︎
tasya … yāsām] Od² i.m. ↩︎ ↩︎
rucira] V2 Pa -madhura- ↩︎ ↩︎
bhaṅga] V1 B3 deest : V2² i.m. ↩︎ ↩︎
taraṅgā] V1 V2 taraṅgabhaṅgā ↩︎ ↩︎
vā] B3 Od² deest ↩︎ ↩︎
vyāptānām] V2 Od² deest ↩︎ ↩︎
manda] V1 R1 -malla- : Va -m ullasat- : Pa -malli- : B1-mandasa- ↩︎ ↩︎
dalita] B2 tadati- ↩︎ ↩︎
sakala] B3 -kamala- ↩︎ ↩︎
ati] B1 ins. -su- ↩︎ ↩︎
manoharā] Od² deest ↩︎ ↩︎
mohanā] B3 deest ↩︎ ↩︎
īkṣaṇamārabāṇaḥ] B1 īkṣaṇaṃ māraṇaḥ ↩︎ ↩︎
aṅgeṣu] B3² i.m. ↩︎ ↩︎
pravisṛtā] Od² parisṛtā ↩︎ ↩︎
duḥsahā] B1 duḥsahya ↩︎ ↩︎
tasya … yāsām] Od² i.m. ↩︎ ↩︎
tadati] R1 tadāni- ↩︎ ↩︎
kamrarūpa] Od transp. ↩︎ ↩︎
mīlitābhyāṃ] V2 B3 -nimīlitābhyām ↩︎ ↩︎
vilolābhyāṃ] B1 deest ↩︎ ↩︎
tasya] B1 deest ↩︎ ↩︎
kamraṃ] Od² deest ↩︎ ↩︎
yad vā] B3 deest ↩︎ ↩︎
tad eva] Od² tā parama- ↩︎ ↩︎
alasābhyāṃ … tābhyām] Od² i.m. ↩︎ ↩︎
visraṃsatkavarīkalāpavigalatphulla] Pa praṇayasalila- ↩︎ ↩︎
sravan-] Od -smaran- ↩︎ ↩︎
unmādaḥ … yathā] Od² sa madonmāda ucyate ↩︎ ↩︎
vināśe] V2 nāśe ↩︎ ↩︎
mādhvī … koṣaḥ] Od² i.m. ↩︎ ↩︎
kvaṇita] V1² i.m. ↩︎ ↩︎
ākulaṃ] B3 ānandaṃ ↩︎ ↩︎
śabda] Od² śabdaṃ ↩︎ ↩︎
ca] B3 ins. yāsām ↩︎ ↩︎
skhalitasya … yāsām] Od² i.m. ↩︎ ↩︎
akṣi … yāsām] Od² deest ↩︎ ↩︎
satata] B2 Od satataṃ ↩︎ ↩︎
niṣevitaṃ] B2 om. ↩︎ ↩︎
madhu] Od² i.m. ↩︎ ↩︎
udgatamade] B1 deest ↩︎ ↩︎
eva] Od² deest ↩︎ ↩︎
paṅktiḥ tāṃ] Od² paṅktīti ↩︎ ↩︎
vyākośaṃ … manohāriṇīm] Od² i.m. ↩︎ ↩︎
gopīgopa] Edd transp. ↩︎ ↩︎
pradānāṃ] Od² pādānāṃ ↩︎ ↩︎
devādīnāṃ] V1 B1 B3 ins. ata eva ↩︎ ↩︎
idānīṃ … gopīti] Od² i.m. ↩︎ ↩︎
gopīti] Edd gopeti ↩︎ ↩︎
kṛṣṇasya] B3 ante śrī- ↩︎ ↩︎
āmnāyaparam] Od gl. vedaparām ↩︎ ↩︎
mumukṣamāṇān] V1 Od mumukṣu- ↩︎ ↩︎
mumukṣamāṇān] Od mānyān ↩︎ ↩︎
savye] Od gl. vāme ↩︎ ↩︎
nartanādyaiḥ] Od² deest ↩︎ ↩︎
ābhīṣṭa] Od -ābhiṣṭaiḥ ↩︎ ↩︎
sakāntān … smaret] Od² i.m. ↩︎ ↩︎
saudāminītati] Od saudāminādyuti- ↩︎ ↩︎
ujjhitataro nitarāṃ] Od ujjhitavān ↩︎ ↩︎
saṅga] B3 aṅga ↩︎ ↩︎
tasya … tam] Od² i.m. ↩︎ ↩︎
mahatyākhyayā] V1 mahatyā saptamam ākhyayā ↩︎ ↩︎
vā] B1 B3 deest ↩︎ ↩︎
tatra] V1 deest ↩︎ ↩︎
gaṇa] Od² -gaṇaiḥ ↩︎ ↩︎
ata … cintayet] Od² i.m. ↩︎ ↩︎
cintayet] B1 add. śrīrādhākṛṣṇaḥ śaraṇaḥ ↩︎ ↩︎
śrī … tantre] Od bhāgamāntare ca ↩︎ ↩︎
tantre] Pa B3 add. ca ↩︎ ↩︎
pāpa] B3 a.c. -trāpa- ↩︎ ↩︎
pāda] Od -pādaṃ ↩︎ ↩︎
nandi] Od -nindi- ↩︎ ↩︎
pannaṃ] B1 a.c. -yuktaṃ ↩︎ ↩︎
śobhitam] Od -maṇḍitam ↩︎ ↩︎
kaṭi] Od² mūrti- ↩︎ ↩︎
ānandaṃ] B1 vānantaṃ ↩︎ ↩︎
sukhakaraṃ] Od² sukaraṃ ↩︎ ↩︎
tat] Od² deest ↩︎ ↩︎
tadṛśīnāṃ] B1 ins. gopa- ↩︎ ↩︎
śrīgopakumārīṇāṃ] B1 deest ↩︎ ↩︎
śubhaṃ … trāsaṃkhyatve] Od² i.m. ↩︎ ↩︎
api … siddhagandhar] R3 […] ↩︎ ↩︎
pannagair] Od gl. sarpair ↩︎ ↩︎
manuṣyaiś … caiva] R3 […] ↩︎ ↩︎
kṛtaśabdo … nāradena] V2 deest ↩︎ ↩︎
viśvāmitreṇa … vyāsena] R3 […] ↩︎ ↩︎
stūyamānaṃ suvismitaiḥ] V2 a.c. Va Edd brahmalokagatair api ↩︎ ↩︎
suvismitaiḥ] B1 suvismitam ↩︎ ↩︎
brahma … api] Va Edd deest ↩︎ ↩︎
avyān] Od gl. (e rakṣaṇe | rakṣatu) ↩︎ ↩︎
otpal] Pa Edd -otsav- ↩︎ ↩︎
veṇu … dhṛtir] Od gl. (veṇunādena kṣapitā dūrīkṛtā janadhṛtir yena dhairya iti) ↩︎ ↩︎
devo naḥ] Od hi ↩︎ ↩︎
avyāt] B1 deest ↩︎ ↩︎
śyāmā] B1 śyāma- ↩︎ ↩︎
saḥ] Od tam | o pṛṣṭhe ṭīkātra pṛṣṭhe ↩︎ ↩︎
dhyātvaivaṃ] Od dhyātvetthaṃ : Edd ante athāntaryāgaḥ ↩︎ ↩︎
taṃ] Va i.m. ↩︎ ↩︎
kalpitaiḥ] B1 add. śrīrāmaḥ śaraṇam ↩︎ ↩︎
athāntaryāgaḥ] Edd deest ↩︎ ↩︎
upayujyante] V2 samupayujyante ↩︎ ↩︎
atha] R1 Pa tatra ↩︎ ↩︎
śrī] Od deest ↩︎ ↩︎
svāgataṃ] Pa āgataṃ ↩︎ ↩︎
mānasīṃ] R1 mānasaṃ ↩︎ ↩︎
yat] V1 B1 B3 tat- ↩︎ ↩︎
ca] B1 deest ↩︎ ↩︎
bāhyair upacārair] B1 bāhyopacārair ↩︎ ↩︎
tryasra] V1 astra- : B1 a.c. vastu- ↩︎ ↩︎
jantv] B1 yantr- ↩︎ ↩︎
tathā … śodhitasyāpi] Od² deest ↩︎ ↩︎
śodhanārthaṃ] Od² deest ↩︎ ↩︎
vāma] Od² ātmavāma- ↩︎ ↩︎
try] V1 deest ↩︎ ↩︎
tryasraṃ] Od² deest ↩︎ ↩︎
tasmin] Od² deest ↩︎ ↩︎
tena … ādau] Od² deest ↩︎ ↩︎
eva] Od² deest ↩︎ ↩︎
atha … pratiṣṭhāpayed] Od² i.m. ↩︎ ↩︎
tat] B3 deest ↩︎ ↩︎
puṣpākṣatān] Pa -puṣpān satān ↩︎ ↩︎
nikṣipet] Od² prakṣipet ↩︎ ↩︎
vyutkrāntaiḥ] Od² deest ↩︎ ↩︎
vyutkramaṃ] Od² tatkramaṃ ↩︎ ↩︎
aḥādia] V2 aḥādiś ca a- ↩︎ ↩︎
kevalair … kīdṛśaiḥ] Od² deest ↩︎ ↩︎
kīdṛśaiḥ] V1² i.m. Edd ins. śiraḥ ↩︎ ↩︎
hṛdayāya … taiḥ] Od² i.m. ↩︎ ↩︎
maṇḍalam] Pa -maṇḍaleḥ ↩︎ ↩︎
gālinīṃ] Od gl. (gālinīṃ mudrām) ↩︎ ↩︎
kṛṣṇaṃ … śikhayekṣayet] Od deest ↩︎ ↩︎
śikhayekṣayet] B1 śikhayā kṣipet ↩︎ ↩︎
netra] R3 tena ↩︎ ↩︎
āvaguṇṭhayet] Od add. kṛṣṇaṁ cāvāhya hṛtpadmād gālinīṁ śikhayekṣayet | ↩︎ ↩︎
mudrayā] Od gl. (jalam amṛtīkūryāt) ↩︎ ↩︎
rakṣya] Va Pa a.c. B1 vīkṣya ↩︎ ↩︎
ṣṭaśaḥ] Od ’ṣṭadhaḥ ↩︎ ↩︎
atra] V1 B3 tatra ↩︎ ↩︎
aiv] B1 deest ↩︎ ↩︎
prayogaḥ] B1 tatra prayogaḥ : Od² deest ↩︎ ↩︎
bindunaivokāreṇa] B1 bindusahitenokāreṇa ↩︎ ↩︎
prayogaḥ] Od² deest ↩︎ ↩︎
uṃ] B1 Od² Edd ante oṃ ↩︎ ↩︎
tīrthamantraś] Od² deest ↩︎ ↩︎
ca] B1 tu ↩︎ ↩︎
gaṅge] Od² ante oṃ ↩︎ ↩︎
ca] B1 om. ↩︎ ↩︎
caiva] B3 deest ↩︎ ↩︎
ityādiḥ tena] Od² deest ↩︎ ↩︎
kṛṣṇaṃ … padmāt] Od² deest ↩︎ ↩︎
gaccha ity] Od² deest ↩︎ ↩︎
ihā … āvāhya] V1 B1 ihāvahetyādināvāhya : V2 B3 ihāvahety āvahya ↩︎ ↩︎
īkṣayet] B3 Od² ins. kṛṣṇaṃ ca tatraiva ↩︎ ↩︎
ambhaḥ] Od² deest ↩︎ ↩︎
netra] Od² deest ↩︎ ↩︎
atra … āhuḥ] Od² deest ↩︎ ↩︎
iti] Od² deest ↩︎ ↩︎
āhuḥ] Od² āha ↩︎ ↩︎
tatas tadanantaram] Od² deest ↩︎ ↩︎
digbandhanaṃ] Od² deest ↩︎ ↩︎
atraiva] V2 atraivaṃ ↩︎ ↩︎
ity … jñeyaḥ] Od² deest ↩︎ ↩︎
kūrcena] Od² deest ↩︎ ↩︎
jalaṃ] Od² aṅgajalaṃ ↩︎ ↩︎
ṣoḍaśakalātmane] V1² i.m. ↩︎ ↩︎
iti] Od² deest ↩︎ ↩︎
bhyarcayed] Od² pūjayet ↩︎ ↩︎
kūrcena] Od² deest ↩︎ ↩︎
aṣṭaśo vārāṣṭakaṃ] Od² aṣṭadhā ↩︎ ↩︎
tasya … japet] Od² i.m. ↩︎ ↩︎
trir] Od² gl. (triḥ secayet) ↩︎ ↩︎
coktā] V1 V2 B3 cohyā ↩︎ ↩︎
saktau] Od gl. (yuktau) ↩︎ ↩︎
pāsyā] Od gl. (tyaktvā) ↩︎ ↩︎
saṃhatāḥ] V1 V2 B3 ins. militāḥ ↩︎ ↩︎
sva] Pa deest ↩︎ ↩︎
tam] R3 ca ↩︎ ↩︎
gurūn iti] V2 deest ↩︎ ↩︎
prayogaḥ] B1 prayogas tu ↩︎ ↩︎
eva] B3 deest ↩︎ ↩︎
atra] V1 V2 B3 tatra ↩︎ ↩︎
ādhāra] B3 ante aṃ ↩︎ ↩︎
devāṅgeṣu] Od devāṅge mūla- ↩︎ ↩︎
mantrāṅg] B3 mantrādi- ↩︎ ↩︎
vicintayet] R3 […] : B1 add. kecin nyasya tattvāny akt?? ↩︎ ↩︎
vicintayet] B1 add. iti ↩︎ ↩︎
tat] V1 deest : B3 tattat- ↩︎ ↩︎
tac ca] B2 tatra ↩︎ ↩︎
sveṣṭa] B2 aṣṭa- ↩︎ ↩︎
tac … daivatam] R3 […] ↩︎ ↩︎
tasmin] Od gl. (iṣṭadeve) ↩︎ ↩︎
yathātmani] R3 […] ↩︎ ↩︎
nyāse] V1 nyāsena ↩︎ ↩︎
pūrva] B1 pūrvaṃ ↩︎ ↩︎
kṛtam] V1 Edd -bhūtam ↩︎ ↩︎
yady] Edd yad- ↩︎ ↩︎
sārṇa] Edd svarṇa- ↩︎ ↩︎
pūrvaiḥ] Edd add. vidhiḥ ↩︎ ↩︎
tadā] B3 tathā ↩︎ ↩︎
kathaṃ] B3 rep. ↩︎ ↩︎
yathā] B1 deest ↩︎ ↩︎
arthaḥ] B3² add. pañcapadāni netṛdvayādiṣu ↩︎ ↩︎
tathā hi] V2 tathāpi ↩︎ ↩︎
dvaye vyāpaka] B1 om. ↩︎ ↩︎
kuryur … vaiṣṇavāḥ] R3 […] ↩︎ ↩︎
manor] Od gl. (mantrasya) ↩︎ ↩︎
saha] R3 […] ↩︎ ↩︎
veda] V1 a.c. V2 -deva- ↩︎ ↩︎
tac] V1 B3 tattac- ↩︎ ↩︎
kuryāt] V1 V2 B3 kuryuḥ ↩︎ ↩︎
anupayuktam] B1 anuyuktam ↩︎ ↩︎
kṛṣṇena] V2 ante śrī- ↩︎ ↩︎
bhaktānāṃ] B1 ins. eva ↩︎ ↩︎
tattvāny avyaktādīni] V2 B3 Edd tattvādīny avyaktāni ↩︎ ↩︎
yathoditam] B2 Od yathākramam ↩︎ ↩︎
kecin … mantrārṇaiḥ] R3 […] ↩︎ ↩︎
tattvāni] Edd tattvādīni ↩︎ ↩︎
pūrvaṃ] V2 pūrva- ↩︎ ↩︎
likhita] B1 likhitaḥ ↩︎ ↩︎
mahad … buddhyādīni] B1 manobuddhyahaṃkārādīni ↩︎ ↩︎
savisargaṃ] V2 B1 B3² saviśeṣaṃ ↩︎ ↩︎
nyasya] B1 vinyasya ↩︎ ↩︎
mantraṃ tam] B3 mantratvam ↩︎ ↩︎
tam] B1 deest ↩︎ ↩︎
tattad] B3 tad- ↩︎ ↩︎
varṇa] V2 -varṇe ↩︎ ↩︎
tasya] V2 B3 rep. ↩︎ ↩︎
tatra] B1 om. ↩︎ ↩︎
sarveṣu] B1 ins. bhūṣaṇeṣu : Edd deest ↩︎ ↩︎
mantro] V2 B1 B3 tantro- ↩︎ ↩︎
oṃ … klīṃ] B3 rep. ↩︎ ↩︎
avyaktātmane … iti] B3 rep. ↩︎ ↩︎
1] B1 deest ↩︎ ↩︎
pañcātmake] B1 deest ↩︎ ↩︎
2] B1 deest ↩︎ ↩︎
oṃ … ṇāṃ] B3 rep. ↩︎ ↩︎
3] B1 deest ↩︎ ↩︎
4] B1 deest ↩︎ ↩︎
mālāyāṃ] B3 ins. ||6|| ↩︎ ↩︎
tanmātrātmane] V1 tanmātrānaṃ ↩︎ ↩︎
pañcātmane] V2 B1 B3 deest ↩︎ ↩︎
6] B3 deest ↩︎ ↩︎
ṛṃ] B3 aṃ ↩︎ ↩︎
naṃ] B3 maṃ ↩︎ ↩︎
śrīvatse … ca] B1 śrīvatsakaustubheṣu ↩︎ ↩︎
oṃ] V1 auṃ : B3 deest ↩︎ ↩︎
udarabandhe] B1 undabandhau ↩︎ ↩︎
aḥ] V1 V2 aṃ ↩︎ ↩︎
iti] B1 deest ↩︎ ↩︎
tam] B1 B2 B3 Od sam- ↩︎ ↩︎
atha … bhagavantaṃ] R3 […] ↩︎ ↩︎
bhūṣaṇānulepanāni] Od ityādi ↩︎ ↩︎
āntair] B1 -ādyair ↩︎ ↩︎
tasmin … arthaḥ] Od² i.m. ↩︎ ↩︎
tatraiva] Edd atraiva ↩︎ ↩︎
arthaḥ] B1 add. śrīkṛṣṇaḥ śaraṇam ↩︎ ↩︎
vaiṣṇavaś] B2 vaiṣṇavaiś ↩︎ ↩︎
āmum] Od gl. (śrīkṛṣṇam) ↩︎ ↩︎
yathā] V2 B1 deest ↩︎ ↩︎
tathaiva … arthaḥ] B1 deest ↩︎ ↩︎
vaiṣṇava … asyāyaṃ] Od² vaiṣṇavasyāyaṃ ↩︎ ↩︎
amuṃ … dik] Od² i.m. ↩︎ ↩︎
dik] Od² deest ↩︎ ↩︎
yathoktaṃ] V1 tathoktaṃ ↩︎ ↩︎
iti] Od² deest ↩︎ ↩︎
tair eva] Od² tato ↩︎ ↩︎
vāma] V2 vāme : B1 vāmabhāge ↩︎ ↩︎
bhagavantam] B1 add. ca ↩︎ ↩︎
yathoktam … tāmbūlādi] Od² i.m. ↩︎ ↩︎
ca … ācaret] Pa deest ↩︎ ↩︎
etasmai] V1 V2 B3 eva asmai ↩︎ ↩︎
eva] V2 eka- ↩︎ ↩︎
śrī] B2 Od deest ↩︎ ↩︎
nārada] Od śrī- ↩︎ ↩︎
pañcarātre] V1 Va B1 ins. ca ↩︎ ↩︎
yāgo] V1 B3 yogo ↩︎ ↩︎
jarā] V1 R1 B3 rāja- ↩︎ ↩︎
bhāv] Od gl. (bhavadam iti) ↩︎ ↩︎
dvija] Od dvijaḥ ↩︎ ↩︎
vidhinā] B2 tasyāt tu ↩︎ ↩︎
athāntar … mune] Pa deest ↩︎ ↩︎
nārada … mune] Pa deest ↩︎ ↩︎
mune] B2 manur ↩︎ ↩︎
iti] Pa B1 deest ↩︎ ↩︎
vā] V1 om. ↩︎ ↩︎
bahis] Od gl. (bahirpūjām) ↩︎ ↩︎
smaraṇa … tataḥ] Pa deest ↩︎ ↩︎
śrī] Pa B1 Edd deest ↩︎ ↩︎
tathā … samācaret] Pa deest ↩︎ ↩︎
śrī] B1 deest ↩︎ ↩︎
sañcintya] B1 add. śrīgovindo jayati ↩︎ ↩︎
tv] B1 deest ↩︎ ↩︎
santi … ca] B1 sthānāni pūjāyāḥ santi ↩︎ ↩︎
tatra ca] R3 nityaśaḥ ↩︎ ↩︎
śrī] B1 ante tatra ca ↩︎ ↩︎
atha … tathā] Pa deest ↩︎ ↩︎
tatra] B3 atra ↩︎ ↩︎
pūjācaraṇe … pūjāyāḥ] B1 deest ↩︎ ↩︎
pūjāsthānāni] R3 add. 14 ↩︎ ↩︎
pratimādiṣu] B1 pratimāsu ca ↩︎ ↩︎
atha … hareḥ] Pa deest ↩︎ ↩︎
tu] B2 ca ↩︎ ↩︎
hareḥ … tu] B1 nityapūjā hareḥ kāryā na tu kevalabhūtale ↩︎ ↩︎
skandhe] R1 R3 B2 ins. ca ↩︎ ↩︎
bhūr ātmā] R3 bhūtātmā ↩︎ ↩︎
bhadra] Pa bhadrā : B2 tatra : Od gl. (he uddhava) ↩︎ ↩︎
he] V1 B3 deest ↩︎ ↩︎
goṣv aṅga] Od p.c. goṣṭhe ca ↩︎ ↩︎
bhedena] B1 -bhede ↩︎ ↩︎
ca] V1 deest ↩︎ ↩︎
aṅga] B1 he aṅge ↩︎ ↩︎
hṛdi khe] B2 hṛdisthe ↩︎ ↩︎
mantra] B1 deest ↩︎ ↩︎
tathāpi] B1 tathā ↩︎ ↩︎
dhiṣṇyeṣv] Od gl. (mūrtiṣu) ↩︎ ↩︎
dhiṣṇyeṣv … eṣu] B2 viṣṇau ca teṣu ↩︎ ↩︎
madhye] V1 B1 deest ↩︎ ↩︎
dhiṣṇyeṣu] V1 ins. adhiṣṭhāneṣu ↩︎ ↩︎
śrīmūrtayaḥ] R3 add. 15 ↩︎ ↩︎
tatraiva] B2 deest ↩︎ ↩︎
lepyā lekhyā] B3 transp. ↩︎ ↩︎
matā] R1 R3 Pa B2 Od smṛtā ↩︎ ↩︎
jīva] B2 a.c. deva- ↩︎ ↩︎
udvāsāvāhane] Od gl. (udvāso visarjanam | sthirayo ’rcane) ↩︎ ↩︎
sthirāyām] Od gl. (pratimāyām) ↩︎ ↩︎
sthaṇḍile tu] B2 Od sthaṇḍileṣu ↩︎ ↩︎
tu … dvayam] R3 bhuvanadvaye ↩︎ ↩︎
mārjanam] Od -mārjanair ↩︎ ↩︎
iti] B1 B3 Edd deest ↩︎ ↩︎
lepyā] B1 deest ↩︎ ↩︎
mūrter] V1 -mūrti- ↩︎ ↩︎
śrī] B1 deest ↩︎ ↩︎
saikatyāṃ kuryāt] B1 B3 deest ↩︎ ↩︎
veti] B3 add. saikatyāṃ kuryāt | anyatra kuryād vā na veti | ↩︎ ↩︎
vilepyāyāṃ … ca] B3 deest ↩︎ ↩︎
ca] V1 B1 deest ↩︎ ↩︎
tac] B2 om. ↩︎ ↩︎
prītyai] B2 Od -prītau ↩︎ ↩︎
bhagavac] Edd ante śrī- ↩︎ ↩︎
chrī] B3 deest ↩︎ ↩︎
brahma] B3² i.m. ↩︎ ↩︎
athāsṛjat] Od² add. pradyumnaṃ cāniruddhaṃ ca dhyeyam etat catuṣṭayam ↩︎ ↩︎
prokta] B2 B3 proktaṃ ↩︎ ↩︎
āsa] B3 add. śrīrāmaḥ caraṇaśaraṇaḥ ↩︎ ↩︎
pāñcajanyaṃ] Od gl. (śaṅkhaṃ) ↩︎ ↩︎
prakīrtyate] Od prakīrtitam ↩︎ ↩︎
vāmopari vāmordhvakare] B1 om. ↩︎ ↩︎
adharottara] R1 ayajñetara- ↩︎ ↩︎
tu] R1 om. ↩︎ ↩︎
dakṣiṇordhve] B1 vāmopari ↩︎ ↩︎
prakīrtyate] R1 B2 prakīrtitaḥ : Od prakīrtitam ↩︎ ↩︎
śaṅkhaṃ] B2 cakraṃ ↩︎ ↩︎
ādimūrtes … vyavasthitam] B3² i.m. ↩︎ ↩︎
vāmordhve] B3 vāmordhvaṃ ↩︎ ↩︎
vāmordhve … vyavasthitam] Pa B1 Edd deest ↩︎ ↩︎
abhiśabdyate] B2 abhiganyate ↩︎ ↩︎
pradṛśyate] B2 Od vyavasthitā ↩︎ ↩︎
tu] B1 Edd ca ↩︎ ↩︎
paṅkajaṃ] B1 paṅkajaś ↩︎ ↩︎
dakṣiṇ … sthitam] Edd deest ↩︎ ↩︎
saptamyanta] B1 saptyanta- ↩︎ ↩︎
pi] B3 add. ūhyam ↩︎ ↩︎
vañcana] R1 -bandhana- : R3 -vacana- ↩︎ ↩︎
saṃyuktaṃ] V1 -saṃsaktaṃ ↩︎ ↩︎
kaumudī yasya] Od² saṃsthitaṃ gadā ↩︎ ↩︎
puṇḍarīkam] Pa pāñcajanyam ↩︎ ↩︎
vāmordhve … adhaḥsthitam] R1 deest ↩︎ ↩︎
bali … adhaḥsthitam] Od² i.m. ↩︎ ↩︎
adhaḥsthitam] Pa add. vāmordhve kaumudī yasya pāñcajanyam adhaḥ sthitam ↩︎ ↩︎
sapta … adhaḥsthitam] R3 Pa deest ↩︎ ↩︎
vāmordhve … adhaḥsthitam] Edd deest ↩︎ ↩︎
tadadhaḥ] B3 cāpy adhaḥ- ↩︎ ↩︎
tathā] R3 sthitā : B1 sthitam ↩︎ ↩︎
kuśeśayam] Od gl. padmam ↩︎ ↩︎
devī] Edd caiva ↩︎ ↩︎
heti] Pa dahati ↩︎ ↩︎
hetirājam] Od gl. (sudarśanam) ↩︎ ↩︎
striyau] Od trayo ↩︎ ↩︎
eteṣāṃ … śubhe] B3 deest ↩︎ ↩︎
śrī] B1 deest ↩︎ ↩︎
iti] B3 deest ↩︎ ↩︎
mārgādhimāsādhipāḥ] B2 mārgādi ↩︎ ↩︎
siddhārtha … mūrtayaḥ] Edd transp. ↩︎ ↩︎
cakraṃ] B3 śaṅkhaṃ ↩︎ ↩︎
śaṅkhaṃ] B3 cakraṃ ↩︎ ↩︎
śaṅkhaṃ cakraṃ] Od transp. ↩︎ ↩︎
śaṅkha … cakra] B2 Od -cakraśaṅkhapadma- ↩︎ ↩︎
cakraṃ śaṅkhaṃ] R3 transp. ↩︎ ↩︎
śaṅkhaṃ … trivikramaḥ] Od² i.m. ↩︎ ↩︎
bhujaiḥ] Pa tejaḥ ↩︎ ↩︎
gadā] B1 om. ↩︎ ↩︎
cakra … śaṅkha] B3 ca gadāśaṅkhacakra- ↩︎ ↩︎
śaṅkhaṃ] V1 Va B1 B3 Edd cakraṃ ↩︎ ↩︎
cakraṃ] V1 Va B1 B3 Edd śaṅkhaṃ ↩︎ ↩︎
kṛṣṇo] Pa Edd viṣṇur ↩︎ ↩︎
bibharti yaḥ] Pa bibharty ajaḥ ↩︎ ↩︎
evam … pi] B1 deest ↩︎ ↩︎
tato … karaḥ] B1 B3 om. ↩︎ ↩︎
śrī] B1 deest ↩︎ ↩︎
ūrdhva … cakraṃ] V1² i.m. ↩︎ ↩︎
vāsupradyu] V1 Edd -vāpra- ↩︎ ↩︎
kṛ] B1 B3 deest ↩︎ ↩︎
ca] B1 deest ↩︎ ↩︎
keśavaḥ … gaṇyamāne] B1 om. ↩︎ ↩︎
trivikramaḥ … acyuta] V1² i.m. ↩︎ ↩︎
karam] V1² B1 ins. ca ↩︎ ↩︎
ārabhya] B3 cārabhya ↩︎ ↩︎
dakṣiṇādhaḥ … ṣaṭ] V1² i.m. ↩︎ ↩︎
matsyapurāṇe] V1² i.m. ↩︎ ↩︎
matsyapurāṇe ca] Od matpurāṇe ↩︎ ↩︎
ca] V1² B3 deest ↩︎ ↩︎
iti] B2 deest ↩︎ ↩︎
dvijāḥ] B1 ins. he ↩︎ ↩︎
dvibhujā] V1 V2 Va B1 Edd ante sevāniṣṭhā hareḥ śrīmadvaiṣṇavāḥ pāñcarātrikāḥ | prākaṭyād akhilāṅgānāṁ śrīmūrtiṁ bahu manyate || sevyā nijanijair eva mantraiḥ svasveṣṭamūrtayaḥ | śālagrāmātmake rūpe niyamo naiva (V1 naiṣa) vidyate || ↩︎ ↩︎
jaladaśyāmā] R3 B2 B3 Od veṇuvadanā ↩︎ ↩︎
rūpaiś] Pa B1 B3 -rūpaiva : Od -rūpeṇa ↩︎ ↩︎
ca] B1 śrī- ↩︎ ↩︎
tatparaiḥ] R1 Pa vaiṣṇavaiḥ : B1 Edd daivataiḥ : Od gl. kṛṣṇabhaktaiḥ: R3 B2 B3 Od add. tathā coktam ekādaśe | mahāpuruṣam abhyarcyen mūrtyābhimatayātmanaḥ (B3 mūrtyābhimata lac.)| ↩︎ ↩︎
śrī] B3 deest ↩︎ ↩︎
na likhituṃ] B2 Od gaṇayituṃ ↩︎ ↩︎
sa … lekhiṣyate] Od sattamo (Od gl. sādhutamaḥ) lekhyate ↩︎ ↩︎
lekhiṣyate] B2 saṃlikhyate ↩︎ ↩︎
grataḥ] V1² add. atra sevāniṣṭhety ādi ślokadvayaṃ paṭhanīyam : B3 add. dvibhujā jaladaśyāmā tribhaṅgī madhurākṛtiḥ | sevyā dhyānānurūpaiś ca mūrtiḥ kṛṣṇasya tatparaiḥ || anyāś ca vividhā śrīmadavatārādimūrtayaḥ | prādurbhāvavidhāv agre lekhyās tattadviśeṣataḥ || nityakarmaprasaṅge ’tra mūrtijanmapratiṣṭhayoḥ | vidhir na likhituṁ yogyaḥ sa tu lekhiṣyate ’grataḥ || ↩︎ ↩︎
śrī] B1 deest ↩︎ ↩︎
ayogyo] B1 B3 deest ↩︎ ↩︎
manyate] B2 vidyate ↩︎ ↩︎
śālagrāma] R3 Pa B3 Od ante śrī- ↩︎ ↩︎
śilāḥ] R3 B2 B3 Od² i.m. Edd add. gautamīyatantre | gaṇḍakyāś caiva deśe (B3 gaṇḍakyām ekadeśe) ca śālagrāmasthalaṁ mahat | pāṣāṇaṁ tadbhavaṁ yat tat śālagrāmam iti smṛtam || ↩︎ ↩︎
vā] V1 R3 Pa B2 B3 Od ca ↩︎ ↩︎
vakrā] R1 R3 Va Pa raktā ↩︎ ↩︎
raktā] R1 R3 Va Pa vakrā ↩︎ ↩︎
ca] B1 om. ↩︎ ↩︎
tv alāñchitā] Pa ca lañchitā ↩︎ ↩︎
karburā] Edd dardurā ↩︎ ↩︎
darduro] B1 deest ↩︎ ↩︎
atha] B2 deest ↩︎ ↩︎
doṣau] B2 add. pracaksate ↩︎ ↩︎
sandiśate] B2 sandahate ↩︎ ↩︎
pradāyikā] R1 R3 Pa B2 pradāyinī ↩︎ ↩︎
rūkṣā] Edd rakṣa- ↩︎ ↩︎
nihati] B1 nihanti : B2 naśyanti ↩︎ ↩︎
dardurā] B2 B1 B3 Od Edd karburā ↩︎ ↩︎
bṛhan … saḥ] B1 deest ↩︎ ↩︎
ca] R1 B2 Od deest ↩︎ ↩︎
tathā] B2 mahā- ↩︎ ↩︎
vyālamukhī] Od gl. (sarpe vyāghre ca vyālaśabdo vartate) ↩︎ ↩︎
viṣamā] Edd viṣayā ↩︎ ↩︎
vikārā] Od vikaṭā- ↩︎ ↩︎
muktā] Pa raktā : Od gl. (muktacakrā) ↩︎ ↩︎
muktā … sam] V1 B2 B3 Od amāyā (B2 Od āmāyā) vāma- : Od gl. (āmāyā akṛtrimā iti sarvatrānveti | yad vā, sandhānādikarmarahitā ghnoṇī varāhas tadvanmūrtir yasya) ↩︎ ↩︎
ghoṇi] Od yoni- ↩︎ ↩︎
amūrtiś] Od gl. (vāsudevamūrtiḥ | akāro vāsudevaḥ syāt) ↩︎ ↩︎
amūrtiś ca] R1 om. ↩︎ ↩︎
sampuṭā] Od gl. (kareṇobhayasampuṭā karapṛṣṭhavad unnatā karatalasamā ca) ↩︎ ↩︎
caitādṛśī] Pa vaitādṛśī ↩︎ ↩︎
ghoṇiḥ] V1 B3 B1 ghoṇī ↩︎ ↩︎
lekhya] B1 ins. varāha ↩︎ ↩︎
ca] Pa vā ↩︎ ↩︎
iti] B3 Edd deest ↩︎ ↩︎
bhinnaṃ] B2 Od -bhagnaṃ ↩︎ ↩︎
yā] Va vā ↩︎ ↩︎
tathā] B1 deest ↩︎ ↩︎
iti] B3 Edd deest ↩︎ ↩︎
tatra] V1 B1 deest ↩︎ ↩︎
matāḥ] Od gl. (ṛṣibhir matā jñātā) ↩︎ ↩︎
paraiḥ] V1 R3 B3 ’paraiḥ : B1 a.c. budhaiḥ : Od gl. (ṛṣibhiḥ) ↩︎ ↩︎
tatraiva] Od gl. śālagrāmaśilāsu ↩︎ ↩︎
cihna] V1 cihne ↩︎ ↩︎
cakre] Pa cakraṃ ↩︎ ↩︎
nāntarīyake] B1 cāntarīyake ↩︎ ↩︎
deśa] B1 deest ↩︎ ↩︎
puṣkalaḥ] Od gl. (pūrvabhāgasthūlaḥ) ↩︎ ↩︎
pradyumnaḥ … cātiśobhanaḥ] B1 deest ↩︎ ↩︎
pṛthum] B2 pṛthak ↩︎ ↩︎
ūrdhvaṃ] V1 ūrdhva- ↩︎ ↩︎
mukhaṃ] Od p.c. cakraṃ ↩︎ ↩︎
tāram] R1 Od Edd dvāre ↩︎ ↩︎
caiva] B1 caivam ↩︎ ↩︎
lohitābhaḥ] V1 Va Pa B2 ca śuklābhaḥ ↩︎ ↩︎
cātipuṣkalam] B2 Od cātiśobhanam : B1 add. dvāropari tathā rekhāṃ dṛśyate madhyadeśataḥ | kapilā narasiṃhas tu pṛthucakraḥ suśobhanaḥ | ↩︎ ↩︎
kṛṣṇa … suśobhane] B1 deest : Od² i.m. ↩︎ ↩︎
suśobhane] Edd suśobhanaḥ : V1 add. brahmacarye ’dhikārī syān nānyathā pūjanaṁ bhavet | narasiṁhas tribinduḥ syāt kapilaḥ pañcabindukaḥ | ↩︎ ↩︎
dvāropari … suśobhanaḥ] V1 B1 Edd deest ↩︎ ↩︎
pṛthucakre] Od gl. (sthūlacakraḥ) ↩︎ ↩︎
cakre ca] B2 -cakreṇa ↩︎ ↩︎
śobhane] V1 add. dvāropari tathā rekhā dṛśyate madhyadeśataḥ | kapilo narasiṃhas tu pṛthucakraḥ suśobhanaḥ | ↩︎ ↩︎
brahma … bindukaḥ] V1 B1 B2 B3 deest ↩︎ ↩︎
padmākārā] V1 Va B1 B2 B3 Od pūjākārā : Pa guñjākārā ↩︎ ↩︎
padmākārā suśobhanā] V1 dṛśyate madhyadeśataḥ ↩︎ ↩︎
brāhme] V1 Va Pa add. eva ↩︎ ↩︎
] Od gl. (kuṭilā) ↩︎ ↩︎
sa prokto] B2 Od samproktaḥ ↩︎ ↩︎
bhuktimukti] B2 Od sarvakāma- ↩︎ ↩︎
brāhma eva] B1 brāhme : Od om. ↩︎ ↩︎
bhukti] B2 a.c. bhakti- ↩︎ ↩︎
yad] B1 tad ↩︎ ↩︎
su] V1 a.c. Va B3 Od² Edd vi- ↩︎ ↩︎
dīrghā … śobhanam] Od² i.m. ↩︎ ↩︎
cakra] R1 Pa -bindu- ↩︎ ↩︎
pṛṣṭhe] B1 om. : V1 Pa B3 pṛṣṭhaṃ ↩︎ ↩︎
grīvāṅkuśā] V1 B2 B3 -grīvo ‘ṅkuśā- ↩︎ ↩︎
bahu … hi] Od om. ↩︎ ↩︎
pañca … hi] B2 cakrasamīpagāḥ ↩︎ ↩︎
grīvaḥ] B1 grīvo ↩︎ ↩︎
pūjākārā] Edd padmākārā ↩︎ ↩︎
tathā] V1 B1 tadā ↩︎ ↩︎
pañcaka] B3 -pañcavi- ↩︎ ↩︎
prakhyo] Va -prekṣo : Od gl. (sadṛśaḥ) ↩︎ ↩︎
tv] R1 Pa hy ↩︎ ↩︎
pādme] B3 ins. ca ↩︎ ↩︎
tatraiva] Edd kārttikamāhātmye ↩︎ ↩︎
yatra] Od gl. (śālagrāme) ↩︎ ↩︎
bhavet] Od add. sudarśanas tathā devaḥ śyāmavarṇo mahādyutiḥ | vāmapārśve gadā cakre rekhe caiva tu dakṣiṇe || padme ca tatraiva | cakrākāreṇa paṅktiṃ sā yatra rekhāmayī bhavet | ↩︎ ↩︎
pradaḥ] Edd add. brāhme | ↩︎ ↩︎
pītā] B1 Od pīta- ↩︎ ↩︎
tatraiva] B2 deest ↩︎ ↩︎
ca] V1² i.m. ↩︎ ↩︎
mukhe] B2 Od tathā ↩︎ ↩︎
pādme ca] R3 deest ↩︎ ↩︎
ca] R1 deest ↩︎ ↩︎
sa] B2 ca ↩︎ ↩︎
brāhma … pradaḥ] Edd deest ↩︎ ↩︎
liṅgaṃ] Od gl. (cihnam iti) ↩︎ ↩︎
raśmijālaṃ] Od gl. (kiraṇasamūham) ↩︎ ↩︎
śobhitam] Edd add. kiṁ ca | ardhacandrākṛtir devo hṛṣīkeśa udāhṛtaḥ | tam arcya labhate svargaṁ viṣayāṁś ca samīhitām || vāmapārśve same cakre kṛṣṇavarṇaḥ sa bindukaḥ | lakṣmīnṛsiṁho vikhyāto bhuktimuktiphalapradaḥ || trivikramas tathā devaḥ śyāmavarṇo mahādyutiḥ | vāmapārśve tathā cakre rekhā caiva tu dakṣiṇe || pradakṣiṇāvartakṛtavanamālāvibhūṣitā | yā śilā kṛṣṇasaṁjñā sā dhanadhānyasukhapradā || gautamīye | bahubhir janmabhiḥ puṇyair yadi kṛṣṇaśilāṁ labhet | goṣpadena tu cihnena janus tena samāpyate || catasro yatra dṛśyante rekhāḥ pārśvasamīpagāḥ | dve cakre madhyadeśe tu sā śilā tu caturmukhā || ↩︎ ↩︎
sugamam] V1 add. iti ↩︎ ↩︎
rekhikā] B2 om. : V1² i.m. : Pa tu ↩︎ ↩︎
tu … catuścakro] B2 Od rekhā ca lambhikā ↩︎ ↩︎
jñeyaḥ] V1 add. śrī || śrī || śubhāḥ prasastāḥ syuḥ || śrī || || śrī || śrīkṛṣṇāya namaḥ || śrī || ↩︎ ↩︎
cānyatra] V1 Va cātra : B1 Edd ca ↩︎ ↩︎
pradā] R3 B2 B1 Od² add. gautamīye (B2 deest)| bahubhir janmabhiḥ puṇyair yadi kṛṣṇaśilāṃ labhed | goṣpade na ca (B2 tu) cihnena tena sāmāpyate januḥ (B3 janus tena samāpyate : Od² śastena sā samāpyate)|| ↩︎ ↩︎
mukhā] Pa -mūrtiḥ ↩︎ ↩︎
kiṃ … iti] Edd deest ↩︎ ↩︎
iti] Pa deest ↩︎ ↩︎
karāḥ] R3 B2 -tarāḥ ↩︎ ↩︎
yathā] B1 om. ↩︎ ↩︎
mahat] Pa mahā- ↩︎ ↩︎
dharma] B2 sarva- ↩︎ ↩︎
361] B1 Od tathāpy ↩︎ ↩︎
vasāmy] B1 add. iti ↩︎ ↩︎
aham] V1 add. iti ↩︎ ↩︎
māhātmyam] V1² i.m. R3 B2 B3 Od² Edd add. gautamīyatantre (Edd deest) | śālagrāmaśilāsparśāt koṭijanmāghanāśanam | kiṁ punar (B2 punaś ca) yajanaṁ tatra harisānnidhyakārakam (B2 kāraṇam) || : V1² R3 add. bahubhir janmabhiḥ puṇyair yadi kṛṣṇaśilāṃ labhet | goṣpadena ca cihnena tena samāpyate januḥ || ↩︎ ↩︎
tatraiva] Od ca ↩︎ ↩︎
vāsaram] B3 -śāradam ↩︎ ↩︎
tathā] Edd yathā ↩︎ ↩︎
tathā] Od tatra ↩︎ ↩︎
tathā … prakāśate] B2 om. ↩︎ ↩︎
ārcakā] B2 Od -ārcanād ↩︎ ↩︎
vaiśya] B2 vipra ↩︎ ↩︎
nijamandire] R1 R3 Pa B2 Od svapure hariḥ ↩︎ ↩︎
yathā] B3 tathā ↩︎ ↩︎
yathā sa] Pa yathāhaṃ ↩︎ ↩︎
pralobhaiś ca] R3 B2 Od madaiḥ lobhaiḥ ↩︎ ↩︎
yo tra] Od yatra ↩︎ ↩︎
pracyavate] Od gl. (kalyāntasambhavaṃ yāvat tāvat divaḥ svargāt sa na kṣarati) ↩︎ ↩︎
divaḥ] B2 divi ↩︎ ↩︎
nāma] V1 B1 deest ↩︎ ↩︎
bhakāra] B3 a.c. cakāra- ↩︎ ↩︎
garbha] Od bhaga- ↩︎ ↩︎
tiryaktvaṃ] Od gl. (paśuyonitvam) ↩︎ ↩︎
grāme cyutā] Od -grāmaśilā- ↩︎ ↩︎
ca … pi] B3 deest ↩︎ ↩︎
śrī] B3 ins. ca sarvathā pāpo ’pi ↩︎ ↩︎
vāditra] Od gl. vādya ↩︎ ↩︎
tu] B2 Od ca ↩︎ ↩︎
tu taiḥ] R1 om. ↩︎ ↩︎
ekenāpīha] Od trikenāpīha : Od gl. (tṛtīyaśālagrāmena) ↩︎ ↩︎
śilāyāṃ] Od gl. (śālagrāmaśilāsannidhau) ↩︎ ↩︎
tatra] Edd yatra ↩︎ ↩︎
japo] B2 Od tapo ↩︎ ↩︎
krośa] Pa cakra- ↩︎ ↩︎
kīkaṭo] B2 kīṭake ↩︎ ↩︎
kīkaṭo … mṛto] Od gl. (māgadho ’pi naro mṛtaḥ san) ↩︎ ↩︎
nara] V1 B1 B3 naraḥ ↩︎ ↩︎
pāṭho] V1 B1 -pāṭhe ↩︎ ↩︎
vā] V1 B1 ca ↩︎ ↩︎
pīti] V1 B1 B3 ins. pāṭhaḥ ↩︎ ↩︎
kānanam] Pa add. garuḍapurāṇe | tiṣṭhati nityaṃ pitaro manuṣyās tīrthāni gaṅgā gayā puṣkarāṇi | yajñāś ca medhā hy api puṇyaśailāś cakrāṅkitā yasya vasanti gehe || ↩︎ ↩︎
kārttika … saṃvāde] V1 Va B1 deest ↩︎ ↩︎
labhet] R1 B2 B3 bhavet ↩︎ ↩︎
putra] Od pūjyāṃ : Va Edd vipra ↩︎ ↩︎
namaskaroti] R1 Pa Od manaḥ karoti : B3 manaskaroti : V1² i.m. manaḥ karoti ity api pāṭhaḥ ↩︎ ↩︎
pāpāni … yathā] Va² i.m. ↩︎ ↩︎
kāmāsakto … ārcanam] Va² i.m. ↩︎ ↩︎
vaivasvataṃ] B2 vaivasvato ↩︎ ↩︎
yaḥ kathāṃ] R1 transp. ↩︎ ↩︎
yas tu] B1 nityaṃ ↩︎ ↩︎
tad] Edd mad- ↩︎ ↩︎
yat] B1 tat ↩︎ ↩︎
phalaṃ] R1 koṭi- ↩︎ ↩︎
śāla … ārcanam] B1 deest ↩︎ ↩︎
śālagrāmaśilārcane … satataṃ] Od deest ↩︎ ↩︎
yugānām … viṃśatim] Od gl. (ekamanvantaram) ↩︎ ↩︎
viṃśatim] R1 Va Pa B1 B2 B3 -saptatim ↩︎ ↩︎
bhakti] B1 om. ↩︎ ↩︎
sarvaṃ] Od gl. (jagat) ↩︎ ↩︎
apy] B1 om. ↩︎ ↩︎
samudbhave] Od Edd -śilodbhave ↩︎ ↩︎
ca] B1 om. ↩︎ ↩︎
devāsurā] B3 devāḥ surā ↩︎ ↩︎
yathāvat] Edd yāvat- ↩︎ ↩︎
śeṣaḥ] V1 add. || śrī || śrīkṛṣṇāya namaḥ || śrī || : B3 viśeṣaḥ ↩︎ ↩︎
pramāṇa] Od praṇāma- ↩︎ ↩︎
pramāṇam iyattā] V1 om. ↩︎ ↩︎
iyattā] B3 a.c. iyaptām ↩︎ ↩︎
kāle … puṇyabhāk] Pa deest ↩︎ ↩︎
spṛṣṭvā] B1 dṛṣṭvā ↩︎ ↩︎
suta] B1 a.c. budhaḥ ↩︎ ↩︎
tulyaṃ] R1 ins. ca ↩︎ ↩︎
śilārpitam] B1 -śilārcitam ↩︎ ↩︎
tatraiva cānyatra] Pa B2 B3 Od tatraivānyatra ↩︎ ↩︎
tu] B1 om. ↩︎ ↩︎
tenoḍhaṃ tu] Od p.c. tena dṛḍhaṃ ↩︎ ↩︎
arthaḥ] V1 add. śrīkṛṣṇāya namaḥ ↩︎ ↩︎
kiñcit] B1 pāpaṃ ↩︎ ↩︎
stutir] B3 śrutir ↩︎ ↩︎
koṭiguṇaṃ bhavet] B1 om. ↩︎ ↩︎
naraḥ] Edd add. pādme ca | ↩︎ ↩︎
śālagrāmaśilā … kānanam] B2 om. ↩︎ ↩︎
śālagrāma … kānanam] B1 deest ↩︎ ↩︎
kānanam] V1 Va add. pādme ca | śālagrāmaśilācakraṁ yo dadyād dānam uttamam | bhūcakraṁ tena dattaṁ syāt saśailavanakānanam || : V1² i.m. padyam idaṃ pūrvalikhitam asti ↩︎ ↩︎
garuḍapurāṇe] B2 gāruḍe ↩︎ ↩︎
gaṅgādika] Va B2 B3 Od gaṅgāgaya- ↩︎ ↩︎
yajñāśveti] B1 yad vā yajñāśveti ↩︎ ↩︎
śrī] B1 deest ↩︎ ↩︎
buddhito] B1 B2 buddhido ↩︎ ↩︎
bhavet] Od p.c. bhava ↩︎ ↩︎
tu] B2 sā ↩︎ ↩︎
diśate] B2 dṛśyate : B3 dṛśate ↩︎ ↩︎
sva] B1 sa- ↩︎ ↩︎
tatra] V1 B3 ins. ca ↩︎ ↩︎
ca] R1 deest ↩︎ ↩︎
yataḥ] B2² p.c. yatra ↩︎ ↩︎
iti] B2 Od deest ↩︎ ↩︎
bāhulye tāsāṃ] R1 Pa B2 Od transp. ↩︎ ↩︎
tāsāṃ] V1 deest ↩︎ ↩︎
phala] B1 deest ↩︎ ↩︎
dūta] Va Od -huta- : B3 -huti- ↩︎ ↩︎
vaiśya] B3 vaiśyāḥ ↩︎ ↩︎
śilod] V1 R1 Va Od -samud- ↩︎ ↩︎
vadāmi te] B1 phalaṃ śṛṇu ↩︎ ↩︎
yaḥ … jāyate] B2 deest ↩︎ ↩︎
śrī] R1 deest ↩︎ ↩︎
vadāmi te] Od nibodha me ↩︎ ↩︎
skānde … jāhnavītaṭe] B2 deest ↩︎ ↩︎
naraḥ] B2 add. yaḥ punaḥ pūjayed bhaktyā śālagrāmaśilāśatam | uṣitvā sa harer loke cakravartīha jāyate || skānde kārttikamāhātmye śrīśivaskandasaṁvāde | dvādaśaiva śilā yo vai śālagrāmasamudbhavāḥ | arcayed vaiṣṇavo nityaṁ tasya puṇyaṁ narottama || koṭiliṅgasahasrais tu pūjitair jāhnavītaṭe | ↩︎ ↩︎
puṇye] B1 puṇya- ↩︎ ↩︎
kartuṃ … kurvanti] B1 deest ↩︎ ↩︎
asaṃkhyeyasya] B1 saṃkhye yasya ↩︎ ↩︎
karaṇāparādhena] B1 -karaṇāyavādena ↩︎ ↩︎
tat] B2 ca ↩︎ ↩︎
tatraiva] B3 deest ↩︎ ↩︎
parīkṣām udīrayet] V1 a.c. R1 Od parīkṣānumodayet ↩︎ ↩︎
yad vā] Od gl. (yāvat pralayakālaḥ) ↩︎ ↩︎
guṇadoṣādikam] B2 tataḥ ↩︎ ↩︎
api] V1 ins. yo ↩︎ ↩︎
vaded] Pa B1 B2 Od vaiśya ↩︎ ↩︎
śilāyās] Edd -śilāyāṃ ↩︎ ↩︎
iti] B2 deest ↩︎ ↩︎
iva] Pa Od api ↩︎ ↩︎
sarvādhiṣṭhānaśraiṣṭhyam] R1 Pa B2 Od sarvādhiṣṭhānataḥ śraiṣṭhā ↩︎ ↩︎
ca] R1 vā ↩︎ ↩︎
sarvadā] B3 sarvathā ↩︎ ↩︎
vinirmite] B2 Od -samudbhave ↩︎ ↩︎
hi] B1 tu ↩︎ ↩︎
yama] R1 B2 Od ante śrī- ↩︎ ↩︎
keśa] B3 -ketu- ↩︎ ↩︎
lepyā lekhyā] B1 transp. ↩︎ ↩︎
maṇimayī] V1² i.m. : B1 mṛnmayī ca ↩︎ ↩︎
pratimāṣṭavidhā] Edd śrīmūrtir aṣṭadhā ↩︎ ↩︎
tu] R1 Pa ca ↩︎ ↩︎
chrīkṛṣṇasevanam] B2 Od kṛṣṇasya pūjanam ↩︎ ↩︎
sevanam] R1 Pa -pūjanam ↩︎ ↩︎
pūrvato] B1 sarvato ↩︎ ↩︎
skānde] Pa Od ins. ca ↩︎ ↩︎
śivas] B2 om. ↩︎ ↩︎
na] B3 deest ↩︎ ↩︎
pade] B2 p.c. sadā : Od gl. (pade toyaṃ śrīcaraṇodakam | śrīśaḥ śālagrāmaśilārūpe eva bhagavān tadadhīnamatiḥ | hariś ca śālagrāmaśilātmaka eva tasya janaiḥ sevakaiḥ saha sthitiḥ) ↩︎ ↩︎
iti] V1 Va B1 Edd Od deest ↩︎ ↩︎
śakyaḥ] Pa śaktaḥ ↩︎ ↩︎
pi kaḥ] Od bhavet ↩︎ ↩︎
mattvaṃ] V1 -mattāṃ ↩︎ ↩︎
prāpto … pīty] B1 prāpnotīti ↩︎ ↩︎
śālagrāma] Pa ante śrī- ↩︎ ↩︎
pūjā] Od deest ↩︎ ↩︎
jāyate] B1 om. ↩︎ ↩︎
ca] B2 deest ↩︎ ↩︎
gaurav] Pa raurav- ↩︎ ↩︎
tasya] R1 Pa B1 tasya ↩︎ ↩︎
iti] B1 deest ↩︎ ↩︎
parvata] B1 B3 parvatasya ↩︎ ↩︎
parvata eva] Od² parvatasyaiva ↩︎ ↩︎
eva] V2 tasyaiva ↩︎ ↩︎
gauravaṃ … arthaḥ] Od² i.m. ↩︎ ↩︎
śrī] B2 sa ↩︎ ↩︎
sampūjyo bhagavat] Edd pūjyo bhagavataḥ ↩︎ ↩︎
mama] B3 bhavet ↩︎ ↩︎
bhagavataḥ] V1 B1 B3 bhagavat- ↩︎ ↩︎
tathā] R1 Pa ins. ca ↩︎ ↩︎
śrī] B2 Od deest ↩︎ ↩︎
śālagrāma] Od ante śrī- ↩︎ ↩︎
vā] B2 Od ca ↩︎ ↩︎
yathā] R1 Pa Od deest ↩︎ ↩︎
suduḥsahaḥ] B1 add. kiṃ ca : Pa add. tathā ↩︎ ↩︎
tathā] V1 V2 Va B3 Edd deest : V1² i.m. : Od add. ca ↩︎ ↩︎
caiva] B1 -ād dhomāt ↩︎ ↩︎
iyāt] B2 vrajet : Od gl. (prapnoti) ↩︎ ↩︎
iti] V1 V2 Va B1 B3 Edd deest ↩︎ ↩︎
tad] V1 Od etad ↩︎ ↩︎
vacanaiḥ saha] V2 vacanasyaiva ↩︎ ↩︎
vacanasya virodhān] B1 vacanāt ↩︎ ↩︎
tat] B1 deest ↩︎ ↩︎
iti] Od deest ↩︎ ↩︎
sāmānyāt] B1 -sāmanyam ↩︎ ↩︎
viprasāmyaṃ] Od vipratvaṃ ↩︎ ↩︎
siddham] Od deest ↩︎ ↩︎
ityādi] V1² i.m. yathā kāñcanatāṃ yāti kāṃsyaṃ rasavidhānataḥ | tathā dīkṣāvidhānena dvijatvaṃ jāyate nṛṇām || ↩︎ ↩︎
śrī] Edd deest ↩︎ ↩︎
prahvaṇād] Od gl. (namrāt) ↩︎ ↩︎
śvādo] Od gl. (śvabhakṣajātir api | savanayayogyajātitvāya kalpate | brāhmaṇāya kalpate) ↩︎ ↩︎
kalpate] B3 Edd add. kutaḥ punas te bhagavan nu darśanāt ↩︎ ↩︎
pañcaite] Edd pañca te ↩︎ ↩︎
tulyo] Edd -tulyaṃ ↩︎ ↩︎
tathā] B1 ins. saptadvīpaikadaṇḍadhṛk- : B3 ins. ca ↩︎ ↩︎
jātu] Od gl. (kadācit) ↩︎ ↩︎
maharddhibhis] Od gl. (matasampadbhiḥ) ↩︎ ↩︎
titikṣayā] Od gl. (kṣamayā) ↩︎ ↩︎
śrī] Od deest ↩︎ ↩︎
teṣāṃ] V2 ins. ca ↩︎ ↩︎
prabhavet] B1 deest ↩︎ ↩︎
karotu] Od karoti ↩︎ ↩︎
tam] V1 V2 B3 te ↩︎ ↩︎
muraripor] Od gl. śrīkṛṣṇasya ↩︎ ↩︎
tatrāpi] V1 B3 tathāpi ↩︎ ↩︎
dadhe] Od deest ↩︎ ↩︎
ca] B1 B3 Od deest ↩︎ ↩︎
ādau] B1 ins. ca ↩︎ ↩︎
yutāt] B3 Od ins. aravindanābha ↩︎ ↩︎
śrī] B3 deest ↩︎ ↩︎
śrī] B1 deest ↩︎ ↩︎
śrī] V2 Od deest ↩︎ ↩︎
puruṣottama] Edd ante śrī- ↩︎ ↩︎
tad] B3 tu ↩︎ ↩︎
ityādi] Edd deest ↩︎ ↩︎
bhagavat … sampūjya] Edd bhagavataḥ paraiḥ pūjya ↩︎ ↩︎
pati] Edd priya- ↩︎ ↩︎
gurū] Od gurau ↩︎ ↩︎
tad … śālagrāmaśilāṃ] Od on separate folio ↩︎ ↩︎
śālagrāmaśilāṃ] Od add. tathā ca skande || o || kroḍapatram idaṃ ||74|| saptaviṃśacaturdasasyārdhapatre || ↩︎ ↩︎
pitṝṇām] V1 B1 deest ↩︎ ↩︎
sā cārcyā] B2 saṃdhārya : Od arcyā hi ↩︎ ↩︎
śālagrāma] Pa B2 B3 ante śrī- ↩︎ ↩︎
śrī] B1 deest ↩︎ ↩︎
śilāgrataḥ] Va -sya yo ’rcayet ↩︎ ↩︎
tiṣṭhate … rcayet] Va² i.m. ↩︎ ↩︎
śrī] B2 deest ↩︎ ↩︎
śrī] B3 deest ↩︎ ↩︎
tu] B2 ca ↩︎ ↩︎
dvādaśātmakaḥ] B2 dadhivāmanaḥ ↩︎ ↩︎
nṛsiṃha] V2 ante śrī- ↩︎ ↩︎
varāha] B1 deest ↩︎ ↩︎
nārāyaṇa] B1 -śiva- ↩︎ ↩︎
rūpaḥ] B1 deest ↩︎ ↩︎
daśamūrtikaḥ] Edd deest ↩︎ ↩︎
dvārakā] R1 Pa B2 Od ante śrī- ↩︎ ↩︎
mudritāḥ] Od gl. (aṅkitā) ↩︎ ↩︎
sudarśanābhidho] Od gl. (sudarśanacakraśilākhyaḥ) ↩︎ ↩︎
tribhiś] Edd ebhiś ↩︎ ↩︎
ti] B1 om. ↩︎ ↩︎
saḥ] B1 om. ↩︎ ↩︎
bhadro] V2 Od -devo ↩︎ ↩︎
bhayāvahaḥ] B2 bhayāpahaḥ ↩︎ ↩︎
karburo] Od gl. (nānācitravarṇaḥ) ↩︎ ↩︎
chidro] Od gl. (tāḥ sacchidrā kṛṣṇādayo vā) ↩︎ ↩︎
duḥkhāni] B2 duḥkhādiṃ ↩︎ ↩︎
mahad] B3 mahā- ↩︎ ↩︎
varṇaś] Od -varcaś : Od gl. (śuklaṃ varcaḥ varṇo yasya saḥ) ↩︎ ↩︎
samarcayet] R1 Pa sadārcayet ↩︎ ↩︎
śubhraḥ] V1 V2 B3 varcaḥ ↩︎ ↩︎
vitta] V1² i.m. ↩︎ ↩︎
vināśikā] B3 -vināśinī ↩︎ ↩︎
cakrikā] B2 -candrikā ↩︎ ↩︎
ca] Od tu ↩︎ ↩︎
pūjyās … hi] B2 Od deest ↩︎ ↩︎
gārgya] R1 Pa ante śrī- ↩︎ ↩︎
yoḥ] B1 deest ↩︎ ↩︎
smṛtau ca] Edd deest ↩︎ ↩︎
tu] R1 om. ↩︎ ↩︎
ca] B1 tu ↩︎ ↩︎
gārgya … sukhapradā] B2 Od deest ↩︎ ↩︎
vā] V1 V2 B1 add. iti pañcamaḥ ↩︎ ↩︎
trikoṇā … tu] B2 Od deest ↩︎ ↩︎
vilikhite] V1 V2 a.c. R1 Va Pa B2 B3 -viracite ↩︎ ↩︎
bhagavad] V1 V2 Va deest : B3 hari- : Edd ante śrī- ↩︎ ↩︎
vilāsaḥ] R1 add. śrīr astu || śrī || ↩︎ ↩︎