आगमे वैष्णवे विश्वासटिप्पन्यः

विश्वास-प्रस्तुतिः

स्नात्वा श्रीकृष्णचैतन्यनामतीर्थोत्तमे सकृत् \।

नित्याशुचिः शुचीन्द्रः सन् स्व¹धर्मं वक्तुम् अर्हति² \।\।१\।\।

एतादृशस्नानाद् अपि श्री³भगवन्नामसेवनम्⁴ एव परमशोधनम् इत्य् अभिप्रेत्य⁵ तेन चानधिकारिणो ऽप्य् आत्मनो भगवद्धर्मलिखने योग्यतां⁶ सम्भावयन् लिखति स्नात्वेति \। श्रीकृष्णचैतन्येति नामैव तीर्थोत्तमं, तस्मिन् सकृद् अपि स्नात्वा कदाचित् तत्⁷सेवित्वेत्य् अर्थः \। नित्याशुचिः जात्यादिना परमापवित्रो ऽपि⁸ जनः शुचिगण⁹श्रेष्ठः सन् वक्तुम् अर्हति प्रवचनयोग्यो भवतीत्य् अर्थः \।\।१\।\।

अथ¹⁰ स्वगृहम् आगच्छेद् आदौ नत्वेष्टदेवताम् \।

गुरून् ज्येष्ठांश् च पुष्पैधःकुशाम्भोधारकेतरान् \।\।२\।\।

एधः¹¹ काष्ठम् \। पुष्पादीनां धारकेभ्य इतरान् अन्यान् \। तथा च बृहन्नारदीये सदाचारप्रसङ्गे \। तथा स्नानं प्रकुर्वन्तं समित्पुष्पधरं¹² तथा \। उदपात्रधरं चैव भुजन्तं नाभिवादयेत् \।\। इति \।\।२\।\।

तथा च¹³ नृसिंह¹⁴पुराणे—

जले देवं नमस्कृत्य ततो गच्छेद् गृहं पुमान् \।

पौरुषेण तु सूक्तेन ततो विष्णुं¹⁵ समर्चयेत् \।\।३\।\।

अथ श्रीभगवन्मन्दिरसंस्कारः

मन्दिरं मार्जयेद् विष्णोर् विधायाचमनादिकम् \।

कृष्णं¹⁶ पश्यन् कीर्तयंश् च दास्येनात्मानम् अर्पयेत्¹⁷ \।\।४\।\।

शुद्धं गोमयम् आदाय ततो मृत्स्नां जलं तथा \।

भक्त्या तत् परितो लिम्पेद् अभ्युक्षेच् च तदङ्गनम् \।\।५\।\।

Broo

Chapter Four: On the Ornaments of the Vaiṣṇava

¹Having once bathed in the supreme Tīrtha by the name of Śrī Kṛṣṇa Caitanya, even the perpetually unclean becomes the best of the clean and fit to speak on Svadharma.

DDṬ: Thinking that reciting the name of the Lord is more purifying than even this kind of bathing [described in the previous chapter], and also that this causes even himself, who is unqualified, to become eligible for writing on Bhagavad Dharma, the author writes this verse. Even once bathed in the supreme Tīrtha of the name “Śrī Kṛṣṇa Caitanya” means have once recited that name. Perpetually unclean: a person who through birth and so on is supremely impure becomes the best of clean persons and fit to speak, eligible to teach. This is the meaning.

²Now one should return to one’s home and first bow to one’s chosen Lord, the preceptors and the elders, except those carrying flowers, firewood, Kuśa grass and water.

[…]. This is also stated in the Bṛhannāradīya Purāṇa, in connection with Sadācāra (23.40): “Also, one should not greet those that are bathing, bringing firewood and flowers, carrying a waterpot or eating.”[^FNB000406]

As also in the Nṛsiṃha Purāṇa (58.92cd–93ab):[^FNB000407]

³Having bowed to the god in the water, he should go home and then worship Viṣṇu with the Puruṣa hymn.[^FNB000408]

Cleaning the Lord’s Temple

⁴After doing Ācamana and so on, one should cleanse Viṣṇu’s temple. Seeing and glorifying Kṛṣṇa, one should offer him one’s self as his servant. ⁵Bringing pure cow dung, clay and water, one should devotedly smear it all around and sprinkle its yard as well.

मूलम्

स्नात्वा श्रीकृष्णचैतन्यनामतीर्थोत्तमे सकृत् \।

नित्याशुचिः शुचीन्द्रः सन् स्व¹धर्मं वक्तुम् अर्हति² \।\।१\।\।

अथ¹⁰ स्वगृहम् आगच्छेद् आदौ नत्वेष्टदेवताम् \।

गुरून् ज्येष्ठांश् च पुष्पैधःकुशाम्भोधारकेतरान् \।\।२\।\।

तथा च¹³ नृसिंह¹⁴पुराणे—

जले देवं नमस्कृत्य ततो गच्छेद् गृहं पुमान् \।

पौरुषेण तु सूक्तेन ततो विष्णुं¹⁵ समर्चयेत् \।\।३\।\।

अथ श्रीभगवन्मन्दिरसंस्कारः

मन्दिरं मार्जयेद् विष्णोर् विधायाचमनादिकम् \।

कृष्णं¹⁶ पश्यन् कीर्तयंश् च दास्येनात्मानम् अर्पयेत्¹⁷ \।\।४\।\।

शुद्धं गोमयम् आदाय ततो मृत्स्नां जलं तथा \।

भक्त्या तत् परितो लिम्पेद् अभ्युक्षेच् च तदङ्गनम् \।\।५\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

तत् विष्णुमन्दिरं तस्याङ्गनम् अभ्युक्षेच् च \।\।५\।\।

तथा च नवमस्कन्धे श्रीमदम्बरीषोपाख्याने—

स वै मनः कृष्णपदारविन्दयोर्

वचांसि वैकुण्ठगुणानुवर्णने

करौ हरेर् मन्दिरमार्जनादिषु

श्रुतिं चकाराच्युतसत्कथोदये \।\।६\।\।

आदिशब्देन उपलेपनादीनि \। श्रुतिं श्रोत्रम् अच्युतस्य सत्कथानाम् उदये श्रवणे प्रादुर्भावे वा चकार \।\।६\।\।

एकादशस्कन्धे च¹⁸ श्रीभगवदुद्धवसंवादे भगवद्¹⁹धर्मकथने—

सम्मार्जनोपलेपाभ्यां सेकमण्डलवर्तनैः \।

गृहशुश्रूषणं मह्यं दासवद् यद् अमायया²⁰ \।\।७\।\।

सम्मार्जनं रजसो ऽपाकरणम् \। उपलेपः गोमयोदकादिभिर् आलेपनम् \। सेकः तैर्²¹ एव प्रोक्षणं \। मण्डलवर्तनं सर्वतोभद्रादिरचनम् \। मह्यं मम गृहशुश्रूषणम् आलयसंस्कारः \।\।७\।\।

अथ तत्र²² सम्मार्जनमाहात्म्यम्

नृसिंह²³पुराणे—

नरसिंहगृहे नित्यं यः सम्मार्जनम् आचरेत् \।

समस्तपापनिर्मुक्तो विष्णुलोके स मोदते²⁴ \।\।८\।\।

श्री²⁵विष्णुधर्मोत्तरे—

सम्मार्जनं तु यः कुर्यात् पुरुषः केशवालये \।

रजस्तमोभ्यां निर्मुक्तः स भवेन् नात्र संशयः \।\।९\।\।

पांशूनां यावतां²⁶ राजन् कुर्यात् सम्मार्जनं नरः

तावन्त्य् अब्दानि स सुखी नाकम् आसाद्य मोदते²⁷ \।\।१०\।\।

Broo

It refers to the temple of Viṣṇu. One should sprinkle its yard as well.

This is also mentioned in the story of Ambarīṣa in the Ninth Book (BhP9.4.28):[^FNB000409]

⁶He engaged his mind in the lotus feet of Kṛṣṇa,

his words in describing the qualities of Vaikuṇṭha,

his hands at cleansing Hari’s temple, and so on,

his ears in the rising of Acyuta’s noble stories.

The words and so on refer to acts such as smearing. He set his listening or ears on the rising or appearance of hearing the noble stories of Acyuta.

And in the Eleventh Book, in the discussion between the Lord and Uddhava concerning Bhagavad Dharma (BhP11.11.39):

⁷One should attend to my house like a servant, free from deceit, by cleaning, smearing and moistening and by drawing Maṇḍalas.

Cleaning means removing dust and smearing plastering with cow dung, water and so on. Moistening means sprinkling with it. Drawing Maṇḍalas refers to fashioning the Sarvatobhadra and other diagrams. Attend to my house means cleaning my abode.

The Greatness of Cleaning the Temple

In the Nṛsiṃha Purāṇa (33.13):[^FNB000410]

⁸One who regularly cleans the house of Narasiṃha is freed from all sins and delights in the world of Viṣṇu.

In the Viṣṇudharmottara Purāṇa (–):

⁹That man who cleans the abode of Keśava is cleansed from Rajas and Tamas—there is no doubt about it. ¹⁰O king! The man who cleans will easily go to heaven and delight there for as many years as the specks of dust that he cleaned away.

मूलम्

तत् विष्णुमन्दिरं तस्याङ्गनम् अभ्युक्षेच् च \।\।५\।\।

तथा च नवमस्कन्धे श्रीमदम्बरीषोपाख्याने—

स वै मनः कृष्णपदारविन्दयोर्

वचांसि वैकुण्ठगुणानुवर्णने

करौ हरेर् मन्दिरमार्जनादिषु

श्रुतिं चकाराच्युतसत्कथोदये \।\।६\।\।

एकादशस्कन्धे च¹⁸ श्रीभगवदुद्धवसंवादे भगवद्¹⁹धर्मकथने—

सम्मार्जनोपलेपाभ्यां सेकमण्डलवर्तनैः \।

गृहशुश्रूषणं मह्यं दासवद् यद् अमायया²⁰ \।\।७\।\।

अथ तत्र²² सम्मार्जनमाहात्म्यम्

नृसिंह²³पुराणे—

नरसिंहगृहे नित्यं यः सम्मार्जनम् आचरेत् \।

समस्तपापनिर्मुक्तो विष्णुलोके स मोदते²⁴ \।\।८\।\।

श्री²⁵विष्णुधर्मोत्तरे—

सम्मार्जनं तु यः कुर्यात् पुरुषः केशवालये \।

रजस्तमोभ्यां निर्मुक्तः स भवेन् नात्र संशयः \।\।९\।\।

पांशूनां यावतां²⁶ राजन् कुर्यात् सम्मार्जनं नरः

तावन्त्य् अब्दानि स सुखी नाकम् आसाद्य मोदते²⁷ \।\।१०\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

वाराहे—²⁸

यावत्कानि प्रहाराणि भूमिसम्मार्जने ददुः \।

तावद्वर्षसहस्राणि शाकद्वीपे महीयते \।\।११\।\।

यावत्कानि प्रहाराणि नपुंसकत्वम् आर्षम् \। यावतः सम्मार्जन्या प्रहारान्, भूमेः सम्मार्जने, हे भूमीति पृथक् पदं वा²⁹ \।\।११\।\।

जायते मम भक्तश् च सर्वधर्मसमन्वितः \।

शुचिर् भागवतः शुद्धो ह्य् अपराधविवर्जितः \।\।१२\।\।

ततो भुक्त्वा सर्वभोगांस् तीर्त्वा संसारसागरम् \।

शाकद्वीपात् परिभ्रष्टः स्वर्गलोकं स³⁰ गच्छति \।\।१३\।\।

नन्दनं वनम् आश्रित्य³¹ मोदते चाप्सरैः³² सह³³ \।

नन्दनाच् च³⁴ परिभ्रष्टो मम कर्मव्यवस्थितः \।

सर्वसङ्गान् परित्यज्य मम लोकं तु³⁵ गच्छति \।\।१४\।\।

मम कर्मव्यवस्थितः मद्भक्तिनिष्ठः सन्न् इत्य् अर्थः \।\।१४\।\।

अथोपलेपनमाहात्म्यम्

तत्रैव—

गोमयं गृह्य वै भूमिं³⁶ मम वेश्मोपलेपयेत् \।

यावतस् तु पदांस् तत्र समन्ताद् उपलेपयेत् \।

तावद् वर्षसहस्राणि मद्भक्तो जायते तथा \।\।१५\।\।

गृह्य गृहीत्वा \। यावतः पदान् इति³⁷ पुंस्त्वम् आर्षम् \।\।१५\।\।

समीपे यदि वा दूरे यश् चालयति गोमयम् \।

यावत् तस्य पदाग्राणि तावत् स्वर्गे महीयते \।\।१६\।\।

Broo

In the Varāha Purāṇa (–):[^FNB000411]

¹¹One will be honoured in Śākadvīpa[^FNB000412] for as many thousands of years as the strokes one gives in cleaning the earth.

Using the neuter gender for the word stroke is an archaic irregularity.[^FNB000413] […] The word earth can also be analyzed as a separate word, meaning “O earth!”.[^FNB000414]

¹²One is also born as my devotee, endowed with all virtues, clean, a pure Bhāgavata, free from all offences. ¹³Then, having enjoyed all pleasures, one will cross over the ocean of birth and death, and after falling from Śākadvīpa, one will go to heaven. ¹⁴Dwelling in the Nandana forest, one will enjoy with Apsaras, and after falling from Nandana, one who sticks to my work will give up all attachment and go to my world.

One who sticks to my work means one who is fixed in devotion to me.

The Greatness of Plastering

In the same book:[^FNB000415]

¹⁵One who fetches cow dung and smears the ground of my dwelling will be born as my devotee for as many thousands of years as the number of steps he takes in smearing all around there.

[…] Using the masculine gender for the word steps is an archaic irregularity.

¹⁶And one who brings cow dung from close by or far away will be honoured in heaven for each step he takes. ¹⁷Having fallen down to Śālma-

मूलम्

वाराहे—²⁸

यावत्कानि प्रहाराणि भूमिसम्मार्जने ददुः \।

तावद्वर्षसहस्राणि शाकद्वीपे महीयते \।\।११\।\।

जायते मम भक्तश् च सर्वधर्मसमन्वितः \।

शुचिर् भागवतः शुद्धो ह्य् अपराधविवर्जितः \।\।१२\।\।

ततो भुक्त्वा सर्वभोगांस् तीर्त्वा संसारसागरम् \।

शाकद्वीपात् परिभ्रष्टः स्वर्गलोकं स³⁰ गच्छति \।\।१३\।\।

नन्दनं वनम् आश्रित्य³¹ मोदते चाप्सरैः³² सह³³ \।

नन्दनाच् च³⁴ परिभ्रष्टो मम कर्मव्यवस्थितः \।

सर्वसङ्गान् परित्यज्य मम लोकं तु³⁵ गच्छति \।\।१४\।\।

मम कर्मव्यवस्थितः मद्भक्तिनिष्ठः सन्न् इत्य् अर्थः \।\।१४\।\।

अथोपलेपनमाहात्म्यम्

तत्रैव—

गोमयं गृह्य वै भूमिं³⁶ मम वेश्मोपलेपयेत् \।

यावतस् तु पदांस् तत्र समन्ताद् उपलेपयेत् \।

तावद् वर्षसहस्राणि मद्भक्तो जायते तथा \।\।१५\।\।

गृह्य गृहीत्वा \। यावतः पदान् इति³⁷ पुंस्त्वम् आर्षम् \।\।१५\।\।

समीपे यदि वा दूरे यश् चालयति गोमयम् \।

यावत् तस्य पदाग्राणि तावत् स्वर्गे महीयते \।\।१६\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

शाल्मलौ तत्परिभ्रष्टो राजा भवति³⁸ धार्मिकः \।

मद्भक्तश् चैव जायेत सर्वशास्त्रविशारदः \।\।१७\।\।

तस्मात् स्वर्गात् परिभ्रष्टः सन् \।\।१७\।\।

यश् चालेपयते³⁹ भूमौ⁴⁰ गोमयेन दृढव्रतः \।

तस्य दृष्ट्वानुलेपं तु मम⁴¹ तुष्टिः प्रजायते \।\।१८\।\।

गोश् च यस्याः पुरीषेण क्रियते भूमिलेपनम् \।

एकेनैव तु लेपेन गोयोन्या⁴² विप्रमुच्यते⁴³ \।\।१९\।\।

सा गौर् विशेषेण⁴⁴ प्रकर्षेण च⁴⁵ मुच्यते गोलोकं⁴⁶ यातीत्य् अर्थः \।\।१९\।\।

स्थानोपलेपने भूमेः⁴⁷ सलिलं यो ददाति मे \।

तस्य पुण्यं महाभागे शृणु तत्त्वेन निष्कलम् \।\।२०\।\।

निष्कलं शुद्धम् \।\।२०\।\।

यावन्ति जलबिन्दूनि लिप्यमानस्य⁴⁸ सुन्दरि \।

तावद् वर्षसहस्राणि स्वर्गलोके महीयते \।\।२१\।\।

यावन्तो बिन्दवः केचित्⁴⁹ पानीयस्य वसुन्धरे \।

तावद् वर्षसहस्राणि क्रौञ्चद्वीपे महीयते \।\।२२\।\।

यावन्ति जलबिन्दूनीति नपुंसकत्वम् आर्षम् \। स्थानस्य लिप्यमानस्य सतः \। यत्र यावन्तो जलबिन्दवो भवन्तीत्य् अर्थः \।\।२१–२२\।\।

क्रौञ्चद्वीपात् परिभ्रष्टः सर्वधर्मपरायणः \।

सर्वसङ्गान् परित्यज्य मम लोकं च गच्छति \।\।२३\।\।

पश्चाच् च स्वर्गात् परिभ्रष्टः सन् क्रौञ्चद्वीपे गतो महीयते तत्रत्यैः पूज्यत इत्य् अर्थः \।\।२३\।\।

Broo

lidvīpa,[^FNB000416] he will become a virtuous king and then be born as my devotee, expert in all the scriptures. ¹⁸And when I see someone of fixed vows who smears the ground with cow dung, I am pleased with that plastering. ¹⁹And the cow with whose dung the earth is smeared is by only one act of plastering completely freed from that birth as a cow.

[…]. That cow is completely, especially and powerfully freed, that is, it attains Goloka.

²⁰O fortunate one, listen to the truth of the full merit of one who gives water for plastering the ground of my place! ²¹Beautiful one, he will be honoured in heaven for as many thousands of years as there are drops of water in the plastering. ²²O earth, he will be honoured in Krauñcadvīpa[^FNB000417] for as many thousands of years as there are drops in the water. ²³After falling from Krauñcadvīpa, one will be devoted to all virtues, give up all attachment and go to my world.

[…] And afterwards, when one has fallen from heaven, one will go to Krauñcadvīpa and be honoured there. The meaning is that one will be revered by the inhabitants there.

मूलम्

शाल्मलौ तत्परिभ्रष्टो राजा भवति³⁸ धार्मिकः \।

मद्भक्तश् चैव जायेत सर्वशास्त्रविशारदः \।\।१७\।\।

तस्मात् स्वर्गात् परिभ्रष्टः सन् \।\।१७\।\।

यश् चालेपयते³⁹ भूमौ⁴⁰ गोमयेन दृढव्रतः \।

तस्य दृष्ट्वानुलेपं तु मम⁴¹ तुष्टिः प्रजायते \।\।१८\।\।

गोश् च यस्याः पुरीषेण क्रियते भूमिलेपनम् \।

एकेनैव तु लेपेन गोयोन्या⁴² विप्रमुच्यते⁴³ \।\।१९\।\।

सा गौर् विशेषेण⁴⁴ प्रकर्षेण च⁴⁵ मुच्यते गोलोकं⁴⁶ यातीत्य् अर्थः \।\।१९\।\।

स्थानोपलेपने भूमेः⁴⁷ सलिलं यो ददाति मे \।

तस्य पुण्यं महाभागे शृणु तत्त्वेन निष्कलम् \।\।२०\।\।

निष्कलं शुद्धम् \।\।२०\।\।

यावन्ति जलबिन्दूनि लिप्यमानस्य⁴⁸ सुन्दरि \।

तावद् वर्षसहस्राणि स्वर्गलोके महीयते \।\।२१\।\।

यावन्तो बिन्दवः केचित्⁴⁹ पानीयस्य वसुन्धरे \।

तावद् वर्षसहस्राणि क्रौञ्चद्वीपे महीयते \।\।२२\।\।

क्रौञ्चद्वीपात् परिभ्रष्टः सर्वधर्मपरायणः \।

सर्वसङ्गान् परित्यज्य मम लोकं च गच्छति \।\।२३\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

श्री⁵⁰विष्णुधर्मोत्तरे—⁵¹

कृत्वोपलेपनं विष्णोर् नरस् त्व् आयतने⁵²⁵³ सदा \।

गोमयेन शुभाऌ लोकान् अयत्नाद्⁵⁴⁵⁵ एव⁵⁶ गच्छति⁵⁷ \।\।२४\।\।

हस्तप्रमाणं भूभागम् उपलिप्य नराधिप⁵⁸ \।

देवरामाशतं⁵⁹ नाके⁶⁰ लभते⁶¹ सततं नरः⁶² \।\।२५\।\।

नारसिंहे—⁶³

गोमयेन मृदा तोयैर् यः कुर्याद् उपलेपनम् \।

चान्द्रायणफलं प्राप्य विष्णुलोके महीयते \।\।२६\।\।

तत्रैव श्रीधर्मराजस्य⁶⁴ दूतानुशासने—

सम्मार्जनं यः कुरुते गोमयेनोपलेपनम्⁶⁵ \।

करोति भवने विष्णोस् त्याज्यं तेषां कुलत्रयम् \।\।२७\।\।

उपलेपकस्य पापक्षयादिकं किं वाच्यम्? तस्य सम्बन्धिनाम् अपि तथैव स्याद् इति लिखति सम्मार्जनम् इति \। कुलत्रयं⁶⁶ पितृकुलं मातृकुलं भार्याकुलं चेति \।\।२७\।\।

अथाभ्युक्षणमाहात्म्यम्

विष्णु⁶⁷धर्मोत्तरे—

अभ्युक्षणं तु यः कुर्यात् पानीयेन सुरालये \।

स शान्ततापो⁶⁸ भवति नात्र कार्या विचारणा⁶⁹⁷⁰ \।\।२८\।\।

अभ्युक्षणं तु यः कुर्याद् देव⁷¹देवाजिरे⁷² नरः \।

सर्वपापविनिर्मुक्तो वारुणं लोकम् अश्नुते⁷³ \।\। इति \।\।२९\।\।

देवदेवस्य अजिरे अङ्गने \।\।२९\।\।

Broo

In the Viṣṇudharmottara Purāṇa (–):

²⁴That man who regularly plasters the dwelling of Viṣṇu with cow dung will easily go to auspicious worlds. ²⁵O king, one who plasters one cubit of ground will become a king in heaven and get a hundred of divine beauties.

And in the Nṛsiṃha Purāṇa (33.14):[^FNB000418]

²⁶One who plasters with cow dung, clay and water attains the fruit of the Candrāyaṇa sacrifice and is honoured in the world of Viṣṇu.

In the instructions to the messengers of Dharmarāja in the same book (–):[^FNB000419]

²⁷Stay away from the three families of one who cleans the abode of Viṣṇu and plasters it with cow dung!

Let alone the removal of the sins and so on for the one who plasters, the author gives this verse to indicate that the same will happen to his relatives as well. The three families refer to the family of the father, the family of the mother and the family of the wife.

The Greatness of Sprinkling

In the Viṣṇudharmottara Purāṇa (–):[^FNB000420]

²⁸One who sprinkles water in the abode of a god stills his afflictions—do not doubt this. ²⁹The man who sprinkles in the house of the God of gods is freed from all his sins and enjoys the world of Varuṇa.

[…]

मूलम्

श्री⁵⁰विष्णुधर्मोत्तरे—⁵¹

कृत्वोपलेपनं विष्णोर् नरस् त्व् आयतने⁵²⁵³ सदा \।

गोमयेन शुभाऌ लोकान् अयत्नाद्⁵⁴⁵⁵ एव⁵⁶ गच्छति⁵⁷ \।\।२४\।\।

हस्तप्रमाणं भूभागम् उपलिप्य नराधिप⁵⁸ \।

देवरामाशतं⁵⁹ नाके⁶⁰ लभते⁶¹ सततं नरः⁶² \।\।२५\।\।

नारसिंहे—⁶³

गोमयेन मृदा तोयैर् यः कुर्याद् उपलेपनम् \।

चान्द्रायणफलं प्राप्य विष्णुलोके महीयते \।\।२६\।\।

तत्रैव श्रीधर्मराजस्य⁶⁴ दूतानुशासने—

सम्मार्जनं यः कुरुते गोमयेनोपलेपनम्⁶⁵ \।

करोति भवने विष्णोस् त्याज्यं तेषां कुलत्रयम् \।\।२७\।\।

अथाभ्युक्षणमाहात्म्यम्

विष्णु⁶⁷धर्मोत्तरे—

अभ्युक्षणं तु यः कुर्यात् पानीयेन सुरालये \।

स शान्ततापो⁶⁸ भवति नात्र कार्या विचारणा⁶⁹⁷⁰ \।\।२८\।\।

अभ्युक्षणं तु यः कुर्याद् देव⁷¹देवाजिरे⁷² नरः \।

सर्वपापविनिर्मुक्तो वारुणं लोकम् अश्नुते⁷³ \।\। इति \।\।२९\।\।

देवदेवस्य अजिरे अङ्गने \।\।२९\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

सर्वतोभद्रपद्मादीन्य्⁷⁴ अभिज्ञः⁷⁵ स्वस्तिकानि च \।

विरचय्य विचित्राणि मण्डयेद् धरिमन्दिरम् \।\।३०\।\।

तथा च नारसिंहे—

सम्मार्जनोपलेपाभ्यां रङ्गपद्मादिशोभनम्⁷⁶ \।

कुर्यात् स्थानं महाविष्णोः सोज्ज्वलाङ्गं मुदान्वितः⁷⁷ \।\।३१\।\।

रङ्गं विविधवर्णचित्रं पद्मादि च \। यद् वा, रङ्गैर् विचित्रवर्णचूर्णैर् यत् पद्मादि तेन शोभितम् \। आदिशब्देन स्वस्तिकादि \। उज्ज्वलानि शोभनानि अङ्गानि⁷⁸ भित्तिप्राकारादीनि तत्सहितं च कुर्यात् \। आङ्गान्य् अपि वि⁷⁹भूषयेद् इत्य् अर्थः \। क्रियाविशेषणं वा, तथापि स एवार्थः \।\।३१\।\।

अथ मण्डलमाहात्म्यम्

स्कन्दपुराणे⁸⁰ कार्त्तिकप्रसङ्गे—⁸¹

अगम्यगमने⁸² पापम् अभक्ष्यस्य च भक्षणे \।

सर्वं तन् नाशम्⁸³ आप्नोति मण्डयित्वा हरेर् गृहम् \।\।३२\।\।

अणुमात्रं तु यः कुर्यान् मण्डलं केशवाग्रतः⁸⁴ \।

मृदा धातुविकारैश् च दिवि कल्पशतं वसेत् \।\।३३\।\।

शालग्रामशिलाग्रे तु यः कुर्यात् स्वस्तिकं शुभम् \।

कार्त्तिके तु विशेषेण पुनात्य् आसप्तमं⁸⁵ कुलम् \।\।३४\।\।

मण्डलं कुरुते नित्यं या नारी केशवाग्रतः \।

सप्तजन्मानि वैधव्यं न प्राप्नोति कदाचन⁸⁶ \।\।३५\।\।

मण्डलं सर्वतोभद्रादि \। केशवाग्रतो मण्डलं करोतीति शेषः \। कुरुत इति पूर्वेणैवानुषङ्गः \।\।३३–३५\।\।

गृहीत्वा गोमयं⁸⁷ या तु मण्डलं⁸⁸ केशवाग्रतः⁸⁹ \।

भर्तुर् वियोगं नाप्नोति सन्ततेश् च धनस्य च \।\।३६\।\।

प्राङ्गणं वर्णकोपेतं स्वस्तिकैश् च समन्वितम् \।

देवदेवस्य कुरुते⁹⁰ क्रीडते भुवनत्रये \।\।३७\।\।

Broo

³⁰Skilfully one should draw Sarvatobhadras, lotuses, Svastikas and so on, and then decorate the temple of Hari variously.

This is mentioned in the Narasiṃha Purāṇa (–):[^FNB000421]

³¹By cleaning and plastering and by colourful lotuses and so on should one happily beautify great Viṣṇu’s temple and its splendid parts.

Colourful lotuses means drawings of various colours and lotuses, or else lotuses made of powder dyes of different hues. And so on means Svastikas and similar figures. The splendid parts refer to walls, fences and so on. The meaning is that one should decorate them as well. Or else it is an adverb, but the meaning will be the same.

The Greatness of Maṇḍalas

In connection with the month of Kārttika in the Skanda Purāṇa (–):[^FNB000422]

³²All of the sin of approaching one not to be approached and eating what is not be eaten is destroyed when one decorates the house of Hari. ³³One who with mud and mineral colours makes a Maṇḍala the size of minute size in front of Keśava will stay in heaven for a hundred Kalpas. ³⁴But one who makes a beautiful Svastika in front of the Śālagrāma stone, especially in the month of Kārttika, purifies seven generations of the family. ³⁵That woman who regularly makes a Maṇḍala in front of Keśava will not become a widow for seven lifetimes.

Maṇḍala refers to the Sarvatobhadra and others. […]

³⁶She who fetches cow dung and makes a Maṇḍala in front of Keśava will never be separated from her husband, children or wealth. ³⁷One who decorates the courtyard of the God of gods with pictures and Svastikas will enjoy in the three worlds.

मूलम्

सर्वतोभद्रपद्मादीन्य्⁷⁴ अभिज्ञः⁷⁵ स्वस्तिकानि च \।

विरचय्य विचित्राणि मण्डयेद् धरिमन्दिरम् \।\।३०\।\।

तथा च नारसिंहे—

सम्मार्जनोपलेपाभ्यां रङ्गपद्मादिशोभनम्⁷⁶ \।

कुर्यात् स्थानं महाविष्णोः सोज्ज्वलाङ्गं मुदान्वितः⁷⁷ \।\।३१\।\।

अथ मण्डलमाहात्म्यम्

स्कन्दपुराणे⁸⁰ कार्त्तिकप्रसङ्गे—⁸¹

अगम्यगमने⁸² पापम् अभक्ष्यस्य च भक्षणे \।

सर्वं तन् नाशम्⁸³ आप्नोति मण्डयित्वा हरेर् गृहम् \।\।३२\।\।

अणुमात्रं तु यः कुर्यान् मण्डलं केशवाग्रतः⁸⁴ \।

मृदा धातुविकारैश् च दिवि कल्पशतं वसेत् \।\।३३\।\।

शालग्रामशिलाग्रे तु यः कुर्यात् स्वस्तिकं शुभम् \।

कार्त्तिके तु विशेषेण पुनात्य् आसप्तमं⁸⁵ कुलम् \।\।३४\।\।

मण्डलं कुरुते नित्यं या नारी केशवाग्रतः \।

सप्तजन्मानि वैधव्यं न प्राप्नोति कदाचन⁸⁶ \।\।३५\।\।

गृहीत्वा गोमयं⁸⁷ या तु मण्डलं⁸⁸ केशवाग्रतः⁸⁹ \।

भर्तुर् वियोगं नाप्नोति सन्ततेश् च धनस्य च \।\।३६\।\।

प्राङ्गणं वर्णकोपेतं स्वस्तिकैश् च समन्वितम् \।

देवदेवस्य कुरुते⁹⁰ क्रीडते भुवनत्रये \।\।३७\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

नारदीये—

मृदा धातुविकारैर् वा⁹¹ वर्णकैर् गोमयेन वा⁹² \।

उपलेपनकृद् यस् तु नरो वैमानिको भवेत् \।\।३८\।\।

उपलेपनं मण्डलादिकं करोतीति तथा सः \।\।३८\।\।

हरिभक्तिसुधोदये च—⁹³

उपलिप्यालयं विष्णोश् चित्रयित्वाथ वर्णकैः⁹⁴ \।

विष्णुलोके तु⁹⁵ तत्रस्थैः⁹⁶ सस्पृहं वीक्ष्यते सुखी⁹⁷ \।\।३९\।\।

अथ स्वस्तिकलक्षणम्

आगमे—

विदिग्गतचतुष्काणि भित्त्वा षोडशधा सुधीः \।

मार्जयेत्⁹⁸ स्वस्तिकाकारं श्वेतपीता⁹⁹रुणासितैः \।\।४०\।\।

तत्र च पञ्चरात्र¹⁰⁰वचनम्—

रजांसि पञ्चवर्णानि मण्डलार्थं हि कारयेत् \।

शालितण्डुलचूर्णेन शुक्लं वा यवसम्भवम् \।\।४१\।\।

रक्तं कुंकुमसिन्दूरगैरिकादिसमुद्भवम् \।

हरितालोद्भवं पीतं रजनीसम्भवं¹⁰¹ क्वचित् \।

कृष्णं¹⁰² दग्धैर्¹⁰³ हरि¹⁰⁴यवैर्¹⁰⁵ हरि¹⁰⁶पीतैर्¹⁰⁷ विमिश्रितैः¹⁰⁸ \।\।४२\।\।

श्वेतादिवर्णैश् चूर्णैः हरि¹⁰⁹यवैः हरिद्वर्णयवैर् दग्धैः कृष्णवर्णं स्यात्, तच् च पीतैर् विमिश्रितं हरिद्वर्णं स्याद् इत्य् अर्थः \। एवं वर्णपञ्चकम् उक्तम् \।\।४०–४२\।\।

Broo

In the Nārada Purāṇa (–):

³⁸That man who smears with clay, mineral colours, pigments or cow dung will be borne in a celestial chariot.

Smears means who also makes Maṇḍalas and so on.

And in the Haribhaktisudhodaya (20.77):

³⁹The happy man who smears Viṣṇu’s abode and decorates it with colours is lovingly beheld by the inhabitants of the world of Viṣṇu.

Characteristics of a Svastika

In the Āgama:[^FNB000423]

⁴⁰Having divided the squares in the intermediate directions into sixteen parts, one should wipe away to make a svastika form, with white, yellow, red and blue.[^FNB000424]

About this, there is also a statement in the Pañcarātra:[^FNB000425]

⁴¹For Maṇḍalas, one should make use of dyes of five colour: white using rice powder or that of barley; ⁴²red, from saffron, vermillion, red chalk or the like; yellow, from orpiment or from turmeric; blue, from burned green barley; and the mixture from blue and yellow.

One gets white and the other colours from powders and the blue colour from burned green barley. When that is mixed with yellow one gets the colour green. This is the meaning.[^FNB000426] These are said to be the five colours.

मूलम्

नारदीये—

मृदा धातुविकारैर् वा⁹¹ वर्णकैर् गोमयेन वा⁹² \।

उपलेपनकृद् यस् तु नरो वैमानिको भवेत् \।\।३८\।\।

उपलेपनं मण्डलादिकं करोतीति तथा सः \।\।३८\।\।

हरिभक्तिसुधोदये च—⁹³

उपलिप्यालयं विष्णोश् चित्रयित्वाथ वर्णकैः⁹⁴ \।

विष्णुलोके तु⁹⁵ तत्रस्थैः⁹⁶ सस्पृहं वीक्ष्यते सुखी⁹⁷ \।\।३९\।\।

अथ स्वस्तिकलक्षणम्

आगमे—

विदिग्गतचतुष्काणि भित्त्वा षोडशधा सुधीः \।

मार्जयेत्⁹⁸ स्वस्तिकाकारं श्वेतपीता⁹⁹रुणासितैः \।\।४०\।\।

तत्र च पञ्चरात्र¹⁰⁰वचनम्—

रजांसि पञ्चवर्णानि मण्डलार्थं हि कारयेत् \।

शालितण्डुलचूर्णेन शुक्लं वा यवसम्भवम् \।\।४१\।\।

रक्तं कुंकुमसिन्दूरगैरिकादिसमुद्भवम् \।

हरितालोद्भवं पीतं रजनीसम्भवं¹⁰¹ क्वचित् \।

विश्वास-प्रस्तुतिः

अथ तत्र ध्वजपताकाद्यारोपणम्¹¹⁰

ततो ध्वजपताकादि विन्यस्य हरिमन्दिरे \।

विचित्रं भूषयेत् तच् च¹¹¹ भगवद्भक्तिमान् नरः¹¹² \।\।४३\।\।

तत् हरिमन्दिरं च विचित्रं यथा स्यात् तथा भूषयेत्¹¹³ \।\।४३\।\।

अथ¹¹⁴ ध्वजारोपणमाहात्म्यम्

स्कन्दपुराणे¹¹⁵ द्वारकामाहात्म्ये¹¹⁶¹¹⁷ श्री¹¹⁸मार्कण्डेयेन्द्रद्युम्न¹¹⁹संवादे—

ध्वजम् आरोपयेद् यस् तु प्रासादोपरि भक्तितः \।

तस्य ब्रह्मपदे वासः क्रीडते ब्रह्मणा सह \।\।४४\।\।

बृहन्नारदीये—

यः कुर्याद् विष्णुभवने¹²⁰ ध्वजारोपणम् उत्तमम् \।

सम्पूज्यते विरिञ्च्याद्यैः¹²¹ किम् अन्यैर् बहुभाषितैः \।\।४५\।\।

तत्रैवाग्रे च—¹²²

पटो ध्वजस्य विप्रेन्द्र यावच् चलति वायुना \।

तावन्ति पापजालानि नश्यन्त्य् एव न संशयः \।\।४६\।\।

महापातकयुक्तो वा युक्तो वा सर्वपातकैः \।

ध्वजं विष्णुगृहे कृत्वा सर्वपापैः प्रमुच्यते \।\।४७\।\।

आरोपितं ध्वजं दृष्ट्वा ये ऽभिनन्दन्ति धार्मिकाः \।

ते ऽपि सद्यो विमुच्यन्ते ह्य्¹²³ उप¹²⁴पातककोटिभिः \।\। इति¹²⁵ \।\।४८\।\।

एवं¹²⁶ बृहन्नारदीये ख्यातं यच् चान्यद् अद्भुतम् \।

ध्वजारोपणमाहात्म्यं तद् द्रष्टव्यम् इहाखिलम्¹²⁷ \।\।४९\।\।

Broo

Hoisting Flags, Banners and so on There

⁴³Then a man with devotion to the Lord should raise flags, banners and so on at the temple of Hari and decorate it in various ways.

[…]

The Greatness of Hoisting Flags

In a discussion between Mārkaṇḍeya and Indradyumna in the Greatness of Dvārakā in the Skanda Purāṇa (7.4.23.61):[^FNB000427]

⁴⁴One who devotedly raises a flag over the temple will have a dwelling in Brahmā’s world and enjoy along with Brahmā.

In the Bṛhannāradīya Purāṇa (18.3):

⁴⁵One who raises an excellent flag over the dwelling of Viṣṇu will be honoured by Brahmā and the others—what is the use of many other words?

And also later in the same book (18.46–47, 49):[^FNB000428]

⁴⁶Best of Brāhmaṇas, as long as the cloth of the flag flutters in the wind, so long all sins are destroyed: there is no doubt about it. ⁴⁷One may possess the great sins or all different sins but when one has raised a flag at Viṣṇu’s house one is liberated from it all. ⁴⁸Even the virtuous people who simply see the raised flag and delight in it are immediately freed from millions of minor sins.

⁴⁹Now, whatever else of the wonderful greatness of hoisting the flag that is explained in the Bṛhannāradīya Purāṇa should be considered in its entirety here.[^FNB000429]

मूलम्

अथ तत्र ध्वजपताकाद्यारोपणम्¹¹⁰

ततो ध्वजपताकादि विन्यस्य हरिमन्दिरे \।

विचित्रं भूषयेत् तच् च¹¹¹ भगवद्भक्तिमान् नरः¹¹² \।\।४३\।\।

तत् हरिमन्दिरं च विचित्रं यथा स्यात् तथा भूषयेत्¹¹³ \।\।४३\।\।

अथ¹¹⁴ ध्वजारोपणमाहात्म्यम्

ध्वजम् आरोपयेद् यस् तु प्रासादोपरि भक्तितः \।

तस्य ब्रह्मपदे वासः क्रीडते ब्रह्मणा सह \।\।४४\।\।

बृहन्नारदीये—

यः कुर्याद् विष्णुभवने¹²⁰ ध्वजारोपणम् उत्तमम् \।

सम्पूज्यते विरिञ्च्याद्यैः¹²¹ किम् अन्यैर् बहुभाषितैः \।\।४५\।\।

तत्रैवाग्रे च—¹²²

पटो ध्वजस्य विप्रेन्द्र यावच् चलति वायुना \।

तावन्ति पापजालानि नश्यन्त्य् एव न संशयः \।\।४६\।\।

महापातकयुक्तो वा युक्तो वा सर्वपातकैः \।

ध्वजं विष्णुगृहे कृत्वा सर्वपापैः प्रमुच्यते \।\।४७\।\।

आरोपितं ध्वजं दृष्ट्वा ये ऽभिनन्दन्ति धार्मिकाः \।

ते ऽपि सद्यो विमुच्यन्ते ह्य्¹²³ उप¹²⁴पातककोटिभिः \।\। इति¹²⁵ \।\।४८\।\।

एवं¹²⁶ बृहन्नारदीये ख्यातं यच् चान्यद् अद्भुतम् \।

ध्वजारोपणमाहात्म्यं तद् द्रष्टव्यम् इहाखिलम्¹²⁷ \।\।४९\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

अथ पताकारोपणमाहात्म्यम्

द्वारकामाहात्म्ये तत्रैव—

कृष्णालयं यः कुरुते¹²⁸ पताकाभिश् च शोभितम्¹²⁹ \।

सदैव तस्य लोके तु वासस्¹³⁰ तस्य न चान्यतः¹³¹ \।\।५०\।\।

विष्णुधर्मोत्तरे—

पताकां च शुभां दत्त्वा तथा केशववेश्मनि \।

वायुलोकम् अवाप्नोति बहून् अब्दगणान् द्विजः¹³² \।\।५१\।\।

दोधूयते यथा¹³³ सा तु¹³⁴ वायुना केशवालये \।

तथा तस्यापि सकलं देहात् पापं विधूयते \।\।५२\।\।

अथ वन्दन¹³⁵मालाकदलीस्तम्भा¹³⁶रोपणमाहात्म्यम्

द्वारकामाहात्म्ये तत्रैव—

भूप वन्दन¹³⁷मालां तु कुरुते कृष्णवेश्मनि¹³⁸ \।

देवकन्यावृतैर्¹³⁹ लक्षैः सेव्यते सुरनायकैः¹⁴⁰ \।\।५३\।\।

यः कुर्यात् कृष्णभवनं¹⁴¹ कदलीस्तम्भशोभितम् \।

नन्दते चाप्सरो¹⁴²युक्तः स्वागतं तस्य देवराट्¹⁴³ \।\।५४\।\।

ध्वजपताकादिविन्यसेद् इत्यादिशब्देन गृहीतस्य वन्दनमालादेर् अपि विन्यासमाहात्म्यं लिखति भूपेति द्वाभ्याम् \। तस्य स्वागतं यथा स्यात् तथा नन्दते तम्¹⁴⁴ अभिनन्दति हृष्टो भवतीति वा¹⁴⁵ \। यद् वा, तस्य शुभागमनम् अभिनन्दति¹⁴⁶ \। वन्दत¹⁴⁷ इति वा पाठः \।\।५३–५४\।\।

अथ पीठ¹⁴⁸पात्रवस्त्रादि¹⁴⁹संस्कारः

तत्र ताम्रादिपात्रं यत् प्रभोर् वस्त्रादिकं च यत् \।

पीठादिकं च यत्¹⁵⁰ सर्वं यथोक्तविधि शोधयेत्¹⁵¹ \।\।५५\।\।

Broo

The Greatness of Hoisting Banners

In the same place of the section on the greatness of Dvārakā (–):

⁵⁰One who adorns Kṛṣṇa’s dwelling with banners will always dwell in his abode and nowhere else.

In the Viṣṇudharmottara Purāṇa (3.341.57–58):

⁵¹That Brāhmaṇa who donates a beautiful banner to the dwelling of Keśava attains the world of Vāyu for many years. ⁵²As long as it flutters in the wind above the house of Keśava will all his sins will be blown away from his body.

The Greatness of Raising Festoons of Leaves and the Trunks of Banana Trees

In the same place of the Greatness of Dvārakā (Skanda Purāṇa 7.4.23.60, 59ab):[^FNB000430]

⁵³O king, one who arranges for a festoon of leaves for Kṛṣṇa’s dwelling will be attended by thousands of the best of gods and goddesses. ⁵⁴The king of gods along with the Apsarases bid welcome the one who decorates Kṛṣṇa’s house with banana tree trunks.

Above (4.43) the author wrote that one should offer flags, banners and so on. In these two verses, he describes the greatness of offering items such as festoons of leaves that are included within that and so on. They bid, greet him, so that he is made welcome, or then [nandate means] that they rejoice. Or else, they greet his auspicious arrival. Another reading has “honour” [instead of bid welcome].

Cleaning the Seat, Vessels, Clothes and so on

⁵⁵Whatever copper vessels or whatever clothes, seats and so on there are that belong to the Lord, should all be cleaned in the proper way.

मूलम्

अथ पताकारोपणमाहात्म्यम्

द्वारकामाहात्म्ये तत्रैव—

कृष्णालयं यः कुरुते¹²⁸ पताकाभिश् च शोभितम्¹²⁹ \।

सदैव तस्य लोके तु वासस्¹³⁰ तस्य न चान्यतः¹³¹ \।\।५०\।\।

विष्णुधर्मोत्तरे—

पताकां च शुभां दत्त्वा तथा केशववेश्मनि \।

वायुलोकम् अवाप्नोति बहून् अब्दगणान् द्विजः¹³² \।\।५१\।\।

दोधूयते यथा¹³³ सा तु¹³⁴ वायुना केशवालये \।

तथा तस्यापि सकलं देहात् पापं विधूयते \।\।५२\।\।

अथ वन्दन¹³⁵मालाकदलीस्तम्भा¹³⁶रोपणमाहात्म्यम्

द्वारकामाहात्म्ये तत्रैव—

भूप वन्दन¹³⁷मालां तु कुरुते कृष्णवेश्मनि¹³⁸ \।

देवकन्यावृतैर्¹³⁹ लक्षैः सेव्यते सुरनायकैः¹⁴⁰ \।\।५३\।\।

यः कुर्यात् कृष्णभवनं¹⁴¹ कदलीस्तम्भशोभितम् \।

नन्दते चाप्सरो¹⁴²युक्तः स्वागतं तस्य देवराट्¹⁴³ \।\।५४\।\।

अथ पीठ¹⁴⁸पात्रवस्त्रादि¹⁴⁹संस्कारः

तत्र ताम्रादिपात्रं यत् प्रभोर् वस्त्रादिकं च यत् \।

पीठादिकं च यत्¹⁵⁰ सर्वं यथोक्तविधि शोधयेत्¹⁵¹ \।\।५५\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

तत्र पीठस्य¹⁵²

नारसिंहे—

पादपीठं च¹⁵³ कृष्णस्य बिल्वपत्रेण धर्षयेत्¹⁵⁴ \।

उष्णाम्बुना च प्रक्षाल्य सर्वपापैः प्रमुच्यते \।\।५६\।\।

अथ तैजसादि¹⁵⁵पात्राणाम्¹⁵⁶

मार्कण्डेयपुराणे—

उडुम्बराणाम्¹⁵⁷ अम्लेन क्षारेण त्रपुसीसयोः \।

भस्माम्बुभिश् च कांस्यानां शुद्धिः¹⁵⁸ प्लावो¹⁵⁹ द्रवस्य¹⁶⁰ च \।\।५७\।\।

उक्तविधिं¹⁶¹ लिखति उडुम्बराणाम् इत्यादिना शुचिताम् इयाद् इत्य् अन्तेन \। उडुम्बराणां ताम्राणां तन्मयपात्राणाम् इत्य् अर्थः \। त्रपुर् अङ्गं भस्मयुक्तैर् अम्बुभिः \। द्रवस्य गोरसादेः प्लावः प्लावनम्¹⁶² \। तथा चोक्तं वशिष्ठेन द्रवाणां प्लावनेनैव इति¹⁶³ \। तद्¹⁶⁴विशेषो ऽग्रे व्यक्तो भावी \।\।५७\।\।

वायुपुराणे—¹⁶⁵

मणिवज्रप्रवालानां¹⁶⁶ मुक्ताशङ्खोपलस्य¹⁶⁷ च \।

सिद्धार्थकानां कल्केन तिलकल्केन वा पुनः¹⁶⁸ \।\।५८\।\।

मुक्तायाः शङ्खस्य उपलस्य च पाषाणस्य¹⁶⁹ द्वन्द्वैक्यम् \। सिद्धार्थकानां सर्षपाणाम्,¹⁷⁰ शुद्धिर् इति शेषः प्रकरणबलात् \।\।५८\।\।

ब्राह्मे—¹⁷¹

सुवर्णरूप्यशङ्खाश्मशुक्ति¹⁷²रत्नमयानि च \।

कांस्यायस्ताम्ररैत्यानि त्रपुसी¹⁷³समयानि च \।\।५९\।\।

Broo

The Seat

In the Narasiṃha Purāṇa (34.12):

⁵⁶Kṛṣṇa’s footstool should be polished with Bel leaves. After washing it with warm water, one is freed from all sins.

Metal Vessels

In the Mārkaṇḍeya Purāṇa (32.19cd–20ab):[^FNB000431]

⁵⁷Purification of coppers is done with acid; of tin and lead, with alkali; of bell metals, with ashes and water; and of fluids, by overflowing.

In verses57–95, the author writes the way that has been described. Coppers means vessels made of copper. […] Fluids refer to milk and so on. This is also said by Vasiṣṭha (–): “fluids by overflowing”. The details of this will be given later on (4.89).

In the Vāyu Purāṇa (2.16.53cd–54ab):

⁵⁸That of jewels, diamonds, coral, pearls, conches and precious stones, with the paste of ground mustard seeds or sesame seeds.

[…] The word “purification” should be supplied on the strength of the context.

In the Brahma Purāṇa (–):[^FNB000432]

⁵⁹Those made of gold, silver, conch, stone, pearls, bell metal, iron, copper, brass or tin ⁶⁰are purified by water alone when unsmeared. When

मूलम्

तत्र पीठस्य¹⁵²

नारसिंहे—

पादपीठं च¹⁵³ कृष्णस्य बिल्वपत्रेण धर्षयेत्¹⁵⁴ \।

उष्णाम्बुना च प्रक्षाल्य सर्वपापैः प्रमुच्यते \।\।५६\।\।

अथ तैजसादि¹⁵⁵पात्राणाम्¹⁵⁶

मार्कण्डेयपुराणे—

उडुम्बराणाम्¹⁵⁷ अम्लेन क्षारेण त्रपुसीसयोः \।

भस्माम्बुभिश् च कांस्यानां शुद्धिः¹⁵⁸ प्लावो¹⁵⁹ द्रवस्य¹⁶⁰ च \।\।५७\।\।

वायुपुराणे—¹⁶⁵

मणिवज्रप्रवालानां¹⁶⁶ मुक्ताशङ्खोपलस्य¹⁶⁷ च \।

सिद्धार्थकानां कल्केन तिलकल्केन वा पुनः¹⁶⁸ \।\।५८\।\।

ब्राह्मे—¹⁷¹

सुवर्णरूप्यशङ्खाश्मशुक्ति¹⁷²रत्नमयानि च \।

कांस्यायस्ताम्ररैत्यानि त्रपुसी¹⁷³समयानि च \।\।५९\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

निर्लेपानि तु¹⁷⁴ शुध्यन्ति केवलेनोदकेन तु \।

शूद्रोच्छिष्टानि शोध्यानि¹⁷⁵ त्रिधा¹⁷⁶ क्षाराम्लवारिभिः \।\। इति \।\।६०\।\।

रत्नमयानि स्फटिकादिघटितानि पात्राणीति शेषः \। रैत्यानि पित्तलरचितानि \। निर्लेपाण्य् अन्नादिलेपरहितानि \। शूद्रोच्छिष्टानि शूद्रोच्छिष्ट¹⁷⁷स्पृष्टानीत्य् अर्थः \। यद्य् अपि श्रीभगवत्पात्रेषु शूद्रोछिष्टस्पर्शो ऽपि न सम्भवेत्, तथापि कथञ्चिद् भ्रमप्रमादतः स्याद् इति तच्छुद्धिर् उक्ता \। एवम् अग्रे ऽपि सर्वत्रोह्यम् \। त्रिधा वारत्रयम् इत्य् अर्थः \। क्षारो भस्म \।\।५९–६०\।\।

अतिदुष्टं तु पात्रादि विशोध्य हरये पुनः \।

नोपयुञ्जीत तत् किं तु स्वोपयोगाय निःक्षिपेत्¹⁷⁸ \।\।६१\।\।

अतिदुष्टं तु पात्रादि¹⁷⁹¹⁸⁰ विशोध्यातिथ्यकर्मणे¹⁸¹ \।

युञ्ज्यात् तत्परिवर्ताय प्रभुकर्मान्तराय वा¹⁸² \।\।६२\।\।

एतस्य¹⁸³ परिवर्तेन प्रभवे ऽन्यत् समर्पयेत् \।

इत्य् अयं सर्वतो लोके सदाचारो विराजते \।\।६३\।\।

मनुः—

ताम्रायःकांस्यरैत्यानां त्रपुणः सीसकस्य च¹⁸⁴ \।

शौचं यथार्हं कर्तव्यं क्षाराम्लोदकवारिभिः \।\।६४\।\।

यथार्हं मलापगमा¹⁸⁵नुसारेणेत्य् अर्थः \। अम्लोदकं जम्बीरादिरसः \। तत्राम्लोदकेन ताम्रस्य \। क्षारेणेतरेषां वारिणा तु तत्तत्समुदितेनो¹⁸⁶भयेषाम् एवेति ज्ञेयम् \। यथार्हम् इत्य् उक्तेः \।\।६४\।\।

शङ्खः—

अम्लोदकेन ताम्रस्य सीसस्य त्रपुणस्¹⁸⁷¹⁸⁸ तथा \।

क्षारेण शुद्धिं¹⁸⁹ कांस्यस्य लौहस्य¹⁹⁰ च विनिर्दिशेत्¹⁹¹ \।\।६५\।\।

Broo

touched by the leavings of Śūdras, they are purified threefold by water and sour ashes.

The word “vessels” should be supplied. Made of gems refers to things fashioned of crystal and so on. […] Unsmeared means that they are without the dirt of food and so on. […] Even though the Lord’s vessels are never touched by the leavings of Śūdras, still, by mistake or carelessness that might happen, and therefore their purification is given.[^FNB000433] The same applies in all the cases below as well. Threefold means three times. […]

⁶¹Very contaminated vessels should not be used for Hari again after they have been purified but be set down for oneself instead. ⁶²Once they have been cleaned, very contaminated vessels should be used for hospitality or be exchanged for some other work for the Master. ⁶³In the case of exchanging, another vessel should be offered to the Lord. Everywhere in the world this is known as the correct conduct.

Manu (5.114):[^FNB000434]

⁶⁴Copper, iron, bell metal, brass, tin and lead items should be properly cleaned with alkali, acid and water.

Properly means until the impurity is removed. […] Among these, acid should be used for copper and alkali for the others, but water should be supplied in both cases. This is the meaning, as it was said properly.

Śaṅkha (16.3cd–4ab):[^FNB000435]

⁶⁵Copper, lead and tin should be purified with sour water; alkali has been set down for bell metal and iron.

मूलम्

निर्लेपानि तु¹⁷⁴ शुध्यन्ति केवलेनोदकेन तु \।

शूद्रोच्छिष्टानि शोध्यानि¹⁷⁵ त्रिधा¹⁷⁶ क्षाराम्लवारिभिः \।\। इति \।\।६०\।\।

अतिदुष्टं तु पात्रादि विशोध्य हरये पुनः \।

नोपयुञ्जीत तत् किं तु स्वोपयोगाय निःक्षिपेत्¹⁷⁸ \।\।६१\।\।

अतिदुष्टं तु पात्रादि¹⁷⁹¹⁸⁰ विशोध्यातिथ्यकर्मणे¹⁸¹ \।

युञ्ज्यात् तत्परिवर्ताय प्रभुकर्मान्तराय वा¹⁸² \।\।६२\।\।

एतस्य¹⁸³ परिवर्तेन प्रभवे ऽन्यत् समर्पयेत् \।

इत्य् अयं सर्वतो लोके सदाचारो विराजते \।\।६३\।\।

मनुः—

ताम्रायःकांस्यरैत्यानां त्रपुणः सीसकस्य च¹⁸⁴ \।

शौचं यथार्हं कर्तव्यं क्षाराम्लोदकवारिभिः \।\।६४\।\।

शङ्खः—

अम्लोदकेन ताम्रस्य सीसस्य त्रपुणस्¹⁸⁷¹⁸⁸ तथा \।

क्षारेण शुद्धिं¹⁸⁹ कांस्यस्य लौहस्य¹⁹⁰ च विनिर्दिशेत्¹⁹¹ \।\।६५\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

तद् एवाभिव्यञ्जयत्य् अम्लोदकेनेति \।\।६५\।\।

किं च—

सूतिकोच्छिष्ठभाण्डस्य सुराद्युपहतस्य च¹⁹² \।

त्रिःसप्तमार्जनाच् छुद्धिर् न तु¹⁹³ कांस्यस्य तापनम्¹⁹⁴ \।\।६६\।\।

एतच्¹⁹⁵ च सर्वं स्वल्पोपहतिविषयकम् \। अत्यन्तोपहतौ शुद्धिं लिखति सूतिकेति त्रिभिः \। सूतिका नवप्रसूता अजातशौचा \। यद् वा, प्रसवकारयित्री, तदुच्छिष्टस्य तदुच्छिष्टस्पृष्टस्य, तया वा यत्र भुक्तं तस्य भाण्डस्य तैजसपात्रस्य, तत्प्रकरणात् \। आदिशब्दात् शोणितादि \। त्रिःसप्त एकविंशतिवारान् मार्जनाद् इत्य् अर्थः \। केचिद् आहुः सप्तभिर्¹⁹⁶ यवगोधूमकलायामाषादिचूर्णैः प्रत्येकं त्रिर् मार्जनाच् छुद्धिर् इति \। कांस्यपात्रस्य तु न तथा शुद्धिः \। किं तु तस्य तापनं दहनम् एव \। भाजन इति पाठः सुगमः \।\।६६\।\।

अन्यत्र च—

ताम्रम् अम्लेन शुध्येत न चेद् आमिषलेपनम् \।

आमिषेण तु यल् लिप्तं पुनर् दाहेन शुध्यति \।\।६७\।\।

ब्राह्मे—¹⁹⁷

सूतिकाशवविण्मूत्ररजस्वलहतानि च \।

प्रक्षेप्तव्यानि¹⁹⁸ तान्य् अग्नौ यच् च यावत् सहेद् अपि \।\।६८\।\।

Broo

The author demonstrates the above statement [on the division of cleaning agents] with this verse.

Further:

⁶⁶A vessel touched by the leavings of a woman lying in, by alcohol or the like becomes pure by cleansing three times seven, but not bell metal: heating.

All the previous examples refer to insignificant pollution. Verses66–68 describe purification in cases of major pollution.[^FNB000436] A woman lying in means a woman who has just given birth and not yet undergone purification. Alternatively, it refers to a midwife. Touched by the leavings means that the leavings of this person have touched it, or else that she has eaten off it. A vessel refers to a metallic vessel by the strength of the context. Or the like refers to blood and so on. The meaning of three times seven is cleansing twenty-one times. But some say: “Purity is achieved by cleaning three times each with seven powders: that of barley, wheat, Kalāya beans and so on.” But a plate of bell metal is not purified in this way, instead it needs heating or scorching. The meaning of the reading “plate” is obvious.[^FNB000437]

And elsewhere:

⁶⁷Copper is purified by acid, but not if smeared with meat. That which has been smeared by meat is purified by reheating.

In the Brahma Purāṇa (–):[^FNB000438]

⁶⁸And items touched by a woman lying in, a corpse, faeces, urine or a menstruating woman should be thrown into a fire for as much as they can bear it.

मूलम्

तद् एवाभिव्यञ्जयत्य् अम्लोदकेनेति \।\।६५\।\।

किं च—

सूतिकोच्छिष्ठभाण्डस्य सुराद्युपहतस्य च¹⁹² \।

त्रिःसप्तमार्जनाच् छुद्धिर् न तु¹⁹³ कांस्यस्य तापनम्¹⁹⁴ \।\।६६\।\।

अन्यत्र च—

ताम्रम् अम्लेन शुध्येत न चेद् आमिषलेपनम् \।

आमिषेण तु यल् लिप्तं पुनर् दाहेन शुध्यति \।\।६७\।\।

ब्राह्मे—¹⁹⁷

सूतिकाशवविण्मूत्ररजस्वलहतानि च \।

प्रक्षेप्तव्यानि¹⁹⁸ तान्य् अग्नौ यच् च यावत् सहेद् अपि \।\।६८\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

दाहे विशेषं लिखति सूतिकेति \। रजःस्वलेत्य् आकाराभाव आर्षः \। सूतिकादिभिर् हतान्य् उपहतानि¹⁹⁹ \। तत्र सूतिकारजःस्वलोपहतत्वं तत्तदुच्छिष्टस्पर्शात् \। तत्र तद्भोजनाद् वा \। सावेति दन्त्यादिपाठे आसवो मद्यम् \। यावद् इति यावन्तम् अग्निं कालं वा यद् द्रव्यं सहेत, तावत्य् अग्नौ तावन्तं वा कालं तद् द्रव्यं प्रक्षेप्तव्यम्²⁰⁰ इत्य् अर्थः \।\।६८\।\।

अत एव देवलः—²⁰¹

लोहानां दहनाच् छुद्धिर् भस्मना गोमयेन वा²⁰² \।

दहनात् खननाद्²⁰³ वापि शैलानाम्²⁰⁴ अम्भसापि वा \।\।६९\।\।

काष्ठानां तक्षणाच् छुद्धिर् मृद्गोमयजलैर् अपि \।

मृण्मयानां तु पात्राणां दहनाच् छुद्धिर् इष्यते²⁰⁵ \।\।७०\।\।

न्यूनाधिकतया लिखितं तत् तत् सर्वं देवलोक्त्या संवादयति लौहानाम् इति \। सुवर्णादीनां धातूनां तन्मयपात्राणाम् इत्य् अर्थः \। अत्यन्तोपहतौ²⁰⁶ दहनात् \। अन्यथा च भस्मादिनेत्य् अर्थः \। एवम् अग्रे ऽपि ज्ञेयम् \। खननं भूमिम् खात्वा दोषानुसारेण सप्ताहादिकालं तस्यां²⁰⁷ निक्षेपणं तस्मात् \। शैलानां शैलादि²⁰⁸निर्मितानां, दहनात् पुनः पाकात् \। तथा²⁰⁹ च याज्ञवल्क्यः \। पुनः पाकान् महीमयम् इति \।\।६९\।\।

मनुः—²¹⁰

मद्यैर् मूत्रैः पुरीषैर् वा²¹¹ श्लेष्मपूया²¹²स्थिष्ठीवनैः²¹³ \।

संस्पृष्टं²¹⁴ नैव शुध्येत पुनःपाकेन मृन्मयम्²¹⁵ \।\।७१\।\।

एतच्²¹⁶ चाल्पोपहतौ अत्यन्तोपहतौ²¹⁷ च मृन्मयं त्याज्यम् एवेति लिखति मद्यैर् इति \। ष्ठीवनैः लालाप्रक्षेपैः \। पाठान्तरं स्पष्टम् \।\।७१\।\।

Broo

In this verse, the author gives details about heating. […] Here, being touched by a woman who is lying in or menstruating means having come into contact with her leavings or her having eaten from them. The word śava [corpse] can also be read as sāva, with a dental s, meaning āsava or alcohol.[^FNB000439] As much as: the particular material should be thrown into as hot a fire or for as long a time as that particular material can bear it. This is the meaning.

For this reason, Devala says (–):[^FNB000440]

⁶⁹Metal items are purified by heating, by ashes or by cow dung; stone items by heating, burying or by water. ⁷⁰Wooden items are purified by paring and by water, mud and cow dung and clay vessels are said to be purified by heating.

The author now invokes the statement of Devala about all of this which has been more or less said already. Metal items refer to vessels made of ingredients such as gold. By heating if the pollution is major; otherwise by ashes and so on. This is the meaning. Similar cases later on should be understood in the same way. Burying refers to digging up the ground and placing them in it for a week or longer depending on the type of contamination. […] Heating means baking them again. This is also stated by Yājñavalkya (1.187): “Clay items by baking again”.

Manu (5.123):[^FNB000441]

⁷¹When a clay item has been touched by alcohol, urine, faeces, mucus, pus, bone or spittle it cannot be purified by baking again.

The author gives this verse to show that the above case refers to insignificant pollution and that in the case of major pollution, clay items should be discarded. Spittle refers to excretion of saliva. The other reading is clear.[^FNB000442]

मूलम्

अत एव देवलः—²⁰¹

लोहानां दहनाच् छुद्धिर् भस्मना गोमयेन वा²⁰² \।

दहनात् खननाद्²⁰³ वापि शैलानाम्²⁰⁴ अम्भसापि वा \।\।६९\।\।

काष्ठानां तक्षणाच् छुद्धिर् मृद्गोमयजलैर् अपि \।

मृण्मयानां तु पात्राणां दहनाच् छुद्धिर् इष्यते²⁰⁵ \।\।७०\।\।

मनुः—²¹⁰

मद्यैर् मूत्रैः पुरीषैर् वा²¹¹ श्लेष्मपूया²¹²स्थिष्ठीवनैः²¹³ \।

संस्पृष्टं²¹⁴ नैव शुध्येत पुनःपाकेन मृन्मयम्²¹⁵ \।\।७१\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

वृद्ध²¹⁸शातातपः—

संहतानां तु पात्राणां यद् एकम् उपहन्यते \।

तस्यैवं शोधनं प्रोक्तं सामान्यं द्रव्यशुद्धिकृत् \।\।७२\।\।

संहतानाम् अन्योन्यं मिलित्वा सङ्घशः स्थितानां \। तस्यैव तत् लिखितं शोधनं प्रोक्तं, न तु तेन स्पृष्टानाम् अन्येषाम् इत्य् अर्थः \। पाठान्तरे सामान्यं समानैकद्रव्यविषयकं शोधनं द्रव्याणां सर्वेषाम् एवान्येषां शुद्धिकृद् इत्य् अर्थः \। अत एवोक्तं शातातपेनैव \। अशुचिं संस्पृशेद् यस् तु एक एव स दुष्यति \। तं स्पृष्ट्वान्यो न दुष्येत् तु सर्वद्रव्येष्व्²¹⁹ अयं विधिः \।\। इति \।\।७२\।\।

अथ वस्त्रादीनाम्²²⁰

तत्र शङ्खः—²²¹

तान्तवं²²² मलिनं पूर्वम्²²³ अद्भिः क्षारैश् च शोधयेत् \।

अंशुभिः शोषयित्वा²²⁴ वा वायुना वा समाहरेत् \।\।७३\।\।

ऊर्णापट्टांशुकक्षौम²²⁵दुकूलाविक²²⁶चर्मणाम् \।

अल्पाशौचे²²⁷ भवेच् छुद्धिः शोषणप्रोक्षणादिभिः²²⁸ \।\।७४\।\।

तान्य् एवामेध्यलिप्तानि नेनिज्याद् गौरसर्षपैः \।

धान्यकल्कैः²²⁹²³⁰ पर्णकल्कै रसैश् च फलवल्कलैः \।\।७५\।\।

तुलिकाद्युपधानानि²³¹ पुष्परत्नाम्बराणि²³² च²³³²³⁴ \।

शोधयित्वातपे²³⁵ किञ्चित् करैर् उन्मार्जयेन् मुहुः²³⁶ \।\।७६\।\।

पश्चाच् च वारिणा प्रोक्ष्य शुचीत्य्²³⁷ एवम् उदाहरेत्²³⁸ \।

तान्य् अप्य् अतिमलाक्तानि²³⁹ यथावत् परिशोधयेत्²⁴⁰ \।\।७७\।\।

तान्तवं कार्पासिकसूत्रनिर्मितं वस्त्राद्य् अंशुभिः सूर्यरश्मिभिः वायुना वा²⁴¹ शोषयित्वा शुष्कं कृत्वा, ऊर्णांशुकाविकयोः पशुरोम²⁴²भेदेन द्रव्यभेदेन वा

Broo

The elder Śātātapa (–):[^FNB000443]

⁷²But among conjoined vessels, purification is mandated only for the one that is contaminated: the cleansing of vessels is joint.

Conjoined vessels means vessels that are in contact, connecting with each other. The purification that has been given applies to that one alone, not to those others that are touching it. This is the meaning.[^FNB000444] In the different reading, the cleansing of vessels is joint means that the cleansing of one object effects the cleansing of all the other objects as well. Therefore Śātātapa also says (–):[^FNB000445] “Only one that touches impurity is contaminated; another one who touches that is not contaminated. This is the rule for all items.”[^FNB000446]

Clothes and so on

Śaṅkha (–):[^FNB000447]

⁷³Woven cloth that has become soiled should first be cleaned with water and alkali and then be replaced after drying in the sun or in the wind. ⁷⁴When only lightly contaminated, wool, silk, muslin, linen, bark fibre cloth, sheep wool and skins are cleansed by drying, sprinkling and so on. ⁷⁵When they have become smeared with something impure, they should be cleaned thoroughly with white mustard, flour, powdered Palāśa leaves (Butea Frondosa) and the juice of fruits and bark. ⁷⁶Wagtail and other cushions and garments of flowers and gems should be dried in the sun and then again rubbed a little with the hand, ⁷⁷after which they are sprinkled with water and then said to be clean. Also such items should be cleaned in the above way if they have been smeared with great impurity.

Woven cloth means clothing and similar items made of cotton threads. They should be dried by the rays of the sun or by the wind. The difference between

मूलम्

वृद्ध²¹⁸शातातपः—

संहतानां तु पात्राणां यद् एकम् उपहन्यते \।

तस्यैवं शोधनं प्रोक्तं सामान्यं द्रव्यशुद्धिकृत् \।\।७२\।\।

अथ वस्त्रादीनाम्²²⁰

तत्र शङ्खः—²²¹

तान्तवं²²² मलिनं पूर्वम्²²³ अद्भिः क्षारैश् च शोधयेत् \।

अंशुभिः शोषयित्वा²²⁴ वा वायुना वा समाहरेत् \।\।७३\।\।

ऊर्णापट्टांशुकक्षौम²²⁵दुकूलाविक²²⁶चर्मणाम् \।

अल्पाशौचे²²⁷ भवेच् छुद्धिः शोषणप्रोक्षणादिभिः²²⁸ \।\।७४\।\।

तान्य् एवामेध्यलिप्तानि नेनिज्याद् गौरसर्षपैः \।

धान्यकल्कैः²²⁹²³⁰ पर्णकल्कै रसैश् च फलवल्कलैः \।\।७५\।\।

तुलिकाद्युपधानानि²³¹ पुष्परत्नाम्बराणि²³² च²³³²³⁴ \।

शोधयित्वातपे²³⁵ किञ्चित् करैर् उन्मार्जयेन् मुहुः²³⁶ \।\।७६\।\।

पश्चाच् च वारिणा प्रोक्ष्य शुचीत्य्²³⁷ एवम् उदाहरेत्²³⁸ \।

तान्य् अप्य् अतिमलाक्तानि²³⁹ यथावत् परिशोधयेत्²⁴⁰ \।\।७७\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

भेदः \। अल्पे ऽशौचे अशुद्धौ सत्यां शोषणं सूर्यांशुवातादिना नेनिज्यात् शोधयेत् \। फलवल्कलैस् तज्जैर् इत्य् अर्थः \। पुष्परत्नाम्बराणि चित्रपुष्पमयाम्बराणि स्वर्णरस²⁴³रत्नखचिताम्बराणि चेत्य्²⁴⁴ अर्थः \।\।७३–७६\।\।

शातातपः—

कुसुम्भकुंकुमारक्तास् तथा लाक्षारसेन²⁴⁵ च \।

प्रक्षालनेन शुध्यन्ति चण्डालस्पर्शने तथा \।\।७८\।\।

कुसुम्भेन²⁴⁶ कुंकुमेन वा आरक्ता रञ्जिता लाक्षारसेन वा रक्ताः²⁴⁷ पटाः \। चण्डालेनान्येनाप्य्²⁴⁸ अस्पृश्या उपलक्ष्यास् तत्स्पर्शे सति प्रक्षालनेन शुध्यन्ति \।\।७८\।\।

यमः—

कृष्णाजिनानां वातैश् च वालानां²⁴⁹ मृद्भिर् अम्भसा \।

गोमूत्रेणास्थिदन्तानां क्षौमाणां गौरसर्षपैः \।\।७९\।\।

वालानां चामराणाम् \। अस्थि शङ्खादि \। दन्तः²⁵⁰ हस्त्यादेः \।\।७९\।\।

शङ्खः—

सिद्धार्थकानां कल्केन दन्तशृङ्गमयस्य च \।

गोवालैः²⁵¹ फलपात्राणाम् अस्थ्नां स्याच् छृङ्गवत् तथा \।\।८०\।\।

फलपात्राणां नारिकेलादि²⁵²पात्राणां,²⁵³ अस्थ्नां शङ्खादीनाम् \। शृङ्गवद् इति सर्षपाणां कल्केनेत्य् अर्थः \।\।८०\।\।

किं च—

निर्यासानां²⁵⁴ गुडानां च लवणानां तथैव च \।

कुसुम्भकुसुमानां च ऊर्णाकार्पासयोस् तथा \।

प्रोक्षणात् कथिता शुद्धिर् इत्य् आह भगवान् यमः \।\।८१\।\।

निर्यासानां हिङ्ग्वादीनाम् \।\।८१\।\।

Broo

wool and sheep wool is that they are made from the hair of different animals or because they are different substances.[^FNB000448] […] Garments of flowers and gems refer to garments made of painted flowers and garments beautified with gold paint and gems.

Śātātapa (–):

⁷⁸Even when touched by a Caṇḍāla, cloths coloured with safflower, saffron or with red lac are purified by sprinkling.

[…] By a Caṇḍāla implies any other kind of untouchable as well. […]

Yama (–):[^FNB000449]

⁷⁹The skin of a black antelope by the wind; chowries, by mud and water; bone and teeth, by cow urine; linen cloth, by white mustard seeds.

[…] Bone refers to conches and so on, teeth to ivory and so on.

Śaṅkha (16.10):[^FNB000450]

⁸⁰And things made of teeth and horn, by the paste of white mustard seeds; vessels made of fruits, by cows’ hair; and in the case of bone, as for horn.

Vessels made of fruits means vessels of coconut and so on. Bone refers to conches and so on. As for horn: by a paste of white mustard seeds. This is the meaning.

And further (Śaṅkha 16.11–12ab):[^FNB000451]

⁸¹Sprinkling is the method of purification for resins, molasses, salts, safflower flowers, wool and cotton: so says Lord Yama.

Resins refer to asafoetida and so on.

मूलम्

शातातपः—

कुसुम्भकुंकुमारक्तास् तथा लाक्षारसेन²⁴⁵ च \।

प्रक्षालनेन शुध्यन्ति चण्डालस्पर्शने तथा \।\।७८\।\।

यमः—

कृष्णाजिनानां वातैश् च वालानां²⁴⁹ मृद्भिर् अम्भसा \।

गोमूत्रेणास्थिदन्तानां क्षौमाणां गौरसर्षपैः \।\।७९\।\।

वालानां चामराणाम् \। अस्थि शङ्खादि \। दन्तः²⁵⁰ हस्त्यादेः \।\।७९\।\।

शङ्खः—

सिद्धार्थकानां कल्केन दन्तशृङ्गमयस्य च \।

गोवालैः²⁵¹ फलपात्राणाम् अस्थ्नां स्याच् छृङ्गवत् तथा \।\।८०\।\।

किं च—

निर्यासानां²⁵⁴ गुडानां च लवणानां तथैव च \।

कुसुम्भकुसुमानां च ऊर्णाकार्पासयोस् तथा \।

प्रोक्षणात् कथिता शुद्धिर् इत्य् आह भगवान् यमः \।\।८१\।\।

निर्यासानां हिङ्ग्वादीनाम् \।\।८१\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

मनुः—

अद्भिस् तु प्रोक्षणं शौचं बहूनां धान्यवाससाम् \।

प्रक्षालनेन स्वल्पानाम् अद्भिर् एव²⁵⁵ विधीयते \।\।८२\।\।

चैलवच् चर्मणां शुद्धिर् वैदलानां तथैव च \।

शाकमूलफलानां च धान्यवच् छुद्धिर् इष्यते \।\।८३\।\।

प्रोक्षणात् तृणकाष्ठानि पलालं चैव शुध्यति²⁵⁶ \।

मार्जनोपाञ्जनैर् वेश्म पुनःपाकेन मृन्मयम् \।\।८४\।\।

वैदलानां विदारित²⁵⁷वेणुवेत्रदलनिर्मितानाम् \। मार्जनैः रजःशोधनैः \। उपाञ्जनैः लेपनैश् च \।\।८२–८३\।\।

किं च—²⁵⁸

यावन् नापैत्य् अमेध्याक्ताद्²⁵⁹ गन्धो लेपश् च²⁶⁰ तद्गतः²⁶¹ \।

तावन् मृद् वारि चादेयं²⁶²²⁶³ सर्वासु द्रव्यशुद्धिषु \।\।८५\।\।

बृहस्पतिः—

वस्त्रवैदल²⁶⁴चर्मादेः²⁶⁵ शुद्धिः प्रक्षालनं स्मृतम् \।

अतिदुष्टस्य तन्मात्रं त्यजेच् छित्त्वा तु शुद्धये²⁶⁶ \।\।८६\।\।

तन्मात्रम् इति \। यावद् अत्यन्तदुष्टं तावन्मात्रम् एव \। न त्व् अन्यद् इत्य् अर्थः \।\।८६\।\।

विष्णुः—²⁶⁷

मृत्पर्णतृणकाष्ठानां श्वास्थिचाण्डालवायसैः \।

स्पर्शने विहितं शौचं सोमसूर्यांशुमारुतैः \।\।८७\।\।

Broo

Manu (5.118–119, 122):[^FNB000452]

⁸²Many clothes or much grain is purified by sprinkling with water; a small amount with sprinkling just a little water. ⁸³Skins and bamboo items are purified like clothes, while the purification of green leafy vegetables, roots and fruits is said to be like that of grain. ⁸⁴Grass, wood and straw is also cleansed by sprinkling, while the house is cleansed by sweeping and smearing and clay items by reheating.

Bamboo items refer to those made of split bamboo, reeds or leaves. Sweeping means removing dust. […]

And further (Manu 5.126):[^FNB000453]

⁸⁵One should apply mud and water onto an item smeared with something impure until the stain and the smell is gone. This applies to the cleansing of all types of items.

Bṛhaspati (–):[^FNB000454]

⁸⁶The purification of clothes, bamboos, skins and so on is done through sprinkling. To clean something very contaminated, that part should be cut off and discarded.

That part: only that part which has become very contaminated. “Not the rest of it” is the implied meaning.

Viṣṇu (–):

⁸⁷Clay, leaves, grass and wood that have been touched by a dog, bone, a Cāṇḍala or by a crow is purified by the shine of the moon and the sun and by the wind.

मूलम्

मनुः—

अद्भिस् तु प्रोक्षणं शौचं बहूनां धान्यवाससाम् \।

प्रक्षालनेन स्वल्पानाम् अद्भिर् एव²⁵⁵ विधीयते \।\।८२\।\।

चैलवच् चर्मणां शुद्धिर् वैदलानां तथैव च \।

शाकमूलफलानां च धान्यवच् छुद्धिर् इष्यते \।\।८३\।\।

प्रोक्षणात् तृणकाष्ठानि पलालं चैव शुध्यति²⁵⁶ \।

मार्जनोपाञ्जनैर् वेश्म पुनःपाकेन मृन्मयम् \।\।८४\।\।

किं च—²⁵⁸

यावन् नापैत्य् अमेध्याक्ताद्²⁵⁹ गन्धो लेपश् च²⁶⁰ तद्गतः²⁶¹ \।

तावन् मृद् वारि चादेयं²⁶²²⁶³ सर्वासु द्रव्यशुद्धिषु \।\।८५\।\।

बृहस्पतिः—

वस्त्रवैदल²⁶⁴चर्मादेः²⁶⁵ शुद्धिः प्रक्षालनं स्मृतम् \।

अतिदुष्टस्य तन्मात्रं त्यजेच् छित्त्वा तु शुद्धये²⁶⁶ \।\।८६\।\।

विष्णुः—²⁶⁷

मृत्पर्णतृणकाष्ठानां श्वास्थिचाण्डालवायसैः \।

स्पर्शने विहितं शौचं सोमसूर्यांशुमारुतैः \।\।८७\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

बौधायनः—²⁶⁸

आसनं शयनं यानं नावः पन्थास् तृणानि च \।

मारुतार्केण शुध्यन्ति पक्वेष्टकचितानि²⁶⁹ च \।\।८८\।\।

मारुतयुक्तेन अर्केण तदंशुना \। पाठान्तरं स्पष्टम् \।\।८८\।\।

अथ धान्यादीनाम्²⁷⁰

तत्र²⁷¹ बौधायनः—²⁷²

व्रीहयः प्रोक्षणाद् अद्भिः शाकमूलफलानि च \।

तन्मात्रस्यापहाराद्²⁷³ वा निस्तुषीकरणेन च \।\।८९\।\।

शङ्खः—

श्रपणं²⁷⁴ घृततैलानां प्लावनं गोरसस्य च \।

भाण्डानि प्लावयेद् अद्भिः शाकमूलफलानि च \।\।९०\।\।

श्रपणं²⁷⁵ पचनं²⁷⁶ \। प्लावनम् एव विवृणोत्य् अद्भिस् तत्तद्भाण्डानि प्लावयेताप्सु²⁷⁷ निमज्जयेद् इत्य् अर्थः \। घृतादीनाम् अपि श्रपणासम्भवे सजातीयद्रव्यप्लावनेन शुद्धिर् बोद्धव्या \।\।९०\।\।

Broo

Baudhāyana (1.5.62):[^FNB000455]

⁸⁸A seat, bed, vehicle, boat, grass and a path are purified by wind and sun; so also surfaces covered with burned bricks.

Wind and sun means by the rays of the sun accompanied by the wind. The other reading is clear.[^FNB000456]

Grains and so on

Baudhāyana (–):

⁸⁹Rice, green leafy vegetables, roots and fruits: by sprinkling with water or by removing the contaminated part, and by husking.

Śaṅkha (–):

⁹⁰Ghee and oil, by boiling; milk, by overflowing. Vessels should be overflowed by water, so also green leafy vegetables and fruits.

Boiling means cooking. The author else describes overflowing. The vessels of various liquids should be made to overflow or be plunged into water. Also, if ghee and similar substances cannot be boiled, it should be understood that they can be purified by overflowing them with the same substance.[^FNB000457]

मूलम्

बौधायनः—²⁶⁸

आसनं शयनं यानं नावः पन्थास् तृणानि च \।

मारुतार्केण शुध्यन्ति पक्वेष्टकचितानि²⁶⁹ च \।\।८८\।\।

मारुतयुक्तेन अर्केण तदंशुना \। पाठान्तरं स्पष्टम् \।\।८८\।\।

अथ धान्यादीनाम्²⁷⁰

तत्र²⁷¹ बौधायनः—²⁷²

व्रीहयः प्रोक्षणाद् अद्भिः शाकमूलफलानि च \।

तन्मात्रस्यापहाराद्²⁷³ वा निस्तुषीकरणेन च \।\।८९\।\।

शङ्खः—

श्रपणं²⁷⁴ घृततैलानां प्लावनं गोरसस्य च \।

भाण्डानि प्लावयेद् अद्भिः शाकमूलफलानि च \।\।९०\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

ब्राह्मे—²⁷⁸

द्रवद्रव्याणि भूरीणि²⁷⁹ परिप्लाव्यानि चाम्भसा \।\।

शस्यानि²⁸⁰ व्रीहयश् चैव शाकमूलफलानि च \।

त्यक्त्वा तु दूषितं भागं प्लाव्यान्य् अथ जलेन तु \।\।९१\।\।

दूषितं भागं त्यक्त्वेति अत्यन्तोपहतौ \।\।९१\।\।

बृहस्पतिः—

तापनं घृततैलानां प्लावनं गोरसस्य च \।

तन्मात्रम् उद्धृतं शुध्येत् कठिनं तु पयो दधि \।

अविलीनं²⁸¹ तथा सर्पिर् विलीनं श्रपणेन²⁸² तु \।\।९२\।\।

तन्मात्रं यावद् उपहतं तावन्मात्रम् इत्य् अर्थः \। एतच् चानाकरविषयम् \।\।९२\।\।

अन्यत्र च—²⁸³²⁸⁴

आधारदोषे²⁸⁵ तु²⁸⁶ नयेत्²⁸⁷ पात्रात् पात्रान्तरं द्रवम् \।\।९३\।\।

घृतं च पायसं क्षीरं तथैवेक्षु²⁸⁸रसो गुडः \।

शूद्रभाण्डस्थितं तक्रं²⁸⁹ तथा मधु न दुष्यति \।\।९४\।\।

आकरभाण्डे च विशेषं²⁹⁰ लिखत्य् आधारेति²⁹¹ \। आधार आकरभाण्डं तद्दोषेण \। पायसं पयोनिर्वृत्तं दधि शूद्रभाण्डस्थितम् अपि पात्रान्तरं नीतं सन् न दुष्यतीत्य् अर्थः \। तथा च यमः \। आममांसं घृतं क्षौद्रं स्नेहाश् च फलसम्भवाः \। म्लेच्छभाण्डस्थिता दुष्या²⁹² निष्क्रान्ताः शुचयः स्मृताः \।\। इति²⁹³ \। अन्यत्र च²⁹⁴ आकराः शुचयः²⁹⁵ सर्वे इति \।\।९३–९४\।\।

किं च मनुः—

उच्छिष्टेन तु संस्पृष्टो द्रव्यहस्तः कथञ्चन \।

अनिधायैव²⁹⁶ तद् द्रव्यम् आचान्तः शुचिताम्²⁹⁷ इयात्²⁹⁸ \।\। इति²⁹⁹ \।\।९५\।\।

Broo

In the Brahma Purāṇa (–):[^FNB000458]

⁹¹Large amounts of liquids should be overflowed with water; so also grains, rice, green leafy vegetables, roots and fruits. One should discard the contaminated part and then have them overflowed with water.

One should discard the contaminated part refers to cases of major pollution.

Bṛhaspati (–):[^FNB000459]

⁹²Ghee and oils should be purified by heating; milk, by overflowing. Condensed milk and thick sour milk are purified by removing the part in question. So also with coagulated ghee, but melted ghee by boiling.

The part in question means as much as has been contaminated. This also refers to things without a particular form.

And elsewhere:[^FNB000460]

⁹³When there is a fault of location, one should pour a liquid from that container to another. ⁹⁴Ghee, Pāyasa, milk, sugarcane juice, molasses, sour milk and honey are never polluted by staying in the vessel of a Śūdra.

In verse93 here, the author gives specifics about the source vessel. […] The same is said by Yama:[^FNB000461] “Raw meat, ghee, honey and fruit juices are polluted when in the vessel of a Mleccha, but when taken out, they are known to be pure.” And elsewhere: “All sources elsewhere are pure.”

Furthermore, Manu (5.143):

⁹⁵A person who is somehow touched by food leavings while carrying an item becomes clean by Ācamana without putting down that item.

मूलम्

ब्राह्मे—²⁷⁸

द्रवद्रव्याणि भूरीणि²⁷⁹ परिप्लाव्यानि चाम्भसा \।\।

शस्यानि²⁸⁰ व्रीहयश् चैव शाकमूलफलानि च \।

त्यक्त्वा तु दूषितं भागं प्लाव्यान्य् अथ जलेन तु \।\।९१\।\।

दूषितं भागं त्यक्त्वेति अत्यन्तोपहतौ \।\।९१\।\।

बृहस्पतिः—

तापनं घृततैलानां प्लावनं गोरसस्य च \।

तन्मात्रम् उद्धृतं शुध्येत् कठिनं तु पयो दधि \।

अविलीनं²⁸¹ तथा सर्पिर् विलीनं श्रपणेन²⁸² तु \।\।९२\।\।

अन्यत्र च—²⁸³²⁸⁴

आधारदोषे²⁸⁵ तु²⁸⁶ नयेत्²⁸⁷ पात्रात् पात्रान्तरं द्रवम् \।\।९३\।\।

घृतं च पायसं क्षीरं तथैवेक्षु²⁸⁸रसो गुडः \।

शूद्रभाण्डस्थितं तक्रं²⁸⁹ तथा मधु न दुष्यति \।\।९४\।\।

किं च मनुः—

उच्छिष्टेन तु संस्पृष्टो द्रव्यहस्तः कथञ्चन \।

अनिधायैव²⁹⁶ तद् द्रव्यम् आचान्तः शुचिताम्²⁹⁷ इयात्²⁹⁸ \।\। इति²⁹⁹ \।\।९५\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

अन्ये ऽपि³⁰⁰ शुद्धिविधयो द्रव्याणां³⁰¹ स्मृतिशास्त्रतः \।

अपेक्ष्या वैष्णवैर् ज्ञेयास् तत्तद्विस्तारणैर् अलम्³⁰²³⁰³ \।\।९६\।\।

शुचिताम् इयात् द्रव्यं चात्रान्न³⁰⁴व्यतिरिक्तं ज्ञेयं, सदाचारात् \। अन्नविषये चोक्तम् आपस्तम्बेन \। कृत्वा मूत्रं पुरीषां च द्रव्यहस्तः कथञ्चन \। भूमाव् अन्नं प्रतिष्ठाप्य कृत्वा स्नानं यथाविधि \।\। तत्संयोगात् तु पक्वान्नम् उपस्पृश्य ततः शुचि³⁰⁵ \।\। इति \। बृहस्पतिना च \। शौचं तु कुर्यात् प्रथमं पादौ प्रक्षालयेत् ततः \। उपस्पृश्य तद् अभ्युक्ष्य गृहीतं शुचिताम् इयात् \।\। इति \। यद्य् अपि भगवद्द्रव्येषु तत्तदुपघातो न घटते, तथापि भगवदर्थतत्तद्द्रव्यार्पणापेक्षया, किं वा भ्रमप्रमादादिना तत्तदुपघातसम्भावनया तत्तच्छुद्धिर् लिखितेति दिक् \। वैष्णवैर् अपेक्षाश्³⁰⁶ चेत्, तर्हि स्मृतिशास्त्रेभ्यो ज्ञेयाः \। तीर्थे विवाहे यात्रायां सङ्ग्रामे देशविप्लवे \। नगर³⁰⁷ग्रामदाहे च स्पृष्टास्पृष्टिर् न दुष्यति \।\। गोकुले कन्दु³⁰⁸शालायां तैलयन्त्रेक्षुयन्त्रयोः \। अमीमांस्यानि शौचानि स्त्रीषु बालातुरेषु च \।\। इत्याद्य् उक्तेः \। तत् तस्मात् तेषां विस्तारणैर् विस्तरेण लिखनैर् अलम् \। तत्र³⁰⁹ प्रयोजनं नास्ति, ग्रन्थविस्तारभयाद् इत्य् अर्थः \।\।९५–९६\।\।

अथ पूजार्थतुलसीपुष्पाद्याहरणम्³¹⁰

प्रणम्याथ महा³¹¹विष्णुं प्रार्थ्यानुज्ञां तु³¹² वैष्णवः \।

समाहरेच् छ्रीतुलसीं पुष्पादि च यथोदितम्³¹³ \।\।९७\।\।

पुष्पम् आदिशब्देन पत्राङ्कुरादि \। यथोदितं तत्र निषिद्धवर्जनाद्यनुसारेणेत्य् अर्थः³¹⁴ \।\।९७\।\।

यच्³¹⁵ च हारीतवचनम्—

Broo

⁹⁶Also other rules for purification of items should be learnt from the Smṛtis and treatises, if they apply to Vaiṣṇavas. Enough with all these words!

According to Sadācāra, food should be understood as an exception to becomes clean. Concerning food, Āpastambha says (9.34cd–35): “If one somehow passes stool or urine while carrying an item, one should put the food down on the ground and bathe in the proper way. When one then touches the cooked food, it becomes clean by this connection.” And Bṛhaspati (–):[^FNB000462] “First one should do purification, then sprinkle the feet. After one has sipped water, one should touch what one had brought and it will become pure.”

Even though these kinds of pollution do not befall the items of the Lord, still these kinds of purification have been given as they apply to offerings of all of these different items for the sake of the Lord, or since all these types of pollution are possible through mistakes or carelessness. This is the drift. If they apply to Vaiṣṇavas, then they should be learnt from the Smṛtis and treatises. As it is said, “At a pilgrimage, a wedding, a festival, a battle, when the country is beset with calamity or when the city or village is on fire, touching or not touching causes no pollution”,[^FNB000463] “One should not consider purity in a pasture, in a cookery, at an oil press, a sugarcane press or among women, children or the sick”,[^FNB000464] and so on. Therefore, enough with all these words! There is no need for them, as there is the fear of making the book too extensive. This is the meaning.

Picking Flowers, Tulasī and so on for the Sake of Worship

⁹⁷Now, having bowed to great Viṣṇu, the Vaiṣṇava should pray for his permission and then collect Tulasī, flowers and so on, as has been indicated.

And so on refers to items such as leaves and buds. As has been indicated means taking care to avoid forbidden items and so on.

But if one advances the statement of Hārita (–):[^FNB000465]

मूलम्

अन्ये ऽपि³⁰⁰ शुद्धिविधयो द्रव्याणां³⁰¹ स्मृतिशास्त्रतः \।

अपेक्ष्या वैष्णवैर् ज्ञेयास् तत्तद्विस्तारणैर् अलम्³⁰²³⁰³ \।\।९६\।\।

अथ पूजार्थतुलसीपुष्पाद्याहरणम्³¹⁰

प्रणम्याथ महा³¹¹विष्णुं प्रार्थ्यानुज्ञां तु³¹² वैष्णवः \।

समाहरेच् छ्रीतुलसीं पुष्पादि च यथोदितम्³¹³ \।\।९७\।\।

यच्³¹⁵ च हारीतवचनम्—

विश्वास-प्रस्तुतिः

स्नानं कृत्वा तु ये केचित्³¹⁶ पुष्पं गृह्णन्ति वै द्विजाः \।

देवतास् तन् न गृह्णन्ति भस्मीभवति³¹⁷ काष्ठवत् \।\। इति \।\।९८\।\।

तच् च मध्याह्नस्नान³¹⁸विषयं, यत³¹⁹ उक्तं³²⁰ पाद्मे वैशाखमाहात्म्ये—³²¹

अस्नात्वा तुलसीं छित्त्वा देवार्थे पितृकर्मणि \।

तत् सर्वं निष्फलं याति पञ्चगव्येन शुध्यति \।\।९९\।\।

किं त्व् अत्र वाक्यान्तरं³²² मृग्यम्³²³ \।\।

अथ गृहस्नानविधिः³²⁴

स्वगृहे वाचरन्³²⁵ स्नानं³²⁶ प्रक्षाल्याङ्घ्री करौ तथा \।

आचम्यायम्य³²⁷ च प्राणान् कृतन्यासो हरिं स्मरेत् \।\।१००\।\।

प्राणान् आयम्य प्राणायामं कृत्वा \।\।१००\।\।

ततो गङ्गादिकं स्मृत्वा³²⁸ तुलसीमिश्रितैर् जलैः \।

पूर्णे पात्रे समस्तानि तीर्थान्य् आवाहयेत् कृती \।\।१०१\।\।

आवाहनमन्त्रश् चायम्—³²⁹

गङ्गे च यमुने चैव गोदावरि सरस्वति \।

नर्मदे सिन्धो कावेरि जले³³⁰ ऽस्मिन् सन्निधिं कुरु \।\। इति³³¹ \।\।१०२\।\।

अथवा जाह्नवीम् एव सर्वतीर्थमयीं बुधः \।

आवाहयेद् द्वादशभिर् नामभिर् जलभाजने³³² \।\।१०३\।\।

तानि चोक्तानि—³³³

नलिनी नन्दिनी सीता मालिनी च महापगा \।

Broo

⁹⁸Whichever Brāhmaṇa picks a flower after bathing, the gods will not accept it: it turns to ashes like a stick.

that applies to the midday bath. As it is said in the Greatness of Vaiśākha in the Padma Purāṇa (5.98.7cd–8ab):[^FNB000466]

⁹⁹All Tulasī picked for the sake of the Lord or for ancestral rites without bathing will be completely useless and should be purified with the five products of the cow.

Nevertheless, here other statements should be sought.[^FNB000467]

Rules for Bathing at Home

¹⁰⁰One who wishes to bathe at home should sprinkle water on hands and feet, do Ācamana, control the breathing, do Nyāsa and remember Hari.

Control the breathing means to do Prāṇāyāma.

¹⁰¹Then, remembering sacred rivers such as the Ganges, the practitioner should invoke all the Tīrthas into a pot filled with water mixed with Tulasī.

And this is the mantra of invocation:[^FNB000468]

¹⁰²Ganges! Yamunā! Godāvarī! Sarasvatī! Narmadā! Sindhu! Kāverī! Please enter this water.

¹⁰³Alternatively, the wise one should invoke only the Ganges, the embodiment of all Tīrthas, into a vessel of water, using her twelve names.

And they are said to be:[^FNB000469]

¹⁰⁴Nalinī (Lotus), Nandinī (Gladdening), Sītā (Furrow), Mālinī (Garlanded), Mahāpagā (Great river), Viṣṇupādārghyasambhūtā (Born of the

मूलम्

स्नानं कृत्वा तु ये केचित्³¹⁶ पुष्पं गृह्णन्ति वै द्विजाः \।

देवतास् तन् न गृह्णन्ति भस्मीभवति³¹⁷ काष्ठवत् \।\। इति \।\।९८\।\।

तच् च मध्याह्नस्नान³¹⁸विषयं, यत³¹⁹ उक्तं³²⁰ पाद्मे वैशाखमाहात्म्ये—³²¹

अस्नात्वा तुलसीं छित्त्वा देवार्थे पितृकर्मणि \।

तत् सर्वं निष्फलं याति पञ्चगव्येन शुध्यति \।\।९९\।\।

किं त्व् अत्र वाक्यान्तरं³²² मृग्यम्³²³ \।\।

अथ गृहस्नानविधिः³²⁴

स्वगृहे वाचरन्³²⁵ स्नानं³²⁶ प्रक्षाल्याङ्घ्री करौ तथा \।

आचम्यायम्य³²⁷ च प्राणान् कृतन्यासो हरिं स्मरेत् \।\।१००\।\।

प्राणान् आयम्य प्राणायामं कृत्वा \।\।१००\।\।

ततो गङ्गादिकं स्मृत्वा³²⁸ तुलसीमिश्रितैर् जलैः \।

पूर्णे पात्रे समस्तानि तीर्थान्य् आवाहयेत् कृती \।\।१०१\।\।

आवाहनमन्त्रश् चायम्—³²⁹

गङ्गे च यमुने चैव गोदावरि सरस्वति \।

नर्मदे सिन्धो कावेरि जले³³⁰ ऽस्मिन् सन्निधिं कुरु \।\। इति³³¹ \।\।१०२\।\।

अथवा जाह्नवीम् एव सर्वतीर्थमयीं बुधः \।

आवाहयेद् द्वादशभिर् नामभिर् जलभाजने³³² \।\।१०३\।\।

तानि चोक्तानि—³³³

नलिनी नन्दिनी सीता मालिनी च महापगा \।

विश्वास-प्रस्तुतिः

विष्णुपादार्घ्य³³⁴सम्भूता गङ्गा त्रिपथगामिनी³³⁵ \।

भागीरथी भोगवती जाह्नवी त्रिदशेश्वरी \।\।१०४\।\।

पद्मपुराणे³³⁶ च³³⁷ वैशाखमाहात्म्ये—

नन्दिनीत्य् एव ते नाम वेदेषु³³⁸ नलिनीति च \।

दक्षा³³⁹ पृथ्वी च विहगा³⁴⁰ विश्वनाथा³⁴¹³⁴² शिवामृता \।\।१०५\।\।

विद्याधरी महादेवी तथा लोकप्रसादनी³⁴³ \।

क्षेमावती³⁴⁴ जाह्नवी च³⁴⁵³⁴⁶ शान्ता शान्तिप्रदायिनी \।\। इति³⁴⁷ \।\।१०६\।\।

अथाचम्य गुरुं स्मृत्वानुज्ञां प्रार्थ्य च पूर्ववत् \।

कृष्ण³⁴⁸पादाब्जतो गङ्गां पतन्तीं मूर्ध्नि चिन्तयेत् \।\।१०७\।\।

पूर्ववद् इति देवदेव जगन्नाथेत्य् अनुज्ञां प्रार्थ्येत्य्³⁴⁹ अर्थः³⁵⁰ \।\।१०७\।\।

तथा चोक्तं श्री³⁵¹नारदपञ्चरात्रे—³⁵²

स्वस्थितं पुण्डरीकाक्षं मन्त्र³⁵³मूर्तिं प्रभुं स्मरेत् \।

अनन्तादित्यसङ्काशं वासुदेवं चतुर्भुजम् \।\।१०८\।\।

शङ्खचक्रगदापद्मधरं पीताम्बरावृतम् \।

श्यामलं शान्तवदनं प्रसन्नं³⁵⁴ वरदेक्षणम्³⁵⁵ \।\।१०९\।\।

दिव्यचन्दनलिप्ताङ्गं चारुहासमुखाम्बुजम् \।

अनेकरत्नसञ्छिन्न³⁵⁶ज्वलन्मकरकुण्डलम् \।\।११०\।\।

वनमालापरि³⁵⁷वृतं नारदादिभिर् अर्चितम् \।

केयूरवलयोपेतं सुवर्णमुकुटोज्ज्वलम् \।

सर्वाङ्गसुन्दरं देवं सर्वाभरणभूषितम् \।\।१११\।\।

तत्पादपङ्कजाद्³⁵⁸ धारां निपतन्तीं स्वमूर्धनि \।

चिन्तयेद् ब्रह्मरन्ध्रेण प्रविशन्तीं स्वकां³⁵⁹ तनुम् \।

Broo

Argya offered to the foot of Viṣṇu), Gaṅgā (Swift-goer), Tripathagāminī (Moving along three paths), Bhāgīrathī (Daughter of king Bhagīratha), Bhogavatī (Coiled), Jāhnavī (Daughter of sage Jahnu) and Tridaśeśvarī (Mistress of the thirty deities).

And in the Greatness of Vaiśākha in the Padma Purāṇa (5.95.17cd–19ab):

¹⁰⁵In the Vedas, your names are Nandinī, Nalinī, Dakṣā (Competent), Pṛthvī (Earth), Vihagā (Sky-goer), Viśvanāthā (Mistress of the world), Śivāmṛtā (Auspicious nectar),[^FNB000470] ¹⁰⁶Vidyādharī (Possessed of knowledge), Mahādevī (Great goddess), Lokaprasādanī (Calmer of the worlds), Kṣemāvatī (Bearing peace), Jāhnavī, Śāntā (Peaceful) and Śāntapradāyinī (Awarder of peace).[^FNB000471]

¹⁰⁷Now, after performing Ācamana, one should as before remember the preceptor and ask for his permission, after which one should meditate on the Ganges falling down from Kṛṣṇa’s foot unto one’s head.

As before: the meaning is that one should ask for permission with the prayer beginning with “God of gods!” (3.267).

This is also said in the Nārada Pañcarātra:[^FNB000472]

¹⁰⁸One should remember the self-existent, lotus-eyed Lord Vāsudeva, whose form is made of mantra, brilliant like unlimited suns, four-armed, ¹⁰⁹carrying a conch, disc, club and lotus, wrapped in yellow clothing, dark, of peaceful appearance, gracious, whose glace awards benedictions, ¹¹⁰whose body is anointed with divine sandalwood paste, whose lotus face is sweetly smiling, whose glittering Makara-shaped earrings are pierced with innumerable gems, ¹¹¹who is encircled by a garland of forest flowers, who is worshipped by Nārada and others, who wears bracelets and

मूलम्

विष्णुपादार्घ्य³³⁴सम्भूता गङ्गा त्रिपथगामिनी³³⁵ \।

भागीरथी भोगवती जाह्नवी त्रिदशेश्वरी \।\।१०४\।\।

पद्मपुराणे³³⁶ च³³⁷ वैशाखमाहात्म्ये—

नन्दिनीत्य् एव ते नाम वेदेषु³³⁸ नलिनीति च \।

दक्षा³³⁹ पृथ्वी च विहगा³⁴⁰ विश्वनाथा³⁴¹³⁴² शिवामृता \।\।१०५\।\।

विद्याधरी महादेवी तथा लोकप्रसादनी³⁴³ \।

क्षेमावती³⁴⁴ जाह्नवी च³⁴⁵³⁴⁶ शान्ता शान्तिप्रदायिनी \।\। इति³⁴⁷ \।\।१०६\।\।

अथाचम्य गुरुं स्मृत्वानुज्ञां प्रार्थ्य च पूर्ववत् \।

कृष्ण³⁴⁸पादाब्जतो गङ्गां पतन्तीं मूर्ध्नि चिन्तयेत् \।\।१०७\।\।

तथा चोक्तं श्री³⁵¹नारदपञ्चरात्रे—³⁵²

स्वस्थितं पुण्डरीकाक्षं मन्त्र³⁵³मूर्तिं प्रभुं स्मरेत् \।

अनन्तादित्यसङ्काशं वासुदेवं चतुर्भुजम् \।\।१०८\।\।

शङ्खचक्रगदापद्मधरं पीताम्बरावृतम् \।

श्यामलं शान्तवदनं प्रसन्नं³⁵⁴ वरदेक्षणम्³⁵⁵ \।\।१०९\।\।

दिव्यचन्दनलिप्ताङ्गं चारुहासमुखाम्बुजम् \।

अनेकरत्नसञ्छिन्न³⁵⁶ज्वलन्मकरकुण्डलम् \।\।११०\।\।

वनमालापरि³⁵⁷वृतं नारदादिभिर् अर्चितम् \।

केयूरवलयोपेतं सुवर्णमुकुटोज्ज्वलम् \।

सर्वाङ्गसुन्दरं देवं सर्वाभरणभूषितम् \।\।१११\।\।

तत्पादपङ्कजाद्³⁵⁸ धारां निपतन्तीं स्वमूर्धनि \।

चिन्तयेद् ब्रह्मरन्ध्रेण प्रविशन्तीं स्वकां³⁵⁹ तनुम् \।

विश्वास-प्रस्तुतिः

तया संक्षालयेत् सर्वम् अन्तर्देहगतं मलम् \।\।११२\।\।

तत्क्षणाद् विरजा³⁶⁰ मन्त्री जायते स्फटिकोपमः \।

इदं स्नानवरं³⁶¹ मान्त्रात्³⁶² सहस्रम् अधिकं स्मृतम् \।\। इति \।\।११३\।\।

सकृन् नारायणेत्यादि वचनात्³⁶³ तत्र कीर्तयेत् \।

स्नानकाले तु तन्नाम संस्मरेच् च महाप्रभुम् \।\।११४\।\।

सकृन् नारायणेत्य् उक्त्वेति³⁶⁴ \। आदिशब्देन ध्यायेन् नारायणं देवम् इत्यादि लक्षणाद् वचनाद् धेतोस् तस्य नारायणस्य नाम³⁶⁵ कीर्तयेत् \।\।११४\।\।

तथा च कूर्म³⁶⁶पुराणे—³⁶⁷

आपो नारायणोद्भूतास् ता एवास्यायनं यतः³⁶⁸³⁶⁹ \।

तस्मान् नारायणं देवं स्नानकाले स्मरेद् बुधः \।\। इति³⁷⁰ \।\।११५\।\।

स्नायाद् उष्णोदकेनापि शक्तो ऽप्य् आमलकैस्³⁷¹³⁷² तथा \।

तिलैस् तैलैश् च संवर्ज्य प्रतिषिद्धदिनानि तु \।\।११६\।\।

न केवलं शीतोदकेन, उष्णोदकेनापि \। तथापि न केवलम् अशक्तः \। शक्तो³⁷³ रोगादिहीनो³⁷⁴ ऽपीत्य् अर्थः \। रोगिणस् तु सदैवोष्णोदकेन स्नानम् उक्तं यमेन \। आदित्यकिरणैस् तप्तं पुनः पूतं च वह्निना \। अस्नातम्³⁷⁵ आतुरस्नाने प्रशस्तं तु शृतोदकम् \।\। इति \। प्रतिषिद्धदिनान्य् अग्रे लेख्यानि³⁷⁶ \।\।११६\।\।

अथोष्णोदकस्नानम्

षट्त्रिंशन्मते—³⁷⁷

आपः स्वभावतो मेध्या³⁷⁸ विशेषाद् अग्नियोगतः \।

तेन सन्तः प्रशंसन्ति स्नानम् उष्णेन वारिणा \।\।११७\।\।

Broo

armlets and a splendid golden crown, this God, all of whose limbs are beautiful and who is decorated with all kinds of ornaments! ¹¹²One should meditate on the flow from his lotus foot falling down onto one’s head and entering one’s body through the Brahmarandhra, thereby completely cleansing all the dirt of the inner body. ¹¹³Immediately the practitioner becomes spotless like a crystal. This best bathing is known to be a thousand times better than a mantra bath.

¹¹⁴Because of statements such as “O son, a man who utters ‘Nārāyaṇa’ once …” (3.34) one should remember the great Lord and recite his name at the time of bathing.

[…] Such as refers to the indications of other statements as well, for example “One should meditate on Lord Nārāyaṇa …” (3.119). On their basis one should recite his, Nārāyaṇa’s, name.

As also in the Kūrma Purāṇa (2.18.62):[^FNB000473]

¹¹⁵Since water has come from Nārāyaṇa and since it is his abode (ayana), the intelligent one should remember Lord Nārāyaṇa at the time of bathing.

¹¹⁶Even though healthy, one should bathe also with warm water, with myrobalan, sesamum seeds and oil, but one should avoid forbidden days.

One should use not only cold water but warm water too, and this applies not only to those who are unwell. Healthy means that one has no illness or the like. Yama (–) says that those who are ill should always bathe with warm water: “That which has been heated by the rays of the sun or again cleansed by fire should not be used for bathing, but boiled water is recommended for the bathing of the sick.” The forbidden days are given below (4.121–122).

Bathing with Warm Water

In the Ṣaṭtriṃśanmata:

¹¹⁷Water is naturally purifying and especially so in connection with fire. The saints therefore praise bathing with warm water.

मूलम्

तया संक्षालयेत् सर्वम् अन्तर्देहगतं मलम् \।\।११२\।\।

तत्क्षणाद् विरजा³⁶⁰ मन्त्री जायते स्फटिकोपमः \।

इदं स्नानवरं³⁶¹ मान्त्रात्³⁶² सहस्रम् अधिकं स्मृतम् \।\। इति \।\।११३\।\।

सकृन् नारायणेत्यादि वचनात्³⁶³ तत्र कीर्तयेत् \।

स्नानकाले तु तन्नाम संस्मरेच् च महाप्रभुम् \।\।११४\।\।

तथा च कूर्म³⁶⁶पुराणे—³⁶⁷

आपो नारायणोद्भूतास् ता एवास्यायनं यतः³⁶⁸³⁶⁹ \।

तस्मान् नारायणं देवं स्नानकाले स्मरेद् बुधः \।\। इति³⁷⁰ \।\।११५\।\।

स्नायाद् उष्णोदकेनापि शक्तो ऽप्य् आमलकैस्³⁷¹³⁷² तथा \।

तिलैस् तैलैश् च संवर्ज्य प्रतिषिद्धदिनानि तु \।\।११६\।\।

अथोष्णोदकस्नानम्

षट्त्रिंशन्मते—³⁷⁷

आपः स्वभावतो मेध्या³⁷⁸ विशेषाद् अग्नियोगतः \।

तेन सन्तः प्रशंसन्ति स्नानम् उष्णेन वारिणा \।\।११७\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

यमश् च—³⁷⁹

आपः स्वयं सदा पूता वह्नितप्ता विशेषतः \।

तस्मात् सर्वेषु कालेषु उष्णाम्भः पावनं स्मृतम् \।\।११८\।\।

यच्³⁸⁰ चोक्तं³⁸¹ शङ्खेन—

स्नातस्य वह्नितप्तेन तथैवातपवारिणा³⁸² \।

शरीरशुद्धिर् विज्ञेया न तु स्नानफलं भवेत् \।\। इति³⁸³ \।\।११९\।\।

तत् तु काम्यनैमित्तिकविषयम् \। अत एवोक्तं गर्गेण—

कुर्यान् नैमित्तिकं स्नानं शीताद्भिः³⁸⁴ काम्यम्³⁸⁵ एव च \।

नित्यं यादृच्छिकं चैव यथारुचि समाचरेत्³⁸⁶ \।\।१२०\।\।

नित्य³⁸⁷स्नानं च यादृच्छिकम् अनियतम् \। अतो निजरुच्यनुसारेण शीताभिर् उष्णाभिर् वाद्भिस् तत् कुर्याद् इत्य् अर्थः \। यादृच्छिकं सुखार्थस्नानम् इति वा³⁸⁸ \।\।१२०\।\।

अथ तत्र निषिद्धदिनानि

तत्र यमः—

पुत्रजन्मनि संक्रान्तौ ग्रहणे चन्द्रसूर्ययोः \।

अस्पृश्यस्पर्शने चैव³⁸⁹ न स्नायाद् उष्णवारिणा \।\।१२१\।\।

वृद्धमनुः—

पौर्णमास्यां तथा दर्शे यः स्नायाद् उष्णवारिणा \।

स गोहत्याकृतं पापं प्राप्नोतीह न संशयः \।\।१२२\।\।

Broo

And Yama (–):

¹¹⁸Water is by itself always clean, especially so when heated by fire. Therefore, warm water is always known to be purifying.

And when it is said by Śaṅkha (8.10):

¹¹⁹It should be known that when one bathes with water heated by fire or the sun, one’s body is cleaned but one does not get the fruit of bathing.

that refers to optional or occasional rituals. Therefore, it is said by Garga (–):

¹²⁰In the case of occasional and optional bathing, one should use cold water, but in the case of mandatory and spontaneous bathing, one should do as one likes.

The meaning is that in the case of both mandatory or spontaneous, that is, non-regulated bathing, one may use cold or warm water according to one’s liking. Spontaneous bathing can also refer to bathing for one’s pleasure.

The Forbidden Days

In this connection, Yama says (–):

¹²¹At the birth of a son, when the sun enters a new sign, at a solar or lunar eclipse or when one has touched something untouchable, one should not bathe with warm water.

The elder Manu:

¹²²One who bathes with warm water at the full moon or new moon here incurs the sin of killing a cow, without a doubt.

मूलम्

यमश् च—³⁷⁹

आपः स्वयं सदा पूता वह्नितप्ता विशेषतः \।

तस्मात् सर्वेषु कालेषु उष्णाम्भः पावनं स्मृतम् \।\।११८\।\।

यच्³⁸⁰ चोक्तं³⁸¹ शङ्खेन—

स्नातस्य वह्नितप्तेन तथैवातपवारिणा³⁸² \।

शरीरशुद्धिर् विज्ञेया न तु स्नानफलं भवेत् \।\। इति³⁸³ \।\।११९\।\।

तत् तु काम्यनैमित्तिकविषयम् \। अत एवोक्तं गर्गेण—

कुर्यान् नैमित्तिकं स्नानं शीताद्भिः³⁸⁴ काम्यम्³⁸⁵ एव च \।

नित्यं यादृच्छिकं चैव यथारुचि समाचरेत्³⁸⁶ \।\।१२०\।\।

अथ तत्र निषिद्धदिनानि

तत्र यमः—

पुत्रजन्मनि संक्रान्तौ ग्रहणे चन्द्रसूर्ययोः \।

अस्पृश्यस्पर्शने चैव³⁸⁹ न स्नायाद् उष्णवारिणा \।\।१२१\।\।

वृद्धमनुः—

पौर्णमास्यां तथा दर्शे यः स्नायाद् उष्णवारिणा \।

स गोहत्याकृतं पापं प्राप्नोतीह न संशयः \।\।१२२\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

अथामलक³⁹⁰स्नानम्

तत्र श्री³⁹¹मार्कण्डेयः—³⁹²

तुष्यत्य्³⁹³ आमलकैर् विष्णुर् एकादश्यां विशेषतः \।

श्रीकामः सर्वदा स्नानं कुर्वीतामलकैर्³⁹⁴ नरः \।\।१२३\।\।

सप्तम्यां न स्पृशेत् तैलं नीली³⁹⁵वस्त्रं न धारयेत् \।

न चाप्य् आमलकैः स्नायान् न कुर्यात् कलहं नरः \।\।१२४\।\।

भृगुः—

अमां षष्ठीं सप्तमीं च नवमीं च त्रयोदशीम् \।

संक्रान्तौ रविवारे च³⁹⁶ स्नानम् आमलकैस् त्यजेत्³⁹⁷ \।\।१२५\।\।

याज्ञवल्क्यः—³⁹⁸

धात्रीफलैर् अमावस्यासप्तमीनवमीषु च \।

यः स्नायात् तस्य हीयन्ते³⁹⁹ तेजश् चायुर् धनं सुताः⁴⁰⁰ \।\।१२६\।\।

अथ तिलस्नानम्

तत्र बृहस्पतिः—

सर्वकालं तिलैः स्नानं पुनर् व्यासो ऽब्रवीन् मुनिः \।\।१२७\।\।

षट्त्रिंशन्मते—

तथा सप्तम्यमावस्यासंक्रान्तिग्रहणेषु च \।

धनपुत्रकलत्रार्थी तिलस्पृष्टं⁴⁰¹ न संस्पृशेत् \।\।१२८\।\।

Broo

Bathing with Myrobalan[^FNB000474]

In this connection, Mārkaṇḍeya says (–):[^FNB000475]

¹²³Viṣṇu is pleased by myrobalan, especially on Ekādaśī. A man who desires glory should always bathe with myrobalan. ¹²⁴On Saptamī, one should not touch oil, wear blue clothes, bathe with myrobalan or quarrel.

Bhṛgu (–):[^FNB000476]

¹²⁵On the new moon day, on Ṣaṣṭhī, Saptamī, Navamī, Trayodaśī, when the sun enters a new sign and on Saturday one should avoid bathing with myrobalan.

Yājñavalkya (–):[^FNB000477]

¹²⁶One who bathes with the myrobalan fruit on the new moon day, Saptamī or Navamī loses his splendour, longevity, riches and sons.

Bathing with Sesame

In this connection, Bṛhaspati says (–):

¹²⁷Sage Vyāsa also said that one should always bathe with sesame.

In the Ṣaṭtriṃśanmata:

¹²⁸Also, one who desires riches, sons and wives should not touch that which has touched sesame on Saptamī, the new moon day, when the sun enters a new sign or at an eclipse.

मूलम्

अथामलक³⁹⁰स्नानम्

तत्र श्री³⁹¹मार्कण्डेयः—³⁹²

तुष्यत्य्³⁹³ आमलकैर् विष्णुर् एकादश्यां विशेषतः \।

श्रीकामः सर्वदा स्नानं कुर्वीतामलकैर्³⁹⁴ नरः \।\।१२३\।\।

सप्तम्यां न स्पृशेत् तैलं नीली³⁹⁵वस्त्रं न धारयेत् \।

न चाप्य् आमलकैः स्नायान् न कुर्यात् कलहं नरः \।\।१२४\।\।

भृगुः—

अमां षष्ठीं सप्तमीं च नवमीं च त्रयोदशीम् \।

संक्रान्तौ रविवारे च³⁹⁶ स्नानम् आमलकैस् त्यजेत्³⁹⁷ \।\।१२५\।\।

याज्ञवल्क्यः—³⁹⁸

धात्रीफलैर् अमावस्यासप्तमीनवमीषु च \।

यः स्नायात् तस्य हीयन्ते³⁹⁹ तेजश् चायुर् धनं सुताः⁴⁰⁰ \।\।१२६\।\।

अथ तिलस्नानम्

तत्र बृहस्पतिः—

सर्वकालं तिलैः स्नानं पुनर् व्यासो ऽब्रवीन् मुनिः \।\।१२७\।\।

षट्त्रिंशन्मते—

तथा सप्तम्यमावस्यासंक्रान्तिग्रहणेषु च \।

धनपुत्रकलत्रार्थी तिलस्पृष्टं⁴⁰¹ न संस्पृशेत् \।\।१२८\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

अथ तैलस्नानम्

तत्रैव—

षष्ठ्यां⁴⁰² तैलम् अनायुष्यं चतुर्ष्व् अपि च पर्वसु \।\।१२९\।\।

योगि⁴⁰³याज्ञवल्क्यः—

दशम्यां तैलम् अस्पृष्ट्वा यः स्नायाद् अविचक्षणः⁴⁰⁴ \।

चत्वारि तस्य नश्यन्ति आयुः प्रज्ञा यशो धनम् \।\।१३०\।\।

दशम्याम् अस्पृष्टेति \। तस्यां तैलस्नानस्या⁴⁰⁵वश्यकतोक्ता \।\।१३०\।\।

मोहात् प्रतिपदं षष्ठीं कुहूं रिक्तां⁴⁰⁶ तिथिं तथा \।

तैलेनाभ्यञ्जयेद् यस् तु चतुर्भिः परिहीयते \।\।१३१\।\।

चतुर्भिः पूर्वोक्तैर् आयुर्⁴⁰⁷आदिभिः⁴⁰⁸ \।\।१३१\।\।

पञ्चदश्यां चतुर्दश्यां सप्तम्यां⁴⁰⁹ रविसंक्रमे \।

द्वादश्यां सप्तमीं षष्ठीं⁴¹⁰ तैलस्पर्शं विवर्जयेत् \।\।१३२\।\।

अन्यच् च—

सप्तम्यां न स्पृशेत् तैलं नवम्यां प्रतिपद्य् अपि \।

अष्टम्यां च चतुर्दश्याम् अमावस्यां⁴¹¹ विशेषतः \।\।१३३\।\।

विशेषत इत्य् अनेन सप्तम्यादौ तैलत्यागावश्यकताभिप्रेता \।\।१३३\।\।

किं च—

Broo

Bathing with Oil

In the same book:

¹²⁹Oil is not vivifying on Ṣaṣṭhī or during the four moon festivals.

Yogiyājñavalkya (–):

¹³⁰Four things are destroyed for that fool who bathes on Daśamī without touching oil: his longevity, understanding, renown and wealth.

On Daśamī without touching oil establishes the necessity of bathing with oil at that time.

¹³¹These four abandon one who by mistake anoints himself with oil on the first, the sixth, the new moon day or on an empty day.[^FNB000478]

These four: longevity and so on as mentioned above (4.130).

¹³²One should avoid touching oil on the sixth, seventh, twelfth, fourteenth and fifteenth day and when the sun enters a new sign.[^FNB000479]

And elsewhere:

¹³³Especially on the first, seventh, eighth, ninth, fourteenth day or during the new moon on should not touch oil.[^FNB000480]

Especially: this word indicates the necessity to give up oil on the first day and so on.

Moreover:

मूलम्

अथ तैलस्नानम्

तत्रैव—

षष्ठ्यां⁴⁰² तैलम् अनायुष्यं चतुर्ष्व् अपि च पर्वसु \।\।१२९\।\।

योगि⁴⁰³याज्ञवल्क्यः—

दशम्यां तैलम् अस्पृष्ट्वा यः स्नायाद् अविचक्षणः⁴⁰⁴ \।

चत्वारि तस्य नश्यन्ति आयुः प्रज्ञा यशो धनम् \।\।१३०\।\।

दशम्याम् अस्पृष्टेति \। तस्यां तैलस्नानस्या⁴⁰⁵वश्यकतोक्ता \।\।१३०\।\।

मोहात् प्रतिपदं षष्ठीं कुहूं रिक्तां⁴⁰⁶ तिथिं तथा \।

तैलेनाभ्यञ्जयेद् यस् तु चतुर्भिः परिहीयते \।\।१३१\।\।

चतुर्भिः पूर्वोक्तैर् आयुर्⁴⁰⁷आदिभिः⁴⁰⁸ \।\।१३१\।\।

पञ्चदश्यां चतुर्दश्यां सप्तम्यां⁴⁰⁹ रविसंक्रमे \।

द्वादश्यां सप्तमीं षष्ठीं⁴¹⁰ तैलस्पर्शं विवर्जयेत् \।\।१३२\।\।

अन्यच् च—

सप्तम्यां न स्पृशेत् तैलं नवम्यां प्रतिपद्य् अपि \।

अष्टम्यां च चतुर्दश्याम् अमावस्यां⁴¹¹ विशेषतः \।\।१३३\।\।

विशेषत इत्य् अनेन सप्तम्यादौ तैलत्यागावश्यकताभिप्रेता \।\।१३३\।\।

किं च—

विश्वास-प्रस्तुतिः

स्नाने वा यदि वास्नाने पक्वतैलं न दुष्यति \।\।१३४\।\।

पक्व⁴¹²तैलं च⁴¹³ कदाचिद् अपि न दोषावहम् इति पूर्वोक्ते ऽपवादं लिखति स्नाने वेति \।\।१३४\।\।

किं च अत्रिस्मृतौ—

तैलाभ्यक्तो⁴¹⁴ घृताभ्यक्तो⁴¹⁵ विण्मूत्रे कुरुते द्विजः \।

अहोरात्रोषितो⁴¹⁶ भूत्वा पञ्चगव्येन शुध्यति \।\। इति⁴¹⁷ \।\।१३५\।\।

कृततैलाभ्यङ्गस् तु⁴¹⁸ विण्मूत्रोत्सर्गं न कुर्याद् इति प्रसङ्गाल् लिखति तैलेति \। अहोरात्रम् उषित उपोषितो भूत्वा पञ्चगव्यपानेन शुद्धो भवेत् \। पाठान्तरे तु अन्त्यजस्पर्शं तदानीं यत्नेन वर्जयेद् इति भावः⁴¹⁹ \।\।१३५\।\।

अथाङ्गम् अलम् उत्तार्य⁴²⁰ स्नात्वा विधिवद् आचरेत् \।

नासालग्नेन चुलुकोदकेनैवाघ⁴²¹⁴²²मर्षणम् \।\।१३६\।\।

ततो गुर्वादिपादोदैः⁴²³ प्राग्वत् कृत्वाभिषेचनम् \।

कार्यो ऽभिषेकः शङ्खेन तुलसीमिश्रितैर् जलैः \।\।१३७\।\।

अथ तुलसी⁴²⁴जलाभिषेकमाहत्म्यम्

गारुडे—

मार्जयत्य् अभिषेके तु⁴²⁵ तुलस्या वैष्णवो नरः⁴²⁶ \।

सर्वतीर्थमयं देहं तत्क्षणाद्⁴²⁷ द्विज जायते \।\।१३८\।\।

तुलसीदलज⁴²⁸स्नाने एकादश्यां विशेषतः \।

मुच्यते सर्वपापेभ्यो यद्य् अपि ब्रह्महा भवेत् \।\।१३९\।\।

तन्मूलमृत्तिकाभ्यङ्गं कृत्वा स्नाति दिने दिने \।

दशाश्वमेधावभृतं लभते स्नानजं फलम् \।\।१४०\।\।

तुलसीदल⁴²⁹सम्मिश्रं तोयं गङ्गासमं⁴³⁰ विदुः \।

यो वहेच् छिरसा नित्यं धृता⁴³¹ भवति जाह्नवी⁴³² \।\।१४१\।\।

Broo

¹³⁴Whether for bathing or not, the oil from roasted sesame seeds does not pollute.[^FNB000481]

In this verse, the author gives an exception to what has been stated above: the oil from roasted sesame seeds never carries any fault.

And moreover, in the Atri Smṛti (Atri Saṃhitā 187ab, 188ab):

¹³⁵A Brāhmaṇa who passes urine or stool while anointed with oil or ghee is purified by eating the five products of the cow after fasting for a day and a night.

Incidentally, the author states with this verse that one should not pass urine or stool after anointing one’s limbs with oil. […] But in another reading, one should carefully avoid touching an untouchable in such a situation. This is the implied meaning.[^FNB000482]

¹³⁶Then, sufficiently stretching out one’s limbs, one should bathe and in the proper way do Aghamarṣaṇa with a handful of water close to the nose. ¹³⁷Then, having sprinkled oneself with the foot-water of the preceptor and so on as above, one should anoint oneself with water from a conch, mixed with Tulasī.

The Greatness of Anointing with Tulasī Water

In the Garuḍa Purāṇa (–):[^FNB000483]

¹³⁸O twice-born one! That Vaiṣṇava who at the time of anointing rubs himself with Tulasī immediately gets a body made up of all the Tīrthas. ¹³⁹Even were one the killer of a Brāhmaṇa, by bathing with Tulasī water particularly on Ekādaśī one is freed from all sins. ¹⁴⁰One who day after day bathes after anointing his limbs with mud from its roots attains the fruit of the Avabhṛta bath after ten horse sacrifices. ¹⁴¹Water mixed with Tulasī leaves is known as equal to the Ganges. One who regularly wears

मूलम्

स्नाने वा यदि वास्नाने पक्वतैलं न दुष्यति \।\।१३४\।\।

किं च अत्रिस्मृतौ—

तैलाभ्यक्तो⁴¹⁴ घृताभ्यक्तो⁴¹⁵ विण्मूत्रे कुरुते द्विजः \।

अहोरात्रोषितो⁴¹⁶ भूत्वा पञ्चगव्येन शुध्यति \।\। इति⁴¹⁷ \।\।१३५\।\।

अथाङ्गम् अलम् उत्तार्य⁴²⁰ स्नात्वा विधिवद् आचरेत् \।

नासालग्नेन चुलुकोदकेनैवाघ⁴²¹⁴²²मर्षणम् \।\।१३६\।\।

ततो गुर्वादिपादोदैः⁴²³ प्राग्वत् कृत्वाभिषेचनम् \।

कार्यो ऽभिषेकः शङ्खेन तुलसीमिश्रितैर् जलैः \।\।१३७\।\।

अथ तुलसी⁴²⁴जलाभिषेकमाहत्म्यम्

गारुडे—

मार्जयत्य् अभिषेके तु⁴²⁵ तुलस्या वैष्णवो नरः⁴²⁶ \।

सर्वतीर्थमयं देहं तत्क्षणाद्⁴²⁷ द्विज जायते \।\।१३८\।\।

तुलसीदलज⁴²⁸स्नाने एकादश्यां विशेषतः \।

मुच्यते सर्वपापेभ्यो यद्य् अपि ब्रह्महा भवेत् \।\।१३९\।\।

तन्मूलमृत्तिकाभ्यङ्गं कृत्वा स्नाति दिने दिने \।

दशाश्वमेधावभृतं लभते स्नानजं फलम् \।\।१४०\।\।

तुलसीदल⁴²⁹सम्मिश्रं तोयं गङ्गासमं⁴³⁰ विदुः \।

यो वहेच् छिरसा नित्यं धृता⁴³¹ भवति जाह्नवी⁴³² \।\।१४१\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

तुलसीदल⁴³³सम्मिश्रं यस् तोयं⁴³⁴ शिरसा वहेत् \।

सर्वतीर्थाभिषेकस् तु तेन प्राप्तो न संशयः \।\। इति⁴³⁵⁴³⁶ \।\।१४२\।\।

पादोदकं ताम्रपात्रे⁴³⁷ कृत्वा स⁴³⁸तुलसीदलम् \।

शङ्खे कृत्वा⁴³⁹भिषिञ्चेत मूलेनैव⁴⁴⁰ स्वमूर्धनि \।\।१४३\।\।

तन्माहात्म्यं चोक्तं पाद्मे⁴⁴¹ कार्त्तिकमाहात्म्ये—

द्वारकाचक्रसंयुक्त⁴⁴²शालग्रामशिलाजलम् \।

शङ्खे कृत्वा तु⁴⁴³ निक्षिप्तं स्नानार्थं ताम्रभाजने⁴⁴⁴⁴⁴⁵ \।

तुलसीदल⁴⁴⁶संयुक्तं ब्रह्महत्याविनाशनम् \।\। इति⁴⁴⁷ \।\।१४४\।\।

स्नानशाटीतरेणैव वाससा⁴⁴⁸म्भांसि गात्रतः⁴⁴⁹ \।

सम्मार्ज्य वाससी दद्यात्⁴⁵⁰ परिधानोत्तरीयके⁴⁵¹ \।\।१४५\।\।

स्नानशाट्या इतरेण अन्येन \।\।१४५\।\।

अथ वस्त्रधारणविधिः⁴⁵²

तत्रात्रिः—⁴⁵³

अधौतं कारु⁴⁵⁴धौतं⁴⁵⁵ वा परेद्युधौतम् एव वा⁴⁵⁶ \।

काषायं⁴⁵⁷ मलिनं वस्त्रं कौपीनं च परित्यजेत् \।\।१४६\।\।

न चार्द्रम् एव वसनं परिदध्यात् कदाचन \।

भृगुः—⁴⁵⁸

नग्नो मलिनवस्त्रः⁴⁵⁹ स्यान् नग्नश् चार्धपटः स्मृतः⁴⁶⁰ \।

नग्नो द्विगुणवस्त्रः स्यान्⁴⁶¹ नग्नो रक्तपटस् तथा \।\।१४७\।\।

Broo

it on his head carries Jāhnavī herself. ¹⁴²One who takes water mixed with Tulasī leaves on his head without a doubt attains the result of bathing at all Tīrthas.

¹⁴³One should place the foot-water and Tulasī leaves in a copper vessel, pour it into a conch and then anoint one’s head reciting the root mantra.

The greatness of this is stated in the Greatness of Kārttika in the Padma Purāṇa (–):

¹⁴⁴One should place the water from the Śālagrāma and Dvārakā-disc stones in a conch or in a copper vessel for the sake of bathing. Mixed with Tulasī leaves, it takes away the sin of killing a Brāhmaṇa.

¹⁴⁵One should wipe off the water from the limbs with another towel than the bathing cloth and then dress in a lower and an upper garment.

[…]

Rules for Wearing Clothes

In this connection, Atri (–):[^FNB000484]

¹⁴⁶One should avoid clothes and undergarments that are unwashed, washed by a washerman, washed on an earlier day, are stained or dirty. One should never dress in half of a garment.

Bhṛgu (–):[^FNB000485]

¹⁴⁷Wearing dirty clothes is being naked; wearing half a garment is being naked; wearing a cloth folded twice is being naked and wearing a red garment is being naked.

मूलम्

तुलसीदल⁴³³सम्मिश्रं यस् तोयं⁴³⁴ शिरसा वहेत् \।

सर्वतीर्थाभिषेकस् तु तेन प्राप्तो न संशयः \।\। इति⁴³⁵⁴³⁶ \।\।१४२\।\।

पादोदकं ताम्रपात्रे⁴³⁷ कृत्वा स⁴³⁸तुलसीदलम् \।

शङ्खे कृत्वा⁴³⁹भिषिञ्चेत मूलेनैव⁴⁴⁰ स्वमूर्धनि \।\।१४३\।\।

तन्माहात्म्यं चोक्तं पाद्मे⁴⁴¹ कार्त्तिकमाहात्म्ये—

द्वारकाचक्रसंयुक्त⁴⁴²शालग्रामशिलाजलम् \।

शङ्खे कृत्वा तु⁴⁴³ निक्षिप्तं स्नानार्थं ताम्रभाजने⁴⁴⁴⁴⁴⁵ \।

तुलसीदल⁴⁴⁶संयुक्तं ब्रह्महत्याविनाशनम् \।\। इति⁴⁴⁷ \।\।१४४\।\।

स्नानशाटीतरेणैव वाससा⁴⁴⁸म्भांसि गात्रतः⁴⁴⁹ \।

सम्मार्ज्य वाससी दद्यात्⁴⁵⁰ परिधानोत्तरीयके⁴⁵¹ \।\।१४५\।\।

स्नानशाट्या इतरेण अन्येन \।\।१४५\।\।

अथ वस्त्रधारणविधिः⁴⁵²

तत्रात्रिः—⁴⁵³

अधौतं कारु⁴⁵⁴धौतं⁴⁵⁵ वा परेद्युधौतम् एव वा⁴⁵⁶ \।

काषायं⁴⁵⁷ मलिनं वस्त्रं कौपीनं च परित्यजेत् \।\।१४६\।\।

न चार्द्रम् एव वसनं परिदध्यात् कदाचन \।

भृगुः—⁴⁵⁸

नग्नो मलिनवस्त्रः⁴⁵⁹ स्यान् नग्नश् चार्धपटः स्मृतः⁴⁶⁰ \।

नग्नो द्विगुणवस्त्रः स्यान्⁴⁶¹ नग्नो रक्तपटस् तथा \।\।१४७\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

नग्नो दिगम्बरः जैनभेदो वा \।\।१४७\।\।

नग्नश् च स्यूत⁴⁶²वस्त्रः स्यान् नग्नः स्निग्धपटस् तथा⁴⁶³ \।

द्विकच्छो ऽनुत्तरीयश् च नग्नश् चावस्त्र एव च \।\।१४८\।\।

श्रौतं स्मार्तं तथा कर्म न नग्नश् चिन्तयेद् अपि \।

मोहात् कुर्वन्न् अधो गच्छेत् तद् भवेद् आसुरं कृतम्⁴⁶⁴ \।\।१४९\।\।

जपहोमोपवासेषु धौतवस्त्रधरो भवेत् \।

अलङ्कृतः शुचिर् मौनी श्राद्धादौ च जितेन्द्रियः \।\।१५०\।\।

गोभिलः—

एकवस्त्रो न भुञ्जीत न कुर्याद् देवतार्चनम् \।\।१५१\।\।

त्रैलोक्यसम्मोहनपञ्चरात्रे—

शुक्लवासो भवेन् नित्यं रक्तं चैव विवर्जयेत् \।\।१५२\।\।

अङ्गिराः—

शौचं सहस्ररोमाणां वाय्वग्न्यर्केन्दुरश्मिभिः \।

रेतःस्पृष्टं शव⁴⁶⁵स्पृष्टम् आविकं नैव दुष्यति⁴⁶⁶ \।\।१५३\।\।

सहस्राणि असंख्येयानि रोमाणि येषु तेषाम् ऊर्णादिर्⁴⁶⁷ निर्मितानां कम्बलादीनाम्⁴⁶⁸ इत्य् अर्थः \। आविकं मेषरोमनिर्मितं कम्बलादि \।\।१५३\।\।

अन्यत्र च—

छिन्नं वा सन्धितं⁴⁶⁹ दग्धम् आविकं न प्रदुष्यति \।

आविकेन तु वस्त्रेण मानवः श्राद्धम् आचरेत्⁴⁷⁰ \।

Broo

Or naked means clothed in the directions alone (digambara), a type of Jain.

¹⁴⁸Wearing stitched clothes is being naked, wearing a greasy garment is being naked; tucking in twice,[^FNB000486] not wearing an upper cloth and being without garments is being naked. ¹⁴⁹One should not even think about performing Śrauta or Smārta rites naked. One who by mistake does so goes down; that ritual will be a demonic one. ¹⁵⁰At recitations, fire sacrifices, fasts, Śrāddhas and so on one should wear clean clothing, be ornamented, clean, silent and restrain one’s senses.

Gobhila (–):[^FNB000487]

¹⁵¹Wearing one garment one should not eat nor worship the gods.

In the Trailokyasammohana Pañcarātra:[^FNB000488]

¹⁵²One should always wear white clothes and avoid red ones.

Aṅgiras (44cd–45ab):

¹⁵³That of the thousand-haired ones is cleaned by the air, fire and the rays of the sun and the moon. Wool is not polluted even when touched by semen or a corpse.

That of the thousand or innumerable haired ones means blankets and so on made of their wool. Wool refers to blankets and so on made of sheep hair.[^FNB000489]

And elsewhere:[^FNB000490]

¹⁵⁴Even cut, stitched or burned, wool is not polluted. Let a man performs the Śrāddha wearing woollen clothes and that which is given to the fore-

मूलम्

नग्नो दिगम्बरः जैनभेदो वा \।\।१४७\।\।

नग्नश् च स्यूत⁴⁶²वस्त्रः स्यान् नग्नः स्निग्धपटस् तथा⁴⁶³ \।

द्विकच्छो ऽनुत्तरीयश् च नग्नश् चावस्त्र एव च \।\।१४८\।\।

श्रौतं स्मार्तं तथा कर्म न नग्नश् चिन्तयेद् अपि \।

मोहात् कुर्वन्न् अधो गच्छेत् तद् भवेद् आसुरं कृतम्⁴⁶⁴ \।\।१४९\।\।

जपहोमोपवासेषु धौतवस्त्रधरो भवेत् \।

अलङ्कृतः शुचिर् मौनी श्राद्धादौ च जितेन्द्रियः \।\।१५०\।\।

गोभिलः—

एकवस्त्रो न भुञ्जीत न कुर्याद् देवतार्चनम् \।\।१५१\।\।

त्रैलोक्यसम्मोहनपञ्चरात्रे—

शुक्लवासो भवेन् नित्यं रक्तं चैव विवर्जयेत् \।\।१५२\।\।

अङ्गिराः—

शौचं सहस्ररोमाणां वाय्वग्न्यर्केन्दुरश्मिभिः \।

रेतःस्पृष्टं शव⁴⁶⁵स्पृष्टम् आविकं नैव दुष्यति⁴⁶⁶ \।\।१५३\।\।

अन्यत्र च—

छिन्नं वा सन्धितं⁴⁶⁹ दग्धम् आविकं न प्रदुष्यति \।

आविकेन तु वस्त्रेण मानवः श्राद्धम् आचरेत्⁴⁷⁰ \।

विश्वास-प्रस्तुतिः

गयाश्राद्धसमं प्रोक्तं पितृभ्यो दत्तम् अक्षयम् \।\।१५४\।\।

न कुर्यात् सन्धितं वस्त्रं देवकर्मणि भूमिप⁴⁷¹ \।

न दग्धं न च⁴⁷² वै छिन्नं पारक्यं न तु⁴⁷³ धारयेत्⁴⁷⁴ \।\।१५५\।\।

काकविष्ठासमं ह्य् उक्तम् अविधौतं⁴⁷⁵ च यद् भवेत् \।

रजकाद् आहृतं यच् च न तद् वस्त्रं भवेच् छुचि \।\।१५६\।\।

कटि⁴⁷⁶स्पृष्टं तु यद् वस्त्रं पुरीषं येन कारितम्⁴⁷⁷ \।

मूत्रं वा मैथुनं वापि तद् वस्त्रं परिवर्जयेत् \।\।१५७\।\।

आविकं तु सदा वस्त्रं पवित्रं राजसत्तम \।

पितृदेवमनुष्याणां क्रियायां च प्रशस्यते \।\।१५८\।\।

धौताधौतं तथा दग्धं सन्धितं रजकाहृतम् \।

शुक्रमूत्ररक्तलिप्तं तथापि परमं शुचि⁴⁷⁸ \।\।१५९\।\।

अग्निर् आविकवस्त्रं च ब्राह्मणाश् च तथा कुशाः \।

चतुर्णां न कृतो दोषो ब्रह्मणा परमेष्ठिना \।\।१६०\।\।

किं चान्यत्र—⁴⁷⁹

धारयेद् वाससी शुद्धे⁴⁸⁰ परिधानोत्तरीयके⁴⁸¹ \।

अच्छिन्नसुदशे⁴⁸² शुक्ले⁴⁸³ आचामेत् पीठसंस्थितः⁴⁸⁴ \।\।१६१\।\।

अच्छिन्ना सुशोभना⁴⁸⁵⁴⁸⁶ दशा ययोस् ते⁴⁸⁷ \।\।१६१\।\।

अथ पीठम्⁴⁸⁸

बह्वृच⁴⁸⁹परिशिष्टे—

यतीनाम् आसनं⁴⁹⁰ शुक्लं कूर्माकारं तु कारयेत् \।

अन्येषां तु चतुष्पादं चतुरस्रं⁴⁹¹ तु कारयेत् \।\।१६२\।\।

Broo

fathers is said to be imperishable, like that at a Śrāddha in Gayā. ¹⁵⁵O king, never perform rituals to the gods wearing stitched clothes, never wear burned or cut clothes or those of a stranger. ¹⁵⁶Unwashed clothes are said to be the same as the stool of a crow; clothes that have been brought from the washerman are also unclean. ¹⁵⁷One should further avoid clothes that have been touched by the buttocks, that is, used while passing stool or urine or having intercourse.[^FNB000491] ¹⁵⁸Best of kings! Woollen clothes, however, are always clean and they are recommended for rituals to forefathers, gods and men. ¹⁵⁹They are most clean, washed or unwashed, burned, stitched, brought from the washerman or even stained with semen, urine or blood. ¹⁶⁰Fire, woollen clothes, Brāhmaṇas and Kuśa—Brahmā the highest made no fault for these four.

And furthermore, elsewhere:[^FNB000492]

¹⁶¹One should wear white and clean clothes, both a lower and an upper garment, with uncut, good fringes. Sitting on a seat, one should perform Ācamana.

The Seat

In the Bahvṛcapariśiṣṭa:[^FNB000493]

¹⁶²For a recluse, should make the seat white and shaped like a tortoise; for others one should make it quadrangular and four-legged.

मूलम्

गयाश्राद्धसमं प्रोक्तं पितृभ्यो दत्तम् अक्षयम् \।\।१५४\।\।

न कुर्यात् सन्धितं वस्त्रं देवकर्मणि भूमिप⁴⁷¹ \।

न दग्धं न च⁴⁷² वै छिन्नं पारक्यं न तु⁴⁷³ धारयेत्⁴⁷⁴ \।\।१५५\।\।

काकविष्ठासमं ह्य् उक्तम् अविधौतं⁴⁷⁵ च यद् भवेत् \।

रजकाद् आहृतं यच् च न तद् वस्त्रं भवेच् छुचि \।\।१५६\।\।

कटि⁴⁷⁶स्पृष्टं तु यद् वस्त्रं पुरीषं येन कारितम्⁴⁷⁷ \।

मूत्रं वा मैथुनं वापि तद् वस्त्रं परिवर्जयेत् \।\।१५७\।\।

आविकं तु सदा वस्त्रं पवित्रं राजसत्तम \।

पितृदेवमनुष्याणां क्रियायां च प्रशस्यते \।\।१५८\।\।

धौताधौतं तथा दग्धं सन्धितं रजकाहृतम् \।

शुक्रमूत्ररक्तलिप्तं तथापि परमं शुचि⁴⁷⁸ \।\।१५९\।\।

अग्निर् आविकवस्त्रं च ब्राह्मणाश् च तथा कुशाः \।

चतुर्णां न कृतो दोषो ब्रह्मणा परमेष्ठिना \।\।१६०\।\।

किं चान्यत्र—⁴⁷⁹

धारयेद् वाससी शुद्धे⁴⁸⁰ परिधानोत्तरीयके⁴⁸¹ \।

अच्छिन्नसुदशे⁴⁸² शुक्ले⁴⁸³ आचामेत् पीठसंस्थितः⁴⁸⁴ \।\।१६१\।\।

अच्छिन्ना सुशोभना⁴⁸⁵⁴⁸⁶ दशा ययोस् ते⁴⁸⁷ \।\।१६१\।\।

अथ पीठम्⁴⁸⁸

बह्वृच⁴⁸⁹परिशिष्टे—

यतीनाम् आसनं⁴⁹⁰ शुक्लं कूर्माकारं तु कारयेत् \।

अन्येषां तु चतुष्पादं चतुरस्रं⁴⁹¹ तु कारयेत् \।\।१६२\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

वस्त्रपरिधानानन्तरं पीठे संस्थितः सन्न् आचामेद् इत्य् उक्तम् \। तत्पीठम् एव लिखति यतीनाम् इत्यादिना \।\।१६२\।\।

गोशकृन्मृन्मयं भिन्नं तथा पालाशपैप्पलम् \।

लोहबद्धं सदैवार्कं वर्जयेद् आसनं बुधः \।\।१६३\।\।

अथासनविधिः

तत्रैव—

दानम् आचमनं होमं भोजनं देवतार्चनम् \।

प्रौढपादो न कुर्वीत स्वाध्यायं चैव तर्पणम् \।\।१६४\।\।

आसनारूढपादस् तु जानुनोर् वाथ जङ्घयोः \।

कृतावसक्थिको यस् तु प्रौढपादः स उच्यते \।\। इति \।\।१६५\।\।

ततो भूमिगताङ्घ्रिः सन् निविश्याचम्य दर्भभृत्⁴⁹² \।

ऊर्ध्वपुण्ड्रादिकं कुर्याच् छ्रीगोपीचन्दनादिना \।\।१६६\।\।

दर्भभृत् कुशपाणिः सन् \। यद्य् अप्य् ऊर्ध्वपुण्ड्रनिर्माणानन्तरम् एवाचमनं युक्तम्, तथाप्य् अत्र पूजार्थतिलकविशेषादिनिमित्तम् आदाव् आचमनं सत्सम्प्रदायानुसारेण लिखितम् \। तिलकानन्तरम् आचमनं च पूर्वं बहिःस्नाने लिखितम् एवास्ति \।\।१६६\।\।

तत्रादाव् अनुलेपेन भगवच्चरणाब्जयोः \।

निर्माल्येन प्रसादेन सर्वाण्य् अङ्गानि मार्जयेत् \।\।१६७\।\।

प्रसादरूपेण निर्माल्येन \।\।१६७\।\।

तद् उक्तं ब्राह्मे श्रीभगवता—

Broo

It was said (161) that after getting dressed, one should perform Ācamana sitting on a seat. This seat is described in verses162–165.

¹⁶³The wise one should always avoid seats made of cow dung and mud, Arka, Palāśa or Pippala wood, that are broken or studded with iron.

Rules for the Seat[^FNB000494]

In the same book:[^FNB000495]

¹⁶⁴One should not give charity, do Ācamana, perform sacrifices, eat, worship the gods, do one’s Vedic reading or offer libations while squatting. ¹⁶⁵Keeping the feet on the seat or tying up the knees or shanks is called squatting.

¹⁶⁶Then, keeping one’s foot on the ground, one should sit down, perform Ācamana with a Kuśa ring and then draw the vertical marks and so on with Gopīcandana or similar substances.

[…] Even though it is proper to do Ācamana after drawing the vertical marks, it is still written here, following the tradition of the saints, that Ācamana comes first when occasioned by special cases such as drawing Tilakas for the sake of worship. […]

¹⁶⁷In this connection, one should first wipe all of one’s limbs with the unction from the lotus feet of the Lord and with flowers offered to him.

[…]

This has been said by the blessed Lord in the Brahma Purāṇa (–):[^FNB000496]

मूलम्

गोशकृन्मृन्मयं भिन्नं तथा पालाशपैप्पलम् \।

लोहबद्धं सदैवार्कं वर्जयेद् आसनं बुधः \।\।१६३\।\।

अथासनविधिः

तत्रैव—

दानम् आचमनं होमं भोजनं देवतार्चनम् \।

प्रौढपादो न कुर्वीत स्वाध्यायं चैव तर्पणम् \।\।१६४\।\।

आसनारूढपादस् तु जानुनोर् वाथ जङ्घयोः \।

कृतावसक्थिको यस् तु प्रौढपादः स उच्यते \।\। इति \।\।१६५\।\।

ततो भूमिगताङ्घ्रिः सन् निविश्याचम्य दर्भभृत्⁴⁹² \।

ऊर्ध्वपुण्ड्रादिकं कुर्याच् छ्रीगोपीचन्दनादिना \।\।१६६\।\।

तत्रादाव् अनुलेपेन भगवच्चरणाब्जयोः \।

निर्माल्येन प्रसादेन सर्वाण्य् अङ्गानि मार्जयेत् \।\।१६७\।\।

प्रसादरूपेण निर्माल्येन \।\।१६७\।\।

तद् उक्तं ब्राह्मे श्रीभगवता—

विश्वास-प्रस्तुतिः

शालग्रामशिलालग्नं⁴⁹³ चन्दनं धारयेत् सदा \।

सर्वाङ्गेषु महाशुद्धिसिद्धये कमलासन⁴⁹⁴ \।\। इति \।\।१६८\।\।

ततो द्वादशभिः कुर्यान् नामभिः केशवादिभिः \।

द्वादशाङ्गेषु विधिवद् ऊर्ध्वपुण्ड्राणि वैष्णवः \।\।१६९\।\।

केशवादिभिर् मूर्तिपञ्जरन्यासोक्तैर् द्वादशभिर् नामभिः⁴⁹⁵ क्रमेण ललाटादिद्वादशाङ्गेषु ऊर्ध्वपुण्ड्राणि द्वादश कुर्यात् \। वैष्णव इति विशेषतो वैष्णवस्य विधेयत्वं सूचयति \। विधिर् यथा स्याद् इत्य् अत्रायं विधिः मूर्तिपञ्जरन्यासानुसारेण प्रणवपूर्वकं सबिन्द्वकारादिद्वादशवर्णैर् द्वादशादित्यैश् च सहितान् केशवादीन्⁴⁹⁶ द्वादश न्यस्येत् \। तत्र⁴⁹⁷ केचित् केशवादिन्यासोक्तं कीर्त्यादिद्वादशशक्तिभिर् अपि सह न्यस्यन्ति \। द्वादशादित्याश् चोक्ताः \। धातार्यमा च मित्रश् च वरुणो ऽंशुर् भगस् तथा \। विवस्वान् इन्द्रः पूषा च पर्जन्यत्वष्टृविष्णवः \।\। इति \। ततश् चायं प्रयोगः \। ॐ⁴⁹⁸ अं धातृसहिताय केशवाय कीर्त्यै नमः ललाटे इत्यादि \। किं च, ललाटोर्ध्वपुण्ड्रमालिकादिकम्⁴⁹⁹ अग्रे व्यक्तं भावि \। अन्याङ्गोर्ध्वपुण्ड्राणां च केचिद् दीपशिखाकारतया, केचिच् च बाह्वोर् वक्षःस्थले पुण्ड्रम् अष्टाङ्गुलम् उदाहृतम् इत्यादि पद्मपुराणोत्तरखण्डोक्तानुसारेण बाह्वोर् वक्षःस्थले पुण्ड्रं⁵⁰⁰ चाष्टाङ्गुलप्रमाणम् अन्यत्र

Broo

¹⁶⁸O lotus-seated one! To attain the greatest purity, one should always wear the sandalwood paste that has touched the Śālagrāma stone on all one’s limbs.

¹⁶⁹Then, with the twelve names beginning with Keśava, the Vaiṣṇava should in the proper way make the twelve vertical marks on the body.

One should make the twelve vertical marks on twelve parts of the body, beginning with the forehead, one after the other, using the twelve names beginning with Keśava, as explained in the Mūrtipañjara Nyāsa.[^FNB000497] By using the word Vaiṣṇava, the author indicates that is particularly necessary for the Vaiṣṇava.

“Let it be done in the proper way”: here is the rule. Following the Mūrtipañjara Nyāsa, one should place the twelve names beginning with Keśava, prefixed with

OṂ, together with the twelve Ādityas and twelve vowels beginning with A with a Bindu added. In this connection, some place Keśava and so on together with the twelve Śaktis, beginning with Kīrti. These are the twelve Ādityas: Dhātṛ, Āryaman, Mitra, Varuṇa, Aṃśu, Bhaga, Vivasvān, Indra, Pūṣan, Parjanya, Tvaṣṭṛ and Viṣṇu. And this is the procedure:

OṂ AṂ DHĀTṚSAHITĀYA KEŚAVĀYA KĪRTYAI NAMAḤ on the forehead, and so on.[^FNB000498]

Furthermore, the various shapes of the vertical mark on the forehead, such as that of a rosary, will be explained below (4.190). Some describe the vertical marks on the other parts of the body as well as having the shape of the flame of a lamp, and some, following the statement in the Uttarakhaṇḍa of the Padma Purāṇa (6.225.50ab) that “the marks on the arms and the chest should be eight digits long”, hold that the marks on the arms and the chest should measure eight digits while the others should measure four digits.

मूलम्

शालग्रामशिलालग्नं⁴⁹³ चन्दनं धारयेत् सदा \।

सर्वाङ्गेषु महाशुद्धिसिद्धये कमलासन⁴⁹⁴ \।\। इति \।\।१६८\।\।

ततो द्वादशभिः कुर्यान् नामभिः केशवादिभिः \।

द्वादशाङ्गेषु विधिवद् ऊर्ध्वपुण्ड्राणि वैष्णवः \।\।१६९\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

चतुरङ्गुलप्रमाणम् इत्य् एवं, तत्रापि केचिन् मध्ये छिद्रतयेच्छन्तीति विविधो विधिः \। अत्र⁵⁰¹ च निजसम्प्रदायव्यवहार एवानुसर्तव्य इत्याद्यभिप्रायेणैवाग्रे लेख्यं सम्प्रदायानुसारत इति \।\।१६९\।\।

अथ द्वादशतिलकविधिः⁵⁰²

पद्मपुराणे उत्तर⁵⁰³खण्डे—

ललाटे केशवं ध्यायेन् नारायणम् अथोदरे \।

वक्षःस्थले माधवं तु गोविन्दं कण्ठकूपके \।\।१७०\।\।

विष्णुं च दक्षिणे कुक्षौ बाहौ च मधुसूदनम् \।

त्रिविक्रमं कन्धरे तु वामनं वामपार्श्वके \।\।१७१\।\।

श्रीधरं वामबाहौ तु हृषीकेशं तु कन्धरे \।

पृष्ठे तु पद्मनाभं च कट्यां दामोदरं न्यसेत् \।\।१७२\।\।

तत्प्रक्षालनतोयं तु⁵⁰⁴ वासुदेवेति मूर्धनि⁵⁰⁵ \।\।१७३\।\।

तत्तन्नामान्य् अङ्गानि च विभज्य दर्शयति ललाटे इति त्रिभिः \। ध्यायेत् न्यस्येत् \। त्रिविक्रमं दक्षिणे कन्धरे \। हृषीकेशं वामे कन्धरे \। एवं केशवाद्यानां दामोदरान्तानां द्वादशानां⁵⁰⁶ न्यासम् उक्त्वा मस्तके श्रीवासुदेवस्य न्यासम् आह तद् इति वासुदेवेति⁵⁰⁷ वासुदेवाय नमः इति \। एतच् च समस्तस्वरैः सह न्यस्येद् इति ज्ञेयम् \। केचिच् च द्वादशाक्षरमन्त्रं मूर्धनि विन्यस्यन्ति \। अत्रापि⁵⁰⁸ सत्सम्प्रदायाचार एव गतिर् इति दिक् \।\।१७०–१७३\।\।

किं च—⁵⁰⁹

ऊर्ध्वपुण्ड्रं ललाटे तु सर्वेषां प्रथमं स्मृतम् \।

ललाटादिक्रमेणैव धारणं⁵¹⁰ तु विधीयते \।\। इति⁵¹¹ \।\।१७४\।\।

एवं न्यासं समाचर्य सम्प्रदायानुसारतः \।

न्यस्येत् किरीटमन्त्रं च मूर्ध्नि सर्वार्थसिद्धये \।\।१७५\।\।

Broo

Some further wish to keep the middle empty (Padma Purāṇa 6.225.23). There are therefore various rules. Here also one should follow the practice of one’s own tradition; that is the reason why the author writes below (4.175) “following tradition.”

The Rules for the Twelve Tilakas

In the Uttarakhaṇḍa of the Padma Purāṇa (6.225.45–47ab):[^FNB000499]

¹⁷⁰One should meditate on Keśava on the forehead, Nārāyaṇa on the belly, Mādhava on the chest, Govinda in the cavity of the throat, ¹⁷¹Viṣṇu on the right side, Madhusūdana on the arm, Trivikrama on the shoulder, Vāmana on the left side, ¹⁷²Śrīdhara on the left arm and Hṛṣīkeśa on the shoulder. One should place Padmanābha on the upper back and Dāmodara on the lower back. ¹⁷³Saying “Vāsudeva”, one should wipe the water for washing on the head.

In verses170–172, the author shows how to divide these names among the parts of the body. Meditate on means place. Trivikrama on the right shoulder and Hṛṣīkeśa on the left shoulder. After saying that one should place all twelve, beginning with Keśava and ending with Dāmodara, the author states that one should place blessed Vāsudeva on the head in verse173. Vāsudeva means

VĀSUDEVĀYA NAMAḤ, and this should be placed with all the vowels. And some place the twelve-syllable mantra on the head. Here also one should have recourse to the conduct of the tradition of saints. This is the drift.

And further (6.225.54):

¹⁷⁴The vertical mark on the forehead is known as the first of them all. The rule is that one should mark them one after the other, starting with the forehead.

¹⁷⁵In this way one should do the Nyāsa following tradition. One should also place the Crown mantra on the head to attain all of one’s desires.

मूलम्

अथ द्वादशतिलकविधिः⁵⁰²

पद्मपुराणे उत्तर⁵⁰³खण्डे—

ललाटे केशवं ध्यायेन् नारायणम् अथोदरे \।

वक्षःस्थले माधवं तु गोविन्दं कण्ठकूपके \।\।१७०\।\।

विष्णुं च दक्षिणे कुक्षौ बाहौ च मधुसूदनम् \।

त्रिविक्रमं कन्धरे तु वामनं वामपार्श्वके \।\।१७१\।\।

श्रीधरं वामबाहौ तु हृषीकेशं तु कन्धरे \।

पृष्ठे तु पद्मनाभं च कट्यां दामोदरं न्यसेत् \।\।१७२\।\।

तत्प्रक्षालनतोयं तु⁵⁰⁴ वासुदेवेति मूर्धनि⁵⁰⁵ \।\।१७३\।\।

किं च—⁵⁰⁹

ऊर्ध्वपुण्ड्रं ललाटे तु सर्वेषां प्रथमं स्मृतम् \।

ललाटादिक्रमेणैव धारणं⁵¹⁰ तु विधीयते \।\। इति⁵¹¹ \।\।१७४\।\।

एवं न्यासं समाचर्य सम्प्रदायानुसारतः \।

न्यस्येत् किरीटमन्त्रं च मूर्ध्नि सर्वार्थसिद्धये \।\।१७५\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

सम्प्रदायानुसारत इति⁵¹² सर्वत्राग्रे ऽप्य् अनुवर्तनीयम् \।\।१७५\।\।

अथ किरीटमन्त्रः

ॐ श्रीकिरीटकेयूरहारमकरकुण्डलचक्रशङ्ख⁵¹³गदापद्महस्तपीताम्बरधरश्रीवत्साङ्कितवक्षःस्थलश्रीभूमिसहित⁵¹⁴स्वात्मज्योतिर्⁵¹⁵दीप्तिकराय सहस्रादित्यतेजसे⁵¹⁶ नमः \।\। इति \।\।१७६\।\।

अथोर्ध्वपुण्ड्रनित्यता⁵¹⁷

पाद्मे श्रीभगवदुक्तौ—

मत्⁵¹⁸प्रियार्थं शुभार्थं वा रक्षार्थे चतुरानन \।

मत्⁵¹⁹पूजाहोमकाले च सायं प्रातः समाहितः \।

मद्भक्तो धारयेन् नित्यम् ऊर्ध्वपुण्ड्रं भयापहम् \।\।१७७\।\।

नित्यं धारयेद् इति नित्यता सिद्धा \।\।१७७\।\।

तत्रैव श्री⁵²⁰नारदोक्तौ—

यज्ञो दानं तपो होमः स्वाध्यायः पितृतर्पणम् \।

व्यर्थं भवति तत् सर्वम् ऊर्ध्वपुण्ड्रं विना कृतम् \।\।१७८\।\।

तत्रैवोत्तरखण्डे—

ऊर्ध्वपुण्ड्रैर्⁵²¹ विहीनस् तु किञ्चित् कर्म करोति यः \।

इष्टा⁵²²पूर्तादिकं⁵²³ सर्वं निष्फलं स्यान् न संशयः \।\।१७९\।\।

ऊर्ध्वपुण्ड्रैर्⁵²⁴ विहीनस् तु सन्ध्याकर्मादिकं चरेत्⁵²⁵⁵²⁶ \।

तत् सर्वं राक्षसं नित्यं नरकं चाधिगच्छति \।\।१८०\।\।

अधुना अकरणे प्रत्यवायपुञ्जं दर्शयति यज्ञ इत्यादिना \। चरेत् आचरेत् \।\।१७८–१८०\।\।

Broo

The phrase following tradition should be supplied everywhere below as well.

The Crown Mantra[^FNB000500]

¹⁷⁶

OṂ! I bow to him who is glowing like a thousand suns, shining through his own light, accompanied as he is by Śrī and Bhūmi, whose chest is marked with the Śrīvatsa, who wears yellow garments, the disc, conch, club and lotus, Makara-shaped earrings, bracelets, necklaces and a blessed crown.

The Mandatoriness of the Vertical Marks

In the words of the Lord in the Padma Purāṇa (–):[^FNB000501]

¹⁷⁷O four-faced one, to please me, to look good or for protection, my composed devotee should always wear the vertical mark that takes away all fear: at the time of worshipping me, at night and in the morning.

The phrase should always wear establishes the mandatoriness.

In the words of Nārada in the same book:[^FNB000502]

¹⁷⁸Sacrifice, charity, penance, fire ceremonies, Vedic study, libations to the forefathers—everything becomes worthless when done without the vertical mark.

In the Uttarakhaṇḍa of the same book (6.225.11, 13):

¹⁷⁹Whatever someone does without the vertical marks—rites for oneself or for others—all of that will without a doubt be fruitless. ¹⁸⁰One who regularly performs the Sandhyā- or other rites without the vertical marks makes them all demonic and will go to hell.

Now, in these verses, the author shows the heaps of offences caused by their neglect. […]

मूलम्

सम्प्रदायानुसारत इति⁵¹² सर्वत्राग्रे ऽप्य् अनुवर्तनीयम् \।\।१७५\।\।

अथ किरीटमन्त्रः

अथोर्ध्वपुण्ड्रनित्यता⁵¹⁷

पाद्मे श्रीभगवदुक्तौ—

मत्⁵¹⁸प्रियार्थं शुभार्थं वा रक्षार्थे चतुरानन \।

मत्⁵¹⁹पूजाहोमकाले च सायं प्रातः समाहितः \।

मद्भक्तो धारयेन् नित्यम् ऊर्ध्वपुण्ड्रं भयापहम् \।\।१७७\।\।

नित्यं धारयेद् इति नित्यता सिद्धा \।\।१७७\।\।

तत्रैव श्री⁵²⁰नारदोक्तौ—

यज्ञो दानं तपो होमः स्वाध्यायः पितृतर्पणम् \।

व्यर्थं भवति तत् सर्वम् ऊर्ध्वपुण्ड्रं विना कृतम् \।\।१७८\।\।

तत्रैवोत्तरखण्डे—

ऊर्ध्वपुण्ड्रैर्⁵²¹ विहीनस् तु किञ्चित् कर्म करोति यः \।

इष्टा⁵²²पूर्तादिकं⁵²³ सर्वं निष्फलं स्यान् न संशयः \।\।१७९\।\।

ऊर्ध्वपुण्ड्रैर्⁵²⁴ विहीनस् तु सन्ध्याकर्मादिकं चरेत्⁵²⁵⁵²⁶ \।

तत् सर्वं राक्षसं नित्यं नरकं चाधिगच्छति \।\।१८०\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

अन्यच्⁵²⁷ च—⁵²⁸

ऊर्ध्वपुण्ड्रे⁵²⁹ त्रिपुण्ड्रं यः कुरुते स⁵³⁰ नराधमः \।

भङ्क्त्वा⁵³¹ विष्णुगृहं पुण्ड्रं⁵³² स याति नरकं ध्रुवम् \।\।१८१\।\।

विष्णुगृहं हरिमन्दिरम् \।\।१८१\।\।

अत एव पाद्मे श्री⁵³³नारदोक्तौ—

यच् छरीरं मनुष्याणाम् ऊर्ध्वपुण्ड्रं विना कृतम् \।

द्रष्टव्यं नैव तत् तावच् छ्मशानसदृशं भवेत् \।\।१८२\।\।

तत्रैवोत्तरखण्डे—

ऊर्ध्वपुण्ड्रं धरेद् विप्रो मृदा शुभ्रेण वैदिकः \।

न तिर्यग् धारयेद्⁵³⁴ विद्वान्⁵³⁵ आपद्य् अपि कदाचन \।\।१८३\।\।

धरेद् धारयेत् \।\।१८३\।\।

स्कान्दे—⁵³⁶

तिर्यक्पुण्ड्रं न कुर्वीत सम्प्राप्ते मरणे ऽपि च \।

नैवान्यन्⁵³⁷ नाम च ब्रूयात् पुमान् नारारायणाद् ऋते⁵³⁸ \।\।१८४\।\।

धारयेद् विष्णुनिर्माल्यं धूपशेषं⁵³⁹ विलेपनम् \।

वैष्णवं कारयेत् पुण्ड्रं गोपीचन्दनसम्भवम् \।\।१८५\।\।

तत्रैव कार्त्तिकप्रसङ्गे—⁵⁴⁰

यस्योर्ध्वपुण्ड्रं दृश्येत ललाटे नो नरस्य⁵⁴¹ हि \।

तद्दर्शनं न कर्तव्यं दृष्ट्वा सूर्यं निरीक्षयेत् \।\।१८६\।\।

वैष्णवं हरिमन्दिरलक्षणम् ऊर्ध्वपुण्ड्रं \। ललाट इति \। ऊर्ध्वपुण्ड्रस्य तत्रैव प्राधान्यात्⁵⁴² \।\।१८५–१८६\।\।

Broo

And elsewhere:

¹⁸¹That lowest of men who makes the three lines in the place of the vertical mark, crosses over the mark that is the house of Viṣṇu and certainly goes to hell.

House of Viṣṇu means the Temple of Hari (4.216).

And furthermore, in the words of Nārada in the Padma Purāṇa (6.225.12):

¹⁸²One should not even look at that human body which is devoid of the vertical mark, for it is truly like a crematorium.

And in the Uttarakhaṇḍa of the same book (6.225.14):

¹⁸³A Vedic Brāhmaṇa should bear a vertical mark made of white clay. The intelligent one should never wear the horizontal mark, even in times of distress.

Bear means wear.[^FNB000503]

In the Skanda Purāṇa (–):

¹⁸⁴One should never make a horizontal mark, even when threatened by death, and a man should never utter any other name than that of Nārāyaṇa. ¹⁸⁵One should wear the unguent that is the remainder of incense offered to Viṣṇu and make the mark of Viṣṇu with Gopīcandana clay.

The mark of Viṣṇu means the vertical mark that indicates Hari’s temple.

In the context of the month of Kārttika in the same book (–):

¹⁸⁶One should not look at a man on whose forehead one cannot see the vertical mark. If one does so, one should look at the sun.

Forehead: because that is the primary place of the vertical mark.

मूलम्

अन्यच्⁵²⁷ च—⁵²⁸

ऊर्ध्वपुण्ड्रे⁵²⁹ त्रिपुण्ड्रं यः कुरुते स⁵³⁰ नराधमः \।

भङ्क्त्वा⁵³¹ विष्णुगृहं पुण्ड्रं⁵³² स याति नरकं ध्रुवम् \।\।१८१\।\।

विष्णुगृहं हरिमन्दिरम् \।\।१८१\।\।

अत एव पाद्मे श्री⁵³³नारदोक्तौ—

यच् छरीरं मनुष्याणाम् ऊर्ध्वपुण्ड्रं विना कृतम् \।

द्रष्टव्यं नैव तत् तावच् छ्मशानसदृशं भवेत् \।\।१८२\।\।

तत्रैवोत्तरखण्डे—

ऊर्ध्वपुण्ड्रं धरेद् विप्रो मृदा शुभ्रेण वैदिकः \।

न तिर्यग् धारयेद्⁵³⁴ विद्वान्⁵³⁵ आपद्य् अपि कदाचन \।\।१८३\।\।

धरेद् धारयेत् \।\।१८३\।\।

स्कान्दे—⁵³⁶

तिर्यक्पुण्ड्रं न कुर्वीत सम्प्राप्ते मरणे ऽपि च \।

नैवान्यन्⁵³⁷ नाम च ब्रूयात् पुमान् नारारायणाद् ऋते⁵³⁸ \।\।१८४\।\।

धारयेद् विष्णुनिर्माल्यं धूपशेषं⁵³⁹ विलेपनम् \।

वैष्णवं कारयेत् पुण्ड्रं गोपीचन्दनसम्भवम् \।\।१८५\।\।

तत्रैव कार्त्तिकप्रसङ्गे—⁵⁴⁰

यस्योर्ध्वपुण्ड्रं दृश्येत ललाटे नो नरस्य⁵⁴¹ हि \।

तद्दर्शनं न कर्तव्यं दृष्ट्वा सूर्यं निरीक्षयेत् \।\।१८६\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

अन्यत्रापि—⁵⁴³

वैष्णवानां ब्राह्मणानाम् ऊर्ध्वपुण्ड्रं विधीयते \।

अन्येषां तु त्रि⁵⁴⁴पुण्ड्रं स्याद् इति ब्रह्मविदो विदुः \।\।१८७\।\।

ब्राह्मणानां च अन्येषाम् अवैष्णवशूद्राणाम् \।\।१८७\।\।

त्रिपुण्ड्रं यस्य विप्रस्य ऊर्ध्वपुण्ड्रं न दृश्यते \।

तं स्पृष्ट्वाप्य् अथवा दृष्ट्वा सचेलं⁵⁴⁵ स्नानम् आचरेत् \।\।१८८\।\।

ऊर्ध्वपुण्ड्रे⁵⁴⁶ न कुर्वीत वैष्णवानां त्रिपुण्ड्रकम् \।

कृतत्रिपुण्ड्र⁵⁴⁷मर्त्यस्य⁵⁴⁸ क्रिया न प्रीतये⁵⁴⁹ हरेः \।\।१८९\।\।

अत एवोत्तरखण्डे—

अश्वत्थपत्रसङ्काशो वेणुपत्राकृतिस् तथा \।

पद्मकुट्मल⁵⁵⁰संकाशो मोहनं⁵⁵¹ त्रितयं स्मृतम् \।\।१९०\।\।

एवम् अत्रोर्ध्वपुण्ड्रधारणस्य विहितत्वाद् अग्रे च वक्षोबाहुमूलादौ खड्गचक्रादिमुद्राधारणस्य विहितत्वाद् अवैष्णवस्मार्तसम्मतम् अश्वत्थपत्राकारादिकं वक्षःस्थलादौ न⁵⁵² विधेयम् इति लिखति अश्वत्थेति \। मोहनम् असुरानुसारि शुक्रादिमायाविहितम् इत्य् अर्थः \।\।१९०\।\।

अथोर्ध्वपुण्ड्रमाहात्म्यम्

स्कान्दे कार्त्तिकप्रसङ्गे—⁵⁵³

ऊर्ध्वपुण्ड्रो मृदा शुभ्रो⁵⁵⁴ ललाटे यस्य दृश्यते \।

चण्डालो ऽपि विशुद्धात्मा याति ब्रह्म सनातनम् \।\।१९१\।\।

ऊर्ध्वपुण्ड्र इति पुंस्त्वम् आर्षम्⁵⁵⁵ \।\।१९१\।\।

Broo

And also elsewhere:

¹⁸⁷The vertical mark is known to belong to the Vaiṣṇavas and the Brāhmaṇas; the three lines are for others. This is the knowledge of those who know Brahman.

Also for Brāhmaṇas. Others refer to non-Vaiṣṇava Śūdras.

¹⁸⁸If one touches or sees a Brāhmaṇa with the three lines, where one sees no vertical mark, one should bathe with one’s clothes on. ¹⁸⁹Vaiṣṇavas should not make the three lines in place of the vertical mark, as the rituals of a mortal being who has drawn the three lines do not please Hari.

Furthermore, in the Uttarakhaṇḍa (6.225.56cd–57ab):

¹⁹⁰The infatuating one is said to have three forms, looking like an Aśvattha leaf, a bamboo leaf or a lotus bud.

Now, because of the injunction to wear the vertical mark and because of the injunction below also to wear the stamps of the club, disc and so on at the chest, shoulders and so on, the author in this verse gives the opinion of the non-Vaiṣṇava Smārtas that one should not make forms such as that of an Aśvattha-leaf at places such as the chest. Infatuating means that it is created by the magical power of Śukra and others, following the demons.[^FNB000504]

The Greatness of the Vertical Mark

In the context of Kārttika in the Skanda Purāṇa (–):[^FNB000505]

¹⁹¹Even a Caṇḍāla on whose forehead one can see a white vertical mark made of clay is completely purified and goes to the eternal Brahman.

The masculine form of the word ūrdhvapuṇḍra is an archaic irregularity.

मूलम्

अन्यत्रापि—⁵⁴³

वैष्णवानां ब्राह्मणानाम् ऊर्ध्वपुण्ड्रं विधीयते \।

अन्येषां तु त्रि⁵⁴⁴पुण्ड्रं स्याद् इति ब्रह्मविदो विदुः \।\।१८७\।\।

ब्राह्मणानां च अन्येषाम् अवैष्णवशूद्राणाम् \।\।१८७\।\।

त्रिपुण्ड्रं यस्य विप्रस्य ऊर्ध्वपुण्ड्रं न दृश्यते \।

तं स्पृष्ट्वाप्य् अथवा दृष्ट्वा सचेलं⁵⁴⁵ स्नानम् आचरेत् \।\।१८८\।\।

ऊर्ध्वपुण्ड्रे⁵⁴⁶ न कुर्वीत वैष्णवानां त्रिपुण्ड्रकम् \।

कृतत्रिपुण्ड्र⁵⁴⁷मर्त्यस्य⁵⁴⁸ क्रिया न प्रीतये⁵⁴⁹ हरेः \।\।१८९\।\।

अत एवोत्तरखण्डे—

अश्वत्थपत्रसङ्काशो वेणुपत्राकृतिस् तथा \।

पद्मकुट्मल⁵⁵⁰संकाशो मोहनं⁵⁵¹ त्रितयं स्मृतम् \।\।१९०\।\।

अथोर्ध्वपुण्ड्रमाहात्म्यम्

स्कान्दे कार्त्तिकप्रसङ्गे—⁵⁵³

ऊर्ध्वपुण्ड्रो मृदा शुभ्रो⁵⁵⁴ ललाटे यस्य दृश्यते \।

चण्डालो ऽपि विशुद्धात्मा याति ब्रह्म सनातनम् \।\।१९१\।\।

ऊर्ध्वपुण्ड्र इति पुंस्त्वम् आर्षम्⁵⁵⁵ \।\।१९१\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

ऊर्ध्वपुण्ड्रे स्थिता लक्ष्मीर् ऊर्ध्वपुण्ड्रे स्थितं यशः \।

ऊर्ध्वपुण्ड्रे स्थिता मुक्तिर् ऊर्ध्वपुण्ड्रे स्थितो हरिः \।\।१९२\।\।

पद्मपुराणे—

ऊर्ध्वपुण्ड्रं मुदा सौम्यं⁵⁵⁶ ललाटे यस्य दृश्यते \।

स चाण्डालो ऽपि शुद्धात्मा पूज्य एव न संशयः \।\।१९३\।\।

तत्रैवोत्तरखण्डे श्री⁵⁵⁷शिवपार्वती⁵⁵⁸संवादे—

ऊर्ध्वपुण्ड्रस्य मध्ये तु विशाले सुमनोहरे⁵⁵⁹ \।

लक्ष्म्या सार्धं⁵⁶⁰ समासीनो देव⁵⁶¹देवो⁵⁶² जनार्दनः \।\।१९४\।\।

समासीनो ऽस्ति⁵⁶³ \।\।१९४\।\।

तस्माद् यस्य शरीरे⁵⁶⁴ तु ऊर्ध्वपुण्ड्रं धृतं भवेत् \।

तस्य देहं⁵⁶⁵ भगवतो⁵⁶⁶ विमलं⁵⁶⁷ मन्दिरं स्मृतम् \।\।१९५\।\।

ऊर्ध्वपुण्ड्रधरो विप्रः सर्वलोकेषु पूजितः \।

विमानवरम् आरुह्य याति विष्णोः परं पदम् \।\।१९६\।\।

ऊर्ध्वपुण्ड्रधरं विप्रं दृष्ट्वा पापैः प्रमुच्यते \।

नाम स्मृत्वा तथा भक्त्या सर्वदानफलं लभेत् \।\।१९७\।\।

ऊर्ध्वपुण्ड्रधरं विप्रं यः श्राद्धे भोजयिष्यति \।

आकल्पकोटिपितरस् तस्य तृप्ता न संशयः \।\।१९८\।\।

ऊर्ध्वपुण्ड्रधरो⁵⁶⁸ यस् तु कुर्याच् छ्राद्धं शुभानने \।

कल्पकोटिसहस्राणि वैकुण्ठे वासम् आप्नुयात् \।\।१९९\।\।

यज्ञदानतपश्चर्याजपहोमादिकं च यत् \।

ऊर्ध्वपुण्ड्रधरः कुर्यात् तस्य पुण्यम् अनन्तकम् \।\।२००\।\।

ब्रह्माण्ड⁵⁶⁹पुराणे—

अशुचिर् वाप्य् अनाचारो मनसा पापम् आचरन् \।

शुचिर् एव भवेन् नित्यम् ऊर्ध्वपुण्ड्राङ्कितो नरः \।\।२०१\।\।

तत्रैव श्रीभगवद्वचनम्—

Broo

¹⁹²Lakṣmī lives in the vertical mark; glory lives in the vertical mark; liberation lives in the vertical mark; Hari lives in the vertical mark.

In the Padma Purāṇa (–):[^FNB000506]

¹⁹³Even that Caṇḍāla on whose forehead one can see a beautiful vertical mark made of clay becomes completely purified and is without a doubt worshipable.

In the discussion between Śiva and Pārvatī in the Uttarakhaṇḍa of the same book (6.225.2–3, 7, 9–10):

¹⁹⁴Within a beautiful and broad vertical mark sits the God of gods Janārdana together with Lakṣmī. ¹⁹⁵Therefore, the body of one keeps the vertical mark on himself is known as a pure temple of the Lord. ¹⁹⁶A Brāhmaṇa who wears the vertical mark is honoured in all the worlds; mounting the best of celestial chariots he goes to the highest abode of Viṣṇu. ¹⁹⁷Seeing a Brāhmaṇa wearing the vertical mark one is freed from sins; remembering his name with devotion one further attains the fruit of all charity. ¹⁹⁸One who feeds a Brāhmaṇa wearing the vertical mark at a Śrāddha without a doubt satisfies ten million of his forefathers for a whole Kalpa, ¹⁹⁹and one who performs a Śrāddha wearing the vertical mark, o beautiful one, will stay in Vaikuṇṭha for a hundred thousand Kalpas. ²⁰⁰The merit of whatever sacrifice, charity, austerity, pilgrimage, recitations, fire sacrifices or other rituals one who wears the vertical mark performs is endless!

[…]

In the Brahmāṇḍa Purāṇa (–):[^FNB000507]

²⁰¹Even a man who is unclean, who has no good conduct and who sins in his mind always becomes clean by decorating himself with the vertical mark.

The statement of the Lord in the same book (–):[^FNB000508]

मूलम्

ऊर्ध्वपुण्ड्रे स्थिता लक्ष्मीर् ऊर्ध्वपुण्ड्रे स्थितं यशः \।

ऊर्ध्वपुण्ड्रे स्थिता मुक्तिर् ऊर्ध्वपुण्ड्रे स्थितो हरिः \।\।१९२\।\।

पद्मपुराणे—

ऊर्ध्वपुण्ड्रं मुदा सौम्यं⁵⁵⁶ ललाटे यस्य दृश्यते \।

स चाण्डालो ऽपि शुद्धात्मा पूज्य एव न संशयः \।\।१९३\।\।

तत्रैवोत्तरखण्डे श्री⁵⁵⁷शिवपार्वती⁵⁵⁸संवादे—

ऊर्ध्वपुण्ड्रस्य मध्ये तु विशाले सुमनोहरे⁵⁵⁹ \।

लक्ष्म्या सार्धं⁵⁶⁰ समासीनो देव⁵⁶¹देवो⁵⁶² जनार्दनः \।\।१९४\।\।

समासीनो ऽस्ति⁵⁶³ \।\।१९४\।\।

तस्माद् यस्य शरीरे⁵⁶⁴ तु ऊर्ध्वपुण्ड्रं धृतं भवेत् \।

तस्य देहं⁵⁶⁵ भगवतो⁵⁶⁶ विमलं⁵⁶⁷ मन्दिरं स्मृतम् \।\।१९५\।\।

ऊर्ध्वपुण्ड्रधरो विप्रः सर्वलोकेषु पूजितः \।

विमानवरम् आरुह्य याति विष्णोः परं पदम् \।\।१९६\।\।

ऊर्ध्वपुण्ड्रधरं विप्रं दृष्ट्वा पापैः प्रमुच्यते \।

नाम स्मृत्वा तथा भक्त्या सर्वदानफलं लभेत् \।\।१९७\।\।

ऊर्ध्वपुण्ड्रधरं विप्रं यः श्राद्धे भोजयिष्यति \।

आकल्पकोटिपितरस् तस्य तृप्ता न संशयः \।\।१९८\।\।

ऊर्ध्वपुण्ड्रधरो⁵⁶⁸ यस् तु कुर्याच् छ्राद्धं शुभानने \।

कल्पकोटिसहस्राणि वैकुण्ठे वासम् आप्नुयात् \।\।१९९\।\।

यज्ञदानतपश्चर्याजपहोमादिकं च यत् \।

ऊर्ध्वपुण्ड्रधरः कुर्यात् तस्य पुण्यम् अनन्तकम् \।\।२००\।\।

ब्रह्माण्ड⁵⁶⁹पुराणे—

अशुचिर् वाप्य् अनाचारो मनसा पापम् आचरन् \।

शुचिर् एव भवेन् नित्यम् ऊर्ध्वपुण्ड्राङ्कितो नरः \।\।२०१\।\।

तत्रैव श्रीभगवद्वचनम्—

विश्वास-प्रस्तुतिः

ऊर्ध्वपुण्ड्रधरो मर्त्यो म्रियते यत्र कुत्रचित् \।

श्वपाको⁵⁷⁰ ऽपि⁵⁷¹⁵⁷² विमानस्थो⁵⁷³ मम लोके महीयते \।\।२०२\।\।

ऊर्ध्वपुण्ड्रधरो मर्त्यो गृहे यस्यान्नम् अश्नुते \।

तदा विंशत्कुलं तस्य नरकाद् उद्धराम्य् अहं⁵⁷⁴ \।\।२०३\।\।

विंशत् कुलं विंशतिकुलानि \।\।२०३\।\।

अथोर्ध्वपुण्ड्रनिर्माणविधिः

ब्रह्माण्ड⁵⁷⁵पुराणे—⁵⁷⁶

वीक्ष्यादर्शे⁵⁷⁷ जले वापि यो विदध्यात् प्रयत्नतः \।

ऊर्ध्वपुण्ड्रं महाभाग स याति परमां गतिम् \।\।२०४\।\।

दशाङ्गुलप्रमाणं तु उत्तमोत्तमम् उच्यते \।

नवाङ्गुलं मध्यमं स्याद् अष्टाङ्गुलम् अतः परम् \।\।२०५\।\।

एतैर् अङ्गुलिभेदैस् तु⁵⁷⁸ कारयेन् न नखैः स्पृशेत् \।\।२०६\।\।

ऊर्ध्वपुण्ड्रस्य ललाटे मुख्यत्वात् तत्रत्योर्ध्वपुण्ड्रनिर्माणप्रकारं लिखति वीक्ष्येत्यादिना \। अतः परं कनिष्ठम् इत्य् अर्थः \।\।२०४–२०६\।\।

पद्मपुराणे उत्तरखण्डे तत्रैव—⁵⁷⁹

एकान्तिनो महाभागाः सर्वभूतहिते रताः \।

सान्तरालं प्रकुर्वन्ति पुण्ड्रं हरिपदाकृतिम्⁵⁸⁰ \।\।२०७\।\।

श्यामं शान्तिकरं प्रोक्तं रक्तं⁵⁸¹ वश्यकरं तथा \।

श्रीकरं पीतम् इत्य् आहुः श्वेतं मोक्षकरं⁵⁸² शुभम् \।\।२०८\।\।

वर्तुलं तिर्यग् अच्छिद्रं ह्रस्वं दीर्घतरं तनु⁵⁸³ \।

वक्रं विरूपं बद्धाग्रं⁵⁸⁴ भिन्नमूलं पदच्युतम्⁵⁸⁵ \।\।२०९\।\।

अशुभ्रं रूक्षम् आसक्तं⁵⁸⁶ तथा नाङ्गुलिकल्पितम् \।

विगन्धम् अपसव्यं च पुण्ड्रम्⁵⁸⁷ आहुर् अनर्थकम् \।\।२१०\।\।

Broo

²⁰²A man who dies anywhere, but who wears the vertical mark mounts a celestial chariot and is honoured in my world, even were he a dog-eater. ²⁰³I rescue from hell twenty generations of the family of one in whose house a man who wears the vertical mark partakes of food.

[…]

Rules for Drawing the Vertical Mark

In the Brahmāṇḍa Purāṇa (–):[^FNB000509]

²⁰⁴Fortunate one! One who carefully makes the vertical mark looking in a mirror or in water reaches the highest destination. ²⁰⁵The one measuring ten digits is said to be the very best of best, the one measuring nine digits is middling and then comes the one measuring eight digits.[^FNB000510] ²⁰⁶One should make the mark differentiating the fingers, but one should not touch with the nails.

Since the vertical mark on the forehead is the main one, he gives the rules for creating that vertical mark in these verses. Then comes means the inferior.

In the Uttarakhaṇḍa of the Padma Purāṇa (6.225.21, 40–43):[^FNB000511]

²⁰⁷The fortunate, exclusive devotees, who delight in benefitting all, make a mark like the foot of Hari with an intermediate space. ²⁰⁸They say that a dark one brings peace; a red one, subjection; a yellow one, fortune and a beautiful white one, liberation. ²⁰⁹A round, horizontal, undivided, short, longer, thin, bent or ugly mark, with its top bound together, root divided or out of place; ²¹⁰that is disagreeable, rough, sticking, not made with the fingers, smelly or to the left—they say such a mark is offensive.

मूलम्

ऊर्ध्वपुण्ड्रधरो मर्त्यो म्रियते यत्र कुत्रचित् \।

श्वपाको⁵⁷⁰ ऽपि⁵⁷¹⁵⁷² विमानस्थो⁵⁷³ मम लोके महीयते \।\।२०२\।\।

ऊर्ध्वपुण्ड्रधरो मर्त्यो गृहे यस्यान्नम् अश्नुते \।

तदा विंशत्कुलं तस्य नरकाद् उद्धराम्य् अहं⁵⁷⁴ \।\।२०३\।\।

विंशत् कुलं विंशतिकुलानि \।\।२०३\।\।

अथोर्ध्वपुण्ड्रनिर्माणविधिः

ब्रह्माण्ड⁵⁷⁵पुराणे—⁵⁷⁶

वीक्ष्यादर्शे⁵⁷⁷ जले वापि यो विदध्यात् प्रयत्नतः \।

ऊर्ध्वपुण्ड्रं महाभाग स याति परमां गतिम् \।\।२०४\।\।

दशाङ्गुलप्रमाणं तु उत्तमोत्तमम् उच्यते \।

नवाङ्गुलं मध्यमं स्याद् अष्टाङ्गुलम् अतः परम् \।\।२०५\।\।

एतैर् अङ्गुलिभेदैस् तु⁵⁷⁸ कारयेन् न नखैः स्पृशेत् \।\।२०६\।\।

पद्मपुराणे उत्तरखण्डे तत्रैव—⁵⁷⁹

एकान्तिनो महाभागाः सर्वभूतहिते रताः \।

सान्तरालं प्रकुर्वन्ति पुण्ड्रं हरिपदाकृतिम्⁵⁸⁰ \।\।२०७\।\।

श्यामं शान्तिकरं प्रोक्तं रक्तं⁵⁸¹ वश्यकरं तथा \।

श्रीकरं पीतम् इत्य् आहुः श्वेतं मोक्षकरं⁵⁸² शुभम् \।\।२०८\।\।

वर्तुलं तिर्यग् अच्छिद्रं ह्रस्वं दीर्घतरं तनु⁵⁸³ \।

वक्रं विरूपं बद्धाग्रं⁵⁸⁴ भिन्नमूलं पदच्युतम्⁵⁸⁵ \।\।२०९\।\।

अशुभ्रं रूक्षम् आसक्तं⁵⁸⁶ तथा नाङ्गुलिकल्पितम् \।

विगन्धम् अपसव्यं च पुण्ड्रम्⁵⁸⁷ आहुर् अनर्थकम् \।\।२१०\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

आरभ्य नासिकामूलं ललाटान्तं लिखेन् मृदम् \।

नासिकायास् त्रयोभागा नासामूलं प्रचक्ष्यते⁵⁸⁸ \।\।२११\।\।

समारभ्य भ्रुवोर् मध्यम् अन्तरालं⁵⁸⁹ प्रकल्पयेत् \।\।२१२\।\।

सान्तरालं मध्ये छिद्रान्वितं,⁵⁹⁰ तद् एवाह हरिपदाकृतीति \। ततम् इति पाठे विस्तृतम्⁵⁹¹ \। पदच्युतं स्थानभ्रष्टम् \। अशुभ्रं मलिनम् \। आसक्तम् अन्योन्यसंलग्नम् \। पाठान्तरं सुगमम् \। विगन्धं दुर्गन्धि \। अपसव्यं वामहस्तकल्पितम् \। त्रयोभागास् तृतीयो विभाग⁵⁹² इत्य् अर्थः \। तथा सदाचारदर्शनात् \।\।२०७–२१२\।\।

अथोर्ध्वपुण्ड्रस्य मध्यच्छिद्र⁵⁹³नित्यता

तत्रैव—

निरन्तरालं⁵⁹⁴ यः कुर्याद् ऊर्ध्वपुण्ड्रं द्विजाधमः \।

स हि तत्र स्थितं विष्णुं लक्ष्मीं चैव व्यपोहति \।\।२१३\।\।

अच्छिद्रम् ऊर्ध्वपुण्ड्रं तु ये कुर्वन्ति द्विजाधमाः \।

तेषां ललाटे सततं शुनः पादो न संशयः \।\।२१४\।\।

तस्माच् छिद्रान्वितं पुण्ड्रं दण्डाकारं सुशोभनम् \।

विप्राणां सततं धार्यं स्त्रीणां च शुभदर्शने⁵⁹⁵ \।\।२१५\।\।

व्यपोहेति निरस्यतीति महादोषोक्त्या नित्यता बोधिता \। एवम् अग्रे ऽप्य् ऊह्यम् \।\।२१५\।\।

अत एवोक्तं⁵⁹⁶ हरिमन्दिरलक्षणम्

नासादिकेशपर्यन्तम् ऊर्ध्वपुण्ड्रं सुशोभनम्⁵⁹⁷ \।

मध्ये छिद्रसमायुक्तं तद् विद्याद् धरिमन्दिरम् \।\।२१६\।\।

Broo

²¹¹Beginning from the root of the nose and ending at the brow one should draw with mud. The third part of the nose are called the “root of the nose.” ²¹²Beginning from between the eyebrows one should make an intermediate space.

With an intermediate space means empty in middle. In this way, the author describes the form of Hari’s foot. In another reading, the word -tatam [instead of -ākṛtam, form] means “spread”. Out of place means fallen from its position. Disagreeable means dirty. Sticking means with the lines touching each other. The other reading is easy.[^FNB000512] Smelly means having a bad odour. To the left means made with the left hand. Third part means the third portion. This can also be seen from observing Sadācāra.

The Mandatoriness of the Empty Middle Portion of the Vertical Mark

In the same book (6.255.26–27, 24cd):

²¹³That lowest of the twice-born who makes a vertical mark without the intermediate space drives away the Viṣṇu and Lakṣmī who stay there. ²¹⁴Those lowest of the twice-born who make an undivided vertical mark always have the footprint of a dog on their foreheads, without a doubt. ²¹⁵Therefore, beautiful one, both Brāhmaṇas and women should always wear a beautiful, straight and divided vertical mark.

Drives away means banishes. By stating this great fault, the mandatoriness [of the empty middle space] is explained. Similar places below should be taken in the same way.

Therefore, the Statement on the Characteristics of Hari’s Temple[^FNB000513]

²¹⁶A beautiful vertical mark, beginning from the nose and ending at the brow and having an empty space in the middle should be known as Hari’s

मूलम्

आरभ्य नासिकामूलं ललाटान्तं लिखेन् मृदम् \।

नासिकायास् त्रयोभागा नासामूलं प्रचक्ष्यते⁵⁸⁸ \।\।२११\।\।

समारभ्य भ्रुवोर् मध्यम् अन्तरालं⁵⁸⁹ प्रकल्पयेत् \।\।२१२\।\।

अथोर्ध्वपुण्ड्रस्य मध्यच्छिद्र⁵⁹³नित्यता

तत्रैव—

निरन्तरालं⁵⁹⁴ यः कुर्याद् ऊर्ध्वपुण्ड्रं द्विजाधमः \।

स हि तत्र स्थितं विष्णुं लक्ष्मीं चैव व्यपोहति \।\।२१३\।\।

अच्छिद्रम् ऊर्ध्वपुण्ड्रं तु ये कुर्वन्ति द्विजाधमाः \।

तेषां ललाटे सततं शुनः पादो न संशयः \।\।२१४\।\।

तस्माच् छिद्रान्वितं पुण्ड्रं दण्डाकारं सुशोभनम् \।

विप्राणां सततं धार्यं स्त्रीणां च शुभदर्शने⁵⁹⁵ \।\।२१५\।\।

अत एवोक्तं⁵⁹⁶ हरिमन्दिरलक्षणम्

नासादिकेशपर्यन्तम् ऊर्ध्वपुण्ड्रं सुशोभनम्⁵⁹⁷ \।

मध्ये छिद्रसमायुक्तं तद् विद्याद् धरिमन्दिरम् \।\।२१६\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

वामपार्श्वे⁵⁹⁸ स्थितो⁵⁹⁹ ब्रह्मा दक्षिणे च⁶⁰⁰ सदाशिवः \।

मध्ये विष्णुं⁶⁰¹ विजानीयात् तस्मान् मध्यं न लेपयेत्⁶⁰² \।\।२१७\।\।

श्रुतिश् च,⁶⁰³ यजुर्वेदस्य हिरण्यकेशीय⁶⁰⁴शखायाम्—

हरेः पदाक्रान्तिम् आत्मनो⁶⁰⁵ निधाराय⁶⁰⁶⁶⁰⁷ मध्ये⁶⁰⁸ छिद्रम् ऊर्ध्वपुण्ड्रं यो धारयति स परस्य प्रियो भवति स पुण्यवान्⁶⁰⁹ स मुक्तिभाग् भवति \।\। इति \।\।२१८\।\।

तिलकरचनाङ्गुलिनियमे⁶¹⁰

स्मृतिः—

अनामिका कामदोक्ता मध्यम् आयुष्करी भवेत् \।

अङ्गुष्ठः पुष्टिदः प्रोक्तस् तर्जनी मोक्षसाधनी⁶¹¹ \।\।२१९\।\।

अथोर्ध्वपुण्ड्र⁶¹²मृत्तिकाः

पद्मपुराणे तत्रैव—

पर्वताग्रे नदीतीरे बिल्वमूले जलाशये \।

सिन्धुतीरे च वल्मीके हरिक्षेत्रे विशेषतः \।\।२२०\।\।

विष्णोः स्नानोदकं यत्र प्रवाहयति नित्यशः \।

पुण्ड्राणां धारणार्थाय गृह्णीयात् तत्र मृत्तिकाम्⁶¹³ \।\।२२१\।\।

श्रीरङ्गे वेङ्कटाद्रौ⁶¹⁴ च श्रीकूर्मे द्वारके शुभे \।

प्रयागे नारसिंहाद्रौ वाराहे तुलसीवने \।\।२२२\।\।

द्वारके द्वारकायाम् \। वाराहे शूकरक्षेत्रे \।\।२२२\।\।

गृहीत्वा मृत्तिकां भक्त्या विष्णुपादजलैः सह \।

धृत्वा पुण्ड्राणि चाङ्गेषु विष्णुसायुज्यम् आप्नुयात् \।\।२२३\।\।

Broo

temple. ²¹⁷Brahmā should be known to stay on the left side, Sadāśiva on the right and Viṣṇu in the middle; therefore one should not smear the middle.[^FNB000514]

And in the Śruti, in the Hiraṇyakeśī branch of the Yajur Veda:

²¹⁸One who, carrying the footmark of Hari on himself, wears a vertical mark with a space in the middle, becomes dear to the Supreme; he becomes meritorious and partakes of liberation.

Regarding the Rules for Which Fingers to Use When Applying Tilaka

Smṛti:[^FNB000515]

²¹⁹The ring finger is said to bestow pleasure; the middle one, longevity; the thumb, nourishment; and the forefinger, liberation.

The Types of Clay for the Vertical Mark

In the same place of the Padma Purāṇa (6.225.35–38):

²²⁰At the top of a mountain, the bank of a river, the root of a Bel tree, a reservoir of water, the ocean shore, an anthill or especially a place sacred to Hari, ²²¹wherever the water for bathing Viṣṇu always flows past—there one should collect mud for the sake of wearing the marks. ²²²At Śrīraṅga, Veṅkaṭa hill, Śrīkūrma, beautiful Dvārakā, Prayāga, Narasiṁha hill, Vārāha or a Tulasī grove—²²³one who devotedly collects mud there and wears the marks on the limbs with water from Viṣṇu’s feet attains absorption into Viṣṇu.

[…]. Vārāha refers to Śūkarakṣetra.[^FNB000516]

मूलम्

वामपार्श्वे⁵⁹⁸ स्थितो⁵⁹⁹ ब्रह्मा दक्षिणे च⁶⁰⁰ सदाशिवः \।

मध्ये विष्णुं⁶⁰¹ विजानीयात् तस्मान् मध्यं न लेपयेत्⁶⁰² \।\।२१७\।\।

श्रुतिश् च,⁶⁰³ यजुर्वेदस्य हिरण्यकेशीय⁶⁰⁴शखायाम्—

तिलकरचनाङ्गुलिनियमे⁶¹⁰

स्मृतिः—

अनामिका कामदोक्ता मध्यम् आयुष्करी भवेत् \।

अङ्गुष्ठः पुष्टिदः प्रोक्तस् तर्जनी मोक्षसाधनी⁶¹¹ \।\।२१९\।\।

अथोर्ध्वपुण्ड्र⁶¹²मृत्तिकाः

पद्मपुराणे तत्रैव—

पर्वताग्रे नदीतीरे बिल्वमूले जलाशये \।

सिन्धुतीरे च वल्मीके हरिक्षेत्रे विशेषतः \।\।२२०\।\।

विष्णोः स्नानोदकं यत्र प्रवाहयति नित्यशः \।

पुण्ड्राणां धारणार्थाय गृह्णीयात् तत्र मृत्तिकाम्⁶¹³ \।\।२२१\।\।

श्रीरङ्गे वेङ्कटाद्रौ⁶¹⁴ च श्रीकूर्मे द्वारके शुभे \।

प्रयागे नारसिंहाद्रौ वाराहे तुलसीवने \।\।२२२\।\।

द्वारके द्वारकायाम् \। वाराहे शूकरक्षेत्रे \।\।२२२\।\।

गृहीत्वा मृत्तिकां भक्त्या विष्णुपादजलैः सह \।

धृत्वा पुण्ड्राणि चाङ्गेषु विष्णुसायुज्यम् आप्नुयात् \।\।२२३\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

तत्रैव—

यत् तु दिव्यं⁶¹⁵ हरिक्षेत्रं तस्यैव मृदम् आहरेत् \।\।२२४\।\।

तत्र⁶¹⁶ श्री⁶¹⁷गोपीचन्दनमाहात्म्यम्

उक्तं⁶¹⁸ च पाद्मे श्री⁶¹⁹नारदेन—⁶²⁰

ब्रह्मघ्नो वाथ गोघ्नो वा हैतुकः⁶²¹ सर्वपापकृत् \।

गोपीचन्दनसम्पर्कात् पूतो भवति तत्क्षणात् \।\।२२५\।\।

गोपीचन्दनखण्डं⁶²² तु यो ददाति हि वैष्णवे \।

कुलम् एकोत्तरं तेन सम्भवेत्⁶²³ तारितं शतम् \।\।२२६\।\।

स्कन्दपुराणे श्रीध्रुवेण—

शङ्खचक्राङ्किततनुः शिरसा मञ्जरीधरः⁶²⁴ \।

गोपीचन्दनलिप्ताङ्गो दृष्टश् चेत् तद् अघं कुतः \।\।२२७\।\।

गोपीमृत् तुलसी शङ्खः शालग्रामः सचक्रकः \।

गृहे ऽपि यस्य पञ्चैते तस्य पापभयं कुतः⁶²⁵ \।\।२२८\।\।

शालग्रामः शालग्रामशिला सचक्रकः द्वारका⁶²⁶चक्राङ्कसहितः \।\।२२८\।\।

काशीखण्डे च श्री⁶²⁷यमेन—⁶²⁸

श्रीखण्डे⁶²⁹ क्व स आमोदः स्वर्णे⁶³⁰ वर्णः क्व तादृशः \।

तत् पावित्र्यं क्व वै तीर्थे श्रीगोपीचन्दने यथा⁶³¹ \।\।२२९\।\।

अथ गोपी⁶³²चन्दनोर्ध्वपुण्ड्रमाहात्म्यम्

उक्तं च⁶³³ गरुडपुराणे श्री⁶³⁴नारदेन—

यो मृत्तिकां द्वारवतीसमुद्भवां

करे समादाय ललाटपट्टके⁶³⁵ \।

Broo

In the same book (–):

²²⁴One should collect the mud of any place that is a divine abode of Viṣṇu.

There, the Greatness of Gopīcandana

This is said by Nārada in the Padma Purāṇa (–):[^FNB000517]

²²⁵By touching Gopīcandana, a killer of a Brāhmaṇa, a killer of a cow, a heretic or one who commits all kinds of sins is immediately purified. ²²⁶And one who gives a piece of Gopīcandana to a Vaiṣṇava by this deed saves a hundred and one members of his family.

By Dhruva in the Skanda Purāṇa (4.21.64, 68):[^FNB000518]

²²⁷How can there be any sin for one who sees someone wearing the conch and the disc on his body, Tulasī blossoms on his head and Gopīcandana smeared on his body? ²²⁸How can there be any fear of sin for one who has these five in his house: Gopī-mud, Tulasī, a conch, a Śālagrāma and one with discs?

A Śālagrāma means a Śālagrāma stone. One with discs refers to one marked with the discs of Dvārakā.

And by Yama in the Kāśīkhaṇḍa (Skanda Purāṇa 4.7.107):

²²⁹Where is such fragrance is sandalwood? Where is such colour in gold? Where is such purity in a Tīrtha as in Gopīcandana?

The Greatness of the Vertical Mark Made with Gopīcandana

As it is said by Nārada in the Garuḍa Purāṇa (–):[^FNB000519]

²³⁰One who takes mud from Dvāravatī

In his hand and on the board of his forehead

मूलम्

तत्रैव—

यत् तु दिव्यं⁶¹⁵ हरिक्षेत्रं तस्यैव मृदम् आहरेत् \।\।२२४\।\।

तत्र⁶¹⁶ श्री⁶¹⁷गोपीचन्दनमाहात्म्यम्

उक्तं⁶¹⁸ च पाद्मे श्री⁶¹⁹नारदेन—⁶²⁰

ब्रह्मघ्नो वाथ गोघ्नो वा हैतुकः⁶²¹ सर्वपापकृत् \।

गोपीचन्दनसम्पर्कात् पूतो भवति तत्क्षणात् \।\।२२५\।\।

गोपीचन्दनखण्डं⁶²² तु यो ददाति हि वैष्णवे \।

कुलम् एकोत्तरं तेन सम्भवेत्⁶²³ तारितं शतम् \।\।२२६\।\।

स्कन्दपुराणे श्रीध्रुवेण—

शङ्खचक्राङ्किततनुः शिरसा मञ्जरीधरः⁶²⁴ \।

गोपीचन्दनलिप्ताङ्गो दृष्टश् चेत् तद् अघं कुतः \।\।२२७\।\।

गोपीमृत् तुलसी शङ्खः शालग्रामः सचक्रकः \।

गृहे ऽपि यस्य पञ्चैते तस्य पापभयं कुतः⁶²⁵ \।\।२२८\।\।

शालग्रामः शालग्रामशिला सचक्रकः द्वारका⁶²⁶चक्राङ्कसहितः \।\।२२८\।\।

काशीखण्डे च श्री⁶²⁷यमेन—⁶²⁸

श्रीखण्डे⁶²⁹ क्व स आमोदः स्वर्णे⁶³⁰ वर्णः क्व तादृशः \।

तत् पावित्र्यं क्व वै तीर्थे श्रीगोपीचन्दने यथा⁶³¹ \।\।२२९\।\।

अथ गोपी⁶³²चन्दनोर्ध्वपुण्ड्रमाहात्म्यम्

उक्तं च⁶³³ गरुडपुराणे श्री⁶³⁴नारदेन—

यो मृत्तिकां द्वारवतीसमुद्भवां

करे समादाय ललाटपट्टके⁶³⁵ \।

विश्वास-प्रस्तुतिः

करोति नित्यं त्व्⁶³⁶ अथ चोर्ध्वपुण्ड्रं

क्रियाफलं कोटिगुणं सदा भवेत् \।\।२३०\।\।

क्रियावि⁶³⁷हीनं यदि मन्त्रहीनं

श्रद्धाविहीनं यदि कालवर्जितम् \।

कृत्वा ललाटे यदि गोपिचन्दनं

प्राप्नोति तत् कर्म⁶³⁸फलं सदाक्षयम् \।\।२३१\।\।

गोपिचन्दनम् इति ह्रस्वत्वम् आर्षम् \। यदीत्य् अस्य पूर्वार्धेनैव सम्बन्धः \। यद्य् अपि क्रियादिहीनं कर्म स्यात् तथापि गोपीचन्दनं ललाटे कृत्वा तेनोर्ध्वपुण्ड्रं निर्माय तत्फलम् अक्षयं प्राप्नोतीत्य् अर्थः⁶³⁹ \।\।२३१\।\।

गोपीचन्दनसम्भवं सुरुचिरं पुण्ड्रं ललाटे द्विजो

नित्यं धारयते यदि द्विजपते⁶⁴⁰ रात्रौ दिवा सर्वदा \।

यत् पुण्यं कुरुजाङ्गले⁶⁴¹ रविग्रहे माघ्यां⁶⁴² प्रयागे तथा

तत् प्राप्नोति खगेन्द्र विष्णुसदने सन्तिष्ठते देववत् \।\।२३२\।\।

द्विजपते हे गरुड⁶⁴³ \।\।२३२\।\।

यस्मिन् गृहे तिष्ठति गोपिचन्दनं

भक्त्या ललाटे मनुजो बिभर्ति \।

तस्मिन् गृहे⁶⁴⁴ तिष्ठति सर्वदा हरिः

श्रद्धान्वितः कंसनिहा विहङ्गम⁶⁴⁵⁶⁴⁶ \।\।२३३\।\।

यो धारयेत् कृष्णपुरीसमुद्भवां

सदा पवित्रां कलिकिल्बिषापहाम् \।

नित्यं ललाटे हरिमन्त्रसंयुतां

यमं न पश्येद् यदि पापसंवृतः⁶⁴⁷ \।\।२३४\।\।

कृष्णपुरी श्रीद्वारका \। तत्समुद्भवां⁶⁴⁸ मृदम् इति शेषः \।\।२३४\।\।

यस्यान्तकाले खग गोपिचन्दनं

बाह्वोर् ललाटे हृदि मस्तके च \।

प्रयाति लोकं कमलालयं⁶⁴⁹ प्रभोर्

गोबालघाती यदि ब्रह्महा भवेत् \।\।२३५\।\।

Broo

Regularly draws the vertical mark

Will always have the fruit of his deeds a million times over.

²³¹Even without rituals, without mantras,

Without faith and disregarding time—

One who places Gopicandana on the forehead

Will always attain an imperishable reward for his work.

Gopicandana with a short i is an archaic irregularity. Even should be connected with the following lines. Even if the work is lacking in ritual and so on, nevertheless, one who places Gopīcandana on the forehead will by making this vertical mark attain its eternal fruit. This is the meaning.

²³²Lord of birds! That Brāhmaṇa who regularly and always, day and night,

Wears a beautiful mark made with Gopīcandana on his forehead

Attains whatever merit these is to be had at Kurujāṅgala or at Prayāga

During a solar eclipse, and, O best of birds, lives like a god in Viṣṇu’s abode.

Lord of birds refers to Garuḍa.

²³³In the house in which Gopīcandana is found,

devotedly worn by men on the forehead,

in that house Hari, the killer of Kaṃsā,

always dwells together with faith.

²³⁴One who wears that which has come from Kṛṣṇa’s city

that is always pure and that drives away the faults of Kali,

always on his forehead, together with Hari’s mantra,

will never see Yama, even if surrounded by sin.

Kṛṣṇa’s city is blessed Dvārakā. “The mud” should be supplied before which has come from there.

²³⁵O bird, one who at the time of death

wears Gopīcandana on arms, forehead, chest and head

goes to the world that is the lotus-dwelling of the Lord,

even were he a killer of a calf or of a Brāhmaṇa.

मूलम्

करोति नित्यं त्व्⁶³⁶ अथ चोर्ध्वपुण्ड्रं

क्रियाफलं कोटिगुणं सदा भवेत् \।\।२३०\।\।

क्रियावि⁶³⁷हीनं यदि मन्त्रहीनं

श्रद्धाविहीनं यदि कालवर्जितम् \।

कृत्वा ललाटे यदि गोपिचन्दनं

प्राप्नोति तत् कर्म⁶³⁸फलं सदाक्षयम् \।\।२३१\।\।

गोपीचन्दनसम्भवं सुरुचिरं पुण्ड्रं ललाटे द्विजो

नित्यं धारयते यदि द्विजपते⁶⁴⁰ रात्रौ दिवा सर्वदा \।

यत् पुण्यं कुरुजाङ्गले⁶⁴¹ रविग्रहे माघ्यां⁶⁴² प्रयागे तथा

तत् प्राप्नोति खगेन्द्र विष्णुसदने सन्तिष्ठते देववत् \।\।२३२\।\।

द्विजपते हे गरुड⁶⁴³ \।\।२३२\।\।

यस्मिन् गृहे तिष्ठति गोपिचन्दनं

भक्त्या ललाटे मनुजो बिभर्ति \।

तस्मिन् गृहे⁶⁴⁴ तिष्ठति सर्वदा हरिः

श्रद्धान्वितः कंसनिहा विहङ्गम⁶⁴⁵⁶⁴⁶ \।\।२३३\।\।

यो धारयेत् कृष्णपुरीसमुद्भवां

सदा पवित्रां कलिकिल्बिषापहाम् \।

नित्यं ललाटे हरिमन्त्रसंयुतां

यमं न पश्येद् यदि पापसंवृतः⁶⁴⁷ \।\।२३४\।\।

कृष्णपुरी श्रीद्वारका \। तत्समुद्भवां⁶⁴⁸ मृदम् इति शेषः \।\।२३४\।\।

यस्यान्तकाले खग गोपिचन्दनं

बाह्वोर् ललाटे हृदि मस्तके च \।

प्रयाति लोकं कमलालयं⁶⁴⁹ प्रभोर्

गोबालघाती यदि ब्रह्महा भवेत् \।\।२३५\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

ग्रहा न पीडन्ति न रक्षसां गणाः

यक्षाः पिशाचोरगभूतदानवाः \।

ललाटपट्टे खग गोपिचन्दनं

सन्तिष्ठते यस्य हरेः प्रसादतः⁶⁵⁰ \।\।२३६\।\।

न पीडन्ति न पीडयन्ति \।\।२३६\।\।

पद्मपुराणे श्रीगौतमेन—⁶⁵¹

अम्बरीष महाघस्य क्षयार्थे कुरु वीक्षणम् \।

ललाटे यैः कृतं नित्यं गोपीचन्दनपुण्ड्रकम्⁶⁵² \।\।२३७\।\।

काशीखण्डे च⁶⁵³ श्रीयमेन—

दूताः शृणुत यद्भालं गोपीचन्दनलाञ्छितम्⁶⁵⁴ \।

ज्वलदिङ्गलवत्⁶⁵⁵ सो ऽपि दूरे त्याज्यः⁶⁵⁶⁶⁵⁷ प्रयत्नतः \।\। इति⁶⁵⁸ \।\।२३८\।\।

इङ्गलम्⁶⁵⁹ अङ्गारः \।\।२३८\।\।

अथ⁶⁶⁰ तस्योपरि श्रीमत्तुलसीमूलमृत्स्नया \।

तत्रैव⁶⁶¹ वैष्णवैः कार्यम् ऊर्ध्वपुण्ड्रं मनोरमम्⁶⁶²⁶⁶³ \।\।२३९\।\।

अथ श्रीतुलसीमूल⁶⁶⁴मृत्⁶⁶⁵पुण्ड्रमाहात्म्यम्

स्कान्दे⁶⁶⁶ श्री⁶⁶⁷तुलसीमूलमृत्तिकाप्रसङ्गे—⁶⁶⁸

तन्मृदं गृह्य यैः पुण्ड्रं ललाटे धारितं⁶⁶⁹ नरैः \।

प्रमाणकं⁶⁷⁰ कृतं तैस् तु मोक्षाय गमनं प्रति \।\।२४०\।\।

तन्मृदं श्रीतुलसीमूलमृत्तिकां, तत्प्रसङ्गात् \। गृह्य गृहीत्वा \।\।२४०\।\।

Broo

²³⁶O bird, by the mercy of Hari,

the planets do not disturb, nor Rākṣasas,

nor Yakṣas, Piśācas, Uragas, Bhūtas or Dānavas,

the one on whose forehead Gopīcandana resides.

[…]

By Gautama in the Padma Purāṇa (–):[^FNB000520]

²³⁷Ambarīṣa! In order to remove a great sin, look at those who regularly make a mark on their foreheads with Gopīcandana.

And by Yama in the Kāśīkhaṇḍa (4.7.108):

²³⁸Listen messengers! Like burning coal you should carefully avoid that person whose forehead is marked with Gopīcandana.

[…]

²³⁹Now, on top of that, Vaiṣṇavas should in the same place make a delightful vertical mark with mud from the root of the blessed Tulasī.

The Greatness of Marks Made with Mud from the Roots of Tulasī

In connection with clay from the roots of Tulasī in the Skanda Purāṇa (–):[^FNB000521]

²⁴⁰Those men who wear a mark made with this clay have constructed a proof of their proceeding towards liberation.

From the context, this clay means the clay from the roots of Tulasī. […]

मूलम्

ग्रहा न पीडन्ति न रक्षसां गणाः

यक्षाः पिशाचोरगभूतदानवाः \।

ललाटपट्टे खग गोपिचन्दनं

सन्तिष्ठते यस्य हरेः प्रसादतः⁶⁵⁰ \।\।२३६\।\।

न पीडन्ति न पीडयन्ति \।\।२३६\।\।

पद्मपुराणे श्रीगौतमेन—⁶⁵¹

अम्बरीष महाघस्य क्षयार्थे कुरु वीक्षणम् \।

ललाटे यैः कृतं नित्यं गोपीचन्दनपुण्ड्रकम्⁶⁵² \।\।२३७\।\।

काशीखण्डे च⁶⁵³ श्रीयमेन—

दूताः शृणुत यद्भालं गोपीचन्दनलाञ्छितम्⁶⁵⁴ \।

इङ्गलम्⁶⁵⁹ अङ्गारः \।\।२३८\।\।

अथ⁶⁶⁰ तस्योपरि श्रीमत्तुलसीमूलमृत्स्नया \।

तत्रैव⁶⁶¹ वैष्णवैः कार्यम् ऊर्ध्वपुण्ड्रं मनोरमम्⁶⁶²⁶⁶³ \।\।२३९\।\।

अथ श्रीतुलसीमूल⁶⁶⁴मृत्⁶⁶⁵पुण्ड्रमाहात्म्यम्

स्कान्दे⁶⁶⁶ श्री⁶⁶⁷तुलसीमूलमृत्तिकाप्रसङ्गे—⁶⁶⁸

तन्मृदं गृह्य यैः पुण्ड्रं ललाटे धारितं⁶⁶⁹ नरैः \।

प्रमाणकं⁶⁷⁰ कृतं तैस् तु मोक्षाय गमनं प्रति \।\।२४०\।\।

तन्मृदं श्रीतुलसीमूलमृत्तिकां, तत्प्रसङ्गात् \। गृह्य गृहीत्वा \।\।२४०\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

तत्रैव⁶⁷¹ कार्त्तिकमाहात्म्ये श्री⁶⁷²ब्रह्म⁶⁷³नारदसंवादे—

तुलसीमृत्तिकापुण्ड्रं ललाटे यस्य दृश्यते \।

देहं न स्पृशते पापं क्रियमाणं तु नारद⁶⁷⁴ \।\।२४१\।\।

अप्यर्थे तुशब्दः \। क्रियमाणम् अपि पापं⁶⁷⁵ कर्तृ⁶⁷⁶देहम् अपि न स्पृशति, कुतो मन⁶⁷⁷आदीत्य् अर्थः \।\।२४१\।\।

गरुडपुराणे च—⁶⁷⁸⁶⁷⁹

तुलसीमृत्तिकापुण्ड्रं यः करोति दिने दिने \।

तस्यावलोकनात् पापं याति वर्षकृतं नृणाम् \।\। इति \।\।२४२\।\।

तस्यो⁶⁸⁰परिष्टाद्⁶⁸¹ भगवन्निर्माल्यम् अनुलेपनम् \।

तथैव धार्यम् एवं हि त्रिविधं तिलकं स्मृतम् \।\।२४३\।\।

ततो नारायणीं मुद्रां⁶⁸² धारयेत् प्रीतये हरेः \।

मत्स्यकूर्मादिचिह्नानि चक्रादीन्य् आयुधानि च \।\।२४४\।\।

अथ मुद्राधारणनित्यता

स्मृतौ—

अङ्कितः शङ्खचक्राभ्याम् उभयोर् बाहुमूलयोः \।

समर्चयेद् धरिं नित्यं नान्यथा पूजनं भवेत् \।\।२४५\।\।

आदित्यपुराणे—

शङ्खचक्रोर्ध्वपुण्ड्रादिरहितं ब्राह्मणाधमम् \।

गर्दभं तु समारोप्य राजा राष्ट्रात् प्रवासयेत्⁶⁸³ \।\।२४६\।\।

Broo

In a discussion between Brahmā and Nārada in the Greatness of Kārttika in the same book (2.4.6.33):[^FNB000522]

²⁴¹Nārada! Even the body of one on whose forehead can be seen a mark made of Tulasī clay, cannot be touched by sin as it is committed.

[…]. Even as it is committed sin cannot touch even the body of the one committing it, let alone his mind and so on. This is the meaning.

And in the Garuḍa Purāṇa (–):[^FNB000523]

²⁴²From the sight of one who day after day makes a mark with Tulasī clay, the sin that men commit in a year disappears.

²⁴³On top of this should be smeared the remnants of the Lord, for wearing marks in exactly this way is known as the threefold Tilaka. ²⁴⁴Then, to please Hari, one should wear the Mudrās of Nārāyaṇa: the marks of Matsya, Kūrma and so on, and the disc and the other weapons.

The Mandatoriness of Wearing the Mudrās

In the Smṛti:[^FNB000524]

²⁴⁵One should always worship Hari while marked with the conch and the disc on the shoulders, for otherwise there will not be any worship.

In the Āditya Purāṇa:

²⁴⁶A king should place that lowest of Brāhmaṇas who is bereft of the conch, the disc and the vertical mark on an ass and banish him from his kingdom.

मूलम्

तत्रैव⁶⁷¹ कार्त्तिकमाहात्म्ये श्री⁶⁷²ब्रह्म⁶⁷³नारदसंवादे—

तुलसीमृत्तिकापुण्ड्रं ललाटे यस्य दृश्यते \।

देहं न स्पृशते पापं क्रियमाणं तु नारद⁶⁷⁴ \।\।२४१\।\।

गरुडपुराणे च—⁶⁷⁸⁶⁷⁹

तुलसीमृत्तिकापुण्ड्रं यः करोति दिने दिने \।

तस्यावलोकनात् पापं याति वर्षकृतं नृणाम् \।\। इति \।\।२४२\।\।

तस्यो⁶⁸⁰परिष्टाद्⁶⁸¹ भगवन्निर्माल्यम् अनुलेपनम् \।

तथैव धार्यम् एवं हि त्रिविधं तिलकं स्मृतम् \।\।२४३\।\।

ततो नारायणीं मुद्रां⁶⁸² धारयेत् प्रीतये हरेः \।

मत्स्यकूर्मादिचिह्नानि चक्रादीन्य् आयुधानि च \।\।२४४\।\।

अथ मुद्राधारणनित्यता

स्मृतौ—

अङ्कितः शङ्खचक्राभ्याम् उभयोर् बाहुमूलयोः \।

समर्चयेद् धरिं नित्यं नान्यथा पूजनं भवेत् \।\।२४५\।\।

आदित्यपुराणे—

शङ्खचक्रोर्ध्वपुण्ड्रादिरहितं ब्राह्मणाधमम् \।

गर्दभं तु समारोप्य राजा राष्ट्रात् प्रवासयेत्⁶⁸³ \।\।२४६\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

गारुडे श्रीभगवदुक्तौ—

सर्वकर्माधिकारश् च शुचीनाम् एव चोदितः \।

शुचित्वं च विजानीयान् मदीयायुधधारणात् \।\।२४७\।\।

पाद्मे चोत्तरखण्डे—

शङ्खचक्रादिभिश्⁶⁸⁴ चिह्नैर् विप्रः प्रियतमैर् हरेः \।

रहितः सर्वधर्मेभ्यः प्रच्युतो नरकं व्रजेत् \।\।२४८\।\।

श्रुतौ च⁶⁸⁵ यजुःकठ⁶⁸⁶शाखायाम्—

धृतोर्ध्वपुण्ड्रः कृतचक्रधारी

विष्णुं परं ध्यायति⁶⁸⁷ यो महात्मा \।

स्वरेण⁶⁸⁸ मन्त्रेण सदा हृदि स्थितं

परात्परं यन् महतो महान्तम् \।\।२४९\।\।

अथर्वणि च—

एभिर् वयम् उरुक्रमस्य चिह्नैर्

अङ्किता लोके सुभगा भवेम⁶⁸⁹⁶⁹⁰ \।

तद् विष्णोः परमं⁶⁹¹ पदं

ये गच्छन्ति लाञ्छिताः \।\। इत्यादि \।\।२५०\।\।

अत एव ब्रह्मपुराणे—

कृष्णायुधाङ्कितं दृष्ट्वा⁶⁹² सम्मानं न करोति यः \।

द्वादशा⁶⁹³ब्दार्जितं पुण्यं बाष्कलायोप⁶⁹⁴गच्छति \।\।२५१\।\।

कृतं गोपीचन्दनादिना निर्मितम् अङ्कितं चक्रम्⁶⁹⁵ धर्तुं शीलम् अस्येति तथा सः⁶⁹⁶ \। किं वक्तव्यं मुद्राधारणस्य माहात्म्यं⁶⁹⁷ \। तद्धारकसम्मानस्यापि⁶⁹⁸ नित्यता ब्राह्मवचनेन गम्यत इति लिखति कृष्णेति \।\।२४९–२५१\।\।

Broo

According to the statement of the blessed Lord in the Garuḍa Purāṇa (–):[^FNB000525]

²⁴⁷It is said that those who are clean are eligible for all rituals, and it should be known that by wearing my weapons, one becomes clean.

In the Uttarakhaṇḍa of the Padma Purāṇa (6.253.120cd–121ab):

²⁴⁸That Brāhmaṇa who is bereft of the conch, the disc and other marks most dear to Hari is fallen from all virtue and will go to hell.

And in Śruti, in the Kaṭha branch of the Yajur Veda:

²⁴⁹That great one who, wearing the vertical mark and made disc,

meditates on supreme Viṣṇu,

eternally residing in his heart as a mantra of sound,

the most supreme, the one greater than the great…

A made disc means a disc marked with Gopīcandana or similar substances. […]

And in the Atharva Veda:

²⁵⁰Marked with these signs of Urukrama

may we be fortunate in this world!

Those who are marked will go to

that supreme abode of Viṣṇu.[^FNB000526]

And so on. Therefore, in the Brahma Purāṇa (–):

²⁵¹To Bāṣkala[^FNB000527] goes the merit accumulated over twelve years for one who does not offer respect when seeing one marked with Kṛṣṇa’s weapons.

[…] What can be said about the greatness of wearing the Mudrās? With this verse, the author writes that it follows from the statement of the Brahma Purāṇa that even showing respect to people who wear them is mandatory.

मूलम्

गारुडे श्रीभगवदुक्तौ—

सर्वकर्माधिकारश् च शुचीनाम् एव चोदितः \।

शुचित्वं च विजानीयान् मदीयायुधधारणात् \।\।२४७\।\।

पाद्मे चोत्तरखण्डे—

शङ्खचक्रादिभिश्⁶⁸⁴ चिह्नैर् विप्रः प्रियतमैर् हरेः \।

रहितः सर्वधर्मेभ्यः प्रच्युतो नरकं व्रजेत् \।\।२४८\।\।

श्रुतौ च⁶⁸⁵ यजुःकठ⁶⁸⁶शाखायाम्—

धृतोर्ध्वपुण्ड्रः कृतचक्रधारी

विष्णुं परं ध्यायति⁶⁸⁷ यो महात्मा \।

स्वरेण⁶⁸⁸ मन्त्रेण सदा हृदि स्थितं

परात्परं यन् महतो महान्तम् \।\।२४९\।\।

अथर्वणि च—

एभिर् वयम् उरुक्रमस्य चिह्नैर्

अङ्किता लोके सुभगा भवेम⁶⁸⁹⁶⁹⁰ \।

तद् विष्णोः परमं⁶⁹¹ पदं

ये गच्छन्ति लाञ्छिताः \।\। इत्यादि \।\।२५०\।\।

अत एव ब्रह्मपुराणे—

कृष्णायुधाङ्कितं दृष्ट्वा⁶⁹² सम्मानं न करोति यः \।

द्वादशा⁶⁹³ब्दार्जितं पुण्यं बाष्कलायोप⁶⁹⁴गच्छति \।\।२५१\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

अथ मुद्राधारणमाहात्म्यम्

स्कान्दे श्रीसनत्कुमारमार्कण्डेयसंवादे—

यो विष्णुभक्तो विप्रेन्द्र⁶⁹⁹ शङ्खचक्रादिचिह्नितः \।

स याति विष्णुलोकं वै⁷⁰⁰ दाहप्रलयवर्जितम् \।\।२५२\।\।

तत्रैवान्यत्र—⁷⁰¹

नारायणायुधैर् नित्यं चिह्नितं यस्य विग्रहम् \।

पापकोटिप्रयुक्तस्य तस्य किं⁷⁰² कुरुते यमः \।\।२५३\।\।

शङ्खोद्धारे तु यत् प्रोक्तं वसतां⁷⁰³ वर्षकोटिभिः \।

तत् फलं लिखिते शङ्खे प्रत्यहं दक्षिणे भुजे \।\।२५४\।\।

यत् फलं पुष्करे नित्यं पुण्डरीकाक्षदर्शने \।

शङ्खोपरि कृते पद्मे तत् फलं समवाप्नुयात् \।\।२५५\।\।

वामे⁷⁰⁴ भुजे गदा यस्य लिखिता दृश्यते कलौ \।

गदाधरो गयापुण्यं प्रत्यहं तस्य⁷⁰⁵ यच्छति \।\।२५६\।\।

यच् चानन्दपुरे प्रोक्तं चक्रस्वामिसमीपतः \।

गदाधो लिखिते चक्रे तत् फलं कृष्णदर्शने \।\।२५७\।\।

श्रीभगवदुक्तौ—⁷⁰⁶

यः पुनः कलिकाले तु मत्पुरीसम्भवां मृदम्⁷⁰⁷ \।

मत्स्यकूर्मादिकं चिह्नं गृहीत्वा⁷⁰⁸ कुरुते नरः \।\।२५८\।\।

देहे तस्य प्रविष्टो ऽहं⁷⁰⁹ जानन्तु त्रिदशोत्तमाः \।

तस्य मे नान्तरं⁷¹⁰ किञ्चित् कर्तव्यं श्रेय इच्छता⁷¹¹⁷¹² \।\।२५९\।\।

ममावतारचिह्नानि⁷¹³ दृश्यन्ते यस्य विग्रहे⁷¹⁴ \।

मर्त्यैर् मर्त्यो न विज्ञेयः स नूनं मामकी⁷¹⁵ तनुः \।\।२६०\।\।

Broo

The Greatness of Wearing the Mudrās

In a discussion between Sanatkumāra and Mārkaṇḍeya in the Skanda Purāṇa (–):

²⁵²Greatest of Brāhmaṇas! That devotee of Viṣṇu who is marked with the conch, disc and so, goes to the world of Viṣṇu, free from the fire of destruction.

Elsewhere in the same book (2.5.3.30–34):[^FNB000528]

²⁵³What can Yama do with one whose body is always marked with the weapons of Nārāyaṇa, even had he committed millions of sins? ²⁵⁴The merit said to accrue from living at Śaṅkhoddhara[^FNB000529] for millions of years accrues to the one who daily draws the conch on his right arm. ²⁵⁵The merit of always seeing Puṇḍarīkākṣa at Puṣkara comes to him who draws the lotus above the conch. ²⁵⁶To one on whose left arm one can see the club in the age of Kali, Gadādhara every day gives the merit of Gayā. ²⁵⁷And that merit which is described to come from being in the proximity of Cakrasvāmin in Ānandapura, that comes when seeing Kṛṣṇa when marked with the disc below the club.[^FNB000530]

In the words of the Lord:[^FNB000531]

^(258–259)Best of the thirty gods! You should know that I enter the body of that man who, moreover, in the age of Kali collects mud from my city and makes the signs of the fish, the tortoise and so on. One who desires welfare should not differentiate between him and me. ²⁶⁰One on whose body can be seen the signs of my descents should be not known as a mortal by mortals: he indeed is my body.

मूलम्

अथ मुद्राधारणमाहात्म्यम्

स्कान्दे श्रीसनत्कुमारमार्कण्डेयसंवादे—

यो विष्णुभक्तो विप्रेन्द्र⁶⁹⁹ शङ्खचक्रादिचिह्नितः \।

स याति विष्णुलोकं वै⁷⁰⁰ दाहप्रलयवर्जितम् \।\।२५२\।\।

तत्रैवान्यत्र—⁷⁰¹

नारायणायुधैर् नित्यं चिह्नितं यस्य विग्रहम् \।

पापकोटिप्रयुक्तस्य तस्य किं⁷⁰² कुरुते यमः \।\।२५३\।\।

शङ्खोद्धारे तु यत् प्रोक्तं वसतां⁷⁰³ वर्षकोटिभिः \।

तत् फलं लिखिते शङ्खे प्रत्यहं दक्षिणे भुजे \।\।२५४\।\।

यत् फलं पुष्करे नित्यं पुण्डरीकाक्षदर्शने \।

शङ्खोपरि कृते पद्मे तत् फलं समवाप्नुयात् \।\।२५५\।\।

वामे⁷⁰⁴ भुजे गदा यस्य लिखिता दृश्यते कलौ \।

गदाधरो गयापुण्यं प्रत्यहं तस्य⁷⁰⁵ यच्छति \।\।२५६\।\।

यच् चानन्दपुरे प्रोक्तं चक्रस्वामिसमीपतः \।

गदाधो लिखिते चक्रे तत् फलं कृष्णदर्शने \।\।२५७\।\।

श्रीभगवदुक्तौ—⁷⁰⁶

यः पुनः कलिकाले तु मत्पुरीसम्भवां मृदम्⁷⁰⁷ \।

मत्स्यकूर्मादिकं चिह्नं गृहीत्वा⁷⁰⁸ कुरुते नरः \।\।२५८\।\।

देहे तस्य प्रविष्टो ऽहं⁷⁰⁹ जानन्तु त्रिदशोत्तमाः \।

तस्य मे नान्तरं⁷¹⁰ किञ्चित् कर्तव्यं श्रेय इच्छता⁷¹¹⁷¹² \।\।२५९\।\।

ममावतारचिह्नानि⁷¹³ दृश्यन्ते यस्य विग्रहे⁷¹⁴ \।

मर्त्यैर् मर्त्यो न विज्ञेयः स नूनं मामकी⁷¹⁵ तनुः \।\।२६०\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

मृदं गृहीत्वा चिह्नं कुरुते \। मे मया सह अन्तरं भेदः न कर्तव्यम् \। मामकी तनुः मदवतार इत्य् अर्थः \।\।२५८–२६०\।\।

पापं सुकृतरूपं तु जायते तस्य देहिनः \।

ममायुधानि यस्याङ्गे लिखितानि कलौ युगे \।\।२६१\।\।

उभाभ्याम् अपि चिह्नाभ्यां यो ऽङ्कितो मत्स्यमुद्रया \।

कूर्मयापि स्वकं तेजो निक्षिप्तं तस्य⁷¹⁶ विग्रहे \।\।२६२\।\।

शङ्खं च पद्मं च गदां रथाङ्गं⁷¹⁷⁷¹⁸

मत्स्यं च कूर्मं रचितं⁷¹⁹ स्वदेहे \।

करोति नित्यं सुकृतस्य⁷²⁰ वृद्धिं

पापक्षयं जन्मशतार्जितस्य⁷²¹ \।\।२६३\।\।

निक्षिप्तं मया \। यः स्वदेहे रचितं करोति, स सुकृतवृद्ध्यादि⁷²² करोतीत्य् अर्थः \। समासस्थस्यापि पापशब्दस्य⁷²³ जन्मशतार्जितस्येति⁷²⁴ विशेषणम् आर्षम् \।\।२६२–२६३\।\।

तत्रैव श्रीब्रह्मनारदसंवादे—

कृष्णशस्त्रा⁷²⁵ङ्ककवचं दुर्भेद्यं⁷²⁶ देवदानवैः \।

अदृश्यं⁷²⁷ सर्वभूतानां शत्रूणां रक्षसाम् अपि \।\।२६४\।\।

लक्ष्मीः सरस्वती दुर्गा सावित्री हरि⁷²⁸वल्लभा⁷²⁹ \।

नित्यं तस्य वसेद् देहे⁷³⁰ यस्य शङ्खाङ्किता तनुः \।\।२६५\।\।

गङ्गा गया कुरुक्षेत्रं प्रयागं पुष्करादि च \।

नित्यं तस्य सदा तिष्ठेद् यस्य पद्माङ्कितं वपुः \।\।२६६\।\।

यस्य कौमोदकीचिह्नं भुजे वामे कलिप्रिय⁷³¹⁷³² \।

प्रत्यहं तत्र द्रष्टव्यो गङ्गासागरसङ्गमः \।\।२६७\।\।

सव्ये⁷³³ करे गदाधस्ताद् रथाङ्गं तिष्ठते यदि \।

कृष्णेन सहितं तत्र⁷³⁴ त्रैलोक्यं सचराचरम् \।\।२६८\।\।

त्रयो ऽग्नयस्⁷³⁵ त्रयो देवा⁷³⁶ विष्णोस् त्रीणि⁷³⁷ पदानि च \।

निवसन्ति सदा तस्य⁷³⁸ यस्य देहे सुदर्शनम् \।\।२६९\।\।

Broo

[…] My body means that he is a descent of me.

²⁶¹For one who in the age of Kali draws my weapons on his body, sin takes the form of virtue. ²⁶²And I send down my own brilliance into the body of one who is marked with both the signs, that of the fish and that of the tortoise.

²⁶³By adorning the body with the fish and the tortoise

the conch, the lotus, the club and the disc,

one ever increases one’s fortune

and destroys sins accumulated over a hundred births.

[…] That the word sin is an attribute to a hundred births even though it is part of a separate compound is an archaic irregularity.

In the same book, in a discussion between Brahmā and Nārada:[^FNB000532]

²⁶⁴The armour made by Kṛṣṇa’s weapons cannot be pierced by gods of demons; it is invisible to all living beings, for enemies and even Rākṣasas. ²⁶⁵Lakṣmī, Sarasvatī, Durgā and Sāvitrī, beloved of Hari,[^FNB000533] all eternally stay in the body of one who has marked his form with the conch. ²⁶⁶The Ganges, Gayā, Kurukṣetra, Prayāga, Puṣkara and other pilgrimage sites always remain with one who has marked his body with the lotus. ²⁶⁷Mischievous one, when one has marked his left arm with the Kaumodakī club, one can see the confluence of the Ganges and the ocean there every day. ²⁶⁸If the disc resides underneath the club on the left arm then the three worlds of moving and unmoving creatures, together with Kṛṣṇa, ²⁶⁹the three fires, the three gods and the three steps of Viṣṇu will always reside there, in him on whose body Sudarśana dwells.

मूलम्

पापं सुकृतरूपं तु जायते तस्य देहिनः \।

ममायुधानि यस्याङ्गे लिखितानि कलौ युगे \।\।२६१\।\।

उभाभ्याम् अपि चिह्नाभ्यां यो ऽङ्कितो मत्स्यमुद्रया \।

कूर्मयापि स्वकं तेजो निक्षिप्तं तस्य⁷¹⁶ विग्रहे \।\।२६२\।\।

शङ्खं च पद्मं च गदां रथाङ्गं⁷¹⁷⁷¹⁸

मत्स्यं च कूर्मं रचितं⁷¹⁹ स्वदेहे \।

करोति नित्यं सुकृतस्य⁷²⁰ वृद्धिं

पापक्षयं जन्मशतार्जितस्य⁷²¹ \।\।२६३\।\।

तत्रैव श्रीब्रह्मनारदसंवादे—

कृष्णशस्त्रा⁷²⁵ङ्ककवचं दुर्भेद्यं⁷²⁶ देवदानवैः \।

अदृश्यं⁷²⁷ सर्वभूतानां शत्रूणां रक्षसाम् अपि \।\।२६४\।\।

लक्ष्मीः सरस्वती दुर्गा सावित्री हरि⁷²⁸वल्लभा⁷²⁹ \।

नित्यं तस्य वसेद् देहे⁷³⁰ यस्य शङ्खाङ्किता तनुः \।\।२६५\।\।

गङ्गा गया कुरुक्षेत्रं प्रयागं पुष्करादि च \।

नित्यं तस्य सदा तिष्ठेद् यस्य पद्माङ्कितं वपुः \।\।२६६\।\।

यस्य कौमोदकीचिह्नं भुजे वामे कलिप्रिय⁷³¹⁷³² \।

प्रत्यहं तत्र द्रष्टव्यो गङ्गासागरसङ्गमः \।\।२६७\।\।

सव्ये⁷³³ करे गदाधस्ताद् रथाङ्गं तिष्ठते यदि \।

कृष्णेन सहितं तत्र⁷³⁴ त्रैलोक्यं सचराचरम् \।\।२६८\।\।

त्रयो ऽग्नयस्⁷³⁵ त्रयो देवा⁷³⁶ विष्णोस् त्रीणि⁷³⁷ पदानि च \।

निवसन्ति सदा तस्य⁷³⁸ यस्य देहे सुदर्शनम् \।\।२६९\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

किं च—

कृष्णायुधाङ्किता मुद्रा यस्य नारायणी करे \।

ऊर्ध्वलोका⁷³⁹धिकारी च स ज्ञेयस् त्रिदशां पतिः \।\।२७०\।\।

कृष्णमुद्राप्रयुक्तस् तु⁷⁴⁰ दैवं⁷⁴¹ पित्र्यं⁷⁴² करोति यः \।

नित्यं नैमित्तिकं काम्यं प्रत्यहं चाक्षयं⁷⁴³ भवेत् \।\।२७१\।\।

पीडयन्ति न तत्रैव ग्रहा ऋक्षाणि⁷⁴⁴ राशयः \।

अष्टाक्षराङ्किता मुद्रा यस्य धातुमयी करे \।\।२७२\।\।

त्रिदशां त्रिदशनाम् इत्य् अर्थः \।\।२७०\।\।

वाराहे श्रीसनत्कुमारोक्तौ—

कृष्णायुधाङ्कितं देहं गोपीचन्दनमृत्स्नया⁷⁴⁵ \।

प्रयागादिषु तीर्थेषु स गत्वा किं करिष्यति \।\।२७३\।\।

यदा यस्य प्रपश्येत देहं शङ्खादिचिह्नितम् \।

तदा तदा⁷⁴⁶ जगत्स्वामी⁷⁴⁷ तुष्टो हरति पातकम् \।\।२७४\।\।

भवते यस्य देहे तु अहोरात्रं दिने दिने \।

शङ्खचक्रगदापद्मं लिखितं सो ऽच्युतः स्वयम् \।\।२७५\।\।

प्रपश्येतेत्य्⁷⁴⁸ आर्षम् आत्मनेपदत्वम्⁷⁴⁹ \। भवते इति च \।\।२७४–२७५\।\।

नारायणायुधैर् युक्तं कृत्वात्मानं कलौ युगे \।

कुरुते पुण्यकर्माणि मेरुतुल्यानि⁷⁵⁰ तानि वै \।\।२७६\।\।

शङ्खादिनाङ्कितो⁷⁵¹ भक्त्या श्राद्धं यः कुरुते द्विज⁷⁵² \।

विधिहीनं तु सम्पूर्णं पितॄणां तु गयासमम् \।\।२७७\।\।

यथाग्निर्⁷⁵³ दहते कक्षं⁷⁵⁴ वायुना प्रेरितो भृशम् \।

तथा दह्यन्ति पापानि दृष्ट्वा कृष्णायुधानि वै \।\।२७८\।\।

आत्मानं देहम् \। दह्यन्ति दहन्ति \। पापानि स्वस्यान्येषां वा \। अथवा⁷⁵⁵ दह्यन्ते स्वयम् एव नश्यन्तीत्य् अर्थः \।\।२७६–२७८\।\।

Broo

And also:[^FNB000534]

²⁷⁰One who wears the Mudrā of Nārāyaṇa, the mark of Kṛṣṇa’s weapons on the arm, becomes eligible for the upper worlds; he should be known as the master of the thirty gods. ²⁷¹All the mandatory, occasional or optional rituals for the gods or the ancestors of one who is marked with Kṛṣṇa’s Mudrās, become imperishable, day after day. ²⁷²One who wears the metallic Mudrā, decorated with the eight syllables, on his arm will never be plagued by the planets, the stars or the signs.

In a statement of Sanatkumāra in the Varāha Purāṇa (–):[^FNB000535]

²⁷³What is the point of going to Tīrthas such as Prayāga when the body has been marked with Kṛṣṇa’s weapons through Gopīcandana mud? ²⁷⁴When he sees someone’s body marked with the signs of the conch and so on, at that very time the master of the worlds happily takes away his sin. ²⁷⁵And that body on which day and night, day after day, the conch, disc, club and lotus are drawn, is Acyuta himself.

To use the middle voice for seen (prapaśyeta) and is (bhavate) are archaic irregularities.

²⁷⁶One who joins himself to Nārāyaṇa’s weapons in the age of Kali performs good deeds equal to Mount Meru! ²⁷⁷O Brāhmaṇa! For one who devotedly performs the Śrāddha marked with the conch and so on, even rites performed without the proper rules become perfect for the forefathers, like at Gayā. ²⁷⁸Just as fire stoked by a strong wind burns grass, so sins are burned up when one sees Kṛṣṇa’s weapons.

[…] The sins of oneself or of others are burned up. The meaning is that they are destroyed by themselves.

मूलम्

किं च—

कृष्णायुधाङ्किता मुद्रा यस्य नारायणी करे \।

ऊर्ध्वलोका⁷³⁹धिकारी च स ज्ञेयस् त्रिदशां पतिः \।\।२७०\।\।

कृष्णमुद्राप्रयुक्तस् तु⁷⁴⁰ दैवं⁷⁴¹ पित्र्यं⁷⁴² करोति यः \।

नित्यं नैमित्तिकं काम्यं प्रत्यहं चाक्षयं⁷⁴³ भवेत् \।\।२७१\।\।

पीडयन्ति न तत्रैव ग्रहा ऋक्षाणि⁷⁴⁴ राशयः \।

अष्टाक्षराङ्किता मुद्रा यस्य धातुमयी करे \।\।२७२\।\।

त्रिदशां त्रिदशनाम् इत्य् अर्थः \।\।२७०\।\।

वाराहे श्रीसनत्कुमारोक्तौ—

कृष्णायुधाङ्कितं देहं गोपीचन्दनमृत्स्नया⁷⁴⁵ \।

प्रयागादिषु तीर्थेषु स गत्वा किं करिष्यति \।\।२७३\।\।

यदा यस्य प्रपश्येत देहं शङ्खादिचिह्नितम् \।

तदा तदा⁷⁴⁶ जगत्स्वामी⁷⁴⁷ तुष्टो हरति पातकम् \।\।२७४\।\।

भवते यस्य देहे तु अहोरात्रं दिने दिने \।

शङ्खचक्रगदापद्मं लिखितं सो ऽच्युतः स्वयम् \।\।२७५\।\।

प्रपश्येतेत्य्⁷⁴⁸ आर्षम् आत्मनेपदत्वम्⁷⁴⁹ \। भवते इति च \।\।२७४–२७५\।\।

नारायणायुधैर् युक्तं कृत्वात्मानं कलौ युगे \।

कुरुते पुण्यकर्माणि मेरुतुल्यानि⁷⁵⁰ तानि वै \।\।२७६\।\।

शङ्खादिनाङ्कितो⁷⁵¹ भक्त्या श्राद्धं यः कुरुते द्विज⁷⁵² \।

विधिहीनं तु सम्पूर्णं पितॄणां तु गयासमम् \।\।२७७\।\।

यथाग्निर्⁷⁵³ दहते कक्षं⁷⁵⁴ वायुना प्रेरितो भृशम् \।

तथा दह्यन्ति पापानि दृष्ट्वा कृष्णायुधानि वै \।\।२७८\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

ब्राह्मे श्री⁷⁵⁶ब्रह्म⁷⁵⁷नारदसंवादे—

विष्णुनामाङ्कितां मुद्राम् अष्टाक्षरसमन्विताम्⁷⁵⁸ \।

शङ्खादिका⁷⁵⁹युधैर् युक्तां⁷⁶⁰ स्वर्णरूप्य⁷⁶¹मयीम् अपि⁷⁶² \।\।२७९\।\।

धत्ते भागवतो यस् तु कलिकाले विशेषतः \।

प्रह्लादस्य समो ज्ञेयो नान्यथा कलिवल्लभ⁷⁶³⁷⁶⁴ \।\।२८०\।\।

किं च—

शङ्खाङ्किततनुर् विप्रो भुङ्क्ते⁷⁶⁵ यस्य च वेश्मनि \।

तदन्नं स्वयम् अश्नाति पितृभिः सह केशवः \।\।२८१\।\।

कृष्णायुधाङ्कितो यस् तु श्मशाने म्रियते यदि \।

प्रयागे या⁷⁶⁶ गतिः प्रोक्ता सा गतिस् तस्य नारद \।\।२८२\।\।

कृष्णायुधैः कलौ नित्यं मण्डितं यस्य विग्रहम् \।

तत्राश्रयं प्रकुर्वन्ति विबुधा⁷⁶⁷ वासवादयः \।\।२८३\।\।

यदीति न श्मशाने⁷⁶⁸⁷⁶⁹ म्रियत एव, यदि कदाचिन् म्रियत इत्य् अर्थः \। विग्रहम् इति नपुंसकत्वम् आर्षम् \।\।२८२–२८३\।\।

यः करोति हरेः पूजां कृष्णशस्त्राङ्कितो नरः⁷⁷⁰ \।

अपराधसहस्राणि नित्यं हरति केशवः \।\।२८४\।\।

कृत्वा काष्ठ⁷⁷¹मयं बिम्बं कृष्णशस्त्रैस्⁷⁷² तु⁷⁷³ चिह्नितम् \।

यो⁷⁷⁴ ह्य् अङ्कयति चात्मानं तत्समो नास्ति वैष्णवः \।\।२८५\।\।

पाषण्ड⁷⁷⁵पतितव्रात्यैर्⁷⁷⁶ नास्तिकालापपातकैः \।

न लिप्यते कलिकृतैः कृष्णशस्त्राङ्कितो नरः \।\।२८६\।\।

किं च—

अष्टाक्षराङ्किता मुद्रा यस्य धातुमयी भवेत् \।

शङ्खपद्मा⁷⁷⁷दिभिर् युक्ता पूज्यते ऽसौ सुरासुरैः \।\।२८७\।\।

Broo

In a discussion between Brahmā and Nārada in the Brahma Purāṇa (–):[^FNB000536]

^(279–280)Mischievous one, that Bhāgavata devotee who especially in the age of Kali wears a Mudrā which is decorated with Viṣṇu’s name, the eight syllables and the weapons of the conch and so on, and which is made of gold or silver, should be known as equal to Prahlāda and in no other way.

And also:[^FNB000537]

²⁸¹The food that a Brāhmaṇa whose body is marked with the conch eats in anyone’s house is eaten by Keśava himself together with the ancestors. ²⁸²And Nārada, if one who is marked with Kṛṣṇa’s weapons dies [even] at a crematorium, he attains the destination ordained for dying at Prayāga. ²⁸³The gods led by Indra take shelter of one whose body is always adorned with Kṛṣṇa’s weapons in the age of Kali!

If: if he should happen to die at a crematorium. This is the meaning. Using the neuter for the [masculine] word vigraha is an archaic irregularity.

²⁸⁴Keśava constantly takes away thousands of offences from that man who worships Hari marked with Kṛṣṇa’s weapons. ²⁸⁵There is no Vaiṣṇava equal to him who makes a wooden stamp marked with Kṛṣṇa’s weapons and then marks himself. ²⁸⁶That man who is marked with Kṛṣṇa’s weapons cannot be touched by the deceitful doings of heretics, fallen people, vagrants or the sinful prattle of the deniers.

And also:[^FNB000538]

²⁸⁷One who has a metallic Mudrā with the eight syllables and the conch, lotus and so on is worshipped by both gods and demons.

मूलम्

ब्राह्मे श्री⁷⁵⁶ब्रह्म⁷⁵⁷नारदसंवादे—

विष्णुनामाङ्कितां मुद्राम् अष्टाक्षरसमन्विताम्⁷⁵⁸ \।

शङ्खादिका⁷⁵⁹युधैर् युक्तां⁷⁶⁰ स्वर्णरूप्य⁷⁶¹मयीम् अपि⁷⁶² \।\।२७९\।\।

धत्ते भागवतो यस् तु कलिकाले विशेषतः \।

प्रह्लादस्य समो ज्ञेयो नान्यथा कलिवल्लभ⁷⁶³⁷⁶⁴ \।\।२८०\।\।

किं च—

शङ्खाङ्किततनुर् विप्रो भुङ्क्ते⁷⁶⁵ यस्य च वेश्मनि \।

तदन्नं स्वयम् अश्नाति पितृभिः सह केशवः \।\।२८१\।\।

कृष्णायुधाङ्कितो यस् तु श्मशाने म्रियते यदि \।

प्रयागे या⁷⁶⁶ गतिः प्रोक्ता सा गतिस् तस्य नारद \।\।२८२\।\।

कृष्णायुधैः कलौ नित्यं मण्डितं यस्य विग्रहम् \।

तत्राश्रयं प्रकुर्वन्ति विबुधा⁷⁶⁷ वासवादयः \।\।२८३\।\।

यः करोति हरेः पूजां कृष्णशस्त्राङ्कितो नरः⁷⁷⁰ \।

अपराधसहस्राणि नित्यं हरति केशवः \।\।२८४\।\।

कृत्वा काष्ठ⁷⁷¹मयं बिम्बं कृष्णशस्त्रैस्⁷⁷² तु⁷⁷³ चिह्नितम् \।

यो⁷⁷⁴ ह्य् अङ्कयति चात्मानं तत्समो नास्ति वैष्णवः \।\।२८५\।\।

पाषण्ड⁷⁷⁵पतितव्रात्यैर्⁷⁷⁶ नास्तिकालापपातकैः \।

न लिप्यते कलिकृतैः कृष्णशस्त्राङ्कितो नरः \।\।२८६\।\।

किं च—

अष्टाक्षराङ्किता मुद्रा यस्य धातुमयी भवेत् \।

शङ्खपद्मा⁷⁷⁷दिभिर् युक्ता पूज्यते ऽसौ सुरासुरैः \।\।२८७\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

काष्ठमयम् इति काष्ठेत्य् उपलक्षणं, ताम्रादिधातुमयम् इत्य् अपि ज्ञेयम् \। स्वर्णरूप्य⁷⁷⁸मयीम् अपीत्यादिना⁷⁷⁹ मुद्राया अपि तादृशत्वोक्तेः \। अनेन वचनेन⁷⁸⁰ चैषा मुद्रा प्रतिबिम्बनीयेति केषाञ्चिन् मतं निरस्तम् \।\।२८५–२८७\।\।

धृता नारायणी मुद्रा प्रह्लादेन पुरा कृते⁷⁸¹ \।

विभीषणेन बलिना ध्रुवेण च शुकेन च \।\।२८८\।\।

मान्धातृणाम्बरीषेण⁷⁸² मार्कण्डप्रमुखैर् द्विजैः \।

शङ्खादिचिह्नितैः शस्त्रैर् देहे⁷⁸³ कृत्वा कलिप्रिय \।

आराध्य केशवात् प्राप्तं समीहितफलं महत् \।\।२८९\।\।

कृते सत्ययुगे नारायणाङ्किता मुद्रा प्रह्लादेन धृता पुरेति क्वचित् पाठः \। मान्धातृणेति मार्कण्डेति चार्षं छन्दो ऽनुरोधेन \। शस्त्रैः सह देहे कृत्वा मुद्राम् इति शेषः \। आराध्य तेनैव केशवं सन्तोष्य \।\।२८८–२८९\।\।

किं च—

गोपीचन्दनमृत्स्नाया लिखितं यस्य विग्रहे \।

शङ्खपद्मादिचक्रं वा⁷⁸⁴ तस्य देहे वसेद् धरिः \।\।२९०\।\।

तत्रैव श्रीसनत्कुमारोक्तौ—

यस्य नारायणी मुद्रा देहं⁷⁸⁵ शङ्खादिचिह्नितम् \।

धात्रीफलकृता माला तुलसीकाष्ठसम्भवा \।\।२९१\।\।

द्वादशाक्षरमन्त्रैस् तु नियुक्तानि कलेवरे⁷⁸⁶ \।

आयुधानि च विप्रस्य मत्समः स च वैष्णवः \।\।२९२\।\।

Broo

When the word wooden was used (in 4.285), “wood” should be understood as a synecdoche, as the Mudrā can also be made with metals such as copper. The same applies to Mudrās made of gold or silver (4.279). By this statement the opinion of some that the Mudrā should be mirrored is also refuted.[^FNB000539]

²⁸⁸Previously, in the Kṛta age, Prahlāda wore the Mudrās of Nārāyaṇa, as did Vibhīṣaṇa, Bali, Dhruva and Śuka. ²⁸⁹Mischievous one, Māndhātṛṇ, Ambarīṣa, Mārkaṇḍa and other Brāhmaṇas made on their bodies with the weapons, the signs of the conch and so on. Having worshipped, they received from Keśava the great fruit they desired.

In the Kṛta age means in the age of Satya. Some readings have “Previously, Prahlāda wore the seal of the Mudrās of Nārāyaṇa …”. The forms Māndhātṛṇ and Mārkaṇḍa [for Māndhātrā and Mārkaṇḍeya] are archaic irregularities used so as not to break the metre. “A Mudrā” should be supplied to made on their bodies with the weapons. Having worshipped means having pleased Keśava in this way.

And also:[^FNB000540]

²⁹⁰Hari dwells in that body on which one has drawn mud the conch, lotus, disc and so on with Gopīcandana.

Furthermore, in the statement of Sanatkumāra in the same book:[^FNB000541]

^(291–292)That Brāhmaṇa who wears the Nārāyaṇa Mudrā, a rosary made of Dhātrī fruits or Tulasī wood, who marks his body with the conch and so on, and who places the weapons together with the twelve-syllable mantra on the body is a Vaiṣṇava equal to me.

मूलम्

धृता नारायणी मुद्रा प्रह्लादेन पुरा कृते⁷⁸¹ \।

विभीषणेन बलिना ध्रुवेण च शुकेन च \।\।२८८\।\।

मान्धातृणाम्बरीषेण⁷⁸² मार्कण्डप्रमुखैर् द्विजैः \।

शङ्खादिचिह्नितैः शस्त्रैर् देहे⁷⁸³ कृत्वा कलिप्रिय \।

आराध्य केशवात् प्राप्तं समीहितफलं महत् \।\।२८९\।\।

किं च—

गोपीचन्दनमृत्स्नाया लिखितं यस्य विग्रहे \।

शङ्खपद्मादिचक्रं वा⁷⁸⁴ तस्य देहे वसेद् धरिः \।\।२९०\।\।

तत्रैव श्रीसनत्कुमारोक्तौ—

यस्य नारायणी मुद्रा देहं⁷⁸⁵ शङ्खादिचिह्नितम् \।

धात्रीफलकृता माला तुलसीकाष्ठसम्भवा \।\।२९१\।\।

द्वादशाक्षरमन्त्रैस् तु नियुक्तानि कलेवरे⁷⁸⁶ \।

आयुधानि च विप्रस्य मत्समः स च वैष्णवः \।\।२९२\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

किं च—

यस्य नारायणी मुद्रा देहे शङ्खादिचिह्निता⁷⁸⁷ \।

सर्वाङ्गं चिह्नितं यस्य शस्त्रैर्⁷⁸⁸ नारायणोद्भवैः \।

प्रवेशो नास्ति पापस्य कवचं तस्य वैष्णवम्⁷⁸⁹ \।\।२९३\।\।

अन्यत्र च—⁷⁹⁰

एभिर् भागवतैश् चिह्नैः कलिकाले द्विजातयः⁷⁹¹ \।

भवन्ति मर्त्य⁷⁹²⁷⁹³लोके ते शापानुग्रहकारकाः \।\।२९४\।\।

अथ मुद्राधारणविधिः⁷⁹⁴

चक्रं च⁷⁹⁵ दक्षिणे बाहौ शङ्खं वामे ऽपि दक्षिणे \।

गदां वामे गदाधस्तात् पुनश् चक्रं च⁷⁹⁶ धारयेत् \।\।२९५\।\।

शङ्खोपरि तथा पद्मं पुनः पद्मं च दक्षिणे⁷⁹⁷ \।

खड्गं वक्षसि चापं च सशरं शीर्ष्णि⁷⁹⁸ धारयेत्⁷⁹⁹ \।\।२९६\।\।

इति पञ्चायुधान्य् आदौ धारयेद् वैष्णवो जनः⁸⁰⁰ \।

मत्स्यं च दक्षिणे हस्ते कूर्मं वामकरे तथा \।\।२९७\।\।

दक्षिणे ऽपि शङ्खं धारयेत्, यद्य् अपि दक्षिणे तु भुजे विप्रो विभृयाद् वै सुदर्शनम् इत्यादि वचनेन वामे शङ्खस्य धारणम् उक्तं, तथापि शङ्खोद्धारे तु यत् प्रोक्तम् इत्यादिलिखितवचनानुसारेण दक्षिणे ऽपि पुनः शङ्खधारणाधिकं⁸⁰¹ लिखितम् \। खड्गस्य वक्षसि सशरचापस्य च⁸⁰² मूर्ध्नि धारणम् \। ललाटे च गदा धार्या मूर्ध्नि चापशरं⁸⁰³ तथा \। नन्दकश्⁸⁰⁴ चैव हृन्मध्ये शङ्खचक्रे भुजद्वये \। इति तप्तमुद्राधारणे ऽग्रे लेख्य⁸⁰⁵वाराहवचनानुसारेण लिखितम् \। किं तु निजरुच्यनुसारेण सर्वाणि सर्वत्रैव धारयेद् इत्य् अग्रे स्वयं लेख्यम् एवेति दिक्⁸⁰⁶ \। चक्रं शङ्खो⁸⁰⁷ गदा खड्गश् चापश् चेत्य् एतानि पञ्चायुधानि \।\।२९५–२९७\।\।

Broo

And further:[^FNB000542]

²⁹³If one wears the Nārāyaṇa Mudrā, marked with the conch and so on, on one’s body and marks all the limbs with Nārāyaṇa’s weapons, no sins can enter. This is the armour of Viṣṇu.

And elsewhere:[^FNB000543]

²⁹⁴In the age of Kali, the twice-born attain the power to curse and bless in the world of mortals through these signs of the Lord.

Rules for Wearing the Mudrās

²⁹⁵One should wear the disc on the right arm, the conch on the left or right, the club on the left and underneath the club another disc. ²⁹⁶On top of the conch one should wear the lotus and another lotus on the right, the sword on the chest and bow and arrow on the head. ²⁹⁷In this way, a Vaiṣṇava should wear the five weapons; also, Matsya on the right arm and Kūrma on the left.

One should wear the conch on the right arm. Even though statements such as the one beginning with “A Brāhmaṇa should wear Sudarśana on the right arm …” (4.298) say that one should wear the conch on the left arm, nevertheless, following statements such as the one beginning with “The merit said to accrue from living at Śaṅkhoddhara …” (4.254), the author states again the one can wear the conch on the right as well. One should wear the sword on the chest and bow and arrow on the head. Following a statement of the Varāha Purāṇa (–), the procedure for wearing branded Mudrās will be given below (15.103): “One should wear the club on the forehead, bow and arrow on the head, the Nandaka sword in the middle of the chest and conch and disc on the arms.”[^FNB000544] Nevertheless, it will be explicitly said below (4.299) that following one’s own inclination, all can be worn everywhere. This is the drift. The five weapons are the disc, conch, club, sword and bow.

मूलम्

किं च—

यस्य नारायणी मुद्रा देहे शङ्खादिचिह्निता⁷⁸⁷ \।

सर्वाङ्गं चिह्नितं यस्य शस्त्रैर्⁷⁸⁸ नारायणोद्भवैः \।

प्रवेशो नास्ति पापस्य कवचं तस्य वैष्णवम्⁷⁸⁹ \।\।२९३\।\।

अन्यत्र च—⁷⁹⁰

एभिर् भागवतैश् चिह्नैः कलिकाले द्विजातयः⁷⁹¹ \।

भवन्ति मर्त्य⁷⁹²⁷⁹³लोके ते शापानुग्रहकारकाः \।\।२९४\।\।

अथ मुद्राधारणविधिः⁷⁹⁴

चक्रं च⁷⁹⁵ दक्षिणे बाहौ शङ्खं वामे ऽपि दक्षिणे \।

गदां वामे गदाधस्तात् पुनश् चक्रं च⁷⁹⁶ धारयेत् \।\।२९५\।\।

शङ्खोपरि तथा पद्मं पुनः पद्मं च दक्षिणे⁷⁹⁷ \।

खड्गं वक्षसि चापं च सशरं शीर्ष्णि⁷⁹⁸ धारयेत्⁷⁹⁹ \।\।२९६\।\।

इति पञ्चायुधान्य् आदौ धारयेद् वैष्णवो जनः⁸⁰⁰ \।

मत्स्यं च दक्षिणे हस्ते कूर्मं वामकरे तथा \।\।२९७\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

तथा चोक्तं—

दक्षिणे तु भुजे विप्रो विभृयाद् वै सुदर्शनम् \।

मत्स्यं पद्मं चापरे⁸⁰⁸ ऽथ शङ्खं पद्मं⁸⁰⁹ गदां तथा⁸¹⁰ \।\। इति \।\।२९८\।\।

मत्स्यं पद्मं च दक्षिणे अथा⁸¹¹नन्तरम् अपरे वामे पाणौ⁸¹² शङ्खादिकं विभृयात् \।\।२९८\।\।

साम्प्रदायिकशिष्टानाम् आचाराच् च यथारुचि \।

शङ्खचक्रादिचिह्नानि सर्वेष्व् अङ्गेषु धारयेत् \।\।२९९\।\।

लक्षणानि वेणुप्रभृतीनि, यच् च पञ्चायुधेतरभगवच्चिह्नानां धारणं निषिद्धं तथा च पाद्मोत्तरखण्डे \। अन्यैर् न दाहयेद्⁸¹³ गात्रं ब्राह्मणो हरिलाञ्छनात् \। शङ्खचक्रगदापद्मशार्ङ्गाद् अन्यैर् हरेर् अपि⁸¹⁴ \।\। इति \। तत् तु तप्तमुद्रा⁸¹⁵विषयम् \।\।२९९\।\।

भक्त्या⁸¹⁶ निजेष्टदेवस्य धारयेल् लक्षणान्य् अपि \।

चक्रशङ्खौ⁸¹⁷ च धार्येते सम्मिश्राव् एव⁸¹⁸ कैश्चन⁸¹⁹ \।\।३००\।\।

यद्य् अपि नित्यपार्षदस्य भागवतप्रवरस्य⁸²⁰ श्रीशङ्खस्य मुद्राधारणे कथञ्चिद् अपि दोषो न घटेत, तथापि तन्नादस्रस्तपत्नीगर्भस्य कस्यचिद् ब्राह्मणस्य शापसत्यतार्थम् असुरयोनौ पाञ्चजन्यसंज्ञयावतीर्णस्य शङ्खस्य तस्यासुरत्वम् उद्भाव्य कैश्चिद् वैष्णवैस् तच्चिह्नं केवलं पृथक् न धार्यत इति तन्मतं लिखति चक्रशङ्खौ चेति \।\।३००\।\।

श्रीगोपीचन्दनेनैवं चक्रादीनि बुधो ऽन्वहम्⁸²¹⁸²² \।

धारयेच् छयनादौ तु⁸²³ तप्तानि किल तानि⁸²⁴ हि⁸²⁵ \।\।३०१\।\।

Broo

It is also said:[^FNB000545]

²⁹⁸A Brāhmaṇa should wear Sudarśana, Matsya and the lotus on the right arm; and on the other, the conch, Kūrma and the club.

[…]

²⁹⁹Following the custom of the tradition’s stalwarts and according to one’s own inclination, the marks of the conch and so on can be worn on all limbs.[^FNB000546] ³⁰⁰According to one’s devotion, one can also wear the marks of one’s own chosen divinity. Some also wear the disc and conch combined with each other.[^FNB000547]

The marks refer to the flute and so on. Wearing other marks of the Lord than the five weapons is forbidden in the Uttarakhaṇda of the Padma Purāṇa (6.224.51): “A Brāhmaṇa should not brand the body with anything else than the signs of Hari: the conch, disc, club, lotus and bow”, but that refers to branding the Mudrās.[^FNB000548]

Even though there can be no fault in wearing the Mudrā of the blessed conch, who is an eternal associate and the best of Bhāgavatas, still, considering the demonic birth of the conch, as it descended with the name Pāñcajanya into the womb of an Asura in order to fulfil the curse of a certain Brāhmaṇa whose wife had had a miscarriage hearing its sound, some Vaiṣṇavas do not wear this sign on its own or separately. This opinion the author presents here.

³⁰¹The intelligent one should in this way wear the disc and so on using blessed Gopīcandana every day, but on days such as Śayana, it is also said that they should be branded.

मूलम्

तथा चोक्तं—

दक्षिणे तु भुजे विप्रो विभृयाद् वै सुदर्शनम् \।

मत्स्यं पद्मं चापरे⁸⁰⁸ ऽथ शङ्खं पद्मं⁸⁰⁹ गदां तथा⁸¹⁰ \।\। इति \।\।२९८\।\।

साम्प्रदायिकशिष्टानाम् आचाराच् च यथारुचि \।

शङ्खचक्रादिचिह्नानि सर्वेष्व् अङ्गेषु धारयेत् \।\।२९९\।\।

भक्त्या⁸¹⁶ निजेष्टदेवस्य धारयेल् लक्षणान्य् अपि \।

चक्रशङ्खौ⁸¹⁷ च धार्येते सम्मिश्राव् एव⁸¹⁸ कैश्चन⁸¹⁹ \।\।३००\।\।

श्रीगोपीचन्दनेनैवं चक्रादीनि बुधो ऽन्वहम्⁸²¹⁸²² \।

धारयेच् छयनादौ तु⁸²³ तप्तानि किल तानि⁸²⁴ हि⁸²⁵ \।\।३०१\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

तानि चक्रादीनि तु तप्तानि वह्नौ विधिवत् सन्तप्य शयनद्वादश्याम् आदिशब्दाद् उत्थानादिद्वादशीषु च धारयेत् \। अतो ऽत्र नित्यकर्मलिखने तद्विध्यादिकं न लिखितम् इति भावः \। किलेति तत्र श्रुतिस्मृति⁸²⁶वाक्यप्रामाण्यं बोधयति \।\।३०१\।\।

अथ चक्रादीनां लक्षणानि

द्वादशारं तु⁸²⁷ षट्कोणं वलयत्रयसंयुतम् \।

चक्रं स्याद् दक्षिणावर्तः⁸²⁸ शङ्खश् च श्रीहरेः⁸²⁹ स्मृतः \।\।३०२\।\।

गदापद्मादिकं लोकसिद्धम् एव मतं बुधैः \।

मुद्रा च⁸³⁰ भगवन्नामाङ्किता⁸³¹ वाष्टा⁸³²क्षरादिभिः \।\।३०३\।\।

लोकसिद्धम् एव \। यथा लोके दृश्यते तदाकारम् एवेत्य् अर्थः \। भगवन्नाम्ना कृष्णरामेत्यादिना अष्टाक्षरमन्त्रादिभिर् वाङ्किता⁸³³ \। आदिशब्देन पञ्चाक्षरादि \।\।३०३\।\।

अथ मालादि⁸³⁴धारणम्

ततः कृष्णार्पिता माला धारयेत् तुलसीदलैः⁸³⁵ \।

पद्माक्षैस् तुलसीकाष्ठैः फलैर्⁸³⁶ धात्र्याश् च निर्मिताः⁸³⁷ \।\।३०४\।\।

तुलसीदलादिभिर् निर्मिता मालाः कृष्णार्पिताः सतीर् धारयेत् \।\।३०४\।\।

धारयेत् तुलसीकाष्ठभूषणानि च वैष्णवः \।

मस्तके कर्णयोर् बाह्वोः⁸³⁸ करयोश् च यथारुचि⁸³⁹ \।\।३०५\।\।

अथ मालाधारणविधिः

स्कान्दे—

सन्निवेद्यैव हरये⁸⁴⁰ तुलसीकाष्ठसम्भवाम् \।

मालां पश्चात् स्वयं धत्ते स वै भागवतोत्तमः \।\।३०६\।\।

हरये नार्पयेद् यस् तु तुलसीकाष्ठसम्भवाम् \।

मालां धत्ते स्वयं मूढः स याति नरकं ध्रुवम् \।\।३०७\।\।

Broo

They, the disc and so on, should be branded or burned with brands correctly heated in fire on days such as Śayana Dvādaśī, Utthāna Dvādaśī and so on. The implied meaning is that since the author is now describing the daily rites, the rules for that are not given here. It is said is used to indicate the evidence for this practice given by statements of both the Śruti and the Smṛti.

Characteristics of the Disc and so on

³⁰²The disc should be a hexagon with twelve spokes surrounded by three rings. Blessed Hari’s conch turns to the right. ³⁰³The opinion of the wise is that the club, lotus and so on are well-known. The Mudrā should be marked with the Lord’s name or with the mantra of eight-syllables or another.[^FNB000549]

Well-known: they have the form that is seen in the world. It should be marked with the Lord’s name such as Kṛṣṇa, Rāma and so on or with the mantra of eight syllables or another such as the five-syllable one.[^FNB000550]

Wearing Mālās and so on

³⁰⁴Then one should wear Mālās offered to Kṛṣṇa made of Tulasī leaves, lotus seeds, Tulasī wood or Dhātrī fruits.[^FNB000551] ³⁰⁵A Vaiṣṇava should also wear ornaments of Tulasī wood on the head, ears, arms or cubits according to his taste.

[…]

Rules for Wearing Mālās

In the Skanda Purāṇa (–):

³⁰⁶One who first offers a Mālā made of Tulasī wood to Hari and then wears it himself is the best of Bhāgavatas. ³⁰⁷But that fool who himself wears a Mālā made of Tulasī wood that has not been offered to Hari certainly goes

मूलम्

अथ चक्रादीनां लक्षणानि

द्वादशारं तु⁸²⁷ षट्कोणं वलयत्रयसंयुतम् \।

चक्रं स्याद् दक्षिणावर्तः⁸²⁸ शङ्खश् च श्रीहरेः⁸²⁹ स्मृतः \।\।३०२\।\।

गदापद्मादिकं लोकसिद्धम् एव मतं बुधैः \।

मुद्रा च⁸³⁰ भगवन्नामाङ्किता⁸³¹ वाष्टा⁸³²क्षरादिभिः \।\।३०३\।\।

अथ मालादि⁸³⁴धारणम्

ततः कृष्णार्पिता माला धारयेत् तुलसीदलैः⁸³⁵ \।

पद्माक्षैस् तुलसीकाष्ठैः फलैर्⁸³⁶ धात्र्याश् च निर्मिताः⁸³⁷ \।\।३०४\।\।

तुलसीदलादिभिर् निर्मिता मालाः कृष्णार्पिताः सतीर् धारयेत् \।\।३०४\।\।

धारयेत् तुलसीकाष्ठभूषणानि च वैष्णवः \।

मस्तके कर्णयोर् बाह्वोः⁸³⁸ करयोश् च यथारुचि⁸³⁹ \।\।३०५\।\।

अथ मालाधारणविधिः

स्कान्दे—

सन्निवेद्यैव हरये⁸⁴⁰ तुलसीकाष्ठसम्भवाम् \।

मालां पश्चात् स्वयं धत्ते स वै भागवतोत्तमः \।\।३०६\।\।

हरये नार्पयेद् यस् तु तुलसीकाष्ठसम्भवाम् \।

मालां धत्ते स्वयं मूढः स याति नरकं ध्रुवम् \।\।३०७\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

क्षालितां पञ्चगव्येन मूलमन्त्रेण मन्त्रिताम् \।

गायत्र्या चाष्ट कृत्वा वै मन्त्रितां धूपयेच्⁸⁴¹ च⁸⁴² ताम् \।

विधिवत् परया भक्त्या सद्योजातेन पूजयेत् \।\।३०८\।\।

तुलसीकाष्ठसम्भूते माले कृष्णजनप्रिये \।

बिभर्मि त्वाम् अहं कण्ठे⁸⁴³ कुरु मां कृष्णवल्लभम् \।\।३०९\।\।

यथा त्वं वल्लभा विष्णोर् नित्यं विष्णुजनप्रिया \।

तथा मां कुरु⁸⁴⁴ देवेशि नित्यं विष्णुजनप्रियम्⁸⁴⁵ \।\।३१०\।\।

दाने ला⁸⁴⁶धातुर् उद्दिष्टो लासि मां हरिवल्लभे \।

भक्तेभ्यश्⁸⁴⁷ च समस्तेभ्यस् तेन माला निगद्यसे⁸⁴⁸ \।\।३११\।\।

एवं सम्प्रार्थ्य विधिवन् मालां कृष्णगले ऽर्पिताम् \।

धारयेद् वैष्णवो यो वै स गच्छेद् वैष्णवं पदम् \।\।३१२\।\।

अथ⁸⁴⁹ मालाधारणनित्यता

तत्रैव⁸⁵⁰ कार्त्तिकप्रसङ्गे—

धात्रीफलकृतां मालां⁸⁵¹ कण्ठस्थां यो वहेन् न हि \।

वैष्णवो न स⁸⁵² विज्ञेयो⁸⁵³ विष्णुपूजारतो यदि \।\।३१३\।\।

यदि यद्य् अपि \।\।३१३\।\।

गारुडे—

धारयन्ति न ये मालां हैतुकाः पापबुद्धयः \।

नरकान् न निवर्तन्ते दग्धाः⁸⁵⁴ कोपाग्निना हरेः⁸⁵⁵ \।\।३१४\।\।

हैतुका हेतुवादनिष्ठाः \।\।३१४\।\।

अत एव स्कान्दे तत्रैव—⁸⁵⁶

न⁸⁵⁷ जह्यात्⁸⁵⁸ तुलसीमालां धात्रीमालां विशेषतः \।

महापातकसंहन्त्रीं⁸⁵⁹ धर्मकामार्थदायिनीम् \।\।३१५\।\।

Broo

to hell. ³⁰⁸One should cleanse it with the five products of the cow, consecrate it with the root mantra, further consecrate it with eight Gāyatrīs, fumigate it and then properly and with supreme devotion worship it with the Sadyojāta mantra:[^FNB000552]

³⁰⁹“O Mālā, you are made of Tulasī wood and dear to Kṛṣṇa’s people! I will wear you around my neck—make me beloved of Kṛṣṇa! ³¹⁰Just as you, mistress of the gods, are beloved by Viṣṇu and dear to Viṣṇu’s people, in the same way, make me dear to Viṣṇu’s people. ³¹¹Beloved of Hari! The root lā means to give, so as you give (lā) me (mā) to all the devotees, you are known as mālā.”

³¹²After praying in this way, the Vaiṣṇava who properly wears the Mālā that has been offered around Kṛṣṇa’s neck will certainly go to Viṣṇu’s abode.

The Mandatoriness of Wearing Mālās

In connection with Kārttika in the same book (2.4.12.130):

³¹³One who does not wear a Mālā made of Dhātrī fruits around the neck should not be known as a Vaiṣṇava even if he devotedly worships Viṣṇu.

[…]

In the Garuḍa Purāṇa (–):[^FNB000553]

³¹⁴Those evil-minded sceptics who do not wear a Mālā will be burned by the fire of Hari’s anger and never return from hell.

Sceptics means those who are devoted to sceptical doctrines.

And also, in the same place of the Skanda Purāṇa (2.4.12.131[^FNB000554]):

³¹⁵One should not give up a Tulasī Mālā or a Dhātrī Mālā, especially as they destroy great sins and bestow piety, pleasure and wealth.

मूलम्

क्षालितां पञ्चगव्येन मूलमन्त्रेण मन्त्रिताम् \।

गायत्र्या चाष्ट कृत्वा वै मन्त्रितां धूपयेच्⁸⁴¹ च⁸⁴² ताम् \।

विधिवत् परया भक्त्या सद्योजातेन पूजयेत् \।\।३०८\।\।

तुलसीकाष्ठसम्भूते माले कृष्णजनप्रिये \।

बिभर्मि त्वाम् अहं कण्ठे⁸⁴³ कुरु मां कृष्णवल्लभम् \।\।३०९\।\।

यथा त्वं वल्लभा विष्णोर् नित्यं विष्णुजनप्रिया \।

तथा मां कुरु⁸⁴⁴ देवेशि नित्यं विष्णुजनप्रियम्⁸⁴⁵ \।\।३१०\।\।

दाने ला⁸⁴⁶धातुर् उद्दिष्टो लासि मां हरिवल्लभे \।

भक्तेभ्यश्⁸⁴⁷ च समस्तेभ्यस् तेन माला निगद्यसे⁸⁴⁸ \।\।३११\।\।

एवं सम्प्रार्थ्य विधिवन् मालां कृष्णगले ऽर्पिताम् \।

धारयेद् वैष्णवो यो वै स गच्छेद् वैष्णवं पदम् \।\।३१२\।\।

अथ⁸⁴⁹ मालाधारणनित्यता

तत्रैव⁸⁵⁰ कार्त्तिकप्रसङ्गे—

धात्रीफलकृतां मालां⁸⁵¹ कण्ठस्थां यो वहेन् न हि \।

वैष्णवो न स⁸⁵² विज्ञेयो⁸⁵³ विष्णुपूजारतो यदि \।\।३१३\।\।

यदि यद्य् अपि \।\।३१३\।\।

गारुडे—

धारयन्ति न ये मालां हैतुकाः पापबुद्धयः \।

नरकान् न निवर्तन्ते दग्धाः⁸⁵⁴ कोपाग्निना हरेः⁸⁵⁵ \।\।३१४\।\।

हैतुका हेतुवादनिष्ठाः \।\।३१४\।\।

अत एव स्कान्दे तत्रैव—⁸⁵⁶

न⁸⁵⁷ जह्यात्⁸⁵⁸ तुलसीमालां धात्रीमालां विशेषतः \।

महापातकसंहन्त्रीं⁸⁵⁹ धर्मकामार्थदायिनीम् \।\।३१५\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

न जह्यात्, नित्यत्वात् धात्रीमालां च \। नित्यत्वे ऽपि फलं दर्शयति⁸⁶⁰ विशेषत इत्यादिना⁸⁶¹ \। विशेषतः सम्यक्तयेत्य् अर्थः \। यद् वा, विशेषतो धात्रीमालां न जह्याद् इति तन्नित्यत्वं नितराम् अभिप्रेतम् \।\।३१५\।\।

अथ माला⁸⁶²माहात्म्यम्

अगस्त्यसंहितायाम्—⁸⁶³

निर्माल्यतुलसीमाला⁸⁶⁴युक्तो यश् चार्चयेद् धरिम् \।

यद् यत् करोति तत् सर्वम् अनन्तफलदं भवेत् \।\।३१६\।\।

निर्माल्यं भगवच्छेषा,⁸⁶⁵ तद्रूपा या तुलसीमाला तया युक्तः सन् \।\।३१६\।\।

नारदीये—⁸⁶⁶

ये कण्ठलग्न⁸⁶⁷तुलसीनलिनाक्षमाला

ये वा ललाटफलके लसदूर्ध्वपुण्ड्राः⁸⁶⁸ \।

ये बाहुमूलपरिचिह्नितशङ्खचक्रास्⁸⁶⁹

ते वैष्णवा भुवनम् आशु पवित्रयन्ति \।\।३१७\।\।

लसत् श्रीहरिमन्दिरतया शोभमानम् ऊर्ध्वपुण्ड्रं येषां ते \।\।३१७\।\।

किं च—

भुजयुगम् अपि चिह्नैर् अङ्कितं यस्य विष्णोः

परमपुरुषनाम्नां कीर्तनं यस्य वाचि⁸⁷⁰ \।

ऋजुतरम् अपि⁸⁷¹ पुण्ड्रं मस्तके यस्य कण्ठे

सरसिजमणिमाला यस्य तस्यास्मि दासः \।\।३१८\।\।

Broo

Because it is mandatory, one should not give up also the Dhātrī Mālā. Even though it is mandatory, the author shows its result with the words beginning with especially. The word especially has the meaning of “in the correct way”. Alternatively, one should not give up especially a Dhātrī Mālā.[^FNB000555] In this way, its mandatoriness is certainly accepted.

The Greatness of Mālās

In the Agastya Saṃhitā (6.28):

³¹⁶And whatever one who worships Hari wearing a Mālā of offered Tulasī does will all give an unlimited result.

[…]

In the Nārada Purāṇa (–):[^FNB000556]

³¹⁷Those who wear Tulasī and lotus seed Mālās around their necks,

or on whose foreheads shine the vertical mark,

on whose shoulders are found the marks of the conch and disc—

Those Vaiṣṇavas quickly purify the world.

Those who have a vertical mark that shines by taking the form of Hari’s temple [4.216–217, they purify the world].

And also:[^FNB000557]

³¹⁸I am the servant of one who has a Mālā of lotus seeds

around his neck, who wear the signs of Viṣṇu on both shoulders,

whose voice glorifies the names of the supreme person

and who wears the very straight vertical mark on his forehead.

मूलम्

अथ माला⁸⁶²माहात्म्यम्

अगस्त्यसंहितायाम्—⁸⁶³

निर्माल्यतुलसीमाला⁸⁶⁴युक्तो यश् चार्चयेद् धरिम् \।

यद् यत् करोति तत् सर्वम् अनन्तफलदं भवेत् \।\।३१६\।\।

निर्माल्यं भगवच्छेषा,⁸⁶⁵ तद्रूपा या तुलसीमाला तया युक्तः सन् \।\।३१६\।\।

नारदीये—⁸⁶⁶

ये कण्ठलग्न⁸⁶⁷तुलसीनलिनाक्षमाला

ये वा ललाटफलके लसदूर्ध्वपुण्ड्राः⁸⁶⁸ \।

ये बाहुमूलपरिचिह्नितशङ्खचक्रास्⁸⁶⁹

ते वैष्णवा भुवनम् आशु पवित्रयन्ति \।\।३१७\।\।

लसत् श्रीहरिमन्दिरतया शोभमानम् ऊर्ध्वपुण्ड्रं येषां ते \।\।३१७\।\।

किं च—

भुजयुगम् अपि चिह्नैर् अङ्कितं यस्य विष्णोः

परमपुरुषनाम्नां कीर्तनं यस्य वाचि⁸⁷⁰ \।

ऋजुतरम् अपि⁸⁷¹ पुण्ड्रं मस्तके यस्य कण्ठे

सरसिजमणिमाला यस्य तस्यास्मि दासः \।\।३१८\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

विष्णोश् चिह्नैः यस्य वाचि नाम्नां कीर्तनम् इत्य् अत्र दृष्टान्तत्वेन ज्ञेयम् \। एवम् अन्यत्राप्य् ऊह्यम् \।\।३१८\।\।

विष्णुधर्मोत्तरे श्रीभगवदुक्तौ—

तुलसीकाष्ठमालां च कण्ठस्थां वहते तु यः \।

अप्य् अशौचो ऽप्य् अनाचारो माम् एवैति⁸⁷² न संशयः \।\।३१९\।\।

स्कान्दे—⁸⁷³

धात्रीफलकृता⁸⁷⁴ माला तुलसीकाष्ठसम्भवा \।

दृश्यते यस्य देहे तु स वै⁸⁷⁵ भागवतोत्तमः⁸⁷⁶ \।\।३२०\।\।

तुलसीकाष्ठसम्भवा⁸⁷⁷ च \।\।३२०\।\।

तुलसीदलजां मालां कण्ठस्थां वहते तु यः \।

विष्णूत्तीर्णा विशेषेण स नमस्यो दिवौकसाम् \।\।३२१\।\।

तुलसीदलजा माला धात्रीफल⁸⁷⁸कृतापि वा⁸⁷⁹ \।

ददाति पापिनां मुक्तिं किं पुनर् विष्णुसेविनाम् \।\।३२२\।\।

तत्रैव कार्त्तिकप्रसङ्गे—

यः पुनस् तुलसीमालां कृत्वा कण्ठे जनार्दनम् \।

पूजयेत् पुण्यम् आप्नोति प्रतिपुष्पं गवायुतम् \।\।३२३\।\।

यावल् लुठति कण्ठस्था धात्रीमाला नरस्य हि \।

तावत् तस्य शरीरे तु प्रीत्या लुठति केशवः \।\।३२४\।\।

स्पृशेच् च यानि लोमानि धात्रीमाला कलौ नृणाम् \।

तावद्वर्षसहस्राणि वसते केशवालये \।\।३२५\।\।

यावद्दिनानि वहते धात्रीमालां कलौ नरः⁸⁸⁰⁸⁸¹ \।

तावद्युगसहस्राणि वैकुण्ठे वसतिर् भवेत् \।\।३२६\।\।

मालायुग्मं च यो नित्यं धात्रीतुलसिसम्भवम् \।

वहते कण्ठदेशे⁸⁸² च⁸⁸³ कल्पकोटिं दिवं वसेत् \।\।३२७\।\।

Broo

Wearing the marks of Viṣṇu and using the voice for glorifying his names should here be understood as examples [of the signs of a Vaiṣṇava]. Similar cases elsewhere should be considered in the same way.

According to the statement of the blessed Lord in the Viṣṇudharmottara Purāṇa (–):[^FNB000558]

³¹⁹One who wears a Mālā of Tulasī wood around the neck will without a doubt come to me, even if he is unclean or lacks good conduct.

In the Skanda Purāṇa (2.5.4.3–5):[^FNB000559]

³²⁰The one on whose body one can see a Mālā of Dhātrī fruits and Tulasī wood is the best of Bhāgavatas. ³²¹One who wear a Mālā of Tulasī leaves that has been carried by Viṣṇu around the neck, is especially honoured by the gods. ³²²A Mālā of Tulasī leaves or one made of Dhātrī fruits gives liberation to the sinners, not to mention the servants of Viṣṇu!

[…]

In connection with Kārttika in the same book (2.4.12.78, 80–81[^FNB000560]):

³²³One who wears a Tulasī Mālā around the neck and worships Janārdana attains for every [offered] flower the merit of ten thousand cows. ³²⁴As long as a Dhātrī Mālā dangles from the neck of a human being, so long Keśava will lovingly dance within his body. ³²⁵As many body hairs of humans as a Dhātrī Mālā touches in the age of Kali, for so many thousands of years will one live in the abode of Keśava. ³²⁶As many days as a human being wears a Dhātrī Mālā in the age of Kali, for so many thousands of Yugas will he live in Vaikuṇṭha. ³²⁷And one who always wears two Mālās around the neck—one of Dhātrī and one of Tulasi—will stay in heaven for ten million Kalpas.

मूलम्

विष्णुधर्मोत्तरे श्रीभगवदुक्तौ—

तुलसीकाष्ठमालां च कण्ठस्थां वहते तु यः \।

अप्य् अशौचो ऽप्य् अनाचारो माम् एवैति⁸⁷² न संशयः \।\।३१९\।\।

स्कान्दे—⁸⁷³

धात्रीफलकृता⁸⁷⁴ माला तुलसीकाष्ठसम्भवा \।

दृश्यते यस्य देहे तु स वै⁸⁷⁵ भागवतोत्तमः⁸⁷⁶ \।\।३२०\।\।

तुलसीकाष्ठसम्भवा⁸⁷⁷ च \।\।३२०\।\।

तुलसीदलजां मालां कण्ठस्थां वहते तु यः \।

विष्णूत्तीर्णा विशेषेण स नमस्यो दिवौकसाम् \।\।३२१\।\।

तुलसीदलजा माला धात्रीफल⁸⁷⁸कृतापि वा⁸⁷⁹ \।

ददाति पापिनां मुक्तिं किं पुनर् विष्णुसेविनाम् \।\।३२२\।\।

तत्रैव कार्त्तिकप्रसङ्गे—

यः पुनस् तुलसीमालां कृत्वा कण्ठे जनार्दनम् \।

पूजयेत् पुण्यम् आप्नोति प्रतिपुष्पं गवायुतम् \।\।३२३\।\।

यावल् लुठति कण्ठस्था धात्रीमाला नरस्य हि \।

तावत् तस्य शरीरे तु प्रीत्या लुठति केशवः \।\।३२४\।\।

स्पृशेच् च यानि लोमानि धात्रीमाला कलौ नृणाम् \।

तावद्वर्षसहस्राणि वसते केशवालये \।\।३२५\।\।

यावद्दिनानि वहते धात्रीमालां कलौ नरः⁸⁸⁰⁸⁸¹ \।

तावद्युगसहस्राणि वैकुण्ठे वसतिर् भवेत् \।\।३२६\।\।

मालायुग्मं च यो नित्यं धात्रीतुलसिसम्भवम् \।

वहते कण्ठदेशे⁸⁸² च⁸⁸³ कल्पकोटिं दिवं वसेत् \।\।३२७\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

गवायुतम् \। अयुतसङ्ख्यगोदानफलम् इत्य् अर्थः⁸⁸⁴ \। तुलसिसम्भवम् इति ह्रस्वत्वम्⁸⁸⁵ आर्षम् \।\।३२३–३२७\।\।

गारुडे च⁸⁸⁶ मार्कण्डेयोक्तौ—⁸⁸⁷

तुलसीदलजां मालां कृष्णोत्तीर्णां वहेत्⁸⁸⁸ तु यः \।

पत्रे पत्रे ऽश्वमेधानां दशानां लभते फलम् \।\।३२८\।\।

तुलसीकाष्ठसम्भूतां यो मालां वहते नरः \।

फलं यच्छति दैत्यारिः प्रत्यहं द्वारकोद्भवम् \।\।३२९\।\।

द्वारकोद्भवं द्वारकानिवासजं फलं तस्मै प्रयच्छति \।\।३२९\।\।

निवेद्य केशवे⁸⁸⁹ मालां तुलसीकाष्ठसम्भवाम् \।

वहते यो नरो भक्त्या तस्य⁸⁹⁰ वै नास्ति पातकम् \।\।३३०\।\।

सदा प्रीतमनास् तस्य कृष्णो देवकिनन्दनः \।

तुलसीकाष्ठसम्भूतां यो मालां वहते नरः \।

प्रायश्चित्तं न तस्यास्ति नाशौचं तस्य विग्रहे \।\।३३१\।\।

तुलसीकाष्ठसम्भूतं शिरसो यस्य⁸⁹¹ भूषणम्⁸⁹² \।

बाह्वोः करे च मर्त्यस्य देहे तस्य सदा हरिः \।\।३३२\।\।

तुलसीकाष्ठमालाभिर् भूषितः पुण्यम् आचरेत् \।

पितॄणां देवतानां च कृतं कोटिगुणं कलौ \।\।३३३\।\।

तुलसीकाष्ठमालां तु प्रेतराजस्य दूतकाः \।

दृष्ट्वा नश्यन्ति⁸⁹³ दूरेण वातोद्धूतं⁸⁹⁴ यथा दलम्⁸⁹⁵ \।\।३३४\।\।

तुलसीकाष्ठमालाभिर् भूषितो भ्रमते⁸⁹⁶ यदि \।

दुःस्वप्नं दुर्निमित्तं च न भयं शस्त्रजं क्वचित्⁸⁹⁷ \।\।३३५\।\।

पुण्यं पुण्यकर्म \। पितॄणां देवतानां च तत्सम्बन्धि कर्म कृतं कोटिगुणं भवेत् विशेषतः कलौ⁸⁹⁸ \। नश्यन्त्य् अदृष्टा⁸⁹⁹ भवन्ति \। पलायन्त इत्य् अर्थः \।\।३३३–३३५\।\।

Broo

Ten thousand cows refers to the fruit of donating ten thousand cows. The short i in Tulasi [in 4.327] is an archaic irregularity.

And in the words of Mārkaṇḍeya in the Garuḍa Purāṇa (–):[^FNB000561]

³²⁸But one who wears a Mālā of Tulasī leaves that has been worn by Kṛṣṇa attains the fruit of ten horse sacrifices for every single leaf. ³²⁹The man who wears a Mālā of Tulasī wood is given the fruit of Dvārakā by the Killer of the demons for every day.

The fruit of Dvārakā means that to him he gives the fruit of living in Dvārakā.

³³⁰That man who offers a Tulasī wood Mālā to Keśava and then wears it with devotion will have no sin. ³³¹Kṛṣṇa, the son of Devakī, is always pleased with that man who wears a Mālā of Tulasī wood. There is no atonement for him and no impurity in his body. ³³²Hari always dwells in the body of that mortal who decorates his arms, hands and head with Tulasī wood. ³³³In the age of Kali, if one who is decorated with Mālās Tulasī wood performs acts of piety directed to the ancestors or the gods, what is done increases by ten million. ³³⁴When the messengers of the god of death sees a Tulasī Mālā, they disappear far away, like leaves blown away by the wind. ³³⁵For one who moves about ornamented with Tulasī wood Mālās, there will be no bad dreams or bad omens and never any fear of weapons.

[…] Disappear means become invisible, that is, they run way.

मूलम्

गारुडे च⁸⁸⁶ मार्कण्डेयोक्तौ—⁸⁸⁷

तुलसीदलजां मालां कृष्णोत्तीर्णां वहेत्⁸⁸⁸ तु यः \।

पत्रे पत्रे ऽश्वमेधानां दशानां लभते फलम् \।\।३२८\।\।

तुलसीकाष्ठसम्भूतां यो मालां वहते नरः \।

फलं यच्छति दैत्यारिः प्रत्यहं द्वारकोद्भवम् \।\।३२९\।\।

द्वारकोद्भवं द्वारकानिवासजं फलं तस्मै प्रयच्छति \।\।३२९\।\।

निवेद्य केशवे⁸⁸⁹ मालां तुलसीकाष्ठसम्भवाम् \।

वहते यो नरो भक्त्या तस्य⁸⁹⁰ वै नास्ति पातकम् \।\।३३०\।\।

सदा प्रीतमनास् तस्य कृष्णो देवकिनन्दनः \।

तुलसीकाष्ठसम्भूतां यो मालां वहते नरः \।

प्रायश्चित्तं न तस्यास्ति नाशौचं तस्य विग्रहे \।\।३३१\।\।

तुलसीकाष्ठसम्भूतं शिरसो यस्य⁸⁹¹ भूषणम्⁸⁹² \।

बाह्वोः करे च मर्त्यस्य देहे तस्य सदा हरिः \।\।३३२\।\।

तुलसीकाष्ठमालाभिर् भूषितः पुण्यम् आचरेत् \।

पितॄणां देवतानां च कृतं कोटिगुणं कलौ \।\।३३३\।\।

तुलसीकाष्ठमालां तु प्रेतराजस्य दूतकाः \।

दृष्ट्वा नश्यन्ति⁸⁹³ दूरेण वातोद्धूतं⁸⁹⁴ यथा दलम्⁸⁹⁵ \।\।३३४\।\।

तुलसीकाष्ठमालाभिर् भूषितो भ्रमते⁸⁹⁶ यदि \।

दुःस्वप्नं दुर्निमित्तं च न भयं शस्त्रजं क्वचित्⁸⁹⁷ \।\।३३५\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

अथ गृहे सन्ध्योपासनविधिः

सन्ध्योपास्त्यादिकं कर्म ततः कुर्याद् यथाविधि \।

कृष्णपादोदकेनैव तत्र देवादितर्पणम् \।\।३३६\।\।

तथा च स्कान्दे—⁹⁰⁰

शिरसा विष्णुनिर्माल्यं⁹⁰¹ पादोदेनापि तर्पणम् \।

पितॄणां देवतानां च वैष्णवैस् तु समं⁹⁰² मतम् \।\।३३७\।\।

पूर्वं⁹⁰³ बहिस् तीर्थस्नाने सन्ध्योपासनादिकं लिखितम् \। इदानीं गृहविषयकं तल् लिखति सन्ध्येति \। तत्र तस्मिन् कर्मणि⁹⁰⁴ \। विष्णुनिर्माल्यं तद्वहनम् इत्य् अर्थः \। तद्द्वयं⁹⁰⁵ समं तुल्यं मतम् \।\।३३६–३३७\।\।

सन्ध्योपास्तौ च⁹⁰⁶ श्री⁹⁰⁷वशिष्ठवचनम्—

गृहे त्व् एक⁹⁰⁸गुणा सन्ध्या गोष्ठे दशगुणा स्मृता \।

शतसाहस्रिका नद्याम् अनन्ता विष्णुसन्निधौ \।\।३३८\।\।

अथ श्री⁹⁰⁹गुरुपूजा⁹¹⁰

पूजयिष्यंस्⁹¹¹ ततः कृष्णम् आदौ सन्निहितं गुरुम् \।

प्रणम्य पूजयेद् भक्त्या दत्त्वा किञ्चिद् उपायनम् \।\।३३९\।\।

तथा च⁹¹² स्मृतिमहार्णवे—

रिक्तपाणिर् न पश्येत राजानं भिषजं⁹¹³ गुरुम् \।

नो⁹¹⁴पायनकरः पुत्रं शिष्यं भृत्यं⁹¹⁵ निरीक्षयेत् \।\।३४०\।\।

Broo

Rules for Performing Sandhyā at Home

³³⁶One should then perform the rituals connected with the Sandhyā worship in the proper way and there offer libations to the gods and others only with water from Kṛṣṇa’s feet.

Sandhyā worship was described in connection to bathing at a Tīrtha earlier on (3.308–353). Now the author describes it in relation to [worship at] the home. There means in the context of this ritual.

As it is said in the Skanda Purāṇa (–):[^FNB000562]

³³⁷For Vaiṣṇavas, to keep that which has been offered to Viṣṇu on the head and to offer libations to the forefathers and the gods with his foot water is considered the same.

That which has been offered to Viṣṇu means that which is flowing from him. These two actions are known to be the same or equal.

In connection with Sandhyā worship, there is this statement by Vasiṣṭha (–):[^FNB000563]

³³⁸Sandhyā in the home is one unit; in a cow pasture, it is known as tenfold; in a river, a hundred- or thousandfold; and unlimited in the shrine of Viṣṇu.

Worship of the Blessed Guru

³³⁹In order to then worship Kṛṣṇa, one should first bow down to the preceptor if present and worship him after giving him some offering.

As it is said in the Smṛtimahārṇava:[^FNB000564]

³⁴⁰One should not see a king, a physician or a preceptor empty-handed; one should not see a son, a disciple or a servant with a gift.

मूलम्

अथ गृहे सन्ध्योपासनविधिः

सन्ध्योपास्त्यादिकं कर्म ततः कुर्याद् यथाविधि \।

कृष्णपादोदकेनैव तत्र देवादितर्पणम् \।\।३३६\।\।

तथा च स्कान्दे—⁹⁰⁰

शिरसा विष्णुनिर्माल्यं⁹⁰¹ पादोदेनापि तर्पणम् \।

पितॄणां देवतानां च वैष्णवैस् तु समं⁹⁰² मतम् \।\।३३७\।\।

सन्ध्योपास्तौ च⁹⁰⁶ श्री⁹⁰⁷वशिष्ठवचनम्—

गृहे त्व् एक⁹⁰⁸गुणा सन्ध्या गोष्ठे दशगुणा स्मृता \।

शतसाहस्रिका नद्याम् अनन्ता विष्णुसन्निधौ \।\।३३८\।\।

अथ श्री⁹⁰⁹गुरुपूजा⁹¹⁰

पूजयिष्यंस्⁹¹¹ ततः कृष्णम् आदौ सन्निहितं गुरुम् \।

प्रणम्य पूजयेद् भक्त्या दत्त्वा किञ्चिद् उपायनम् \।\।३३९\।\।

तथा च⁹¹² स्मृतिमहार्णवे—

रिक्तपाणिर् न पश्येत राजानं भिषजं⁹¹³ गुरुम् \।

नो⁹¹⁴पायनकरः पुत्रं शिष्यं भृत्यं⁹¹⁵ निरीक्षयेत् \।\।३४०\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

पश्येत पश्येत् \। निरीक्षयेत् स्वार्थे इन् निरीक्षेत \।\।३४०\।\।

किं च,⁹¹⁶ श्री⁹¹⁷भगवदुक्तौ—

प्रथमं तु गुरुं पूज्य⁹¹⁸ ततश् चैव ममार्चनम् \।

कुर्वन् सिद्धिम् अवाप्नोति ह्य् अन्यथा निष्फलं भवेत् \।\।३४१\।\।

एवं किञ्चिद् उपायनं दत्त्वेत्य् अत्र प्रमाणवचनं सङ्गृह्याधुना सन्निहितं सन्तं गुरुम् आदौ पूजयेद् इति श्रीभगवद्वचनादिना प्रमाणयति प्रथमम् इति द्वाभ्याम् \। पूज्य पूजयित्वा \।\।३४१\।\।

श्री⁹¹⁹नारदोक्तौ⁹²⁰ च—

गुरौ सन्निहिते यस् तु पूजयेद् अन्यम् अग्रतः \।

स दुर्गतिम् अवाप्नोति पूजनं तस्य निष्फलम् \।\।३४२\।\।

अथ श्री⁹²¹गुरुमाहात्म्यम्

श्रुतिषु—

यस्य देवे परा भक्तिर् यथा देवे तथा गुरौ \।

तस्यैते कथिता ह्य् अर्थाः प्रकाशन्ते महात्मनः \।\।३४३\।\।

अर्थाः पुरुषार्थाः \।\।३४३\।\।

एकादशस्कन्धे⁹²² श्रीभगवदुक्तौ—

आचार्यं मां विजानीयान् नावमन्येत कर्हिचित् \।

न मर्त्यबुद्ध्यासूयेत सर्वदेवमयो गुरुः \।\।३४४\।\।

नासूयेत मा दोषदृष्टिं कुर्यात् \।\।३४४\।\।

Broo

[…]

Moreover, according to the statement of the blessed Lord:[^FNB000565]

³⁴¹One should first worship the preceptor and then also myself. Doing so one attains perfection; doing otherwise will be fruitless.

Now, after including here a statement testifying that one should offer some kind of a gift, the author now proves with statements of the blessed Lord and so on in verses341–342 that one should first worship the preceptor if he is present. […]

And according to the statement of Nārada:[^FNB000566]

³⁴²But one who in the presence of the preceptor first worships someone else will attain a bad destination; his worship is fruitless.

The Greatness of the Blessed Guru

In the Śruti (Śvetāśvatara Upaniṣad 6.23):

³⁴³To one who has the highest devotion to the Lord, and as the Lord, so also to the preceptor, the great ones will reveal all of these things.

Things means goals of human life.

In the words of the blessed Lord in the Eleventh Book (BhP11.17.27):[^FNB000567]

³⁴⁴One should understand the preceptor as me and never disrespect him. One should never murmur at him, thinking him a human, for the preceptor embodies all the gods.

Murmur at means find faults.

मूलम्

पश्येत पश्येत् \। निरीक्षयेत् स्वार्थे इन् निरीक्षेत \।\।३४०\।\।

किं च,⁹¹⁶ श्री⁹¹⁷भगवदुक्तौ—

प्रथमं तु गुरुं पूज्य⁹¹⁸ ततश् चैव ममार्चनम् \।

कुर्वन् सिद्धिम् अवाप्नोति ह्य् अन्यथा निष्फलं भवेत् \।\।३४१\।\।

श्री⁹¹⁹नारदोक्तौ⁹²⁰ च—

गुरौ सन्निहिते यस् तु पूजयेद् अन्यम् अग्रतः \।

स दुर्गतिम् अवाप्नोति पूजनं तस्य निष्फलम् \।\।३४२\।\।

अथ श्री⁹²¹गुरुमाहात्म्यम्

श्रुतिषु—

यस्य देवे परा भक्तिर् यथा देवे तथा गुरौ \।

तस्यैते कथिता ह्य् अर्थाः प्रकाशन्ते महात्मनः \।\।३४३\।\।

अर्थाः पुरुषार्थाः \।\।३४३\।\।

एकादशस्कन्धे⁹²² श्रीभगवदुक्तौ—

आचार्यं मां विजानीयान् नावमन्येत कर्हिचित् \।

न मर्त्यबुद्ध्यासूयेत सर्वदेवमयो गुरुः \।\।३४४\।\।

नासूयेत मा दोषदृष्टिं कुर्यात् \।\।३४४\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

दशम⁹²³स्कन्धे च—

नाहम् इज्याप्रजातिभ्यां तपसोपशमेन⁹²⁴ च \।

तुष्येयं सर्वभूतात्मा गुरुशुश्रूषया यथा \।\।३४५\।\।

इज्या यज्ञः गृहस्थ⁹²⁵धर्मः⁹²⁶ \। प्रजातिः प्रकृष्टजन्म उपनयनम्, तेन ब्रह्मचारिधर्म उपलक्ष्यते, ताभ्याम् \। तथा तपसा वानप्रस्थधर्मेण \। उपशमेन⁹²⁷ यतिधर्मेण वा \। अहं परमेश्वरस् तथा⁹²⁸ न तुष्येयं, यथा सर्वभूतात्मापि गुरुशुश्रूषया \।\।३४५\।\।

सप्तमस्कन्धे⁹²⁹ श्री⁹³⁰नारदोक्तौ—⁹³¹

यस्य साक्षाद् भगवति ज्ञानदीपप्रदे गुरौ \।

मर्त्यासद्धीः⁹³² श्रुतं⁹³³ तस्य सर्वं कुञ्जरशौचवत् \।\।३४६\।\।

गुर्वभक्त्या परमानर्थोक्त्या गुरुभक्तिम् एव द्रढयति यस्येति \। साक्षाद्भूते मर्त्यासद्धीः मर्त्य इति असद्बुद्धिः \। श्रुतं शास्त्राभ्यासः \। कुञ्जरशौचवत् व्यर्थ एवेत्य्⁹³⁴⁹³⁵ अर्थः \।\।३४६\।\।

अन्यत्रापि तस्यैव—⁹³⁶

साधकस्य गुरौ भक्तिं मन्दीकुर्वन्ति⁹³⁷ देवताः \।

यन् नो ऽतीत्य व्रजेद् विष्णुं शिष्यो भक्त्या गुरौ ध्रुवम् \।\।३४७\।\।

मनुस्मृतौ—

अज्ञो भवति वै बालः पिता भवति मन्त्रदः \।

अज्ञं हि बालम् इत्य् आहुः पितेत्य् एव तु मन्त्रदः⁹³⁸ \।\।३४८\।\।

Broo

And in the Tenth Book (BhP10.80.34):[^FNB000568]

³⁴⁵I, the self of all beings, am not as pleased by worship, initiation, penance or calmness as by service to the preceptor.

Worship means sacrifice, the Dharma of the householder. Initiation means investiture with the sacred thread; by this the Dharma of the student is indicated. Penance is the Dharma of the forest hermit and calmness is the Dharma of the renunciant. I, the supreme Lord, am not as pleased by these things as I am by service to the preceptor, even though I am the self of all beings.[^FNB000569]

According to the statement of Nārada in the Seventh Book (BhP7.15.26):[^FNB000570]

³⁴⁶All the studies of one who false considers the preceptor, the Lord himself and the giver of the light of knowledge, as a mortal being, are like the bathing of an elephant.

In this verse the author confirms the importance of devotion to the preceptor by showing how not having devotion towards the preceptor is the greatest of offences. […] Studies means reading of the scriptures. The meaning of the bathing of an elephant is useless.[^FNB000571]

He also says this somewhere else:[^FNB000572]

³⁴⁷The gods diminish the practitioner’s devotion to the preceptor, because the disciple will by his firm devotion to the preceptor overtake us and go to Viṣṇu.

In the Manu Smṛti (2.153):[^FNB000573]

³⁴⁸One who is ignorant is a child and a giver of a mantra is a father; therefore, they call the ignorant “child” and the giver of the mantra, “father”.

मूलम्

दशम⁹²³स्कन्धे च—

नाहम् इज्याप्रजातिभ्यां तपसोपशमेन⁹²⁴ च \।

तुष्येयं सर्वभूतात्मा गुरुशुश्रूषया यथा \।\।३४५\।\।

सप्तमस्कन्धे⁹²⁹ श्री⁹³⁰नारदोक्तौ—⁹³¹

यस्य साक्षाद् भगवति ज्ञानदीपप्रदे गुरौ \।

मर्त्यासद्धीः⁹³² श्रुतं⁹³³ तस्य सर्वं कुञ्जरशौचवत् \।\।३४६\।\।

अन्यत्रापि तस्यैव—⁹³⁶

साधकस्य गुरौ भक्तिं मन्दीकुर्वन्ति⁹³⁷ देवताः \।

यन् नो ऽतीत्य व्रजेद् विष्णुं शिष्यो भक्त्या गुरौ ध्रुवम् \।\।३४७\।\।

मनुस्मृतौ—

अज्ञो भवति वै बालः पिता भवति मन्त्रदः \।

अज्ञं हि बालम् इत्य् आहुः पितेत्य् एव तु मन्त्रदः⁹³⁸ \।\।३४८\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

किं च—

गुरुर् ब्रह्मा गुरुर् विष्णुर् गुरुर् देवो महेश्वरः \।

गुरुर् एव परं ब्रह्म तस्मात् सम्पूजयेत् सदा \।\।३४९\।\।

सम्पूजयेत् गुरुम् एव \।\।३४९\।\।

वामनकल्पे श्री⁹³⁹ब्रह्मणो⁹⁴⁰ वाक्यम्—

यो मन्त्रः स गुरुः साक्षात् यो गुरुः स हरिः स्मृतः \।

गुरुर् यस्य भवेत् तुष्टस् तस्य तुष्टो हरिः स्वयम्⁹⁴¹ \।

गुरोः समासने नैव न चैवोच्चासने वसेत्⁹⁴² \।\।३५०\।\।

विष्णुरहस्ये च⁹⁴³ तस्यैव—⁹⁴⁴⁹⁴⁵

तस्मात् सर्वप्रयत्नेन यथा विष्णुं⁹⁴⁶ तथा गुरुम् \।

अभेदेनार्चयेद् यस् तु स मुक्तिफलम् आप्नुयात् \।\।३५१\।\।

विष्णुधर्मे श्रीभगवतो⁹⁴⁷ भारते⁹⁴⁸⁹⁴⁹ च⁹⁵⁰ हरिश्⁹⁵¹चन्द्रस्य—

गुरुसुश्रूषणं नाम सर्वधर्मोत्तमोत्तमम् \।

तस्माद् धर्मात् परो धर्मः पवित्रं नैव विद्यते \।\।३५२\।\।

कामक्रोधादिकं यद् यद् आत्मनो ऽनिष्ट⁹⁵²साधनम्⁹⁵³ \।

एतत् सर्वं गुरौ भक्त्या पुरुषो ह्य् अञ्जसा जयेत्⁹⁵⁴ \।\।३५३\।\।

पाद्मे—

पितुर् आधिक्यभावेन ये ऽर्चयन्ति गुरुं सदा \।

भवन्त्य् अतिथयो⁹⁵⁵ लोके ब्रह्मणस् ते विशां वर \।\।३५४\।\।

तत्रैव देवद्युति⁹⁵⁶स्तुतौ—

Broo

And also:[^FNB000574]

³⁴⁹The guru is Brahmā, the guru is Viṣṇu, the guru is Lord Maheśvara, the guru is the highest Brahman; therefore he should always be worshipped.

He means the guru alone.

The words of Brahmā in the Vāmana Kalpa:[^FNB000575]

³⁵⁰The mantra is the guru himself and the guru is known as Hari. When the guru is happy with someone, Hari himself is happy with him. One should not sit on a seat equal to or above that of the guru.

He also says in the Viṣṇurahasya:[^FNB000576]

³⁵¹Therefore, one who with all effort worships the preceptor as he does Viṣṇu, without distinction, will attain the fruit of liberation.

The blessed Lord says in the Viṣṇudharma Purāṇa and Hariścandra says in the Mahābhārata (–):[^FNB000577]

³⁵²Service to the preceptor is supreme among all supreme Dharmas; therefore, no Dharma or anything purer than this Dharma is known. ³⁵³Whatever is productive to evil to oneself—lust, anger and so on—is all easily overcome by a person’s devotion to the preceptor.

In the Padma Purāṇa (–):[^FNB000578]

³⁵⁴Best of the Vaiśyas, those who always worship the preceptor thinking him superior to the father become guests in the world of Brahmā.

In the hymn of Devadyuti in the same book (6.128.269):

मूलम्

किं च—

गुरुर् ब्रह्मा गुरुर् विष्णुर् गुरुर् देवो महेश्वरः \।

गुरुर् एव परं ब्रह्म तस्मात् सम्पूजयेत् सदा \।\।३४९\।\।

सम्पूजयेत् गुरुम् एव \।\।३४९\।\।

वामनकल्पे श्री⁹³⁹ब्रह्मणो⁹⁴⁰ वाक्यम्—

यो मन्त्रः स गुरुः साक्षात् यो गुरुः स हरिः स्मृतः \।

गुरुर् यस्य भवेत् तुष्टस् तस्य तुष्टो हरिः स्वयम्⁹⁴¹ \।

गुरोः समासने नैव न चैवोच्चासने वसेत्⁹⁴² \।\।३५०\।\।

विष्णुरहस्ये च⁹⁴³ तस्यैव—⁹⁴⁴⁹⁴⁵

तस्मात् सर्वप्रयत्नेन यथा विष्णुं⁹⁴⁶ तथा गुरुम् \।

अभेदेनार्चयेद् यस् तु स मुक्तिफलम् आप्नुयात् \।\।३५१\।\।

विष्णुधर्मे श्रीभगवतो⁹⁴⁷ भारते⁹⁴⁸⁹⁴⁹ च⁹⁵⁰ हरिश्⁹⁵¹चन्द्रस्य—

गुरुसुश्रूषणं नाम सर्वधर्मोत्तमोत्तमम् \।

तस्माद् धर्मात् परो धर्मः पवित्रं नैव विद्यते \।\।३५२\।\।

कामक्रोधादिकं यद् यद् आत्मनो ऽनिष्ट⁹⁵²साधनम्⁹⁵³ \।

एतत् सर्वं गुरौ भक्त्या पुरुषो ह्य् अञ्जसा जयेत्⁹⁵⁴ \।\।३५३\।\।

पाद्मे—

पितुर् आधिक्यभावेन ये ऽर्चयन्ति गुरुं सदा \।

भवन्त्य् अतिथयो⁹⁵⁵ लोके ब्रह्मणस् ते विशां वर \।\।३५४\।\।

तत्रैव देवद्युति⁹⁵⁶स्तुतौ—

विश्वास-प्रस्तुतिः

भक्तिर् यथा हरौ⁹⁵⁷ मे ऽस्ति तद्वन् निष्ठा⁹⁵⁸⁹⁵⁹ गुरौ यदि \।

ममास्ति तेन सत्येन स्वं⁹⁶⁰ दर्शयतु मे हरिः \।\।३५५\।\।

आदित्यपुराणे—

अविद्यो वा सविद्यो वा गुरुर् एव जनार्दनः \।

मार्गस्थो वाप्य्⁹⁶¹ अमार्गस्थो गुरुर् एव सदा गतिः \।\।३५६\।\।

अन्यत्र च—

हरौ⁹⁶² रुष्टे गुरुस् त्राता गुरौ रुष्टे न कश्चन \।

तस्मात् सर्वप्रयत्नेन गुरुम् एव प्रसादयेत् \।\।३५७\।\।

ब्रह्मवैवर्ते—⁹⁶³

अपि घ्नन्तः शपन्तो वा⁹⁶⁴ विरुद्धा अपि ये क्रुधाः⁹⁶⁵ \।

गुरवः पूजनीयास् ते गृहं नत्वा नयेत तान् \।\।३५८\।\।

गुरव इति बहुवचनं गौरवेण \। यद् वा, प्रसङ्गाद् अन्येषाम् अपि गुरूणां सङ्ग्रहार्थम् \। ते चोक्ताः कौर्मे \। उपाध्यायः पिता ज्येष्ठ⁹⁶⁶भ्राता चैव महीपतिः \। मातुलः श्वशुरः माता⁹⁶⁷ मातामहपितामहौ \। वर्णज्येष्ठः पितृव्यश् च सर्वे ते गुरवः स्मृताः \। गुरूणाम् अपि सर्वेषां पूज्याः पञ्च विशेषतः \। तेषाम् आद्यास् त्रयः श्रेष्ठास् तेषां माता सुपूजिता⁹⁶⁸ \।\। किं च \। यो भावयति या सूते येन विद्योपदिश्यते \। ज्येष्ठो भ्राता च भर्ता च पञ्चैते गुरवः स्मृताः \।\। आत्मनः सर्वयत्नेन प्राणत्यागेन वा पुनः \। पूजनीया विशेषेण पञ्चैते भूतिम् इच्छता \।\। इति⁹⁶⁹ \।\।३५८\।\।

तच्⁹⁷⁰ छ्लाघ्यं जन्म धन्यं तद् दिनं पुण्याथ नाडिका \।

यस्यां गुरुं प्रणमते⁹⁷¹ समुपासृत्य⁹⁷² भक्तितः \।\।३५९\।\।

Broo

³⁵⁵If I have the same faith towards the preceptor as I have devotion unto Hari, then by this truth, may Hari reveal himself to me.

In the Āditya Purāṇa:[^FNB000579]

³⁵⁶Ignorant or learned, the guru is Janārdana. Situated on the path or not, the guru alone is always the goal.

And elsewhere:[^FNB000580]

³⁵⁷When Hari is angry, the guru can save, but when the guru is angry, nobody. Therefore by all efforts one should propitiate the guru alone.

In the Brahmavaivarta Purāṇa (–):

³⁵⁸Even if beating and cursing, hostile and angry, the gurus are worshipable. One should bow to them and bring them home.

The gurus are in the plural for the sake of respect, or else in order to incidentally include other elders [gurus] as well. They are described in the Kūrma Purāṇa (2.12.26–27ab, 31cd–32ab): “The teacher, the father, the eldest brother, the king, the maternal uncle, the father-in-law, the mother,[^FNB000581] the maternal and paternal grandfathers, the Brāhmaṇa and the paternal uncle—all of these are known as elders. And of all elders, five are especially worshipable, and of them, the three first are the main ones, and among them, the mother is most highly honoured.” And also (2.12.32cd–34ab): “He who gives life, she who gives birth, the one who imparts knowledge, the eldest brother and the master—these five are elders. One who desires welfare should worship especially these five with all effort, even to the extent of giving up one’s life.”

³⁵⁹Praiseworthy that life, happy that day and propitious that moment when one approaches the preceptor with devotion and bows to him.

मूलम्

भक्तिर् यथा हरौ⁹⁵⁷ मे ऽस्ति तद्वन् निष्ठा⁹⁵⁸⁹⁵⁹ गुरौ यदि \।

ममास्ति तेन सत्येन स्वं⁹⁶⁰ दर्शयतु मे हरिः \।\।३५५\।\।

आदित्यपुराणे—

अविद्यो वा सविद्यो वा गुरुर् एव जनार्दनः \।

मार्गस्थो वाप्य्⁹⁶¹ अमार्गस्थो गुरुर् एव सदा गतिः \।\।३५६\।\।

अन्यत्र च—

हरौ⁹⁶² रुष्टे गुरुस् त्राता गुरौ रुष्टे न कश्चन \।

तस्मात् सर्वप्रयत्नेन गुरुम् एव प्रसादयेत् \।\।३५७\।\।

ब्रह्मवैवर्ते—⁹⁶³

अपि घ्नन्तः शपन्तो वा⁹⁶⁴ विरुद्धा अपि ये क्रुधाः⁹⁶⁵ \।

गुरवः पूजनीयास् ते गृहं नत्वा नयेत तान् \।\।३५८\।\।

तच्⁹⁷⁰ छ्लाघ्यं जन्म धन्यं तद् दिनं पुण्याथ नाडिका \।

यस्यां गुरुं प्रणमते⁹⁷¹ समुपासृत्य⁹⁷² भक्तितः \।\।३५९\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

किं च—⁹⁷³

उपदेष्टारम् आम्नायागतं परिहरन्ति ये⁹⁷⁴ \।

तान् मृतान् अपि क्रव्यादाः कृतघ्नान् नोपभुञ्जते \।\।३६०\।\।

बोधः⁹⁷⁵ कलुषितस्⁹⁷⁶ तेन दौरात्म्यं प्रकटीकृतम्⁹⁷⁷ \।

गुरुर् येन परित्यक्तस् तेन त्यक्तः पुरा⁹⁷⁸ हरिः \।\।३६१\।\।

गुरुत्यागेन परमानर्थं दर्शयन् गुरुमाहात्म्यम् एव द्रढयति उपदेष्टारम् इति त्रिभिः \। आम्नायागतं कुलक्रम्⁹⁷⁹आयातं⁹⁸⁰ वेदविहितं वा \। बोधः ज्ञानं विद्या वा \।\।३६०–३६१\।\।

अन्यत्र च—

प्रतिपद्य गुरुं यस् तु मोहाद् विप्रतिपद्यते \।

स कल्पकोटिं नरके पच्यते पुरुषाधमः \।\।३६२\।\।

गुरुं प्रतिपद्य, गुरुत्वेन स्वीकृत्य \।\।३६२\।\।

तत्रापवादः⁹⁸¹

पञ्चरात्रे—

अवैष्णवोपदिष्टेन⁹⁸² मन्त्रेण निरयं व्रजेत् \।

पुनश् च विधिना सम्यग् ग्राहयेद् वैष्णवाद् गुरोः \।\।३६३\।\।

मार्गस्थो वाप्य् अमार्गस्थ इत्य् अनेन उपदेष्टारम् इत्यादिना च कथञ्चिद् अपि गुरुर् न त्याज्यः इति लिखितम् \। अधुना तत्र मोहाद् अवैष्णवो गुरुः कृतश् चेत् तर्हि स परित्याज्य इति प्रसङ्गात् पूर्वत्रापवादं लिखत्य् अवैष्णवेति⁹⁸³ \। ग्राहयेद् इति स्वार्थे इन् मन्त्रं गृह्णीयाद् इत्य् अर्थः \। यद् वा, साधुजनस् तादृशं जनं कृपया⁹⁸⁴ मन्त्रं ग्राहयेद् इत्य् अर्थः \। वैष्णवात् प्रायो ब्राह्मणाद् एवेति ज्ञेयं, पूर्वं गुरुलक्षणे तथा लिखनात् \।\।३६३\।\।

Broo

And also:

³⁶⁰Even vultures do not care for the dead bodies of those ungrateful wretches who give up a traditional teacher. ³⁶¹By doing so, one spoils one’s insight and demonstrates one’s wickedness. One who rejects the preceptor has already rejected Hari.

And elsewhere:

³⁶²That lowest of men who after attaining a preceptor through folly turns away from him up is boiled in hell for millions of Kalpas.

By showing how rejecting the preceptor is the greatest of offences, the author in verses360–362 confirms the greatness of the preceptor. Traditional means one descended in a family line or one enjoined by the Veda. Insight means knowledge or wisdom. Attaining a preceptor means having accepted him as one’s preceptor.

The Exception to This

In the Pañcarātra:[^FNB000582]

³⁶³A mantra given by a non-Vaiṣṇava will lead one to hell. According to the rules one should again properly take it from a Vaiṣṇava guru.

By giving verses such as “Ignorant or learned …” (4.356) or “Even vultures …” (4.360), the author has stated that the preceptor is in no way to be rejected. Now, what if by mistake one has accepted a non-Vaiṣṇava preceptor? In that case, he is to be rejected. This is the context of the exception given here to the previous statements. The causative form of take (grāhayet) should be taken as simply “take”. Or else it means that the saintly persons will mercifully cause the mantra to be taken by such a person. It is to be understood that one should accept the mantra from a Vaiṣṇava and generally from a Brāhmaṇa, as was written above in connection with the qualities of the preceptor (1.47–54).

मूलम्

किं च—⁹⁷³

उपदेष्टारम् आम्नायागतं परिहरन्ति ये⁹⁷⁴ \।

तान् मृतान् अपि क्रव्यादाः कृतघ्नान् नोपभुञ्जते \।\।३६०\।\।

बोधः⁹⁷⁵ कलुषितस्⁹⁷⁶ तेन दौरात्म्यं प्रकटीकृतम्⁹⁷⁷ \।

गुरुर् येन परित्यक्तस् तेन त्यक्तः पुरा⁹⁷⁸ हरिः \।\।३६१\।\।

अन्यत्र च—

प्रतिपद्य गुरुं यस् तु मोहाद् विप्रतिपद्यते \।

स कल्पकोटिं नरके पच्यते पुरुषाधमः \।\।३६२\।\।

गुरुं प्रतिपद्य, गुरुत्वेन स्वीकृत्य \।\।३६२\।\।

तत्रापवादः⁹⁸¹

पञ्चरात्रे—

अवैष्णवोपदिष्टेन⁹⁸² मन्त्रेण निरयं व्रजेत् \।

पुनश् च विधिना सम्यग् ग्राहयेद् वैष्णवाद् गुरोः \।\।३६३\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

अथ श्री⁹⁸⁵गुर्वभक्त⁹⁸⁶फलम्⁹⁸⁷

अगस्त्यसंहितायाम्—

ये गुर्वाज्ञां न कुर्वन्ति पापिष्ठाः पुरुषाधमाः \।

न तेषां नरकक्लेश⁹⁸⁸निस्तारो मुनिसत्तम \।\।३६४\।\।

यैः शिष्यैः शश्वद् आराध्या गुरवो ह्य् अवमानिताः \।

पुत्रमित्रकलत्रादिसम्पद्भ्यः प्रच्युता हि ते \।\।३६५\।\।

अधिक्षिप्य गुरुं मोहात् परुषं⁹⁸⁹ प्रवदन्ति⁹⁹⁰ ये \।

शूकरत्वं भवत्य् एव⁹⁹¹ तेषां जन्मशतेष्व् अपि \।\।३६६\।\।

ये गुरुद्रोहिणो मूढाः सततं पापकारिणः \।

तेषां च यावत् सुकृतं दुष्कृतं स्यान् न संशयः \।\। इति⁹⁹² \।\।३६७\।\।

श्रीगुरुभक्तेर् दार्ढ्यायैव तदभक्तानां दुर्गतिदोषान् लिखति ये गुर्वाज्ञाम् इत्यादिना \। अत एव सततं पापकारिणो भवन्ति \।\।३६४–३६७\।\।

अतः प्राग् गुरुम् अभ्यर्च्य कृष्णभावेन बुद्धिमान् \।

त्र्यवरान्⁹⁹³ असमान् कुर्यात् प्रणामान् दण्डपातवत् \।\।३६८\।\।

तत्र⁹⁹⁴⁹⁹⁵ कौर्मे श्रीव्यासवचनम्—

व्यत्यस्तपाणिना⁹⁹⁶ कार्यम् उपसङ्ग्रहणं गुरोः⁹⁹⁷ \।

सव्येन⁹⁹⁸ सव्यः स्प्रष्टव्यो दक्षिणेन तु दक्षिणः⁹⁹⁹ \।\। इति \।\।३६९\।\।

त्रयो ऽवरा अन्त्या येषु \। तान् त्रिभ्यो ऽन्यूनान् इत्य् अर्थः \। असमान् अयुग्मान् \। उपसंग्रहणं श्रीपदद्वयधारणम् \। तत्प्रकारम् एवाह सव्येनेति \। निजसव्यपाणिना¹⁰⁰⁰ गुरोः सव्यपाद इत्य् अर्थः \। एवम् अग्रे ऽपि \।\।३६८–३६९\।\।

अथ श्रीगुरुपादानां प्राप्यानुज्ञां च साधकः \।

प्राक् संस्कृतं हरेर् गेहं प्रवेक्ष्यन्¹⁰⁰¹ पादुके त्यजेत् \।\।३७०\।\।

Broo

The Result of Not Devoting Oneself to the Guru

In the Agastya Saṃhitā (8.24, 26–28):

³⁶⁴Greatest of sages! There is no rescue from the suffering of hell for those sinful wretches, the lowest of men, who does not fulfil the order of the preceptor. ³⁶⁵For disciples who disrespect their preceptors when they should always be honoured, will be bereft of such blessings as sons, friends and wives. ³⁶⁶Those who by mistake insult the preceptor or engage in abusive words will be born as pigs for hundreds of lifetimes. ³⁶⁷Those fools who harm the preceptor always engage in sin; without a doubt all their good deeds turn to sins.

Having confirmed the importance of devotion to the blessed preceptor, the author in verses364–367 describes the faults of hell for those who do not have devotion to him. Therefore they always engage in sin.

³⁶⁷Then, after honouring the preceptor thinking him to be Kṛṣṇa, the intelligent one should bow to him like a stick fallen to the ground three or more uneven times.

About this, there is the statement of Vyāsa in the Kūrma Purāṇa (–):

³⁶⁹One should grasp the guru with crossed arms, touching the left with the left and the right with the right.

[…] Grasp means that one should take hold of his blessed feet. He explains how to do so in the next line. The meaning is that one should touch the preceptor’s left foot with one’s own left hand. Similar places below should be understood in the same way.

³⁷⁰Then, after the practitioner has received the permission of the blessed preceptors, he should, before entering the house of Hari that was cleansed earlier, take off his shoes.

मूलम्

अथ श्री⁹⁸⁵गुर्वभक्त⁹⁸⁶फलम्⁹⁸⁷

अगस्त्यसंहितायाम्—

ये गुर्वाज्ञां न कुर्वन्ति पापिष्ठाः पुरुषाधमाः \।

न तेषां नरकक्लेश⁹⁸⁸निस्तारो मुनिसत्तम \।\।३६४\।\।

यैः शिष्यैः शश्वद् आराध्या गुरवो ह्य् अवमानिताः \।

पुत्रमित्रकलत्रादिसम्पद्भ्यः प्रच्युता हि ते \।\।३६५\।\।

अधिक्षिप्य गुरुं मोहात् परुषं⁹⁸⁹ प्रवदन्ति⁹⁹⁰ ये \।

शूकरत्वं भवत्य् एव⁹⁹¹ तेषां जन्मशतेष्व् अपि \।\।३६६\।\।

ये गुरुद्रोहिणो मूढाः सततं पापकारिणः \।

तेषां च यावत् सुकृतं दुष्कृतं स्यान् न संशयः \।\। इति⁹⁹² \।\।३६७\।\।

अतः प्राग् गुरुम् अभ्यर्च्य कृष्णभावेन बुद्धिमान् \।

त्र्यवरान्⁹⁹³ असमान् कुर्यात् प्रणामान् दण्डपातवत् \।\।३६८\।\।

तत्र⁹⁹⁴⁹⁹⁵ कौर्मे श्रीव्यासवचनम्—

व्यत्यस्तपाणिना⁹⁹⁶ कार्यम् उपसङ्ग्रहणं गुरोः⁹⁹⁷ \।

सव्येन⁹⁹⁸ सव्यः स्प्रष्टव्यो दक्षिणेन तु दक्षिणः⁹⁹⁹ \।\। इति \।\।३६९\।\।

अथ श्रीगुरुपादानां प्राप्यानुज्ञां च साधकः \।

प्राक् संस्कृतं हरेर् गेहं प्रवेक्ष्यन्¹⁰⁰¹ पादुके त्यजेत् \।\।३७०\।\।

विश्वास-प्रस्तुतिः

श्रीगुरुपादानाम् इति गौरवेण बहुत्वम् \। साधकः श्रीभगवदाराधकः \। प्रवेक्ष्यन् प्रवेशं करिष्यन् प्रवेशात् पूर्वम् एवेत्य् अर्थः \। परिवर्जयेत् अग्न्यागारादिभ्यो दूरतस् त्यजेद् इत्य् अर्थः \।\।३७०\।\।

तथा चापस्तम्बः—¹⁰⁰²

अग्न्यागारे गवां गोष्ठे देवब्राह्मणसन्निधौ \।

जपे भोजनकाले च पादुके परिवर्जयेत् \।\। इति¹⁰⁰³ \।\।३७१\।\।

ततः¹⁰⁰⁴ श्रीभगवत्पूजामन्दिरस्याङ्गनं गतः \।

प्रक्षाल्य हस्तौ पादौ च द्विराचमनम् आचरेत् \।\।३७२\।\।

तथा च¹⁰⁰⁵ मार्कण्डेये—¹⁰⁰⁶

देवार्चनादिकार्याणि तथा गुर्वभिवादनम् \।

कुर्वीत¹⁰⁰⁷ सम्यग् आचम्य तद्वद् एव भुजिक्रियाम्¹⁰⁰⁸ \।\। इति \।\।३७३\।\।

सम्यग् आचम्येति द्विर् आचमनं बोधयति \। तथैव सम्यक्त्वात्¹⁰⁰⁹ \।\।३७३\।\।

इति श्री¹⁰¹⁰गोपालभट्टविलिखिते¹⁰¹¹ भगवद्¹⁰¹²भक्तिविलासे श्रीवैष्णवालङ्कारो नाम चतुर्थो विलासः¹⁰¹³ \।\।४\।\।

Broo

The plural in the blessed preceptors is for the sake of respect. The practitioner means the worshipper of the blessed Lord. Before entering means when about to go into. The meaning is that he should leave off his shoes far from the fireplace and so on before entering.

Accordingly, Āpastambha says (9.20):[^FNB000583]

³⁷¹One should remove the shoes at a fireplace, in a cow pasture, in the presence of gods or Brāhmaṇas, while reciting mantras and at the time of eating.

³⁷²Then, having entered the yard of the temple for worshipping the blessed Lord, one should wash hands and feet and do two Ācamanas.

Accordingly, in the Mārkaṇḍeya Purāṇa (31.64cd–65ab):[^FNB000584]

³⁷³Rituals of worshipping the gods and so on and greeting the preceptor should be done after having completely performed Ācamaṇa; so also when conferring favours.

Completely performed Ācamaṇa communicates that one should do two Ācamaṇas, and that for the sake of completeness.

Thus ends the fourth chapter of the Bhagavadbhaktivilāsa of Śrī Gopāla Bhaṭṭa, called “On the Ornaments of the Vaiṣṇavas”.

मूलम्

तथा चापस्तम्बः—¹⁰⁰²

अग्न्यागारे गवां गोष्ठे देवब्राह्मणसन्निधौ \।

जपे भोजनकाले च पादुके परिवर्जयेत् \।\। इति¹⁰⁰³ \।\।३७१\।\।

ततः¹⁰⁰⁴ श्रीभगवत्पूजामन्दिरस्याङ्गनं गतः \।

प्रक्षाल्य हस्तौ पादौ च द्विराचमनम् आचरेत् \।\।३७२\।\।

तथा च¹⁰⁰⁵ मार्कण्डेये—¹⁰⁰⁶

देवार्चनादिकार्याणि तथा गुर्वभिवादनम् \।

कुर्वीत¹⁰⁰⁷ सम्यग् आचम्य तद्वद् एव भुजिक्रियाम्¹⁰⁰⁸ \।\। इति \।\।३७३\।\।

सम्यग् आचम्येति द्विर् आचमनं बोधयति \। तथैव सम्यक्त्वात्¹⁰⁰⁹ \।\।३७३\।\।

sva] V1 R2 sad- : V2 R1 R3 Pa Va B3 sa- ↩︎ ↩︎
arhati] R3 arhasi ↩︎ ↩︎
śrī] V1 V2 deest ↩︎ ↩︎
sevanam] B1 -śravaṇam ↩︎ ↩︎
abhipretya] B1 ins. āha ↩︎ ↩︎
yogyatāṃ] B1 ayogyatāṃ ↩︎ ↩︎
tat] B1 deest ↩︎ ↩︎
pi] V2 deest ↩︎ ↩︎
gaṇa] V1 -gaṇaḥ : B2 -gaṇāḥ ↩︎ ↩︎
atha] B2 ataḥ ↩︎ ↩︎
edhaḥ] B2 evaṃ ↩︎ ↩︎
puṣpadharaṃ] V1 -puṣpāharaṃ ↩︎ ↩︎
ca] Pa B2 deest ↩︎ ↩︎
nṛsiṃha] R3 B3 Edd śrī- ↩︎ ↩︎
viṣṇuṃ] V1 ins. ca ↩︎ ↩︎
kṛṣṇaṃ] Va² i.m. ↩︎ ↩︎
arpayet] R1 B2 arpayan ↩︎ ↩︎
ca] R2 Va deest ↩︎ ↩︎
bhagavad] B2 ante śrī- ↩︎ ↩︎
dāsavad … amāyayā] R1 vāsanam aghadamāyayā ↩︎ ↩︎
tair] B3 gl. (gomayodakādibhiḥ) ↩︎ ↩︎
atha tatra] R1 tatha atra ↩︎ ↩︎
nṛsiṃha] Edd ante śrī- ↩︎ ↩︎
sa modate] B1 mahīyate ↩︎ ↩︎
śrī] B1 deest ↩︎ ↩︎
yāvatāṃ] V2 yāvatī ↩︎ ↩︎
śrī … modate] R2 om. ↩︎ ↩︎
vārāhe] B3 deest : Edd śrī- ↩︎ ↩︎
vā] V2 deest ↩︎ ↩︎
sa] R3 ca ↩︎ ↩︎
āśritya] B2 āgatya ↩︎ ↩︎
cāpsaraiḥ] R1 vāpsaraiḥ ↩︎ ↩︎
saha] B3 samam ↩︎ ↩︎
nandanāc ca] B2 nandanādi ↩︎ ↩︎
tu] B3 sa ↩︎ ↩︎
bhūmiṃ] R2 bhūme : B3 p.c. bhuvi ↩︎ ↩︎
padān iti] B1 padānīti ↩︎ ↩︎
bhavati] V2 parama- ↩︎ ↩︎
cālepayate] V2 cālepayed : B2 ca lepayate ↩︎ ↩︎
bhūmau] R1 Pa Edd bhūmiṃ : R3 bhūme ↩︎ ↩︎
mama] R1 saṃvaṃ ↩︎ ↩︎
goyonyā] R2 goyonyāṃ ↩︎ ↩︎
goyonyā vipramucyate] R1 goyonyātipramucyate : R3 yogonyās tu vimucyate ↩︎ ↩︎
viśeṣeṇa] V1² i.m. ↩︎ ↩︎
ca] V1² i.m. : B1 deest ↩︎ ↩︎
golokaṃ] V1 V2 B1 B3 ante śrī- ↩︎ ↩︎
bhūmeḥ] R2 Edd bhūme ↩︎ ↩︎
lipyamānasya] Od gl. (sthānasya) : Od ins. he ↩︎ ↩︎
kecit] Va kiñcit ↩︎ ↩︎
śrī] B1 B2 deest ↩︎ ↩︎
śrī … dharmottare] Od deest ↩︎ ↩︎
naras … āyatane] B2 mandīras tv āyane ↩︎ ↩︎
āyatane] Pa ādadate ↩︎ ↩︎
lokān ayatnād] Pa lokād yatnād ↩︎ ↩︎
ayatnād] B2 prayatnād : Va² B3 Od yatnād ↩︎ ↩︎
eva] Pa ins. sa : B3 ins. ca ↩︎ ↩︎
śrī … gacchati] Va deest : Va² i.m. ↩︎ ↩︎
narādhipa] B2 narādhipaḥ ↩︎ ↩︎
devarāmāśataṃ] Od gl. (devāṅganāśatam) ↩︎ ↩︎
nāke] Pa tena : Od gl. (svargaloke) ↩︎ ↩︎
labhate] B2 na labhet ↩︎ ↩︎
śrī … naraḥ] R2 deest ↩︎ ↩︎
nārasiṃhe] R3 deest ↩︎ ↩︎
rājasya] R1 -rāja- ↩︎ ↩︎
cāndrā … opalepanam] B1 om. ↩︎ ↩︎
kulatrayaṃ] B3 kulatrayam iti kulatrayaṃ ↩︎ ↩︎
viṣṇu] Edd ante śrī- ↩︎ ↩︎
śāntatāpo] Od gl. (sa śāntaḥ tāpo yasya) ↩︎ ↩︎
abhyukṣaṇaṃ … vicāraṇā] R2 om. ↩︎ ↩︎
vicāraṇā] R3 vicāraṇam ↩︎ ↩︎
deva] R1 om. ↩︎ ↩︎
devadevājire] Od gl. (devadevājire aṅgane) ↩︎ ↩︎
vāruṇaṃ … aśnute] Od gl. (varuṇalokaṃ bhunakti) ↩︎ ↩︎
padmādīny] Va B3 Edd padmādīn ↩︎ ↩︎
abhijñaḥ] Od gl. (abhijñaṃ punaḥ punaḥ) ↩︎ ↩︎
śobhanam] R1 R2 R3 Pa B2 B3 -śobhitam ↩︎ ↩︎
mudānvitaḥ] B2 mudāyutam : Od mudāyutaḥ ↩︎ ↩︎
śobhanāni aṅgāni] B2 transp. ↩︎ ↩︎
vi] V2 B1 B3 deest ↩︎ ↩︎
skandapurāṇe] R2 skānde ↩︎ ↩︎
prasaṅge] R1 -māhātmye ↩︎ ↩︎
agamane] B2 -āgamane ↩︎ ↩︎
sarvaṃ … nāśam] B2 sarvato gamam ↩︎ ↩︎
sarvaṃ … keśavāgrataḥ] R2 deest ↩︎ ↩︎
āsaptamaṃ] B3 saptamaṃ ↩︎ ↩︎
sapta … kadācana] V1² i.m. ↩︎ ↩︎
gomayaṃ] B2 maṇḍalaṃ ↩︎ ↩︎
maṇḍalaṃ] B2 gomayaṃ ↩︎ ↩︎
gṛhītvā … keśavāgrataḥ] V1² i.m. ↩︎ ↩︎
devadevasya kurute] V2 B2 B3 Edd devasya kurute yā (B3 Edd yas) tu ↩︎ ↩︎
vā] R2 Va ca ↩︎ ↩︎
vā] R1 Pa ca ↩︎ ↩︎
ca] Od deest ↩︎ ↩︎
varṇakaiḥ] V1 karṇakaiḥ ↩︎ ↩︎
tu] Edd ’tha ↩︎ ↩︎
viṣṇuloke … tatrasthaiḥ] Od gl. (viṣṇulokasthaiḥ janaiḥ) ↩︎ ↩︎
sukhī] B3 a.c. sudhīḥ ↩︎ ↩︎
mārjayet] R2 maṇḍayet ↩︎ ↩︎
pītā] V2 -dvīpā- ↩︎ ↩︎
rātra] V1 -śatra- ↩︎ ↩︎
rajanīsambhavaṃ] Od gl. (haridrā iti) ↩︎ ↩︎
kṛṣṇaṃ] Od gl. (kṛṣṇavarṇam) ↩︎ ↩︎
dagdhair] R1 dharadhair ↩︎ ↩︎
hari] Edd harid- ↩︎ ↩︎
yavair] B1 B2 -parair ↩︎ ↩︎
hari] R2 R3 B1 B3 Edd harit- ↩︎ ↩︎
haripītair] Od gl. (nīlavarṇavimiśritam) ↩︎ ↩︎
vimiśritaiḥ] Edd vimiśritam : Od gl. (haridvarṇaṃ bhavati) ↩︎ ↩︎
hari] Edd harid- ↩︎ ↩︎
āropaṇam] R1 -āropaṇavidhiḥ ↩︎ ↩︎
tac ca] Pa tatra ↩︎ ↩︎
atha … naraḥ] Od om. ↩︎ ↩︎
bhūṣayet] B1 add. ity arthaḥ ↩︎ ↩︎
atha] R2 anya- ↩︎ ↩︎
skandapurāṇe] R2 skānde ↩︎ ↩︎
skanda … māhātmye] Od om. ↩︎ ↩︎
māhātmye] R2 ins. ca ↩︎ ↩︎
śrī] B1 deest ↩︎ ↩︎
dyumna] R1 ins. -māhā- ↩︎ ↩︎
bhavane] V1 R2 -bhuvane ↩︎ ↩︎
viriñcyādyaiḥ] Od gl. (brahmādyaiḥ) ↩︎ ↩︎
tatraivāgre ca] Od tatraiva ↩︎ ↩︎
hy] R2 deest ↩︎ ↩︎
hy upa] Edd mahā- ↩︎ ↩︎
iti] B1 B2 deest ↩︎ ↩︎
evaṃ] B1 B2 dhvajaṃ ↩︎ ↩︎
ihākhilam] B2 Od mahāphalam ↩︎ ↩︎
yaḥ kurute] R2 prakurute ↩︎ ↩︎
ca śobhitam] B1 a.c. alaṅkṛtam ↩︎ ↩︎
tasya … vāsas] Od gl. (kṛṣṇasya loke vāsaḥ syāt) ↩︎ ↩︎
cānyataḥ] R1 vānyataḥ ↩︎ ↩︎
dvijaḥ] B1 B3 Od dvijāḥ ↩︎ ↩︎
yathā] R1 tathā ↩︎ ↩︎
tu] V1² i.m. ↩︎ ↩︎
vandana] R1 candana- ↩︎ ↩︎
kadalīstambhā] Od -rambhā- ↩︎ ↩︎
vandana] R1 candana- ↩︎ ↩︎
veśmani] R1 R2 R3 Pa Od -sadmani ↩︎ ↩︎
vṛtair] Od -yutair ↩︎ ↩︎
suranāyakaiḥ] Od gl. (suraḥśreṣthaiḥ) ↩︎ ↩︎
bhavanaṃ] R1 -bhuvanaṃ ↩︎ ↩︎
cāpsaro] V1 Va vāpsaro- : R1 vātmano ↩︎ ↩︎
devarāṭ] Od gl. (indraḥ) ↩︎ ↩︎
tam] V2 deest ↩︎ ↩︎
vā] B2 B3 deest ↩︎ ↩︎
hṛṣṭo … abhinandati] B1 om. ↩︎ ↩︎
vandata] V1 vindata ↩︎ ↩︎
pīṭha] V1 V2 Va deest ↩︎ ↩︎
vastrādi] R2 -vastrādika- ↩︎ ↩︎
yat] B3 Edd tat ↩︎ ↩︎
yathoktavidhi śodhayet] V2 Edd yathoktaṃ ca viśodhayet ↩︎ ↩︎
pīṭhasya] Edd add. saṃskāraḥ ↩︎ ↩︎
ca] R2 Od tu ↩︎ ↩︎
dharṣayet] R1 varṣayet : B3 gharṣayet ↩︎ ↩︎
taijasādi] B2 ins. -pāna- ↩︎ ↩︎
pātrāṇām] B1 add. śuddhiḥ : Edd add. saṃskāraḥ ↩︎ ↩︎
uḍumbarāṇām] Od gl. (tāmrapātrāṇām) ↩︎ ↩︎
śuddhiḥ] R1 śuciḥ : Od śūktiḥ ↩︎ ↩︎
plāvo] Pa plāvā ↩︎ ↩︎
dravasya] Od travasya ↩︎ ↩︎
vidhiṃ] B1 B3 ins. eva ↩︎ ↩︎
plāvanam] B2 plāvam ↩︎ ↩︎
iti] B1 add. ādi ↩︎ ↩︎
tad] B1 deest ↩︎ ↩︎
vāyupurāṇe] V2 deest : Edd add. ca ↩︎ ↩︎
maṇivajrapravālānāṃ] Od gl. (hiyā iti) ↩︎ ↩︎
muktāśaṅkhopalasya] Od gl. (pākhara iti) ↩︎ ↩︎
vā punaḥ] R1 vāyunā ↩︎ ↩︎
pāṣāṇasya] B2 ins. ca ↩︎ ↩︎
sarṣapāṇām] B2 deest ↩︎ ↩︎
brāhme] R1 brahma : Pa pādme : B1 deest : B2 brāhmye ↩︎ ↩︎
śukti] B3 a.c. -śuddhi- ↩︎ ↩︎
trapusī] Od gl. (raddi iti) ↩︎ ↩︎
tu] B1 ca ↩︎ ↩︎
śodhyāni] B2 suśodhyā : Od śudhyanti ↩︎ ↩︎
tridhā] Pa vividhā ↩︎ ↩︎
śūdrocchiṣṭa] B3 śūdrocchiṣṭāni ↩︎ ↩︎
atiduṣṭaṃ … niḥkṣipet] R3 Va B2 Od Edd deest ↩︎ ↩︎
viśodhya … pātrādi] B1 om. ↩︎ ↩︎
pātrādi] B3 a.c. pātrāni ↩︎ ↩︎
karmaṇe] B2 Od -karmaṇā ↩︎ ↩︎
atiduṣṭaṃ … vā] R1 R2 Pa deest ↩︎ ↩︎
etasya] Od gl. (etasya duṣṭasya pātrasya) ↩︎ ↩︎
ca] R1 vā ↩︎ ↩︎
malāpagamā] B3 malāpaṇayanā- ↩︎ ↩︎
samuditeno] B1 -samaciteno- : B3 -samucciteno- ↩︎ ↩︎
sīsasya trapuṇas] Od trapuṣīṣasya vai ↩︎ ↩︎
trapuṇas] R1 tripuṇas ↩︎ ↩︎
śuddhiṃ] V2 śuddhiḥ ↩︎ ↩︎
lauhasya] R1 Pa lohasya ↩︎ ↩︎
kṣāreṇa … vinirdiśet] R2 deest : R2² i.m. ↩︎ ↩︎
kiṃ … ca] R2 deest : R2² i.m. ↩︎ ↩︎
tu] Od ca ↩︎ ↩︎
tāpanam] R2 lājane ↩︎ ↩︎
etac] B2 tataś ↩︎ ↩︎
saptabhir] V1 V2 deest ↩︎ ↩︎
brāhme] V2 Va deest ↩︎ ↩︎
prakṣeptavyāni] B2 prakṣiptavyāni : Od prakṣiptāni ca ↩︎ ↩︎
upahatāni] V1 deest ↩︎ ↩︎
prakṣeptavyam] B1 B2 prakṣiptavyam ↩︎ ↩︎
ata … devalaḥ] B2 deest ↩︎ ↩︎
vā] R3 ca ↩︎ ↩︎
khananād] V1 vananād ↩︎ ↩︎
śailānām] Od gl. (pramtharapātrāṇām) ↩︎ ↩︎
iṣyate] B1 a.c. ucyate ↩︎ ↩︎
pahatau] B2 ins. dahatau ↩︎ ↩︎
tasyāṃ] B1 deest ↩︎ ↩︎
śailādi] B1 B3 śilā- ↩︎ ↩︎
tathā] B2 yathā ↩︎ ↩︎
manuḥ] B1 deest ↩︎ ↩︎
vā] R1 om. ↩︎ ↩︎
pūyā] Od gl. (pūsa iti) ↩︎ ↩︎
ṣṭhīvanaiḥ] R2 -śonitaiḥ : Od gl. (khutkuḍi iti) ↩︎ ↩︎
saṃspṛṣṭaṃ] B2 saṃspṛśya ↩︎ ↩︎
mayam] B1 add. śrīrāmaḥ ↩︎ ↩︎
etac] B2 Edd tatra ↩︎ ↩︎
atyantopahatau] V2 deest ↩︎ ↩︎
vṛddha] B2 deest ↩︎ ↩︎
dravyeṣv] V1 B3 -dravye ’py ↩︎ ↩︎
vastrādīnām] Edd add. saṃskāraḥ ↩︎ ↩︎
tatra śaṅkhaḥ] Od deest ↩︎ ↩︎
tāntavaṃ] Od gl. (kārpāsasūtranirmitaṃ vastrādi) ↩︎ ↩︎
pūrvam] Od gl. (prathamataḥ) ↩︎ ↩︎
śoṣayitvā] V2 R1 R3 Va Pa B1 B3 Od śodhayitvā ↩︎ ↩︎
kṣauma] Od gl. (kauśeyavastra) ↩︎ ↩︎
āvika] Od gl. (mesānāṃ romavastram) ↩︎ ↩︎
alpāśauce] B3 alpe ’śauce ↩︎ ↩︎
prokṣaṇādibhiḥ] B3 -plavanādibhiḥ ↩︎ ↩︎
dhānyakalkaiḥ] Od gl. (kumbhā iti) ↩︎ ↩︎
kalkaiḥ] B1 -balkaiḥ ↩︎ ↩︎
upadhānāni] Od gl. (nihāni vānisa iti) ↩︎ ↩︎
puṣparatnāmbarāṇi] Od gl. ratnayukta ambarāni ca ↩︎ ↩︎
rāṇi ca] R1 -vāriṇā ↩︎ ↩︎
ca] Od add. śaṅkhaḥ | ↩︎ ↩︎
śodhayitvātape] V2 R2 R3 Pa Va śoṣayitvātape : Od gl. (nijiraśuddho śodhayet) ↩︎ ↩︎
muhuḥ] Od gl. (vāraṃ vāram) ↩︎ ↩︎
śucīty] R1 śucāny ↩︎ ↩︎
udāharet] Od upāharet ↩︎ ↩︎
apy atimalāktāni] B3 pratimaloktāni ↩︎ ↩︎
pariśodhayet] Od ca viśodhayet ↩︎ ↩︎
vā] B1 deest ↩︎ ↩︎
roma] V1 deest ↩︎ ↩︎
rasa] Edd deest ↩︎ ↩︎
cety] B3 ity ↩︎ ↩︎
lākṣārasena] Od gl. (gāratā?) ↩︎ ↩︎
kusumbhena] B2 sukumbhena ↩︎ ↩︎
vā … raktāḥ] V2 B2 B3 cāraktāḥ ↩︎ ↩︎
caṇḍālenānyenāpy] V1 V2 cāṇḍālenānye ’py ↩︎ ↩︎
vālānāṃ] Od gl. (vālānāṃ kambalānāṃ) ↩︎ ↩︎
dantaḥ] B3 dantaṃ ↩︎ ↩︎
govālaiḥ] Od gorasaiḥ ↩︎ ↩︎
kelādi] B1 ins. -phala- ↩︎ ↩︎
nāri … pātrāṇāṃ] B3 deest ↩︎ ↩︎
niryāsānāṃ] Od gl. (āṭhā iti) ↩︎ ↩︎
eva] Od evaṃ ↩︎ ↩︎
caiva śudhyati] V2 R1 R2 R3 Pa B3 ca viśudhyati ↩︎ ↩︎
vidārita] V1 V2 vidālita- ↩︎ ↩︎
kiṃ ca] B1 B2 deest ↩︎ ↩︎
āktād] Pa -oktād ↩︎ ↩︎
lepaś ca] R2 lampasva- ↩︎ ↩︎
tadgataḥ] Edd tatkṛtaḥ ↩︎ ↩︎
vāri cādeyaṃ] Od mṛdvārinā deyaṃ ↩︎ ↩︎
cādeyaṃ] R1 Pa vādeyaṃ ↩︎ ↩︎
vaidala] Od gl. (mudaṃvastra dravyāt) (vaidala iti bhagupātra) ↩︎ ↩︎
carmādeḥ] R2 -carmādyaiḥ ↩︎ ↩︎
śuddhaye] Od gl. (śuddhinimittaye) ↩︎ ↩︎
viṣṇuḥ] R1 viṣṇupurāṇe ↩︎ ↩︎
baudhāyanaḥ] Pa baudhāya ↩︎ ↩︎
kacitāni] Edd -racitāni ↩︎ ↩︎
dhānyādīnām] Edd add. saṃskāraḥ ↩︎ ↩︎
tatra] V2 Od tatraiva ↩︎ ↩︎
baudhāyanaḥ] Va add. ca ↩︎ ↩︎
āpahārād] Od gl. (tyāgāt) ↩︎ ↩︎
śrapaṇaṃ] R1 śravaṇaṃ ↩︎ ↩︎
śrapaṇaṃ] B2 śravaṇaṃ ↩︎ ↩︎
pacanaṃ] B2 paṭhanaṃ : Edd deest ↩︎ ↩︎
plāvayetāpsu] Edd pacayet | apsu ↩︎ ↩︎
brāhme] V2 deest ↩︎ ↩︎
bhūrīṇi] Od gl. (bahutarāni) ↩︎ ↩︎
śasyāni] B2 śālyādi ↩︎ ↩︎
avilīnaṃ] B2 avilītaṃ : Od gl. (nīḍaśleṣane) ↩︎ ↩︎
śrapaṇena] R1 śravaṇena : R2 sarpanena: B2 drapaṇena : Od plāvanena ↩︎ ↩︎
anyatra ca] V2 Va Edd deest ↩︎ ↩︎
ca] B2 Od deest ↩︎ ↩︎
doṣe] R2 -doṣeṇa ↩︎ ↩︎
doṣe tu] V1 -doṣeṇa ↩︎ ↩︎
tu nayet] B1 duṣṭaṃ yat ↩︎ ↩︎
tathaivekṣu] Edd tathaikṣava- ↩︎ ↩︎
takraṃ] V1 -viṣayaḥ ↩︎ ↩︎
viśeṣaṃ] B2 viśeṣaṇaṃ ↩︎ ↩︎
ādhāreti] V1 deest ↩︎ ↩︎
duṣyā] B3 duṣṭā ↩︎ ↩︎
iti] B1 deest ↩︎ ↩︎
ca] B1 deest ↩︎ ↩︎
śucayaḥ] B3 deest ↩︎ ↩︎
anidhāyaiva] Pa abhidhāyaiva ↩︎ ↩︎
śucitām] Od śuddhitām ↩︎ ↩︎
iyāt] Od gl. (tatkṣaṇāt) ↩︎ ↩︎
iti] R3 B3 deest ↩︎ ↩︎
pi] Od tu ↩︎ ↩︎
vidhayo dravyāṇāṃ] B2 transp. ↩︎ ↩︎
anye … alam] Pa² i.m. ↩︎ ↩︎
alam] Od gl. (vyartham) ↩︎ ↩︎
cātrānna] B3 cātrānnādi- : Edd cāṇḍālānna- ↩︎ ↩︎
śuci] Edd śuciḥ ↩︎ ↩︎
apekṣāś] B3 apekṣyaś ↩︎ ↩︎
nagara] B1 nagare ↩︎ ↩︎
kandu] V1 B3 kuṇḍa- ↩︎ ↩︎
tatra] V2 atra ↩︎ ↩︎
āharaṇam] B2 add. 3 ↩︎ ↩︎
mahā] V1² i.m. ↩︎ ↩︎
tu] R1 B2 ca ↩︎ ↩︎
yathoditam] R1 B3 yathocitam ↩︎ ↩︎
arthaḥ] B2 add. śrīśrīrādhākṛṣṇaśaraṇam ↩︎ ↩︎
yac] Od tac ↩︎ ↩︎
kecit] Va kiṃ tu ↩︎ ↩︎
bhavati] Od bhavatu ↩︎ ↩︎
snāna] R1 R2 Pa Od deest : Od² i.m. ↩︎ ↩︎
yata] V2 tata ↩︎ ↩︎
yata uktaṃ] B2 yathoktaṃ ↩︎ ↩︎
māhātmye] B3 add. svagūḍhācaraṇam ↩︎ ↩︎
vākyāntaraṃ] Od dhārāntaraṃ ↩︎ ↩︎
kiṃ … mṛgyam] R2 R3 deest ↩︎ ↩︎
vidhiḥ] R3 add. 4 ↩︎ ↩︎
vācaran] R2 Od cācaran : B3 cārcanaṃ ↩︎ ↩︎
snānaṃ] B1 om. ↩︎ ↩︎
āyamya] Od gl. (prāṇāyāmaṃ kṛtvā) ↩︎ ↩︎
smṛtvā] B1 gatvā ↩︎ ↩︎
cāyam] R2 tv ayam ↩︎ ↩︎
jale] R1 yajñe ↩︎ ↩︎
iti] R3 deest ↩︎ ↩︎
jalabhājane] Od gl. (pātre) ↩︎ ↩︎
tāni coktāni] Edd dvādaśanāmāni ↩︎ ↩︎
ārghya] B3 a.c. -ābja- ↩︎ ↩︎
gāminī] Od add. tato gaṅgādikam | ↩︎ ↩︎
padmapurāṇe] R2 pādme ↩︎ ↩︎
ca] R2 B2 Od deest ↩︎ ↩︎
vedeṣu] Va B3 p.c. Od deveṣu ↩︎ ↩︎
dakṣā] B2 vṛkṣā : Od² i.m. buddhā ↩︎ ↩︎
vihagā] B2 subhagā ↩︎ ↩︎
viśvanāthā] Od² i.m. viśvakāyā ↩︎ ↩︎
nāthā] B2 -kāyā ↩︎ ↩︎
prasādanī] B2 -prasādinī ↩︎ ↩︎
kṣemāvatī] B3 kṣamāvatī ↩︎ ↩︎
kṣemāvatī … ca] B2 kṣamā ca jāhnavī caiva ↩︎ ↩︎
ca] B1 vā ↩︎ ↩︎
iti] R1 B3 deest : B2 Od add. ca ↩︎ ↩︎
kṛṣṇa] Od viṣṇu- ↩︎ ↩︎
prārthyety] B1 prārthya ↩︎ ↩︎
arthaḥ] B1 deest ↩︎ ↩︎
śrī] B2 deest ↩︎ ↩︎
pañcarātre] R3 B1 B3 add. gautamīye ca ↩︎ ↩︎
mantra] B2 mantraṃ ↩︎ ↩︎
prasannaṃ] Pa B3 Od prasanna- ↩︎ ↩︎
varadekṣaṇam] R3 vadanekṣaṇam ↩︎ ↩︎
sañchinna] V2 -sañchinnaṃ ↩︎ ↩︎
pari] V1² i.m. ↩︎ ↩︎
paṅkajād] R1 Pa -paṅkajā- ↩︎ ↩︎
svakāṃ] B2 svakīṃ ↩︎ ↩︎
virajā] Od gl. (vigatarajo jāyate arthāt rajoguṇarahitā) ↩︎ ↩︎
varaṃ] B2 Od -karaṃ ↩︎ ↩︎
māntrāt] R1 mantrān : B2 Od mantraṃ ↩︎ ↩︎
vacanāt] Pa B2 Od Edd vacanaṃ ↩︎ ↩︎
uktveti] Edd ādy uktvā ↩︎ ↩︎
nāma] B2 om. ↩︎ ↩︎
kūrma] Va kaurma- ↩︎ ↩︎
tathā … purāṇe] B1 deest ↩︎ ↩︎
āpo … yataḥ] Od gl. (āpaḥ tasya nārāyaṇasya ’yanam āśrayanaḥ) ↩︎ ↩︎
tā … yataḥ] B2 tatra vāsyālayaṃ yataḥ ↩︎ ↩︎
iti] B2 B3 Od deest ↩︎ ↩︎
śakto … āmalakais] B2 yukto ’thāmalakais ↩︎ ↩︎
py āmalakais] R1 R3 ’thāmalakais ↩︎ ↩︎
śakto] B2 deest ↩︎ ↩︎
hīno] B1 -rahito ↩︎ ↩︎
asnātam] V2 āsnātam ↩︎ ↩︎
lekhyāni] B2 add. śrīśrīhariḥ ↩︎ ↩︎
ṣaṭtriṃśanmate] B2 ṣaṭṭriṃśate ↩︎ ↩︎
medhyā] Od gl. (pavitrā) ↩︎ ↩︎
ca] B1 B2 Od deest ↩︎ ↩︎
yac] B1 B3 tac ↩︎ ↩︎
yac coktaṃ] B2 yathoktaṃ ↩︎ ↩︎
ātapavāriṇā] Od gl. (sūryakiraṇavāriṇā) ↩︎ ↩︎
iti] Va B3 deest ↩︎ ↩︎
śītādbhiḥ] Od gl. (śītalajalaiḥ) ↩︎ ↩︎
kāmyam] B2 kāmya ↩︎ ↩︎
yathāruci samācaret] B1 snāyād uṣṇavāriṇā ↩︎ ↩︎
nitya] V2 B2 B3 nityaṃ ↩︎ ↩︎
vā] B3 deest ↩︎ ↩︎
caiva] B2 naiva ↩︎ ↩︎
athāmalaka] B2 athāmalakaiḥ ↩︎ ↩︎
śrī] V2 B2 B3 Edd deest ↩︎ ↩︎
mārkaṇḍeyaḥ] B3 mārkaṇḍeyapurāṇe ↩︎ ↩︎
tuṣyaty] B2 tulasy- ↩︎ ↩︎
kurvītāmalakair] V2 karoty āmalakair ↩︎ ↩︎
nīlī] R1 R3 Va B1 B3 Od nīla- ↩︎ ↩︎
ravivāre ca] R1 ravivāreṇa ↩︎ ↩︎
āmalakais tyajet] V1 om. ↩︎ ↩︎
yājñavalkyaḥ] V1 R1 R2 Pa B3 add. ca ↩︎ ↩︎
hīyante] B2 hīyate na ↩︎ ↩︎
sutāḥ] B2 sutān ↩︎ ↩︎
spṛṣṭaṃ] R3 -piṣṭaṃ : Od gl. (jalam) ↩︎ ↩︎
ṣaṣṭhyāṃ] B2 ṣaṣṭhī ↩︎ ↩︎
yogi] V1 R2 R3 Pa Va B3 yoga- : V2 R1 B2 yogī- ↩︎ ↩︎
avicakṣaṇaḥ] B2 api vicakṣaṇaḥ ↩︎ ↩︎
ṃ tailasnānasyā] B2 deest ↩︎ ↩︎
riktāṃ] V2 Edd riktā- ↩︎ ↩︎
āyur] B2 vāyur- ↩︎ ↩︎
caturbhiḥ … ādibhiḥ] B1 deest ↩︎ ↩︎
saptamyāṃ] Pa navamyāṃ ↩︎ ↩︎
ṣaṣṭhīṃ] Pa tailaṣaṣṭhīṃ ↩︎ ↩︎
amāvasyāṃ] R1 āvāsyāṃ ca ↩︎ ↩︎
pakva] V1 pāka- : V2 B2 pākaṃ ↩︎ ↩︎
ca] V1 deest ↩︎ ↩︎
tailābhyakto] B2 a.c. tailābhyaṅge ↩︎ ↩︎
ghṛtābhyakto] B2 a.c. ghṛtābhyaṅge ↩︎ ↩︎
oṣito] Od gl. (upoṣita) ↩︎ ↩︎
iti] V1 Edd deest ↩︎ ↩︎
tu] B2 deest ↩︎ ↩︎
bhāvaḥ] B2 add. śrśrī govinda gopāla jayati | śrīśrī hariḥ | ↩︎ ↩︎
uttārya] B2 utsṛjya ↩︎ ↩︎
nāsālagnena culukodakenaivāgha] B2 nāsālagnenodakena ghrātvā vaivāgha- ↩︎ ↩︎
culukodakenaivāgha] Pa culukodevo naivāgha- ↩︎ ↩︎
gurv … pādodaiḥ] Od gl. (gurvādipādodakaiḥ karaṇaiḥ) ↩︎ ↩︎
tulasī] V1 R1 R3 Pa Va ante śrī- ↩︎ ↩︎
abhiṣeke tu] B2 abhiṣekena ↩︎ ↩︎
naraḥ] B1 janaḥ ↩︎ ↩︎
tatkṣaṇād] Od bhakṣaṇād ↩︎ ↩︎
ja] R1 Pa -jala- : Od -je ↩︎ ↩︎
dala] R1 Od -jala- ↩︎ ↩︎
samaṃ] B3 -mayaṃ ↩︎ ↩︎
dhṛtā] R3 dhṛtvā ↩︎ ↩︎
tulasī … jāhnavī] V2 B2 deest : V2² i.m. ↩︎ ↩︎
dala] Od -jala- ↩︎ ↩︎
yas toyaṃ] Od transp. ↩︎ ↩︎
tulasī … iti] Edd deest ↩︎ ↩︎
iti] V2 B1 B3 deest ↩︎ ↩︎
pādodakaṃ tāmrapātre] R3 Pa pādodaṃ tāmrapātre ’tha ↩︎ ↩︎
sa] R1 om. ↩︎ ↩︎
kṛtvā] R1 R3 Pa bhṛtvā- ↩︎ ↩︎
mūlenaiva] Od gl. (mūlamantreṇa) ↩︎ ↩︎
pādme] R1 Pa B2 Od padmapurāṇe ↩︎ ↩︎
saṃyukta] R1 -saṃyuktaṃ : Od -saṃyuktāṃ ↩︎ ↩︎
tu] V2 R1 B2 ca ↩︎ ↩︎
tāmrabhājane] Od gl. (tāmrapātre) ↩︎ ↩︎
bhājane] B2 bhājanam ↩︎ ↩︎
dala] B3 a.c. -jala- ↩︎ ↩︎
iti] B1 deest ↩︎ ↩︎
vāsasā] Od gl. (vastreṇa) ↩︎ ↩︎
gātrataḥ] B3 a.c. pātrataḥ ↩︎ ↩︎
dadyāt] Od jahyāt : Od gl. (tyājyāt) ↩︎ ↩︎
paridhānottarīyake] Od gl. (vastre yugmaṃ paridhāya) ↩︎ ↩︎
vidhiḥ] R3 add. 6 ↩︎ ↩︎
tatrātriḥ] R1 tata śatriḥ ↩︎ ↩︎
kāru] B2 kaci- ↩︎ ↩︎
kārudhautaṃ] Od gl. (rajakadhautam) ↩︎ ↩︎
vā] V1 R1 Va ca ↩︎ ↩︎
kāṣāyaṃ] Od gl. (raktavastra iti) ↩︎ ↩︎
bhṛguḥ] Od Edd deest ↩︎ ↩︎
malinavastraḥ] B2 vastamalīnaḥ ↩︎ ↩︎
smṛtaḥ] Edd tathā ↩︎ ↩︎
nagnaś … syān] V1² i.m. ↩︎ ↩︎
syūta] Pa sūta- : Od gl. (miṃtryāvastra iti) ↩︎ ↩︎
nagnaś … tathā] V2 B3 deest ↩︎ ↩︎
kṛtam] Edd smṛtam ↩︎ ↩︎
śava] B2 nava- ↩︎ ↩︎
duṣyati] Od add. sahasraromāṇāṃ kambalānām | ↩︎ ↩︎
ūrṇādir] B3 ūrṇādi- ↩︎ ↩︎
kambalādīnām] V2 Edd kambalānām ↩︎ ↩︎
sandhitaṃ] Od gl. (sūtragrathitaṃ śīñjā iti) ↩︎ ↩︎
mānavaḥ … ācaret] Od devakarmaṇi bhūmipa ↩︎ ↩︎
gayā … bhūmipa] Od om. ↩︎ ↩︎
ca] V1 Pa Va tu ↩︎ ↩︎
na tu] Od naiva ↩︎ ↩︎
dhārayet] Od gl. (duṣyati) ↩︎ ↩︎
avidhautaṃ] Pa savidhautaṃ ↩︎ ↩︎
kaṭi] V1 V2 B2 Edd kīṭa- ↩︎ ↩︎
kāritam] R3 kārayet ↩︎ ↩︎
śuci] Od add. syāt ↩︎ ↩︎
cānyatra] R3 B1 B3 ca gautamīye ↩︎ ↩︎
śuddhe] B3 śukle ↩︎ ↩︎
ottarīyake] Od gl. (uttarīyake yugmavastram ity arthaḥ | liṅgasamavāyanyāyāt dvivacanam iti) ↩︎ ↩︎
sudaśe] Pa B3 -sadaśe ↩︎ ↩︎
śukle] B3 śuddhe ↩︎ ↩︎
saṃsthitaḥ] B3 -saṃsthitam ↩︎ ↩︎
acchinnā suśobhanā] V1 achinnās tu śobhanā ↩︎ ↩︎
suśobhanā] B3 Edd ins. ca ↩︎ ↩︎
te] B2 add. śrīśrīrādhākṛṣṇaśaraṇam | śrīśrīgopālaśaraṇam | śrīśrīgovindaśaraṇam | śrīśrīharekṛṣṇaśaraṇam | śrīśrīhariḥ śrīśrīrāmaḥ | ↩︎ ↩︎
pīṭham] R1 R3 B1 add. gautamīye | prāṅmukhaḥ saṃyatātmā ca saṃviśed vihitāsane | tathā mṛdvāsane mantrī paṭājinakuśottare || kāṣṭhāsane bhaved rogī (B1 rogo) vaṃśe vaṃśakṣayo bhavet | śailāsane ca vāgrodhaḥ pallave mativibhramaḥ | dharaṇyāṃ duḥkhasambhūtiḥ pīḍanaṃ rājate bhavet || ↩︎ ↩︎
bahvṛca] B3 bṛhat- ↩︎ ↩︎
āsanaṃ] R1 vāsanaṃ ↩︎ ↩︎
asraṃ] B3 -vastraṃ ↩︎ ↩︎
darbhabhṛt] B3 add. gautamīye | prāṅmukhaḥ saṃyatātmā ca sa viśed vihitāsane | tathā mṛdvāsane mantrī paṭājinakuśodare | kāṣṭāsane bhaved rogaḥ vaṃśe vaṃśakṣayo bhavet | śailāsane ca vāgrodhaḥ pallave mativibhramaḥ || ↩︎ ↩︎
lagnaṃ] Od -lagna- ↩︎ ↩︎
kamalāsana] R3 B1 add. gautamīye | yatra puṣpādikaṃ yac ca kṛṣṇapādayugārpitam | tad ekaṃ pāvanaṃ loke tad dhi sarvaṃ viśodhayet || ↩︎ ↩︎
nāmabhiḥ] B2 deest ↩︎ ↩︎
keśavādīn] V2 keśavādi- ↩︎ ↩︎
tatra] V1 V2 atra ca ↩︎ ↩︎
oṃ] B1 deest ↩︎ ↩︎
mālikādikam] V2 -mānādikam ↩︎ ↩︎
puṇḍraṃ] B3 deest ↩︎ ↩︎
atra] B2 Edd tatra ↩︎ ↩︎
vidhiḥ] R3 add. 8 ↩︎ ↩︎
uttara] Od cottara- ↩︎ ↩︎
toyaṃ tu] Od -toyena ↩︎ ↩︎
vāsudeveti mūrdhani] B1 vāsudevaḥ svamūrdhani ↩︎ ↩︎
dvādaśānāṃ] V1 deest ↩︎ ↩︎
vāsudeveti] B2 deest ↩︎ ↩︎
atrāpi] B1 tatrāpi ↩︎ ↩︎
kiṃ ca] B3 deest ↩︎ ↩︎
dhāraṇaṃ] B2 dhārayan ↩︎ ↩︎
iti] Od deest ↩︎ ↩︎
iti] V1 V2 add. etac ca ↩︎ ↩︎
cakraśaṅkha] R1 R3 Od transp. ↩︎ ↩︎
śrī … sahita] V1² gl. śrībhūmibhyāṃ śaktibhyāṃ sahita ↩︎ ↩︎
jyotir] B2 ins. -dvayā- ↩︎ ↩︎
tejase] B1 B3 Edd ins. namo ↩︎ ↩︎
nityatā] R3 add. 9 ↩︎ ↩︎
mat] B2 yat- ↩︎ ↩︎
mat] B2 yat- ↩︎ ↩︎
śrī] B1 deest ↩︎ ↩︎
puṇḍrair] B3 -puṇḍra- ↩︎ ↩︎
iṣṭā] V1 iṣṭa- ↩︎ ↩︎
iṣṭāpūrtādikaṃ] Od gl. (iṣṭā yajñādi pūrtā kūpavṛkṣāropanādi) ↩︎ ↩︎
puṇḍrair] R1 R3 Pa B3 -puṇḍra- ↩︎ ↩︎
sandhyā … caret] R3 kiñcit karma karoti yaḥ ↩︎ ↩︎
caret] B1 B3 ca yat ↩︎ ↩︎
anyac] V1 V2 Pa anyatra : R1 R3 atra : B2 Od tatra ↩︎ ↩︎
anyac ca] B1 deest ↩︎ ↩︎
puṇḍre] Od -puṇḍraṃ ↩︎ ↩︎
sa] B2 ca ↩︎ ↩︎
bhaṅktvā] B2 Od tyaktvā ↩︎ ↩︎
puṇḍraṃ] R1 R3 Pa Od puṇyaṃ ↩︎ ↩︎
śrī] B1 deest ↩︎ ↩︎
dhārayed] Od kārayed ↩︎ ↩︎
vidvān] B2 dhīmān ↩︎ ↩︎
skānde] B1 deest ↩︎ ↩︎
naivānyan] B3 naivānyanāma : Od devānyān ↩︎ ↩︎
nārārāyaṇād ṛte] Od gl. (nārāyaṇaṃ vinā) ↩︎ ↩︎
śeṣaṃ] Od -śeṣa- ↩︎ ↩︎
prasaṅge] B2 -māhātmye ↩︎ ↩︎
no narasya] B1 noturasya : B3 nottaraḥ sa ↩︎ ↩︎
prādhānyāt] Edd vihitatvāt ↩︎ ↩︎
anyatrāpi] R3 add. ca ↩︎ ↩︎
tri] R1 om. ↩︎ ↩︎
celaṃ] V1 R1 Va -cailaṃ ↩︎ ↩︎
puṇḍre] R1 B3 Od -puṇḍraṃ ↩︎ ↩︎
tripuṇḍra] B1 -niṣpuṇḍra- ↩︎ ↩︎
kṛta … martyasya] B2 Od kṛtaṃ tripuṇḍram anyasya ↩︎ ↩︎
na prītaye] Od prīti na me ↩︎ ↩︎
padmakuṭmala] Od gl. (padmakuṭmala padmakaṭi iti) ↩︎ ↩︎
mohanaṃ] Pa modanaṃ ↩︎ ↩︎
na] B1 deest ↩︎ ↩︎
prasaṅge] R3 a.c. B2 -māhātmye ↩︎ ↩︎
śubhro] B2 suśrī ↩︎ ↩︎
ārṣam] B2 add. śrīśrīgovindāya namaḥ | śrīśrīrādhāvinodāya namaḥ | śrīśrīgopālaśaraṇam | śrīśrīhariḥ | śrīśrīrādhākṛṣṇaśaraṇam | ↩︎ ↩︎
saumyaṃ] Pa saumya ↩︎ ↩︎
śrī] V1 V2 Va Edd deest ↩︎ ↩︎
śivapārvatī] Va B1 B3 Edd śivomā- ↩︎ ↩︎
sumanohare] Od tu manohare ↩︎ ↩︎
sārdhaṃ] B3 saha ↩︎ ↩︎
deva] B2 Od para- ↩︎ ↩︎
devo] B3 -deva- ↩︎ ↩︎
sti] B1 add. śrīrāmacandro jayati ↩︎ ↩︎
śarīre] R1 śarīraṃ ↩︎ ↩︎
dehaṃ] B1 deho ↩︎ ↩︎
bhagavato] Od gl. (śrīkṛṣṇasya) ↩︎ ↩︎
vimalaṃ] B2 vilayaṃ ↩︎ ↩︎
dharo] Od a.c. -vidhā ↩︎ ↩︎
brahmāṇḍa] Edd ante śrī- ↩︎ ↩︎
śvapāko] B2 śvapāco ↩︎ ↩︎
śvapāko pi] Od gl. (cāṇḍālo ’pi) ↩︎ ↩︎
pi] V1 deest ↩︎ ↩︎
vimānastho] R1 vimāne stho ↩︎ ↩︎
uddharāmy ahaṃ] R1 uddhṛto mayā ↩︎ ↩︎
brahmāṇḍa] Edd ante śrī- ↩︎ ↩︎
brahmāṇḍapurāṇe] B2 brahmāṇḍe ↩︎ ↩︎
ādarśe] Od gl. (darpaṇe) ↩︎ ↩︎
tu] Od ca ↩︎ ↩︎
uttarakhaṇḍe tatraiva] B2 transp. ↩︎ ↩︎
ākṛtim] Pa -ākṛtiḥ ↩︎ ↩︎
raktaṃ] B2 sarva- ↩︎ ↩︎
karaṃ] R1 Pa Va B2 -pradaṃ ↩︎ ↩︎
tanu] B3 tanum : Od gl. (kṣīnaṃ vā) ↩︎ ↩︎
baddhāgraṃ] B2 jihvāgraṃ (?) ↩︎ ↩︎
padacyutam] Od gl. (padāt sthānāt cyutam) ↩︎ ↩︎
āsaktaṃ] Pa B3 Od āraktaṃ ↩︎ ↩︎
puṇḍram] B2 putram ↩︎ ↩︎
pracakṣyate] R1 B3 pracakṣate : Pa pracakṣati : B2 pramucyate ↩︎ ↩︎
antarālaṃ] B1 sāntarālaṃ ↩︎ ↩︎
chidrānvitaṃ] B3 ins. nirgatam antarālaṃ madhyachidraṃ yasmāt ↩︎ ↩︎
vistṛtam] B3 vismṛtam ↩︎ ↩︎
vibhāga] B1 bhāga ↩︎ ↩︎
cchidra] B2 -cchidrasya ↩︎ ↩︎
nirantarālaṃ] Od gl. (chidrarahitam) ↩︎ ↩︎
darśane] Pa -darśanam ↩︎ ↩︎
ata evoktaṃ] Edd deest ↩︎ ↩︎
viprāṇāṃ … suśobhanam] B1 om. ↩︎ ↩︎
pārśve] V1 Pa B2 Od -bhāge ↩︎ ↩︎
sthito] B2 vased ↩︎ ↩︎
ca] V2 tu ↩︎ ↩︎
viṣṇuṃ] B2 add. śrīśrīhariḥ | ↩︎ ↩︎
lepayet] R1 lepanam : B1 B2 B3 Od² Edd add. atha (B1 Edd deest) vāyupurāṇe sevāparādhe | adhṛtvā cordhvapuṇḍraṃ ca hareḥ pūjāṃ karoti yaḥ | tiryagpuṇḍradharo yas tu yajed devaṃ janārdanam || acchidreṇordhvapuṇḍreṇa bhasmanā tiryagaṅginā | adhṛtvā śaṅkhacakre ca (B1 B3 deest : Od² ins. sa yāti narakaṃ mahat) ity ādi (Edd cety ādinā) doṣa uktaḥ || ↩︎ ↩︎
śrutiś ca] B2 deest ↩︎ ↩︎
keśīya] V1 Pa Va B3 -keśī- ↩︎ ↩︎
ātmano] B2 Od ātmani ↩︎ ↩︎
ātmano nidhārāya] Edd ātmani dhārayati yaḥ sa parasya priyo bhavati sa puṇyavān ↩︎ ↩︎
nidhārāya] B2 Od dhārayan : B1 vidhāya ↩︎ ↩︎
madhye] Od madhya- ↩︎ ↩︎
sa … puṇyavān] Edd deest ↩︎ ↩︎
niyame] Edd niyamaḥ ↩︎ ↩︎
sādhanī] B2 -dāyinī ↩︎ ↩︎
puṇḍra] V1 R1 Pa -puṇḍrārtha- : B2 Od -puṇḍrārthe ↩︎ ↩︎
tatra mṛttikām] Pa tattanmūrtikām ↩︎ ↩︎
veṅkaṭādrau] Od gl. (parvataviśeṣaḥ) (veṅkaṭaparvate) ↩︎ ↩︎
divyaṃ] B2 dravyaṃ ↩︎ ↩︎
tatra] Pa deest ↩︎ ↩︎
śrī] B1 deest ↩︎ ↩︎
uktaṃ] Od uktaś ↩︎ ↩︎
śrī] B2 deest ↩︎ ↩︎
pādme … nāradena] R1 Pa Od padmapurāṇe nāradena (Pa add. uktam) ↩︎ ↩︎
haitukaḥ] Va hetukaḥ ↩︎ ↩︎
khaṇḍaṃ] B1 B3 -puṇḍraṃ ↩︎ ↩︎
sambhavet] Pa svāṃ bhavet : B1 svaṃ taret : B2 santaret : B3 svabhavet ↩︎ ↩︎
gopī … dharaḥ] Od deest ↩︎ ↩︎
gopī … kutaḥ] V2 om. ↩︎ ↩︎
dvārakā] V1² i.m. ↩︎ ↩︎
ca śrī] B1 deest ↩︎ ↩︎
ca … yamena] B2 tatraiva yamena ↩︎ ↩︎
śrīkhaṇḍe] Od gl. (malayaparvate) ↩︎ ↩︎
svarṇe] Edd svaro ↩︎ ↩︎
yathā] Va B3 tathā ↩︎ ↩︎
gopī] V1 R1 ante śrī- ↩︎ ↩︎
ca] B2 Od deest ↩︎ ↩︎
śrī] B3 Edd deest ↩︎ ↩︎
paṭṭake] V1 R1 Pa Va B3 -paṭṭe : B2 Od -ke budhaḥ ↩︎ ↩︎
tv] B2 deest ↩︎ ↩︎
vi] Pa deest ↩︎ ↩︎
karma] B1 om. ↩︎ ↩︎
arthaḥ] B2 add. śrīśrīhariḥ | śrīśrīrādhākṛṣṇaśaraṇam | śrīśrīgopāla jayati | śrīśrīgovinda jayati | śrīśrīkṛṣṇaśaraṇam | ↩︎ ↩︎
dvijapate] R1 dvijāyate ↩︎ ↩︎
kurujāṅgale] Od gl. (deśe) ↩︎ ↩︎
māghyāṃ] B2 mādhya- : B3 māgha- ↩︎ ↩︎
garuḍa] V1 B2 ante śrī- ↩︎ ↩︎
gṛhe] B1 om. ↩︎ ↩︎
nihā vihaṅgama] R1 -nikṛntano hariḥ ↩︎ ↩︎
vihaṅgama] B2 vihaṅgamaḥ ↩︎ ↩︎
saṃvṛtaḥ] V1 R1 Pa Va B1 B3 Od -saṃyutaḥ ↩︎ ↩︎
samudbhavāṃ] B3 -samudbhavāṃ ↩︎ ↩︎
kamalālayaṃ] V1 Pa Od kamalālayā : R1 kamalāpate layā : Od gl. (kamlalālayā prabhoḥ śrīkṛṣṇasya lokaṃ vaikuṇṭham) ↩︎ ↩︎
yasyā … prasādataḥ] Va deest ↩︎ ↩︎
gautamena] Edd gotamena ↩︎ ↩︎
puṇḍrakam] Va add. yasyāntakāle khaga gopīcandanaṃ bāhvor lalāṭe hṛdimastake ca | prayāti lokaṃ kamalālayā prabhor gobālaghātī yadi brahmahā bhavet || grahā na pīḍanti na rakṣasāṃ gaṇāḥ yakṣāḥ piśācoragabhūtadānavāḥ | lalāṭapaṭṭe khaga gopīcandanaṃ santiṣṭhate yasya dūreḥ prasādataḥ || ↩︎ ↩︎
ca] B3 deest ↩︎ ↩︎
lāñchitam] Od gl. (cihnitaṃ bhavati) ↩︎ ↩︎
iṅgalavat] B2 Od Edd -indhanavat ↩︎ ↩︎
dūre tyājyaḥ] B1 B3 Edd transp. ↩︎ ↩︎
tyājyaḥ] Od gl. (yuṣmābhiḥ) ↩︎ ↩︎
iti] B3 deest ↩︎ ↩︎
iṅgalam] Edd indhanam ↩︎ ↩︎
atha] Od gl. (athānantaraṃ śrīgopīcandanapuṇḍrānantaraṃ tasyopari lalāṭopari) ↩︎ ↩︎
tatraiva] V2 R1 Od tathaiva ↩︎ ↩︎
atha … ramam] Pa² i.m. ↩︎ ↩︎
ramam] Edd -haram ↩︎ ↩︎
mūla] Va Od deest ↩︎ ↩︎
mṛt] Edd -mṛttikā- ↩︎ ↩︎
skānde] B3 ins. atha ↩︎ ↩︎
śrī] B2 deest ↩︎ ↩︎
skānde … prasaṅge] Edd deest ↩︎ ↩︎
lalāṭe dhāritaṃ] R1 manoraritaṃ ↩︎ ↩︎
pramāṇakaṃ] V2 Va B1 prayāṇakaṃ : Pa prayāṇekaṃ ↩︎ ↩︎
tatraiva] V1 Edd ins. ca ↩︎ ↩︎
śrī] Edd deest ↩︎ ↩︎
brahma] B1 -kṛṣṇa- ↩︎ ↩︎
kārttikamāhātmye … nārada] V2² i.m. ↩︎ ↩︎
pāpaṃ] B3 a.c pākaṃ ↩︎ ↩︎
kartṛ] B3 kartur ↩︎ ↩︎
mana] B2 yena ↩︎ ↩︎
garuḍa … ca] V2² i.m. ↩︎ ↩︎
ca] B2 Edd deest ↩︎ ↩︎
tasyo] B1 yasyo- ↩︎ ↩︎
tasyopariṣṭād] R1 tasyopari śrī- : Od gl. (tasyā tulasyā mṛttikā upariṣṭhād anantaram tilakād antaram) ↩︎ ↩︎
mudrāṃ] Od gl. (chāpā iti) ↩︎ ↩︎
rāṣṭrāt pravāsayet] B2 lac. ↩︎ ↩︎
cakrādibhiś] B1 -cakrādikaiś ↩︎ ↩︎
ca] B3 deest ↩︎ ↩︎
kaṭha] B2 deest ↩︎ ↩︎
dhyāyati] Od gl. (dhāvyātiśuddho pūjayatīty arthaḥ) ↩︎ ↩︎
svareṇa] Od smareṇa ↩︎ ↩︎
bhavema] Pa bhavet ↩︎ ↩︎
ma] B2 lac. ↩︎ ↩︎
paramaṃ] V2 paraṃ ↩︎ ↩︎
dṛṣṭvā] B2 dṛṣṭaṃ ↩︎ ↩︎
dvādaśā] Va ādaśā- ↩︎ ↩︎
bāṣkalāyopa] Od niṣphalāyopa- : B1 Edd cāphalayopa- ↩︎ ↩︎
cakram] B3 a.c. cakṣuṃ ↩︎ ↩︎
saḥ] B2 add. śrīśrīrādhāgovinda jayati śrīśrīgopīvallabha jayati | ↩︎ ↩︎
māhātmyaṃ] B1 B3 Edd nityatvam ↩︎ ↩︎
sammānasyāpi] V1 V2 -sammānanasyāpi ↩︎ ↩︎
viprendra] Od viprendraḥ ↩︎ ↩︎
vai] Od hi ↩︎ ↩︎
tatraivānyatra] Edd tatra vānyatra ca ↩︎ ↩︎
tasya kiṃ] B3 transp. ↩︎ ↩︎
vasatāṃ] Od satāṃ ca ↩︎ ↩︎
vāme] B3 vāma- ↩︎ ↩︎
tasya] R1 yasya ↩︎ ↩︎
uktau] R1 Pa B2 Od add. ca ↩︎ ↩︎
mṛdam] Va Od mṛdām ↩︎ ↩︎
gṛhītvā] B2 gṛhī yaḥ ↩︎ ↩︎
haṃ] B3 ’yaṃ ↩︎ ↩︎
tasya … nāntaraṃ] B2 tasyām anantaraṃ ↩︎ ↩︎
tasya … icchatā] B1 deest ↩︎ ↩︎
icchatā] Od gl. (janena) ↩︎ ↩︎
mamāvatāracihnāni] B2 samavetāni cihnāni ↩︎ ↩︎
vigrahe] B1 add. tasya me nāntaraṃ kiñcit kartyaṃ śreya icchatā ↩︎ ↩︎
māmakī] Pa māmakaṃ ↩︎ ↩︎
kūrmayāpi … tasya] B2 kūrmatejo vinikṣiptaṃ dhanaṃ tasya ca : Od kūrmeṇa tejo nikṣiptaṃ cihnena tasya : Od gl. (bhagavatā tejo nikṣiptaṃ bhavati) ↩︎ ↩︎
gadāṃ rathāṅgaṃ] B2 gadādhvāṅgam ↩︎ ↩︎
rathāṅgaṃ] Od gl. (cakram) ↩︎ ↩︎
racitaṃ] B2 pūritaṃ ↩︎ ↩︎
sukṛtasya] B3 ins. dehe ↩︎ ↩︎
janmaśatārjitasya] Od gl. (saviśeṣane hi vidhiniśedhau viśeṣaṇam upasaṃkrāmataḥ sati viśeṣo hi bādhe) ↩︎ ↩︎
vṛddhyādi] V1 B2 B3 ins. ca ↩︎ ↩︎
śabdasya] B2 -saṃvadasya : B3 -śabda- ↩︎ ↩︎
ārjitasyeti] B1 B3 -ārjitasyāpi ↩︎ ↩︎
śastrā] B2 Od -śaṅkhā- : Od gl. (śaṅkhasya aṅkaḥ kṛṣṇasya śaṅkhāṅka eva kavacam) ↩︎ ↩︎
durbhedyaṃ] B2 durlabhaṃ : Od ins. bhavati ↩︎ ↩︎
adṛśyaṃ] Pa ādhṛṣṭāṃ : B2 adṛśyaḥ ↩︎ ↩︎
hari] R1 Va hara- ↩︎ ↩︎
vallabhā] R1 -vallabha : B2 -vallabhāḥ ↩︎ ↩︎
dehe] B2 gehe ↩︎ ↩︎
kalipriya] Od gl. (he nārada) ↩︎ ↩︎
priya] Pa -priyā ↩︎ ↩︎
savye] R1 Va madhye ↩︎ ↩︎
sahitaṃ tatra] R1 sahitarahas tā ↩︎ ↩︎
trayo gnayas] V1² gl. dakṣiṇāgnir garhapatyāhavanīyau trayo ’gnaya ity amaraḥ | : Od² gl. gl. (dakṣināgnir garhapatya āhavāgni) ↩︎ ↩︎
devā] Pa vedā ↩︎ ↩︎
trīṇi] B2 citra- ↩︎ ↩︎
tasya] B2 tatra ↩︎ ↩︎
ūrdhvalokā] Od gl. (ūrdhvalokaṃ divaṃ nabha iti) ↩︎ ↩︎
tu] B1 ca ↩︎ ↩︎
daivaṃ] Va daivīṃ ↩︎ ↩︎
pitryaṃ] B2 paitraṃ ↩︎ ↩︎
cākṣayaṃ] Pa vākṣayaṃ ↩︎ ↩︎
grahā ṛkṣāṇi] Pa grahāt saṁkṣāni ↩︎ ↩︎
snayā] Od gl. (karaṇayā) ↩︎ ↩︎
tadā] Edd tasya ↩︎ ↩︎
jagatsvāmī] Od gl. (prabhu) ↩︎ ↩︎
prapaśyetety] B1 ins. patiḥ ↩︎ ↩︎
padatvam] Edd -padam ↩︎ ↩︎
kurute … tulyāni] Od gl. (atisumerutulyāni kurute) ↩︎ ↩︎
āṅkito] B2 -āṅkitaiḥ ↩︎ ↩︎
dvija] Od dvijaḥ ↩︎ ↩︎
yathāgnir] B2 athāgnir ↩︎ ↩︎
kakṣaṃ] B3 Od Edd kāṣṭhaṃ ↩︎ ↩︎
athavā] Edd deest ↩︎ ↩︎
śrī] B1 deest ↩︎ ↩︎
brahma] B2 deest ↩︎ ↩︎
samanvitām] Pa -samanvitam ↩︎ ↩︎
śaṅkhādikā] B2 Od śaṅkhādinā- ↩︎ ↩︎
yuktāṃ] B2 yuktaih ↩︎ ↩︎
rūpya] B1 B2 -raupya- ↩︎ ↩︎
api] R1 om. ↩︎ ↩︎
kalivallabha] Od gl. (nārada) ↩︎ ↩︎
vallabha] Pa B1 B2 -vallabhaḥ ↩︎ ↩︎
bhuṅkte] B2 bhuktaṃ ↩︎ ↩︎
yā] R1 om. ↩︎ ↩︎
vibudhā] Va vivādhā ↩︎ ↩︎
na śmaśāne] V1 V2 B3 transp. ↩︎ ↩︎
śmaśāne] B1 ins. na ↩︎ ↩︎
naraḥ] Od niśam ↩︎ ↩︎
kāṣṭha] B2 viṣṇu- ↩︎ ↩︎
śastrais] R1 om. : B2 -śabdais ↩︎ ↩︎
tu] R1 su- ↩︎ ↩︎
yo] R1 tatho ↩︎ ↩︎
pāṣaṇḍa] V1 pāṣaṇḍi- ↩︎ ↩︎
vrātyair] V1² gl. vrātyaḥ saṃskārahīnaḥ syād asvādhyāyo nirākṛtir ity amaraḥ | ↩︎ ↩︎
śaṅkhapadmā] B1 transp. ↩︎ ↩︎
rūpya] B1 -raupya- ↩︎ ↩︎
mayīm apītyādinā] B3 mayīty ↩︎ ↩︎
vacanena] V1 V2 ca na : B2 B3 deest ↩︎ ↩︎
kṛte] Od kṛtā ↩︎ ↩︎
māndhātṛṇāmbarīṣeṇa] Od mandhātā āmbarīṣenā ↩︎ ↩︎
dehe] Od dehaiḥ ↩︎ ↩︎
padmādi … vā] R1 Pa Od -padmādikaṃ cakraṃ : B2 -cakrādikaṃ padmaṃ ↩︎ ↩︎
dehaṃ] V1 B2 dehe ↩︎ ↩︎
kalevare] V2 kalavare ↩︎ ↩︎
cihnitam … śaṅkhādicihnitā] B2 om. ↩︎ ↩︎
śastrair] B2 sarvair ↩︎ ↩︎
tasya vaiṣṇavam] B2 vaiṣṇavaṃ smṛtam ↩︎ ↩︎
ca] R1 Od deest ↩︎ ↩︎
dvijātayaḥ] B2 dvijottamaḥ ↩︎ ↩︎
bhavanti martya] Od bhavantīha mahī- ↩︎ ↩︎
martya] B2 mahatī- ↩︎ ↩︎
vidhiḥ] B1 B2 B3 Edd add. gautamīye | : B1 add. lalāṭe ca gadā kāryā mūrdhni cāpaṃ śaras tathā | nandakaṃ caiva hṛnmadhye śaṅkacakraṃ bhujadvaye || śaṅkhacakrānvito vipraḥ śmaśāne mriyate yadi | prayāge yā gatiḥ proktā sā gatis tasya gautama | ↩︎ ↩︎
ca] R1 om. ↩︎ ↩︎
ca] Pa om. ↩︎ ↩︎
ca dakṣiṇe] B2 punaḥ punaḥ ↩︎ ↩︎
śīrṣṇi] B1 B3 p.c. śirasi ↩︎ ↩︎
khaḍgaṃ … dhārayet] B2 padmaṃ ca dakṣiṇe khaḍgaṃ cāpaṃ saśara vakṣasi ↩︎ ↩︎
janaḥ] B2 naraḥ ↩︎ ↩︎
śaṅkhadhāraṇādhikaṃ] B3 śaṅkhādidhāraṇaṃ ↩︎ ↩︎
ca] Edd deest ↩︎ ↩︎
cāpaśaraṃ] B2 B3 cāpaṃ śaraṃ ↩︎ ↩︎
nandakaś] V2 nandakaṃ ↩︎ ↩︎
dhāraṇe … lekhya] Edd -dhāraṇaṃ ↩︎ ↩︎
dik] B3 add. śrīrāmaḥ śaraṇam ↩︎ ↩︎
cakraṃ śaṅkho] Edd śaṅkhacakre ↩︎ ↩︎
cāpare] Od vāpare ↩︎ ↩︎
padmaṃ] V1 Pa Va B2 B3 Od kūrmaṃ ↩︎ ↩︎
gadāṃ tathā] B2 gadāyudham ↩︎ ↩︎
athā] B2 tathā- ↩︎ ↩︎
pāṇau] V1 B2 B3 deest ↩︎ ↩︎
dāhayed] B1 dhārayed ↩︎ ↩︎
harer … api] B2 deest ↩︎ ↩︎
mudrā] V1 Edd ins. -di- ↩︎ ↩︎
bhaktyā] Pa śaktyā ↩︎ ↩︎
cakraśaṅkhau] R1 Pa Od transp. ↩︎ ↩︎
sammiśrāv eva] R1 sammiśraṃ caiva ↩︎ ↩︎
kaiścana] B1 B2 kaścana : B1 B3 add. ata (B3 yad) uktaṃ brahmavaivarte | kevalaṃ nodvahec chaṅkham ādau cāsuravigraham | ataś cakravimiśraṃ taṃ vibhṛyād vaiṣṇavaḥ sadā || iti (B3 deest)| ↩︎ ↩︎
pravarasya] B2 -pūrvasya ↩︎ ↩︎
budho nvaham] B2 budhārthadam ↩︎ ↩︎
nvaham] Od gl. (anvaham anavaratam) ↩︎ ↩︎
chayanādau tu] Pa Od transp. ↩︎ ↩︎
dhārayec … tāni] Od gl. (lohamayasaptachāpā śayanādau kila niścitaṃ dhārayet) ↩︎ ↩︎
hi] B2 Od ca ↩︎ ↩︎
smṛti] V2 B2 -smṛtyādi- ↩︎ ↩︎
dvādaśāraṃ tu] B2 Od dvādaśāvarta- ↩︎ ↩︎
āvartaḥ] Od Edd -āvartaṃ ↩︎ ↩︎
śaṅkhaś … śrīhareḥ] B2 śaṅkho harividhi- ↩︎ ↩︎
ca] Edd vā ↩︎ ↩︎
nāmāṅkitā] B3 nāmnā kṛtā ↩︎ ↩︎
vāṣṭā] R1 B2 Od cāṣṭā- : B1 yāṣṭā- ↩︎ ↩︎
vāṅkitā] B1 vā ↩︎ ↩︎
di] B2 deest ↩︎ ↩︎
dalaiḥ] B2 -dale ↩︎ ↩︎
phalair] B2 karṇe ↩︎ ↩︎
nirmitāḥ] Pa nirmalām ↩︎ ↩︎
karṇayor bāhvoḥ] B2 Od karṇabāhvoś ca ↩︎ ↩︎
ruci] B1 a.c. -vidhi ↩︎ ↩︎
sannivedyaiva haraye] B2 nivedya haraye yas yu ↩︎ ↩︎
dhūpayec] B2 dhārayet ↩︎ ↩︎
ca] B2 tu ↩︎ ↩︎
bibharmi … kaṇṭhe] B2 vindāś cin nāma vaikuṇṭhe ↩︎ ↩︎
kuru] R1 kurute ↩︎ ↩︎
priyam] Pa -priyām ↩︎ ↩︎
lā] Od la- ↩︎ ↩︎
bhaktebhyaś] Va uktebhyaś ↩︎ ↩︎
nigadyase] B2 nigadyate ↩︎ ↩︎
atha] Edd deest ↩︎ ↩︎
tatraiva] V1 Pa B2 Od skānde : B1 tatraiva skānde ↩︎ ↩︎
mālāṃ] R1 om. ↩︎ ↩︎
na sa] Va transp. ↩︎ ↩︎
na … vijñeyo] V2 sa nivijñeyo ↩︎ ↩︎
dagdhāḥ] Pa dahyāt ↩︎ ↩︎
hareḥ] R1 haraiḥ : B2 hare ↩︎ ↩︎
tatraiva] Edd deest ↩︎ ↩︎
na] R1 om. ↩︎ ↩︎
jahyāt] Pa grāhyāt ↩︎ ↩︎
saṃhantrīṃ] R1 B2 -saṃharttā ↩︎ ↩︎
darśayati] B3 ins. ca tulasīnityatve ’pi phalaṃ darśayati ↩︎ ↩︎
viśeṣata ityādinā] Edd deest ↩︎ ↩︎
mālā] Edd ins. -dhāraṇa- ↩︎ ↩︎
saṃhitāyām] B1 B2 add. tulasīkaṣṭhaghaṭatai rudrākṣākārakāritaiḥ | śaṅkhacakragadāpadmapādukākārakāritaiḥ || nirmitāḥ mālikāṃ kaṇţhe nidhāyārcanam ācaret || tathāmalakamālāṃ ca samyak puṣkaramālikām | nirmālyatulasīmālāṃ śirasy api nidhāya ca || nirmālyacandanenāṅgam akṣaye tasya nāmabhiḥ | tasyāyudhāni bāhvoś ca tenaiva dvijasattama || pāpīṣṭho vāpy apāpiṣṭhaḥ sarvajño ’py ajña eva ca | bhavaty evādhikāry atra pūjākarmaṇy asaṁśayaḥ || sauparṇe dvārakāmāhātmye candraśarmaṇaḥ pratijñāyām | adya yan mayā prati kartavyaṃ tan me kṛṣṇa tac chṛṇu ity ādi || bhagavaddharmakathane | tulasīkāṣṭhasambhūtā mālā dhāryā sadā mayā || iti | ↩︎ ↩︎
mālā] B2 -mālāṃ ↩︎ ↩︎
cheṣā] Edd -cheṣaḥ ↩︎ ↩︎
nāradīye] B1 deest ↩︎ ↩︎
lagna] Od² i.m. ↩︎ ↩︎
ye … puṇḍrāḥ] B2 B3 Od deest ↩︎ ↩︎
cakrās] B2 B3 Od add. ye vā lalāṭaphalake lasadūrdhvapuṇḍrās ↩︎ ↩︎
vāci] Od gl. (tiṣṭhati) ↩︎ ↩︎
ṛjutaram api] B2 vidhṛtam api ca ↩︎ ↩︎
evaiti] Pa eti : Od gl. (prāpnoti) ↩︎ ↩︎
skānde] R1 Pa Od skandapurāṇe ↩︎ ↩︎
phalakṛtā] B2 -phalāśritā ↩︎ ↩︎
vai] V1² i.m. ↩︎ ↩︎
bhāgavatottamaḥ] R1 Pa Od a.c. bhāgavato naraḥ ↩︎ ↩︎
sambhavā] B3 -sambhavāṃ ↩︎ ↩︎
phala] B1 B2 -mālā- ↩︎ ↩︎
vā] R2 R3 Pa Edd ca ↩︎ ↩︎
spṛśec … naraḥ] B1 deest ↩︎ ↩︎
tāvadvarṣa … naraḥ] Od om. ↩︎ ↩︎
deśe] B2 -dehe ↩︎ ↩︎
ca] B1 yaḥ ↩︎ ↩︎
arthaḥ] B2 add. śrīśrīrādhāgovindaśaraṇam | ↩︎ ↩︎
hrasvatvam] V2 hrasvam ↩︎ ↩︎
ca] B2 deest ↩︎ ↩︎
mārkaṇḍeyoktau] V1 Pa Va B2 ante śrī- ↩︎ ↩︎
vahet] Pa om. : Pa3 i.m. vayet ↩︎ ↩︎
keśave] Edd viṣṇave ↩︎ ↩︎
tasya] B1 om. ↩︎ ↩︎
yasya] R1 Pa Va B2 bahu- ↩︎ ↩︎
śiraso … bhūṣaṇam] B1 Od yo mālāṃ vahate naraḥ : B1 Od add. tulāsīkāṣṭhasambhūtāṃ (Od rādhākṛṣṇasya nirmālyaṃ) śiraso bāhubhūṣaṇam | ↩︎ ↩︎
naśyanti] Od gl. (adṛṣṭā bhavanti) ↩︎ ↩︎
vātoddhūtaṃ] B2 vātodṛtaṃ ↩︎ ↩︎
dalam] B2 jalam ↩︎ ↩︎
bhramate] B2 bhramayed ↩︎ ↩︎
kvacit] B1 B2 add. gautamīye puraścaraṇaprasaṅge | tathāmalakasambhūtais tulasīkāṣṭhanirmitair | ity ādi || tatraiva | puṇḍarīkabharā mālā gopālamanusiddhidā | āmalakībhavā mālā sarvasiddhipradā matā | tulasīsambhavā yā tu mokṣaṃ vitanute cirāt || iti | ↩︎ ↩︎
kalau] B2 add. śrīśrīhariḥ | ↩︎ ↩︎
adṛṣṭā] Edd adṛśyā ↩︎ ↩︎
tathā … skānde] Edd deest ↩︎ ↩︎
viṣṇunirmālyaṃ] Od gl. (dhāryam) ↩︎ ↩︎
vaiṣṇavais … samaṃ] Od vaiṣṇavānāṃ sasaṃ- ↩︎ ↩︎
pūrvaṃ] B1 sarvaṃ ↩︎ ↩︎
karmaṇi] B1 add. śrīḥ | śrīrāmaḥ śaraṇam | ↩︎ ↩︎
taddvayaṃ] B2 deest ↩︎ ↩︎
ca] B2 deest ↩︎ ↩︎
śrī] B1 Edd deest ↩︎ ↩︎
eka] B2 tri- ↩︎ ↩︎
śrī] V2 B1 deest ↩︎ ↩︎
pūjā] B2 Od -sevā ↩︎ ↩︎
pūjayiṣyaṃs] B2 pūjayitvā ↩︎ ↩︎
tathā ca] B3 atha : Edd deest ↩︎ ↩︎
bhiṣajaṃ] R1 bheṣeva ↩︎ ↩︎
no] Od so- ↩︎ ↩︎
bhṛtyaṃ] R1 ins. na ↩︎ ↩︎
kiṃ ca] B3 atha ↩︎ ↩︎
śrī] B1 deest ↩︎ ↩︎
pūjya] B2 pūjyaṃ ↩︎ ↩︎
śrī] B2 Od deest ↩︎ ↩︎
nāradoktau] B3 Edd nāradena ↩︎ ↩︎
śrī] V2 B3 deest ↩︎ ↩︎
ekādaśaskandhe] B1 anyatrāpi tasyaiva ekādaśaskandhe : B2 ekādaśe ↩︎ ↩︎
daśama] V1 V2 Va ante śrī- ↩︎ ↩︎
opaśamena] Od gl. (upaśame śāntye) ↩︎ ↩︎
gṛhastha] Edd gārhastya- ↩︎ ↩︎
gṛhasthadharmaḥ] B1 deest ↩︎ ↩︎
upaśamena] B3 ins. dharmeṇa ↩︎ ↩︎
tathā] B1 tathāhaṃ ↩︎ ↩︎
saptamaskandhe] B2 saptame ↩︎ ↩︎
śrī] B1 deest ↩︎ ↩︎
nāradoktau] R1 Pa Od śrīnāradasyoktau ↩︎ ↩︎
martyāsaddhīḥ] Od gl. (martya iti asaddhīḥ) ↩︎ ↩︎
śrutaṃ] Od smṛtaṃ ↩︎ ↩︎
vyartha evety] B2 vyartham ity ↩︎ ↩︎
evety] V2 ity ↩︎ ↩︎
tasyaiva] Edd deest ↩︎ ↩︎
mandīkurvanti] Od gl. (amandāṃ mandīkurvanti) ↩︎ ↩︎
daḥ] Edd -dam : V2 add. ajño hi bālam ity āhuḥ pitety eva tu mantradaḥ | ↩︎ ↩︎
śrī] Edd deest ↩︎ ↩︎
brahmaṇo] B2 -rāmaṇo ↩︎ ↩︎
hariḥ svayam] Od transp. ↩︎ ↩︎
vaset] Pa B2 bhavet ↩︎ ↩︎
ca] V2 B3 deest ↩︎ ↩︎
ca tasyaiva] Edd deest ↩︎ ↩︎
tasyaiva] V1 tatraiva ↩︎ ↩︎
yathā viṣṇuṃ] Edd yathāvidhi ↩︎ ↩︎
bhagavato] Va -bhāgavate ↩︎ ↩︎
bhagavato bhārate] B1 B3 Edd bhāgavate ↩︎ ↩︎
bhārate] B2 bhāgavate ↩︎ ↩︎
ca] B3 deest ↩︎ ↩︎
hariś] V2 Va B2 B3 Od ante śrī- ↩︎ ↩︎
niṣṭa] Pa -bhīṣṭa- ↩︎ ↩︎
sādhanam] Va Edd -kāraṇam : B3 -kārakam ↩︎ ↩︎
jayet] Va japet : Od tyajet ↩︎ ↩︎
atithayo] B3 atiśayo ↩︎ ↩︎
dyuti] B3 Od Edd -hūti- ↩︎ ↩︎
harau] B2 gurau ↩︎ ↩︎
tadvan niṣṭhā] R1 Pa tadvariṣṭa ↩︎ ↩︎
niṣṭhā] B2 Od vipre ↩︎ ↩︎
svaṃ] B3 sa ↩︎ ↩︎
vāpy] V1 cāpy ↩︎ ↩︎
harau] B2 śive ↩︎ ↩︎
brahmavaivarte] R1 brahma ↩︎ ↩︎
ghnantaḥ … vā] Od gl. (guruḥ śiṣyaṃ ghnanto vā śapanto vā śāpo vā) ↩︎ ↩︎
krudhāḥ] B3 krurāḥ ↩︎ ↩︎
jyeṣṭha] V1 V2 jyeṣṭho ↩︎ ↩︎
mātā] V1 Edd sūto ↩︎ ↩︎
supūjitā] B1 ca pūjitā ↩︎ ↩︎
iti] V1 V2 deest ↩︎ ↩︎
tac] R1 om. ↩︎ ↩︎
praṇamate] B2 praṇamati ↩︎ ↩︎
samupāsṛtya] B3 samupāvṛtya : Edd samupāsya tu ↩︎ ↩︎
kiṃ ca] Edd deest ↩︎ ↩︎
pariharanti ye] Od gl. (ye tyajanti) ↩︎ ↩︎
bodhaḥ] Od rodhaḥ ↩︎ ↩︎
bodhaḥ kaluṣitas] Od gl. (tena guṇāyaḥ rodhaḥ kaluṣitaḥ baddhitaḥ) ↩︎ ↩︎
prakaṭīkṛtam] Od gl. (durātmatā prakāśakṛtam) ↩︎ ↩︎
purā] Od punaḥ ↩︎ ↩︎
kulakram] B1 kulakramād ↩︎ ↩︎
āyātaṃ] B2 Edd -āgataṃ ↩︎ ↩︎
tatrāpavādaḥ] Va Pa B3 atrāpavādaḥ ↩︎ ↩︎
opadiṣṭena] B3 -opadṛṣṭena ↩︎ ↩︎
avaiṣṇaveti] B1 deest : V2² i.m. ↩︎ ↩︎
kṛpayā] B1 deest ↩︎ ↩︎
śrī] B2 deest ↩︎ ↩︎
gurvabhakta] Edd -gurubhakti- ↩︎ ↩︎
phalam] B1 -lakṣaṇam ↩︎ ↩︎
narakakleśa] B2 Od narakakleśān ↩︎ ↩︎
paruṣaṃ] Va Pa B2 puruṣaṃ : Od gl. (niṣṭhuram) ↩︎ ↩︎
pravadanti] B2 prabhavanti ↩︎ ↩︎
eva] B2 evaṃ ↩︎ ↩︎
iti] V1 V2 R2 R3 Pa B2 B3 Edd deest ↩︎ ↩︎
tryavarān] V2 R1 Va Pa avarān ↩︎ ↩︎
tatra] B1 deest ↩︎ ↩︎
tatra] Edd ata eva ↩︎ ↩︎
vyatyastapāṇinā] Od gl. (vyatastau nikṣiptau pānī yasya tena) ↩︎ ↩︎
guroḥ] R1 guruḥ : B2 gurau ↩︎ ↩︎
savyena] Od gl. (vāmena pāninā) ↩︎ ↩︎
dakṣiṇaḥ] B2 dakṣiṇe ↩︎ ↩︎
nijasavyapāṇinā] V1 V2 B1 savyena nijapāṇinā ↩︎ ↩︎
pravekṣyan] B2 Od praviśya ↩︎ ↩︎
tathā cāpastambaḥ] B3 deest ↩︎ ↩︎
iti] B2 deest ↩︎ ↩︎
tataḥ] V1 R1 Pa Va tatra ↩︎ ↩︎
tathā ca] B3 atha ↩︎ ↩︎
mārkaṇḍeye] V1 R1 Va B2 B3 Od mārkaṇḍeyapurāṇe ↩︎ ↩︎
kurvīta] B2 Od kurvate ↩︎ ↩︎
bhujikriyām] Od gl. (bhojanakriyām ity arthaḥ) ↩︎ ↩︎
samyaktvāt] V1 add. iti caturthavilāsaḥ : V2 B1 add. iti caturthaḥ ↩︎ ↩︎
śrī] B2 deest ↩︎ ↩︎
vilikhite] R1 Pa B1 -viracite ↩︎ ↩︎
bhagavad] B3 Edd ante śrī- ↩︎ ↩︎
vilāsaḥ] Va add. śrī oṃ ↩︎ ↩︎