२० शिवैक्य-स्थल-विषय-नव-विध-लिङ्ग-प्रसङ्गः

स्थलभेदा अवान्तरस्थलभेदा इत्यर्थः । अग्रेऽपि तथा । शिष्टं
स्पष्टम् ॥ १ ॥

स्पष्टम् ॥ २ ॥

स्पष्टम् ॥ ३-५ ॥

अथ - ज्ञानप्रसादेन विशुद्धसत्त्वस्ततस्तु तं पश्यते निष्कलं
ध्यायमानः [मु० उ० ३।१।८] इति मुण्डकश्रुत्यनुसारेण-

इति देवीकालोत्तरवचनानुसारेण च तज्ज्ञानप्रकाशसम्पन्नः
शिवयोग्येव ज्ञानप्रसादस्वीकारात् स्वीकृतप्रसादीति निरूपयति-

चिदात्मनि यत्र ज्ञानप्रकाशसम्पन्ने शिवयोगिनि मुख्यार्थो
जीवेश्वरवियोगरूपमुख्यार्थो नास्ति लक्षणार्थश्च
निरुपाधिकशिवात्मनोर्नित्यावियोगरूपलक्षणार्थश्च नास्ति तस्य शिवयोगिनो
विशृङ्खलतया निरङ्कुशत्वेन प्रसादः पूर्णज्ञानप्रसादः
स्वीकृतोऽङ्गीकृतो भवेदित्यर्थः ॥ ६ ॥

मातृमानप्रमेयादित्रिपुटीमयप्रपञ्चप्रथमव्यवहारे
रममाणां पूर्णचित्साक्षात्कृतिं लब्ध्वा योगी ज्ञानप्रकाशसम्पन्नः
शिवयोगी स्वात्मनि स्वीकृतप्रसादवति स्वस्वरूपे तिष्ठतीत्यर्थः ॥ ७ ॥

अथैवंरूपस्य शिवयोगिनः पाशबन्धनं नास्तीत्यत्राह-

शिवाद्वैतबोधनिवारिताङ्गलिङ्गलक्षणजीवेश्वरभेदावेशवतः
अपरोक्षीकृतनिर्मलचित्प्रकाशस्य शिवयोगिनः पाशपञ्चकाद्
भूतबन्धनं कुतः? नास्तीत्यर्थः ॥ ८ ॥

अथ तस्य पूर्णज्ञानिनः प्रपञ्चदर्शनं नास्तीति सूत्रत्रयेण
सदृष्टान्तं कथयति-

अग्नौ न्यस्तं काष्ठादिकं यथाग्निमयं सद् दृश्यते तथा शिवे
स्थापितं विश्वं चिन्मयमेव दृश्यते शिवस्य चिदग्निरूपत्वादिति भावः ॥ ९
॥

ननु वह्नौ काष्ठमिव शिवे विश्वं न केनापि न्यस्तम् शिवेनैव
कल्पितम् तत्कथं तन्मयं सद्भातीत्यत्राह-

मृत्तिकायां ज्ञातायां घटशरावादिकं सर्वं यथा
मृण्मयमेव [तुलनीय- यथा सौम्यैकेन मृत्पिण्डेन सर्वं मृन्मयं
विज्ञातं स्याद् वाचारम्भणं विकारो नामधेयं मृत्तिकेत्येव सत्यम् ।
(छा० उ० १।१।४)] न तद्व्यतिरिक्तमिति ज्ञायते तथा चिदात्मनि शिवे दृष्टे सति
तत्कार्यत्वाद् भूम्यादिकं तद्भिन्नत्वेन न भाति तदात्मकत्वेनैव
भातीत्यर्थः ॥ १० ॥

एवं शिवात्मकं विश्वं तत्रैव लीनं चिन्तयन् योगी न लिप्यत इत्यत्राह-

अन्तः हृद्रूपाष्टदलकमलमध्ये निरन्तरं चिद्रूपे ज्योतिर्लिङ्गे
महालिङ्गे ज्वलति सति प्रकाशिते सति तस्मिन् महालिङ्गे शिवयोगी निखिलं तत्त्वं
शिवादिभूम्यन्तं विलीनं लयीभूतं पश्यन् सन् न लिप्यते
तनुकरणभुवनभोगात्मकषट्त्रिंशत्तत्त्वैर्न लिप्यत इत्यर्थः ॥ ११ ॥

अन्तर्मुखेन मनसा प्रत्युन्मुखेन मनसा चिन्मये
स्वस्वरूपवह्निप्रकाशे समस्तपदार्थान् जुह्वन् तादात्म्येन समर्पयन्
शिवयोगी प्रमोदत इत्यर्थः ॥ १२ ॥

निर्मलः शिवयोगी सच्चिदानन्दानां समुद्रभूते स्वात्मनि
स्वप्रकाशात्मनि शिवे सकलान् शब्दादिपदार्थान् समर्प्य
तत्प्रसादतस्तत्प्रसादरूपेण भुङ्क्त इति ॥ १३ ॥

इति मृगेन्द्रवचनानुसारेण च तच्चित्प्रसादस्वीकारवतः शिवयोगिनो
मायातत्त्वमेव शिष्टोदनमिति सूत्रचतुष्टयेन कथयति-

या माया मिश्रा शुद्धाध्वनिवासिनां
तनुकरणभुवनभोगरूपिणी अधोमायाऽस्ति सैव सर्वेषां प्रकाशते लीयते
च । तत् कलादिभूम्यन्तत्रिंशत्तत्त्वात्मकमायातत्त्वमेव चिल्लिङ्गे ज्ञानचिह्ने
तत्र विषये तत्स्वीकृतप्रसादिविषये शिष्टोदनाकृतिरवशिष्टोदनाकारवदिति
प्रकीर्तितमित्यर्थः ॥ १४ ॥

मायापाशविजृम्भिते
कलादिक्षित्यन्तत्रिंशत्तत्त्वात्मकमायापाशनिबद्धे जगदङ्गे
विश्वशरीरवति स्वात्मज्योतिषि स्वस्वरूपज्ञाने बोधेन स्वात्मज्ञानेन
परिग्रस्ते सति आक्रान्ते सति तदेकं तन्मायातत्त्वमेकमेवावशिष्यत इत्यर्थः ॥
१५ ॥

ननु शारीरिकस्वरूपस्य बोधाक्रान्तत्वात् कथं
मायातत्त्वमवशिष्यत इत्यत्राह-

अखण्डसच्चिदानन्दलक्षणपरब्रह्मैव यस्य स्वरूपं तादृशस्य
जीवन्मुक्तस्य धीरस्य जितेन्द्रियस्य शिवयोगिनो माया कैङ्कर्यवादिनी
दासभावं वदन्ती सत्यास्त इत्यर्थः ॥ १६ ॥

जगन्मोहिनी माया बहुविधशक्तिभिरनर्गलापि शिवे
समानसमरसभावमुपेतस्य शिवयोगिनः पुरतो मोहकत्वेन स्थातुं नेहते
नेच्छतीत्यर्थः ॥ १७ ॥

स्पष्टम् ॥ १८ ॥

अथ कथं लयं गच्छन्तीत्यत्राह-

कारणान्तरव्यतिरेकेण नदीसागरन्यायेन स्वत एव लयं
गच्छन्तीत्यर्थः ।

अथैवं विनष्टविषयसमूहवान् शिवयोगी कथमास्त इत्यत्र वदन्
शिष्टोदनस्थलं समापयति-

शिवयोगी अशेषं पदार्थसमूहं स्वस्वरूपेण ग्रसन् तेजोजालं
स्वकिरणसमूहम् अशेषतो निशेषं यथा भवति तथा ग्रसन्नुपसंहरन्
आस्थितो भानुरिव अस्तं गच्छन् भानुरिव शाम्यति स्वस्थो भवतीत्यर्थः ॥ २० ॥

इति किरणागमवचनानुसारेण च
केवलचित्प्रसादस्वीकारेणावशिष्टमायोदनः शिवयोगी चराचरे प्रत्येकं
परिपक्वानुसारेण व्याप्तमलशक्तिं परिपक्वानुसारेण विनाशकरणेन
चराचरविनाशक इति कथयति-

चरणाचरणे गते चराचरप्रपञ्चगते लिङ्गैक्ये महालिङ्गतादात्म्ये
समापन्ने प्राप्ते सति स योगी शिष्टोदनसम्पन्नः शिवयोगी निर्देही भूत्वा
चराचरविनाशको जङ्गमस्थावरगतमलशक्तिविनाशको भवेदित्यर्थः ॥ २१ ॥

अथ स शिवयोगी चराचरव्याप्तमलशक्तिनिवारणेन मायाप्रपञ्चं
न पश्यतीति षड्भिः सूत्रैः प्रतिपादयति-

इदमेतादृगिति प्रतिनियतविश्वभुवनप्रतीतिर्लीलाशक्त्यनादिकल्पितमा-
यैव मूलकारणवती स्वात्मैकबोधात् स्वात्मैवेति बोधात्
स्वात्मप्रधानीभूतज्ञानात् तन्नाशे मलशक्तिनाशे विश्वप्रकाशनं
तन्मूलकजगद्दर्शनं कुतो नास्तीत्यर्थः ॥ २२ ॥

नन्विदं विश्वं कुत्र लयं गच्छतीत्यत्राह-

नभःस्थले मेघाः सम्भूय विलीयन्ते तथा स्वस्वरूपानुभाविनः
शिवयोगिन आत्मनि चैतन्ये विषयाः शब्दादिविषयाः समुद्भूता उत्पन्नाः
सन्तो विलीयन्त इत्यर्थः ॥ २३ ॥

अथेदं विश्वं स्वात्मैकबोधात् कथं नश्यतीत्यत्राह-

आत्मज्ञाने सतीत्यर्थः । नन्वेवं चेद्विश्वस्य
स्वप्नसादृश्याङ्गीकारान्मिथ्यात्वप्रसङ्ग इति नाशङ्कनीयम् स्वप्नेनापि
फलाफ लदर्शनात् रेतःपातादिदर्शनाच्च सत्यत्वमेवेति । शिष्टं स्पष्टम् ॥
२४ ॥

पुनश्च कारणान्तरमाह-

परावस्थां
तनुत्रयाश्रितजाग्रदाद्यवस्थातीतबोधखेचरीमुद्रासुलभ-
सर्वोत्कृष्टतुरीयावस्थाम् उपेयुषो गतस्य शिवयोगिनः किं वा प्रमाणं किं
ज्ञेयं किं वा ज्ञानस्य साधनम्? त्रिपुटीमयप्रपञ्चोत्तीर्णत्वात्
तद्दर्शनं नास्तीति भावः ॥ २५ ॥

यत्तुर्यातीतपदं मौनान्तमुद्रासुलभतुर्यातीतस्थानमस्ति
वाङ्मनसाध्वनो दूरं स्तुतिध्यानयोरविषयं तत्तुर्यातीतस्थानम्
अनुप्रविश्य तद्योगी तुर्यस्थानयोगवान् शिवयोगी भूयो विश्वं नेक्षते न
पश्यतीत्यर्थः ॥ २६ ॥

कुत इत्यत्राह-

चिदानन्दस्वरूपे शिवे सन्दृष्टे सतीति शेषः । अपरोक्षीकृते सति
योगीन्द्रो निजस्वरूपस्थः शिवयोगीश्वरः अन्यत् स्वातिरिक्तं रूपं न पश्यति
तादृशं शब्दजालं न शृणोति किमपि तदन्यं न जानातीत्यर्थः ।
मलशक्तिक्षयाद् मायिकरूपादिदर्शनं नास्तीति भावः ॥ २७ ॥

सर्वं जगद् असदेव शिवातिरेकेण नास्त्येव सदिव प्रतिभासते
मलशक्तिवशात् तद्व्यतिरेकेण सदिव भासते शिवे सच्चिदानन्दलक्षणे परशिवे
ज्ञाते साक्षात्कृते सति तदज्ञानं भेदप्रतीतिकारणं तन्मूलाज्ञानं
नष्टं सत् स्वरूपं कारणीभूतचिच्छक्त्याकारम् उपपद्यते
गच्छतीत्यर्थः । तस्मात् शिवातिरेकेण स्वविमर्शनं शिवयोगिनो नास्तीत्यर्थः
॥ २८ ॥

अनेककोटिब्रह्माण्डसृष्टिस्थितिलयान् प्रत्याधारभूतो यो विमर्शः
अस्य चराचरमलविनाशकस्य शिवयोगिनः शब्दब्रह्मरूपविचारोऽस्ति तद
भाण्डस्थलमित्युच्यत इत्यर्थः ॥ २९ ॥

षडध्वस्फारलक्षणशब्दार्थविचारपरत्वेन विमर्शाख्या
पराशक्तिः शुद्धमाया विश्वोद्भासनकारिणी
स्वकार्यरूपज्ञानादिभिर्विश्वप्रकाशिनी सर्वतत्त्वानां साक्षिणी
सर्वतोमुखी सती समिन्धे शुद्धाध्ववासिनां
परशक्तिसदाशिवेश्वरविद्यातत्त्वलक्षणतनुकरणभुवनभोगरूपेण
प्रकाशत इत्यर्थः ॥ ३० ॥

स्पष्टम् ॥ ३१ ॥

अथ भाण्डस्थलार्थं सूचयन्
तत्त्वप्रसिद्धलिङ्गाङ्गरूपशिवजीवयोः स विमर्श एवाश्रय इति सूत्रद्वयेन
प्रतिपादयति-

महेश्वरः परमेश्वरः पराहन्तासमावेशपरिपूर्णविमर्शवान्
शिवजीवसाधारणीभूतात्मतत्त्वाक्रमणेन परिपूर्णविमर्शवान् सन्
सर्वज्ञः सर्वकर्ता सर्वगः सर्वव्यापकः कर्मसाक्षी भवेत् अन्यथा
स्फटिकादिप्रकाशवज्जडो [तुलनीय- प्रागिवार्थोऽप्रकाशः स्यात्
प्रकाशात्मतया विना । न च प्रकाशो भिन्नः स्यादात्मार्थस्य प्रकाशता ॥
(ई० प्र० १।५।२ तथा स्वभावमवभासस्य विमर्शं विदुरन्यथा ।
प्रकाशोऽर्थोपरक्तोऽपि स्फटिकादिजडोपमः ॥ (ई० प्र० १।५।११) भवेदिति भावः
॥ ३२ ॥

अथ किं तस्य स्वरूपमित्यत्राह-

परमात्मनः अहमस्मि प्रथमजा ऋतस्य पूर्वं देवेभ्यो अमृतस्य
नाभिः [तै० उ० ३।१०।६] इति श्रुतेः अहमादिर्हि देवानाम् [भ० गी० १०।२।४] अहं
सर्वस्य प्रभवो मत्तः सर्वं प्रवर्तते [भ० गी० १०।८] इति भगवदुक्तेश्च
परसंविद्रूपस्याहमात्मनः शिवस्य महासंवित्प्रकाशपरिपूरितं
महाचित्प्रकाशपरिपूर्णं विश्वाधारं
विश्वरूपाविद्यालक्षणाधोमायाधारं पराहन्तामयम् यथा घटस्य
कम्बुग्रीवादिमत्त्वं तदनतिरिक्तम् तथा अहमो भावोऽहन्तेति पॄ
पालनपूरणयोः इति
धातुगत्याण्डरसन्यायेनाशुद्धमिश्रशुद्धाध्वलक्षणसकलविश्वतः
पूर्णजीवनभूतपराहन्तामयोर्ध्वमायारूपं विमर्शं सन्तं
प्राहुः शिवाद्वैतशास्त्रप्रवीणाः प्रकर्षेणाहुरित्यर्थः । अयं भावः-
पादोऽस्य विश्वा भूतानि [ऋ० सं० ८।४।१७] इति श्रुतेश्चराचरप्रपञ्चस्य
माहेश्वरीयचित्क्रियालक्षणचरविस्ताररूपत्वात्
तत्प्रतिस्फुरणायमानोर्ध्वमायारूपा विमर्शशक्तिरेव
घृतकीटन्यायेनैकदेशविकारीभूता-

इति पौष्करवचनप्रसिद्धपर्यायनामवती षडध्वजननीति
देशिकोपदेशेन विज्ञेया । अस्याश्चिद्रूपत्वेन
निरंशत्वेऽप्यघटनघटनापटीयस्त्वेन
स्वातन्त्र्यकल्पितांशभेदसम्भवान्न काचिदनुपपत्तिरिति ॥ ३३ ॥

मुक्तो मायापाशपटलनिर्मुक्तः शिवयोगी
विमर्शभाण्डस्थापितशक्त्यादिपृथिव्यन्तसमस्ततत्त्वबुद्बुदः सन्
स्वात्मन्येवोन्मुखः सन् स्वस्वरूपेण तिष्ठतीत्यर्थः ॥ ३४ ॥

इति मृगेन्द्रवचनानुसारेण च तद्भाण्डस्थलसम्पन्नस्य शिवयोगिनो
विमर्शस्याश्रयीभूता तिरोभावशक्तिरेव भाजनमिति सूत्रद्वयेन
निरूपयति-

समस्तभुवनाण्डसृष्ट्यादिकारणीभूतविमर्शपरबिन्दुर्यत्र
तिरोधानरूपशिवसमवेतशक्तौ भासते तत् तच्छक्तिस्वरूपम् इह
भाण्डस्थलसम्पन्नशिवयोगिविषये भाजनमित्युच्यते । अयं भावः-
पञ्चकञ्चुकयुक्तचैतन्यस्य पुरुष इत्यभिधानवतः
पाशत्रयानुसारिण्याः शिवशक्तेस्तिरोभाव इत्युपचारः ॥ ३५ ॥

विश्ववैचित्र्यकारिणी विमर्शाख्या परकुण्डलिनी शक्तिर्यस्मिन्
तिरोभावशक्तेर्दृक्क्रियास्वरूपे प्रतिष्ठिता ब्रह्म ब्रह्मस्वरूपं तदिदं
वह्न्युष्णत्वशुक्लपटन्यायेन [यथा वह्नेरुष्णत्वं वह्नेः पृथङ्न
भवति अथवा शुक्लपटस्य शौक्ल्यं पटादन्यन्न भवति तथा शक्तिः
शक्तिमतो भिन्ना न भवति ।] स्वसमवेततिरोभावशक्तिदृक्क्रियास्वरूपं
विश्वभाजनमित्यर्थः ॥ ३६ ॥

चिच्छक्तिः स्थूलवेद्यतिरोभावलक्षणा
समवेतशक्तिर्जगदङ्कुररूपतो जगदङ्कुरकारणीभूतेन
अन्तःकारणरूपेण मूलाहङ्काररूपेण यस्मिन् परबिन्दौ भाति स
विमर्शाख्यपरबिन्दुरेव ब्रह्मभूतः परब्रह्माख्यपरशिव इत्युच्यते ।
तच्चिद्व्यक्तिमत्परबिन्दुरेव महालिङ्गमित्यर्थः ॥ ३७ ॥

नन्वहङ्कारमिश्रवान्मिथ्याभूतः किमित्यत्राह-

चन्द्रे स्थिरा ज्योत्स्ना चन्द्रिका विश्ववस्तु सर्वविश्वं प्रकारे एकदेशे
यथा प्रकाशिनी प्रकाशयति तथा ब्रह्मणि दृक्क्रियात्मकपरशिवे स्थिरा
स्थिरेण स्थिता विमर्शशक्तिः परामर्शमयी पराशक्तिः विश्ववस्तु सर्वं
जगत् प्रकारे स्वस्वातन्त्र्यकल्पितांशे प्रकाशिनी प्रकाशयतीत्यर्थः ।
मनोवाचामगोचरत्वेन पशुजनानां तिरोहित्वात् तिरोधानशक्तिरिति प्रसिद्धा
या अस्ति तथ्यकर्मकस्फूर्तिरूपायाश्चित्क्रियाशक्तेः
परब्रह्मपरशिवपरलिङ्गादिनामानि मुख्यानि महाबिन्द्वादीनां
गौणानीति विवेकः ॥ ३८ ॥

ननु मुख्यप्रकाशात्मकं ब्रह्म शक्त्येकरूपं सत् कथमास्त इत्यत्राह-

अक्षराणामकारोऽस्मि [भ० गी० १०।३३] इति भगवदुक्तेः अकारो वै सर्वा
वाक् [ऐ० आ० २।३।६] इति श्रुतेश्च अकारः सप्तदशीयः शिव इत्याख्यातः हकारः
शक्तिः हकारोऽन्त्यः कलारूपः इत्यागमोक्तेश्चैतन्यरूपिणी
दृक्क्रियाशक्तिरित्युच्यते । शिवशक्तिमयम् एवं शिवशक्तिरूपं ब्रह्म
परब्रह्म एकं सद् अहम्पदे

अथैवंरूपाहन्तां प्राप्य शिवयोगी विश्वरूपः सन् प्रतिभातीत्याह-

परमां देशकालाकारोत्तीर्णां शिवशक्तिमयीं
शिवाभिन्नशक्तिमयीम् अहन्तां सप्तदशीयचित्कलां प्राय स्वात्माभेदेन
स्थिरां स्थिरीभूतां ज्ञात्वा विमृश्य ब्रह्मभूयङ्गतो ब्रह्मस्वरूपं
गतः शिवयोगी विश्वात्मा जगद्रूपः सन् प्रतिभासते प्रकाशत इत्यर्थः ॥ ४०
॥

वृक्षस्थं वटवृक्षस्थं पत्रपुष्पादि समस्तं यथा वटबीजे
स्थितं तिष्ठतीत्यर्थः तथा एतद् विश्वं समस्तं परात्मनः
परब्रह्मरूपस्य भाजनस्थलसम्पन्नस्य शिवयोगिनो हृदयबीजस्थम् कला
सप्तदशी ज्ञेया स्वान्तर्लीनचराचरा इत्यागमोक्तेः

इति श्रीपरात्रिंशिकाशास्त्रोक्तप्रकारेण
आदिक्षान्तपञ्चाशद्वर्णानां देशकालाकाररूपत्वात्

इति पञ्चाशिकाशास्त्रस्थित्या क्षकारस्य कषयोगरूपत्वेन
हकारस्यैवान्त्यत्वाद्
देशकालाकारवाचकसकलमातृकार्णक्रोडीकारलक्षण-
प्रत्याहृताकारहकाररूपशिवशक्तिसम्मेलनस्फुरिततदन्तर्गतवेद्य-
संस्कारलक्षणबिन्दुस्पन्दमयनरशक्तिशिवात्मकाऽहम्परामर्श-
रूपचित्क्रियासामरस्यलक्षणहृदयबीजे तादात्म्येन तिष्ठतीत्यर्थः । अत्र
अकारादिहकारान्तसूक्ष्मादिवाक्शक्तिरूपो विमर्शस्तदात्मकाहम्पदे
पशुजनागोचरत्वेन भासमानानाहतनादलक्षणपरावाक्शक्तिमयी
चिच्छक्तिस्तिरोधानशक्तिरिति रहस्यम्

अथ - यथा पुष्पकरपलाश आपो न श्लिष्यन्ते एवमेव पापकर्म न
श्लिष्यते [छा० उ० ४।१४।३] इति छान्दोग्यश्रुत्यनुसारेण-

इति योगजागमवचनानुसारेण च तिरोभावलक्षणदृक्क्रियाभाजनवतः
शिवयोगिनः कर्माङ्गं लेपकं न भवतीत्यङ्गालेप इति सूत्रत्रयेण
कथयति-

दिग्देशकालत्रयेऽपि परिच्छेदरहितं चिदानन्दस्वरूपं बृहद् इदं
प्रादुर्भूतदृक्क्रियारूपं यस्य तिरोभावभाजनसम्पन्नस्य शिवयोगिनो
रूपं स्वरूपमिति ख्यातम् स तद्भाजनस्थलसम्पन्नः शिवयोगी
अङ्गकर्मलेपरहित इति इहोच्यत इत्यर्थः ॥ ४२ ॥

अत्र दृष्टान्तमाह-

सकलजगच्चैतन्यात्मकः सन् चिद्रूपो महाधीमान् शिवयोगी
धूममेघादिभिर्नभो यथा न लिप्यते तथा संसारपापकर्मभिर्न लिप्यत
इत्यर्थः ॥ ४३ ॥

कुत इत्यत्राह-

गलितेति निवृत्तप्राकृतकर्मप्रयत्नवतः केवलं चिद्रूपस्य शिवयोगिनो
न विधिः विध्युक्तकर्म नास्ति न निषेधश्च निषिध्यमानकर्मापि नास्ति न
विकल्पः अस्ति नास्तीति विकल्पो नास्ति न वासना तद्वासनापि नास्तीत्यर्थः ॥ ४४ ॥

अथ वासनारहितस्य शिवयोगिनोऽभेदज्ञानं सदृष्टान्तं
सूत्रद्वयेन विशेषयति-

घटमठादिषु पृथग्भूतं व्योम यथा न भिन्नम् तथा
देवदानवाद्युपाधिगतं ब्रह्म नानारूपमपि न भिद्यत इत्यर्थः ॥ ४५ ॥

व्योम नाशरहितमनुपमं सद् यथा प्रकाशते तथा ब्रह्मापि
प्रकाशते । अत्र ब्रह्मणि चैतन्यं दृक्क्रियारूपं वैशेषिकी कला
जडभूतभूताकाशापेक्षया विशेषीभूतकलेति चिदाकाशरूपं
ब्रह्मेत्यर्थः । अत्रानश्वरत्वं निरवयवत्वं न नित्यत्वमिति बोध्यम्
जडत्वादिति ॥ ४६ ॥

अथ चिदाकाशरूपः शिवयोगी पूर्ण इत्युक्त्वा अङ्गालेपस्थलं
समापयति-

जीवन्मुक्तस्य योगिनः कर्मपाशरहितत्वात् पुण्यकर्मसिद्धदेवत्वं
नास्ति पुण्यपापमिश्रतोद्भूतमानुष्यमपि नास्ति पापजन्यतिर्यक्प्राणित्वं
च नास्ति तद्व्यतिरेकेण मायागर्भे मलमूर्च्छितत्वेन विद्यमानतापि नास्ति
किन्तु सर्वत्र परिपूर्णचिदाकाशरूपत्वमाख्यातम् ।
नित्यपरिपूर्णचित्प्रसादवतः शिवयोगिनः
सिद्धान्तप्रसिद्धमायामलबिन्दुतिरोभावकर्मरूपपञ्चपाशबन्धो
नास्तीति भावः ॥ ४७ ॥

अथ - यथा प्रियया (स्त्रिया) सम्परिष्वक्तो न बाह्यं किञ्चन वेद
नान्तरम् एवमेवायं पुरुषः प्राज्ञेनात्मना सम्परिष्वक्तो न बाह्यं
किञ्चन वेद नान्तरम् [वृ० उ० ४।३।३१] इति बृहदारण्यकश्रुतेः-

इति सर्वज्ञानोत्तरवचनाच्च अङ्गालेपः शिवयोगी
प्राथमिकपञ्चस्थलप्रतिपादितपाशपञ्चकराहित्येन स्वं परं न
जानातीति प्रतिपादयति-

अपरिमितेऽस्फुरणरूपे एकमेवाद्वितीयं ब्रह्म [छा० उ० ६।२।१] इति
श्रुतेः स्वगतसजातीयविजातीयभेद[एकस्मिन्नेव शरीरे इमौ हस्ताविमौ
पादाविति स्वगतभेदः । एको गौरन्यस्माद् गोः भिन्न इति सजातीयो भेदः ।
गौरश्वाद् भिन्न इति विजातीयो भेदः ।] शून्ये परब्रह्मणि सामरस्यं
गतोऽङ्गालेपः स्वात्मानं वा परं वा जानाति किम्? न जानातीत्यर्थः ॥ ४८ ॥

यत्र अद्वैतवैभववति ब्रह्मणि योगाद् दृग्द्वयवत्
समानसमरसयोगाद् अहं त्वमिति भेदविभ्रमो नास्ति
उभयोरप्यहम्प्रत्ययैकत्वविश्रान्तत्वात् । संयोगवियोगौ च न स्तः
ज्ञेयज्ञातृकल्पना च यत्र नास्ति बन्धो मुक्तिश्च यत्र नास्ति
देवत्वाद्यभिमानोऽपि यत्र नास्ति न सुखं वैषयिकसुखं यत्र नास्ति नैव
तादृग् दुःखं नेन्द्रियजं ज्ञानं न श्रेष्ठत्वं न निकृष्टत्वं
नोपरिभागो न चाधोभागो न पश्चाद्भागो न पूर्वभागश्च । तस्मिन्नदूरे
किञ्चिद्दूरे सर्वस्वरूपे चिदानन्दसत्यरूपिणि शाश्वते निर्मले
पराकाशमये ब्रह्मणि एकीभावं गतानाम् अत एव
परब्रह्मस्वरूपाणां शिवयोगिनां परं स्वं च जानामीति
परिहासप्रसङ्गः कुतः? व्यापकत्वादेकत्वान्नास्तीत्यर्थः ॥ ४९-५३ ॥

इति योगजागमवचनानुसारेण च तत्स्वपरज्ञानशून्यस्य शिवयोगिनो
भावाभावौ न स्त इति निरूपयति-

परिच्छिन्नशरीरविशिष्टत्वमहम्भावरहिते शून्यसदृशे चिदाकाशे
एकरसीभूतस्य स्वपरज्ञानशून्यस्य सिद्धस्य शिवयोगिनो
भावाभावप्रसङ्गः कुतः? नास्तीत्यर्थः ॥ ५५ ॥

अहम्भावराहित्याद् आत्मनः अयमात्मा ब्रह्म [ऐ० उ० ५।३] इति
प्रसिद्धपरमात्मनोऽभावस्य तथा शून्यत्वाज्जीवन्मुक्तः
स्वपरज्ञानशून्यः सन् अमनस्कतन्द्रिमुद्रास्थितः शिवयोगी
भावाभावविनिर्मुक्तः अहमिति परिच्छिन्नदेहाहम्भावः आत्मा
नास्तीत्यभावः एवंरूपभावाभावशून्यः सन् स्वस्वरूपेण प्रकाशते ।
सकलदुःखभोक्ता सन् सुप्तिलयगामिमूलाहङ्कारोऽस्तीति भावेन
सर्वसाक्षिकत्वेनावस्थात्रयेऽप्यवच्छेदेन भासमानचैतन्यं
नास्तीत्यभावेन च विविक्त एव भावाभावरहित इत्यर्थः ॥ ५६ ॥

उक्तलक्षणमूलाहङ्कारलेपरहितस्य चित्स्वरूपस्य महापुरुषस्य
सुखदुःखादिसम्बन्धेष्वभावो भाव एव वा न विद्यते निर्लेपत्वेन
व्यापकत्वादित्यर्थः ॥ ५७ ॥

एवं भावाभावशून्यस्य किमपि न दृश्यत इत्यत्राह-

स्पष्टम् ॥ ५८ ॥

प्रकाशमानौ भावाभावौ शिवलिङ्गैकरसीभूतमहापुरुषविषये
क्वचिदपि यस्मात् कारणान्न विद्येते न स्तः तस्माद्
भावाभावलयस्थलमित्युक्तमित्यर्थः ॥ ५९ ॥

अथ - अप अप्स्वग्निमग्नौ वायुं वायौ व्योम्नि व्योम लक्षयेत् ।
एवमन्तर्गतं चित्तं पुरुषो प्रतिमुच्यते इति मैत्रेयश्रुत्यनुसारेण-

इति सर्वज्ञानोत्तरवचनानुसारेण च स्वपरज्ञानशून्यत्वेन
भावाभावलयसम्पन्नस्य शिवयोगिनोऽभेदसुलभज्ञानशून्यस्थलं
सूत्रत्रयेण निरूपयति-

परापरज्ञानाभिलाषयुक्तभावाभावविवेकवज्ज्ञानं ब्रह्मणि
परब्रह्मस्वरूपे भावाभावलयसम्पन्ने शिवयोगिनि नास्ति तद्
ज्ञानशून्यस्थलमिति विदुः जानन्तीत्यर्थः ॥ ६० ॥

तर्हि स कथं तिष्ठतीत्यत्राह-

जलमिश्रजलमिव वह्निस्थापितवह्निरिव परब्रह्मस्वरूपमहालिङ्गे
लयीभूतभावाभावप्रयत्नवान् शिवयोगी भिन्नभावेन न दृश्यते न
तिष्ठतीत्यर्थः ज्ञानशून्यत्वादिति । अत्र द्वैतज्ञानशून्यशिवाद्वैते
जलवह्निदृष्टान्त आप्यतैजसस्थलरूपदृग्युगैक्यवत् समानसमरसरूपः न
तु स्वरूपहानिवृद्धिकरः समुद्रजलवदिति ॥ ६१ ॥

स्पष्टम् ॥ ६२ ॥

मृदादिवद्विकाररहितं नीलपीताद्याकाररहितम् अवधिरहितं परं
ब्रह्म व्योमवन्निर्विकल्पतया भेदराहित्येन स्थितं तिष्ठति । अत एव भिन्नतया
प्रतीयमानभूम्यादिभूतानि न आदित्यादिनवग्रहाश्च न
अश्विन्यादितारकाश्च न विष्ण्वादिदेवाश्च न मनुष्याश्च न
तिर्यक्प्राणिनश्च न परे च न (भवन्ति) । तस्मात् केवलसच्चिदानन्दस्वरूपे
ब्रह्मणि त्वमहमादिकव्यवहारोत्थविशेषज्ञानं केन भाव्यते? न केनापि
भाव्यत इत्यर्थः ॥ ६३-६५ ॥

अथ - एतज्ज्ञेयं नित्यमेवात्मसंस्थं नातः परं वेदितव्यं च
किञ्चित् [श्वे० उ० १।१२] इति श्वेताश्वतरश्रुत्यनुसारेण केवलं ज्ञेयमित्युक्तं
वेदितव्यं च किञ्चन इति देवीकालोत्तरवचनानुसारेण च
स्वस्वरूपज्ञानिनस्त्रिपुटीमयप्रपञ्चज्ञानं नास्तीति पञ्चभिः सूत्रैः
प्रतिपादयति-

ज्ञेयाभावात् सकलवस्तुविषयकज्ञानाभावेन
ज्ञेयपदार्थशून्यत्वात् संविदेव भगवती विषयसत्त्वोगमे शरणम् इति
प्राभाकरैरप्यङ्गीकृतत्वात् शून्यकल्पं ज्ञानमिति शेषः विभाव्यते ।
तस्माद् ज्ञातृज्ञेयादित्रिपुटीमयप्रपञ्चशून्यं
ज्ञानादिभिर्ज्ञानेच्छादिगुणैश्च शून्यम् आद्यन्तमध्येषु सर्वत्र सर्वदा
शून्यम् । केनेत्यत्र द्वितीयेन पदार्थेन शून्यमिति । तस्मात् शून्यं
शून्यज्ञानं विभाव्यते ॥ ६६-६७ ॥

अथ तत्किमित्यत्राह-

केवलसच्चिदानन्दप्रकाशाद्वितीयशून्यचिह्नम् अत एव शून्यसदृशं
परब्रह्म महाकाशरूपं सत् प्रकाशत इत्यर्थः ॥ ६८ ॥

अथैवंरूपे ब्रह्मणि तादात्म्यापन्नस्य विकल्पज्ञानोत्पत्तिर्न
सम्भवतीत्यत्राह-

शून्यज्ञानेच्छादिसङ्कल्पवति शून्यसर्वार्थसाधने
स्वस्मादुत्तररहिते परमशिवलिङ्गज्योतीरूपचिदाकारस्वप्रकाशे एकीभावं
गतस्य शिवयोगिनो ज्ञानस्य सम्भवो वृत्तिज्ञानाविर्भावः कथं स्यात्? न
कथञ्चिदपीत्यर्थः ॥ ६९ ॥

अथ - नेति नेत्यस्थूलमनण्वह्रस्वमदीर्घमप्लुतम् [वृ० उ० ३।९।२६] इति
बृहदारण्यश्रुत्यनुसारेण

इति त्रयीतन्त्रयुक्तियुक्ताभियुक्तोक्त्यनुसारेण च परमुक्तलक्षणमुक्त्वा
ज्ञानशून्यस्थलं समापयति-

यस्य सर्वं नेति नेति निवार्य तत्त्वातीतस्य स्वस्वरूपसम्पन्नस्य
कार्यावस्था नास्ति अथापि वा तन्न चेत्कारणत्वं च नास्ति यस्य
परब्रह्मपरशिवलिङ्गादिपर्यायनामोच्चारवतः स्वस्वरूपसम्पन्नस्य
शेषत्वम् अवशेषत्वं शेषित्वं शेषवत्त्वं च नास्ति स नित्यपरिपूर्णः
सच्चिदानन्दस्वरूपपरमुक्त एवेत्युच्यत इत्यर्थः ।

अथैतच्छास्त्रसङ्ग्रहकृच्छिवाचार्यः स्वशिष्यप्रशिष्यान्
प्रत्येतच्छास्त्रोपरमं सूचयन् रेणुकगणेश्वरो निरुत्तरः सन् तूष्णीं स्थित
इति सूत्रद्वयेन कथयति-

गणेन्द्रो रेणुकगणेश्वरः परमेश्वरेण देव्यै पार्वत्यै पुरा
रहस्यं सद्भाषितं शिवानन्दप्रकाशकं शिवाद्वैतरूपं
परमप्रबोधम् उपक्रमोपसंहारमध्यपरामर्शेष्वपि
स्वस्वरूपप्रकाशकपिण्डादिवृत्तिज्ञानशून्यान्तवीरशैवशास्त्रमेता-
वदनेन प्रकारेणोक्त्वा कुम्भसम्भवायोपदिश्य स्वस्वरूपध्यानासक्तः
सन् तूष्णीमभूद् मौनमुद्रावलम्बी बभूवेत्यर्थः ॥ ७१ ॥

शिवध्यानयोगविशेषज्ञ शिवज्ञानस्य समुद्र
समस्तवेदागमपुराणादिशास्त्रव्यवहारभारवाहक
दर्शनमात्रनिवारितसमस्तजनसंसारबन्ध स्वेच्छाचाराविर्भाव
स्वप्रकाशेनैव चैतन्यवच्छिवस्वरूप भो गणेन्द्र त्वन्मुखादाविर्भूतं
दोषरहितमिदं वीरशैवशास्त्रं श्रुत्वा मे मनो नन्दति शिवप्रकाशं
पश्ये ॥ ७३-७५ ॥

मुनीश्वराणाम् ऋषिश्रेष्ठानाम् उत्तमोत्तमत्वमित्यर्थः
धर्मधर्मिणोरभेदात् । शिष्टं स्पष्टम् ॥ ७७ ॥

उद्गीर्णं बहिर्निर्गतमित्यर्थः । शास्त्रं वीरशैवशास्त्रम् ।
महाभाग श्रेष्ठेत्यर्थः । शिष्टं स्पष्टम् ॥ ७८-७९ ॥

अथ सङ्ग्रहकृच्छिवाचार्यः कुम्भसम्भवं श्रीरेणुकः स्तुतिं
कृतवानित्याह-

इति योगजागमवचनाद् अस्मिन् शास्त्रे त्वां विना अधिकारी नास्तीत्यर्थः ॥
८१ ॥

स्पष्टम् ॥ ८३ ॥

सिद्धये भोगमोक्षसिद्धय इत्यर्थः । एतद्रहस्यं
वीरशैवरहस्यमित्यर्थः । शिष्टं स्पष्टम् ॥ ८४ ॥

तदिदं वीरशैवषट्स्थलशिवयोगमार्गप्रतिपादकं तदिदं
शास्त्रं कामिकादिवातुलान्ताष्टाविंशतिदिव्यागमसाराणामुत्तमोत्तमं
चतुर्वेदद्वात्रिंशदुपनिषत्सर्वस्वं ज्ञानक्रियाप्रकाशकं
वीरमाहेश्वरैरङ्गीकरणीयं परशिवाद्वैतप्रतिपादकमिदं शास्त्रम्
तावत्यः संहिता अन्तेवासिने ब्रूयान्नासंवत्सरवासिने न
प्रवक्तयिताचार्यः इत्यैतरेयश्रुतेः-

इति योगजागमवचनाच्च परीक्षितेभ्यः शिष्येभ्यो देयम् अनधिकारिणे न
ब्रूयादिति भावः ॥ ८५-८६ ॥

स्पष्टम् ॥ ८७ ॥