१९ शरण-स्थल-विषय-द्वा-दश-विध-लिङ्ग-प्रसङ्गः

स्पष्टम् ॥ १ ॥

स्पष्टम् ॥ ३-५ ॥

अथ-आचार्यः पूर्वरूपम् अन्तेवास्युत्तररूपं विद्यासन्धिः [तै० उ०
३।२-३] इति श्रुत्युक्तप्रकारेण

इति स्वायम्भुववचनानुसारेण चास्य सेव्यप्रसादिनः
सुलभदीक्षापादोदकस्थलं निरूपयति-

गुरुशिष्ययोः सेव्यगुरुशिष्ययोरानन्दस्यैक्यं निजानन्दैकीभूतं
दीक्षयाऽपगतद्वैतं
ज्ञानदानमलक्षयरूपचित्क्रियादीक्षानिवारितद्वैतं यज्ज्ञानमस्ति
एतेनानेन ज्ञानेन दीक्षापादोदकं सेव्यप्रसादिनः
सुलभभूतदीक्षापादोदकमिति स्मृतम् ।
शिवदीक्षागतद्वैतज्ञानवद्गुरुशिष्यनिजानन्दैक्यमेव
दीक्षापादोदकमित्यर्थः ॥ ६ ॥

अथ दीक्षासञ्जातगुरुशिष्यैक्यमेव दीक्षापादोदकमिति पक्षान्तरेणाह-

अथवा तन्न चेत् पादशब्देन श्रीगुरुरेव कथ्यते उदकशब्देन शिष्यो
निगद्यते दीक्षया निजकरसञ्जातशिष्यमूर्ध्नि
घ्राणस्वरूपदीक्षाविशेषेण तयोरैक्यं तु
पादोदकशब्दवाच्यगुरुशिष्यैक्यं दीक्षापादोदकमिति स्मृतमित्यर्थः ॥ ७ ॥

अथ दीक्षाप्रकाशितसत्यज्ञानानन्दैक्यमेव दीक्षापादोदकमिति
पक्षान्तरेण कथयति-

पादशब्देन मलरहितपरब्रह्मानन्द उच्यते उदकशब्देन
ब्रह्मस्वरूपज्ञानमुच्यते दीक्षया हृत्कमलमध्यस्थचिद्दीक्षया
तयोरैक्यं तु विज्ञानमानन्दं ब्रह्म [बृ० उ० ३।९।२८] इति श्रुतेः ।
धर्मधर्मिस्वरूपानन्दज्ञानैक्यं दीक्षापादोदकमिति स्मृतमित्यर्थः ॥
८ ॥

महायोगी तत्पादोदकदीक्षासम्पन्नः शिवयोगी
परसंवित्प्रकाशात्मा परब्रह्मस्वरूपज्ञानप्रकाशस्वरूपवान् सन्
परमानन्दभावनाम् अधिगम्य भेदं नित्यपरिपूर्णज्ञानानन्दभेदं
क्वापि न पश्यति तद्बाह्यदेशाभावादिति ॥ ९ ॥

अत एव नान्यत् काङ्क्षतीत्याह-

संयमी शिवयोगी देशकालाद्यवच्छेदविहीनं देशकालाकारेषु
विच्छेदराहित्येन विद्यमानं नित्यनिर्मलमानन्दं ब्रह्मानन्दं बोधेन
ब्रह्मज्ञानस्वरूपेणैव प्राप्य अन्यन्न काङ्क्षति
तद्व्यतिरिक्तवस्त्वन्तराभावादिति ॥ १० ॥

गुरुकृपोद्भूतं निर्मलं ब्रह्मज्ञानामृतमास्वाद्य
दीक्षापादोदकसम्पन्नः शिवयोगी भवरोगमुक्तः सन् स्वस्वरूपे क्रीडत
इत्यर्थः ॥ ११ ॥

इति मुण्डकश्रुत्यनुसारेण तद्दीक्षापादोदकसम्पन्नस्य शिवयोगिनः
शिक्षापादोदकं सूत्रद्वयेन कथयति-

या शिक्षा गुरुशिष्यमयं ज्ञानं
पूर्ववत्पादोदकशब्दवाच्यगुरुशिष्ययोस्तन्मयीभूतज्ञानं योगिनं
तद्दीक्षापादोदकसम्पन्नशिवयोगिनम् ईर्यते प्रेरयति
तयोस्तच्छिक्षाज्ञानयोः समरसत्वं हि सामरस्यं हि शिक्षापादोदकमिति
स्मृतमित्यर्थः ॥ १२ ॥

अथैवंरूपज्ञानामृतं कैः केन कस्माल्लभ्यत इत्यत्राह-

युक्तिमन्थानवैभवाद् युक्तिरूपमन्थनदण्डसामर्थ्याद् मथितात्
शास्त्रजलधेर्निगमागमात्मकवीरशैवशास्त्रसमुद्राद् गुरुणा
शिक्षाचार्येण बोधसुधा शिवाद्वैतज्ञानामृतं सुमनसां
गणैर्दीक्षापादोदकस्वीकारेण शुद्धचित्तानां शिवयोगिनां
समूहैर्लभ्यते यथा सुरगुरोः समुद्रमथनविचारेण सुराणां सुधा
प्राप्ता तथेत्यर्थः ॥ १३ ॥

अथ तस्य शिवयोगिनो धर्मधर्मिस्वरूपचिदानन्दयोस्तत्त्वं
सूत्रत्रयेण विशेषयति-

महाधियः सूक्ष्मदृशः शिवयोगिनो मुक्तिरात्रौ
परमुक्तिलक्षणगाढान्धकारवति परमाकाशे परब्रह्मणः
सद्रूपहृदयाकाशे ज्ञानचन्द्रसमुद्भूतां चिच्चन्द्रभित्तौ आविर्भूतां
परमानन्दमयीं चन्द्रिकां ज्योत्स्नां पश्यन्ति स्वस्वरूपत्वेन
परामृशन्तीत्यर्थः ॥ १४ ॥

अथैवमपारपरमानन्दचन्द्रिकायां दृष्टायामन्यद् द्रष्टव्यं
श्रोतव्यं च नास्तीत्याह-

देशकालाद्यखण्डिते तस्मिन् परानन्दे दृष्टे सति अन्यद् द्रष्टव्यं
चक्षुषा द्रष्टव्यं श्रोतव्यं श्रवणेन श्रोतव्यं ज्ञेयमेव वा ज्ञातुं
योग्यं वा न (किमपि) विद्यते सर्वस्यापि पदार्थस्य तत्कार्यत्वेन
तदभिन्नत्वादित्यर्थः ॥ १५ ॥

अथ नान्यच्च काङ्क्षतीत्याह-

ननु निजानन्देन तृप्तस्य परयोगिनः परिमितिरस्ति न वेत्यत्राह-

स्पष्टम् ॥ १७ ॥

नन्वस्य योगिनः कदाचित् कुत्रचिद्वा भेदभ्रान्तिः सम्भवति किमित्यत्र
वदन् शिक्षापादोदकस्थलं समापयति-

इति मृगेन्द्रवचनानुसारेण तच्छिक्षापादोदकसम्पन्नस्य सुलभं
ज्ञानपादोदकं प्रकाशयति-

आनन्दज्ञानम् विज्ञानमानन्दं ब्रह्म [बृ० उ० ३।९।२८] इति
श्रुतिप्रसिद्धपादोदकशब्दवाच्यानन्दज्ञानमेव ज्ञानगुरुरिति मतः
सम्मतः तदैक्यसम्पदा तदानन्दज्ञानयोरैक्यसम्पत्त्या तत्सामरस्यं
तयोः समरस(ई) भावः शिष्यस्य शिक्षापादोदकसम्पन्नस्य शिवयोगिनो
ज्ञानपादोदकं सद् विदुर्जानन्तीत्यर्थः ॥ १९ ॥

अज्ञानलक्षणराहुस्पर्शरहितोऽत्यन्तनिर्मलो
मलवासनालेशतोऽप्यसंस्पृष्ट इति यावत् ज्ञानचन्द्रः
शिवाद्वैतज्ञानचन्द्रः परानन्दमहाद्युतिः
परमानन्दरूपमहाकलाप्रकाशवान् सन् पराकाशे
सर्वोत्कृष्टहृदयाकाशे प्रकाशते राजत इत्यर्थः ॥ २० ॥

तर्ह्ययं ज्ञानचन्द्रः किं वर्धयतीत्यत्राह-

नाहं शिव इत्यज्ञानावरणनिर्मुक्तोऽण्डरसन्यायेनाहमिति विश्वतः
परिपूर्णज्ञानचन्द्रः स्वतन्त्रतालक्षणनिजानन्दसमृद्धस्य
वृद्धिमनुपश्यन् विभातीत्यर्थः ॥ २१ ॥

अथैवंविधज्ञानचन्द्रोदये के किं पश्यन्तीत्यत्राह-

शिवज्ञानचन्द्रोदये जाते सति विनष्टाज्ञानान्धकारभराः
शिवयोगिनः परमानन्दस्वरूपिणीं परमां काष्ठां स्वस्वरूपस्थितिं
पश्यन्तीत्यर्थः ॥ २२ ॥

लोके तावन्निशावसाने सूर्योदये जाते सति सर्वोऽपि लोको विनिद्रः सन्
सव्यापारो भवति मायारूपनिशावसाने चिदादित्ये प्रकाशिते सति संयमी

अथ तस्य परानन्दाविर्भावस्तदेत्यत्राह-

अनाद्यविद्याविच्छित्तिवेलायां मायारजन्या विरम एव प्रपञ्चेन विना
कृतो निरुपाधिकपरमानन्दाविर्भाव इत्यर्थः ॥ २४ ॥

ननु शिवयोगिनः प्रपञ्च एव सन्तीति कथं निरुपाधिकानन्दाविर्भाव
इत्यत्राह-

नित्यानन्दस्वरूपे विमले निर्मले निजाकारे निजस्वरूपवति परतेजसि
चिदादित्ये विलीनचित्तानां पुंसां सत्पुरुषाणां शिवयोगिनां
विश्वकल्पना कुत इत्यर्थः ॥ २५ ॥

अथ ज्ञानपादोदकसम्पन्नस्य शिवयोगिनः पूर्णानन्दस्य
ब्रह्मादीनामप्यानन्दो न सम इति सूत्रद्वयेन कथयति-

ब्रह्मादीनामानन्दस्य साक्षात्कृतपरानन्दज्योतिषः शिवयोगिन
आनन्दांशलेशत्वादिति भावः अस्यैवानन्दस्यान्यानि भूतानि
मात्रामुपजीवन्ति इति श्रुतेः योगिशिवयोरभेदादिति ॥ २६ ॥

महात्मनो ज्ञानपादोदकसम्पन्नस्य शिवयोगिन इत्यर्थः । शिष्टं
स्पष्टम् ॥ २७ ॥

नरा जना लोके इह लोके यन्मात्रासहितं यस्य चिदानन्दस्यांशेन
सहितं विषयसुखं वाञ्छन्ति तदप्रमेयं तस्य विषयज्ञानसुखस्य
अप्रमेयमपरिमितं परानन्दं ब्रह्मानन्दं को न वाञ्छति सर्वेऽपि
वाञ्छन्तीत्यर्थः ॥ २८ ॥

इति वीरतन्त्रवचनानुसारेण एष ज्ञानपादोदकसम्पन्न एव
रज्जुसर्पन्यायेन कल्पितक्रियानिष्पत्तिमानिति क्रियानिष्पत्तिस्थलं विशदयति-

परब्रह्मकाये ज्ञानपादोदकसम्पन्ने शिवयोगिनि क्रियानिष्पत्ती रज्जौ
सर्पत्ववद् यस्मात् कारणात् कल्पितैव प्रकाशते तस्मादयं
ज्ञानपादोदकसम्पन्नः शिवयोगी क्रियानिष्पत्तिमानित्यर्थः ॥ २९ ॥

ज्ञानिनां कर्मबीजानि ज्ञानाग्निदग्धानीति वह्निदग्धबीजवन्-
नाङ्कुरकारणमित्यर्थः ॥ ३० ॥

अस्मिर्थे - ज्ञानाग्निः सर्वकर्माणि भस्मासातकुरुतेऽर्जुन [भ० गी०
४।३७] इति भगवदुक्तिः । तस्माद् ज्ञानिनः कृतेनापि कर्मणा प्रयोजनं
नास्तीत्याह-

अहं करोमीति मूलाहङ्कारशून्यस्य शिवज्ञानिनः कृतेनापि
कर्मणा प्रयोजनं नास्ति यथा प्रतिबिम्बस्थविकारो बिम्बरूपस्य चन्द्रस्य
नास्ति ज्ञानिनोऽप्रतिबिम्बचैतन्यरूपत्वादिति भावः ॥ ३१ ॥

अथ ज्ञानिनि प्रतीयमाना क्रिया कल्पितेत्यत्र दृष्टान्तमाह-

स्पष्टम् ॥ ३२ ॥

अथ कर्म कुर्वतोऽपि ज्ञानिनः कर्मलेपो नास्तीत्यत्र दृष्टान्तमाह-

ननु जिह्वाया जलतत्त्वमयत्वेनाङ्गुल्यादिवद् घृतादिलेपो नास्ति
ज्ञानिनः कस्मात् कर्मफललेपो नास्तीत्यत्र चाह-

निवृत्तमूलाहङ्कारसम्बन्धे चिद्रूपे जीवन्मुक्ते या या क्रियास्थितिरस्ति
सा सा दग्धरज्जुन्यायेन प्रतीतिमात्रेण स्थित्वा निष्फला सती स्वात्मन्येव
लीयत इत्यर्थः । कर्मलेपस्याहङ्कारो मूलमिति शिवज्ञानिनस्तदभावात्
कर्मलेपो

ननु ज्ञानिनः कर्मलेपो यथा नास्तीत्युच्यते तथा तस्य कर्मैव नास्तीति
कुतो नोच्यत इत्यत्राह-

अनेन रज्जुभुजङ्गन्यायेन शिवयोगिनि क्रियानिष्पत्तिरारोपितेत्येतत्परास्तम्
कर्म देहिनां स्वभाव इत्युक्तत्वादिति ॥ ३५ ॥

अथ क्रियानिष्पत्तेः सर्वदेहस्वभावत्वेऽपि ज्ञानिनः कर्मलेपो नास्तीति
वदन् क्रियानिष्पत्तिस्थलं समापयति-

निर्मलान्तःकरणस्य नित्यपरिपूर्णपरानन्दानुभाविनः शिवयोगिनो
नानाविधभोगफलप्रदं पुण्यपापलक्षणकर्मपीडनं न भवेन्न
स्यादित्यर्थः ॥ ३६ ॥

इति किरणतन्त्रवचनानुसारेण तत्क्रियानिष्पत्तिमान् शिवयोगी
शुक्तिरजतन्यायेन भावनिष्पत्तिमानिति प्रतिपादयति-

परकाये क्रियानिष्पत्तिमति चित्काये प्रतीयमानो भावो यस्मात्
शुक्तिरजतवत् कल्पितः तस्मादयं क्रियानिष्पत्तिमान् शिवयोगी
भावनिष्पत्तिमानित्यर्थः ॥ ३७ ॥

अथ ज्ञानयोगिनो भावसम्बन्धाभावेऽपि सच्चिदानन्दाकारे परशिवे
भावः स्थापनीय इति पञ्चभिः सूत्रैः प्रतिपादयति-

स्पष्टम् ॥ ३८ ॥

ननु परिपूर्णज्ञानिनः किं भावेनेत्यत्राह-

परिपूर्णसदानन्दबोधस्वरूपे शम्भौ भावं न वर्जयेत् । कुतः?
इत्यत्राह - तस्मिन् शम्भौ स्थापितो भावः संसारसागरतारक इति हि प्रसिद्ध
इत्यर्थः ॥ ३९ ॥

जन्मजं दुःखं भवरोगमित्यर्थः । शिष्टं स्पष्टम् । अनेन
नित्यमुक्तो भवति ॥ ४० ॥

अथ भवरोगनिवृत्त्यनन्तरं भावस्य प्रयोजनं नास्ति वेत्यत्राह-

भवरोगनिवृत्त्यनन्तरं नित्यानन्दे प्रकाशिते सति शिवभावैः
प्रयोजनं नास्ति । तत्र दृष्टान्तः - बहुकाले साध्ये सिद्धे सति साधनैर्यथा
प्रयोजनं नास्ति तथेत्यर्थः ॥ ४१ ॥

तर्हि भावलयानन्तरं योगी कथं भासत इत्यत्राह-

कार्यनाशः कारणात्मनाशस्थितिरेवेति भावे वृत्तिज्ञानेन सह
शिवैकलोलीभूते सति भावनिष्पत्तिमान् शिवयोगी
आश्चर्यसङ्कल्पितस्वस्वरूपसमावेशवान् सन् शिवोऽहमिति भावे प्रकाशत
इत्यर्थः ॥ ४२ ॥

भावेन विना वृत्तिज्ञानं नास्ति तेन (वृत्तिज्ञानेन) विना भावो नास्तीति
भावज्ञानयोरन्योन्यकारणत्वं प्रोक्तम् । तस्मान्मोक्षाय
तदुभयमाश्रयेदिति ॥ ४३ ॥

इति निश्वासकारिकानुसारेण सोऽयं भावनिष्पन्न एव स्वप्नवद्
ज्ञाननिष्पत्तिमानिति कथयति-

व्यवहारे विश्वव्यावहारिकज्ञानस्य स्वभावतः स्थिरत्वेन
ज्ञेयाभावाद् विषयाभावाद् असौ भावनिष्पत्तिमान् शिवयोगी
अस्थिरस्वप्नसदृशज्ञाननिष्पत्त्या ज्ञाननिष्पत्तिमानिति प्रोच्यत इत्यर्थः ॥ ४४ ॥

स्वप्नोत्पन्नं ज्ञानं यथा स्वविषयैः सह निवर्तते तथा स्वस्वरूपे
प्रकाशिते सति जाग्रद्दशाज्ञानेन सह ज्ञेयं विश्वं निवर्तत इत्यर्थः ॥ ४५
॥

ननु स्वरूपे प्रकाशिते ज्ञेयं कस्मान्निवर्तत इत्यत्राह-

स्पष्टम् ॥ ४६ ॥

ननु ज्ञाननिष्पत्तिसम्पन्नस्य शिवयोगिनो ज्ञानं कीदृशमित्यत्राह-

ब्रह्म परशिवाख्यं ब्रह्म केवलाखण्डानन्दसंवित्स्वरूपम् ।
तदन्यद् तद्व्यतिरिक्तं मिथ्यैवेदमिति भासमानं जगज्जालं मृषेत्येषा
स्थितिर्ज्ञानमिहोच्यते ज्ञाननिष्पत्तिस्थलं कथ्यत इत्यर्थः ॥ ४७ ॥

सदेव सोम्येदमग्र आसीत् [छा० उ० ६।२।९] इति श्रुतेः सत्तात्मना
सद्रूपब्रह्मणा परम् अव्ययत्वात् परेषु घटादिषु अनुवृत्तमनुगतं
यन्नामरूपमस्ति तद् मिथ्येति व्यावर्तमाना निवार्यमाणा स्थितिरिह
ज्ञानमित्युच्यत इत्यर्थः ॥ ४८ ॥

नन्वेवं चेदाविद्यकब्रह्माद्वैतापेक्षयास्य स्वतन्त्रशिवाद्वैतस्य
को विशेष इत्यत्राह-

यद्वस्तु न तस्य कार्यं करणं च विद्यते न तत्समश्चाभ्यधिकश्च
दृश्यते [श्वे० उ० ६।८] इति श्वेताश्वतरश्रुतेः कार्यकारणशून्यं
सदशेषोपाधिवर्जितम् तद्ब्रह्म तत् तद्ब्रह्मैव अहं च चिरादिदमिति
भासमानं पाञ्चभौतिकम् एवं चराचरमयं विश्वमिति
निष्ठादार्ढ्यं ज्ञानमित्युत्कृष्टत्वेनोच्यत इत्यर्थः ॥ ४९ ॥

अथैवं चिद्रूपब्रह्मणि सामरस्यज्ञाननिष्पत्तिमतः शिवयोगिनः
स्वातिरेकेण त्रिपुटीमयप्रपञ्चव्यवहारो नास्तीति वदन् ज्ञाननिष्पत्तिस्थलं
समापयति-

नेह नानास्ति किञ्चन [वृ० उ० ४।४।१९] इति
श्रुतेर्निरस्तसमस्तप्रापञ्चिकभेदवदद्वितीयब्रह्मसामरस्ये सत्यहं
ज्ञाता ज्ञेयमिदमिति व्यवहृतिः कुतः? व्यवहारः कस्मात्? न
कस्मादपीत्यर्थः ॥ ५० ॥

इत्यमृतबिन्दूपनिषद्वचनानुसारेण ज्ञाननिष्पत्तिसम्पन्नस्य
सुलभीभूतपिण्डाकाशस्वरूपं सूत्रत्रयेण निरूपयति-

पूर्ण आकाशो यथा पिण्डे तिष्ठति तथा पिण्डस्थ आत्मा पूर्ण उच्यते
अस्येति शेषः । अस्य ज्ञाननिष्पत्तिसम्पन्नस्य शिवयोगिन एतदर्थविवेकोऽस्ति
तत्पिण्डाकाशस्थलं सद् जानन्तीत्यर्थः ॥ ५१ ॥

अथ व्यतिरेकमुखेनाह-

घटोपाधिविशिष्ट आकाशो यथा स्वस्वरूपतः पूर्णः तथा
शरीरस्थ आत्मा स्वसच्चिदानन्दस्वरूपतः परिपूर्णः सन् प्रकाशत
इत्यर्थः ॥ ५२ ॥

हृदयाकाशस्थितं महाचिदाकाशस्वरूपम् एक एव रुद्रो न द्वितीयाय
तस्थे (तस्थुः) [श्वे० उ० ३।२] इति श्रुतेरद्वितीयम् शिव एको ध्येयः
इत्यथर्वशिखाश्रुतिप्रसिद्धपरशिवं निरालम्बेन मनसा यो ध्यायेत् स
पिण्डाकाशस्वरूप इत्युच्यत इत्यर्थः ॥ ५३ ॥

इति वातुलोत्तरवचनानुसारेणैवं ध्यायतः शरीरमेव शिवागारम्
तस्य शिवो भासत इति सूत्रद्वयेन कथयति-

शिवादिभूम्यन्तषट्त्रिंशत्तत्त्वमयस्तम्भकुड्यादिनिर्मितं
हृत्कमललक्षणपद्मपीठेन युक्तं ज्ञानदीपेन प्रकाशमानमिदं
शरीरमेव शिवागारमिति प्रोक्तमित्यर्थः ॥ ५४ ॥

चिदाकाशस्वरूपेण प्रकाशमानः परमेश्वरः प्राणिनां
हृद्गुहाविलीनः सन् उपदेशसिद्धैर्दृश्यत इत्यर्थः ॥ ५५ ॥

सप्तधातुभिः पूर्यत इत्येतच्छरीरमेव शिवपुरं पत्तनमित्यर्थः ।
अत्र पिण्डलक्षणशिवराजधान्यां सूक्ष्मभूतान्तराकाशरम्यं
हृत्कमलमेवान्तःपुरम् । तत्र नित्यपरिपूर्णत्वेन सिद्धः सन्
सच्चिदानन्दस्वरूपपरशिवो हृदयस्य स्वच्छत्वेन जलान्तर्गताकाशवत्
साक्षात्प्रकाशरूपः सन् तिष्ठतीत्यर्थः ॥ ५६-५७ ॥

नन्वपरिच्छिन्नः परमेश्वरः कथं परिच्छिन्नहृत्कमले तिष्ठतीत्यत्र
वदन् पिण्डाकाशस्थलं समापयति-

हृदयाकाशस्थानस्थं समस्तोपाधिरहितं चिन्मयं शिवं
घटाकाश इव विच्छिन्नं विभावयेदित्यर्थः ॥ ५८ ॥

इति किरणागमवचनानुसारेण तत्पिण्डाकाशस्थलसम्पन्नस्य
सुलभीभूतबिन्द्वाकाशस्थलं निरूपयति-

सर्वप्राण्युपरिवर्त्याकाशो यथा विभुः सन् ज्ञातुं योग्यः तथास्य
पिण्डाकाशस्थलसम्पन्नस्य शिवयोगिन आत्मा
सर्वप्राण्युपरिवर्त्याकाशवद् व्यापकीभूतः सन् विज्ञातुं योग्य
इत्युपमानार्थमेव बिन्द्वाकाशस्थलं विदुर्जानन्तीत्यर्थः ॥ ५९ ॥

समस्तप्राणिनां प्राणरूपं गतो वायुरेक एव व्यापकः
सन्नाख्यातः तथाहमिति स्वयं साक्षात् सर्वप्राणिगत आत्मा व्यापक
इत्यर्थः ॥ ६० ॥

अपरिमितस्वरूपवानेकोऽग्निर्यथासारवैद्युतपार्थिववाडवकालाग्नि-
रूपेण

समस्तदेहिनामन्तः चित्तं तु चेतो हृदयं कमलं सलिलं जलम्
इत्यभिधानकोशप्रसिद्धहृदयकमलं दर्पणवत् प्रकाशते । तस्मिन्
चित्तदर्पणे व्यापकीभूतः शिव आत्मा सन् प्रतिफलतीत्यर्थः ॥ ६२ ॥

विश्वोत्कृष्टपराशक्त्यपेक्षया श्रेष्ठश्चित्प्रकाशात्मा शिव एक एव
सर्वप्राणिहृदयकमलं गत्वा तत्परिमितः सन् भाति तथा
सर्वानुस्यूतत्वाद्विभुरित्युच्यत इत्यर्थः ॥ ६३ ॥

सूर्य एक एव स्वकीयवृष्टिहिमोष्णकिरणतेजसा व्यापकः सन् यथा
भाति तथा शिवस्वरूप आत्मा स्वकीयेच्छाज्ञानादिशक्तिभिर्विश्वव्यापकः
सन्नास्त इत्यर्थः ॥ ६४ ॥

इति देवीकालोत्तरवचनानुसारेणोक्तलक्षणबिन्द्वाकाशस्थलसम्पन्नस्य
सुलभं महाकाशस्थलं सूत्रद्वयेन कथयति-

ब्रह्माण्डपिण्डाण्डगतमाकाशं यथा न भिन्नम् तथास्य
बिन्द्वाकाशसम्पन्नस्य शिवयोगिन आत्मनश्चैतन्यात् परमात्मा भिन्नो
नेत्यभिन्नमेव महाकाशस्थलं सद् जानन्तीत्यर्थः ॥ ६५ ॥

स्पष्टम् ॥ ६६ ॥

कलातीतमष्टत्रिंशत्कलातीतं क्रमयोगविवर्जितम्
उत्पत्त्यादिक्रमयोगरहितं ज्योतिषामुदयस्थलम् अर्कादिज्योतिषामुत्पत्तिस्थानम्
अहमिति स्वानुभूतिप्रमाणगम्यमित्यर्थः । शिष्टं स्पष्टम् ॥ ६७-६९ ॥

यत्र महाकाशे शिवयोगिनो लीयन्त इति तं महाकाशमव्यक्तं
मन्दभाग्यैर्गन्तुमशक्यं सच्चिदानन्दलक्षणं ज्योतिर्मयं लिङ्गमिति
सन्तः प्राहुरित्यर्थः ॥ ७० ॥

विगतसंशया वसिष्ठादिमुनयो यं महाकाशमाहुः ।
किमित्याहुरित्यत्र तन्महाकाशं परमानन्दरूपिणी सर्वोत्कृष्टा
चितिरेवेत्याहुरित्यर्थः ॥ ७१ ॥

स्पष्टम् ॥ ७२ ॥

अथ पुनर्दृष्टान्तान्तरमाह-

स्पष्टम् ॥ ७३ ॥

ननु चिदाकाशस्य निरवयवत्वात् कथं तत्र विश्वं स्थितं
सत्प्रकाशत इत्यत्राह-

उक्तविशेषणविशिष्टपराकाशं
जगज्जालरूपचित्रविलासस्याधारभूतमित्यर्थः ।
एतत्पिण्डाकाशादिलिङ्गत्रयं शरणस्याङ्गत्रयस्य संयोजनीयम् ॥ ७५ ॥

अथ - क्रियावन्तः श्रोत्रिया ब्रह्मनिष्ठाः इति मुण्डकश्रुत्यनुसारेण
[मु० उ० ३।२।१०] मोक्षप्रदं चैहिकसौख्यदं च सर्वोत्तरं शाङ्करकर्म
सत्यम् इति योगजागमवचनानुसारेण च महाकाशस्वरूपशिवयोग्येव
तत्स्वरूपानुसन्धानरूपक्रियाप्रकाशवानिति कथयति-

महाकाशस्वरूपः शिवयोगी
परिपूर्णचिदाकारमहाकाशस्वरूपिणः शिवस्य
स्वात्मत्वेनानुसन्धानरूपक्रियावानिति क्रियाप्रकाशनवानित्युच्यत इत्यर्थः
॥ ७६ ॥

अथ - परास्य शक्तिर्विविधैव श्रूयते स्वाभाविकी ज्ञानबलक्रिया च
[श्वे० उ० ६।८] इति श्वेताश्वतरश्रुत्यनुसारेण-

एवमुक्तरूपस्य शिवस्य वृत्तिः अस्मीति क्रियारूपा स्थितिः चैतन्यरूपिणी
शिववच्चित्स्वरूपिणीत्यर्थः ॥ ७७ ॥

अथ शिवयोगिनः स्वरूपामर्शनक्रियापि तादृशीत्याह-

उक्तरूपे परशिवतेजसि विलीनचित्तव्यापारस्य
शिवयोगिनोऽनुसन्धानरूपा या क्रियाशक्तिः सा तथा
परशिवतेजोरूपिणीत्युच्यत इत्यर्थः ॥ ७८ ॥

ननु किं तदनुसन्धानेनेत्यत्राह-

सर्वज्ञः पञ्चकृत्यसम्पन्नः सर्वेश्वर ईश्वरः इति
वृद्धजाबालश्रुतेः परमेश्वरः सर्वज्ञः सर्वकर्ता सर्वव्यापक इति
बुद्ध्वा योगी शिवयोगी समानसमरसैक्यध्यानेन तादृगात्मा
तत्प्रकारस्वरूपवान् प्रकाशत इत्यर्थः ॥ ७९ ॥

ननु शिवयोगिन इन्द्रियव्यापारस्य विद्यमानत्वात् कथं शिवं
पश्यतीत्याह-

अथ कीदृशं शिवं कथं पश्यन् मोदत इत्यत्राह-

गुणोत्तरं ज्ञानवैराग्यादिगुणैः श्रेष्ठं प्राज्ञं कुशलिनं
कूटस्थं तुर्यसाक्षिकप्रत्यगात्मादिसञ्ज्ञितं गुणातीतं
मायिकसत्त्वादिगुणातीतम् अचलं शिवतत्त्वं स्वरूपेण स्वस्वरूपेण पश्यन्
शिवयोगी प्रमोदत इत्यर्थः ॥ ८१ ॥

अथ चित्क्रियारूपस्वरूपसम्पन्नस्य शिवयोगिनो
गगनतलभासमानगन्धर्वनगरीव सर्वा क्रिया तावदस्थिरेति वदन्
प्रकाशत इति प्रोक्तं क्रियाप्रकाशस्थलं समापयति-

परात्मनि परशिवस्वरूपशिवयोगिविषये सर्वा क्रिया व्योम्नि
गन्धर्वनगरीव प्रकाशत इति क्रियायाः प्रकाशनं तु
क्रियाप्रकाशनस्थलमिति प्रोक्तमित्यर्थः ॥ ८२ ॥

इति योगजागमवचनानुसारेण तत्क्रियाप्रकाशनसम्पन्नस्य
शिवयोगिनः सुलभं भावप्रकाशस्थलं निरूपयति-

तरङ्गफेनादयो भावा यथा समुद्रे न भिद्यन्ते तथा सर्वे
बुद्ध्यादयो भावा आत्मनि क्रियाप्रकाशसम्पन्ने शिवयोगिचैतन्ये न
भिद्यन्त इति यत् तद्भावप्रकाशनं स्यादित्यर्थः ॥ ८३ ॥

सर्वं जगच्छिव एव तस्मादहमपि शिव एवेति भावयन् महाशिवयोगी
सांसारिकदोषैर्न बाध्यत इत्यर्थः ॥ ८४ ॥

अथ ते के भावा इत्यत्राह-

एवं रूपेण शिवयोगिना यद्यद् भव्यते तत्सर्वं शिवमयमिति भावः
॥ ८६ ॥

अथ तत्कथमित्यत्राह-

उक्तरूपस्य योगिनो यत्र यत्र भावरूपेन्द्रियासक्तिस्तत्र तत्र
भावमयशिवात्मतेत्यर्थः ॥ ८७ ॥

ननु रागद्वेषादिभावानां बन्धहेतुत्वात् कथं
शिवमयत्वमित्यत्राह-

यत्र शिवयोगिनि बन्धकारणीभूतरागद्वेषादिभावानामुपरमोऽस्ति
तत्र तस्मिन् शिवयोगिनि भावः शिवात्मक इत्यर्थः ॥ ८८ ॥

तस्मादीदृशं शिवयोगिनं तामसी शक्तिर्नाक्रामतीति वदन्
भावप्रकाशस्थलं समापयति-

अन्धकारो यथा सूर्यमावरितुं न समर्थः तथा
प्रकाशमात्मानं स्वच्छप्रकाशरूपं शिवयोगिनमज्ञानलक्षणं
तम आवरितुं न समर्थमित्यर्थः ॥ ८९ ॥

इति योगजागमवचनानुसारेण च तद्भावप्रकाशनसम्पन्नस्य
शिवयोगिनः सुलभं ज्ञानप्रकाशं निरूपयति-

मुख्यार्थेऽङ्गलिङ्गयोर्मुख्यार्थे असम्भवे जाते सति अघटिते जाते सति
लक्षणायोगसंश्रयात् कार्यकारणोपाधिविशिष्टजीवेश्वरसञ्ज्ञकाङ्ग-
लिङ्गयोर्लक्षणायोगसमाश्रयणेन तज्ज्ञानयोजनं यत्
तदङ्गलिङ्गनिष्ठज्ञानद्वयस्य समानसमरसभावेन संयोजनं यदस्ति
तत् तस्य भावप्रभावप्रकाशनसम्पन्नस्य शिवयोगिनो
ज्ञानप्रकाशनमित्युक्तं भवति । अयं भावः-
घटावच्छिन्नाकाशमहाकाशवत् कूटस्थपरचैतन्यस्य नित्यसम्बन्ध एव
लक्षणार्थः । घटजलावच्छिन्नाकाशमेघजलावच्छिन्नाकाशयोरिवाङ्ग-
लिङ्गयोरुपाधिरेव मुख्यार्थः । तच्चैतन्यसामरस्यज्ञानमेव
ज्ञानप्रकाश इति ॥ ९० ॥

मुक्तस्य परमुक्तस्य लक्षणार्थकज्ञानसम्बन्धः स्वभावतो
ज्ञेयाभाव आत्माश्रयादिदोषराहित्येन ज्ञेयशून्यो वेद्यशून्य इत्यर्थः ।
उपाधिसहितं ज्ञानं तस्य परमुक्तस्य
मुख्यार्थभूतलिङ्गाङ्गोपाधिविशिष्टज्ञानं भेदं नातिवर्तते
भेदमनतिक्रम्य वर्तते उपाधिनाश एव ज्ञानसामरस्यमित्यर्थः ॥ ९१ ॥

वस्तुनो लिङ्गाङ्गरूपवस्तुनः परिच्छेदः खण्डित्वं ज्ञानमिति
द्वैतज्ञानमिति सद्भिः सत्पुरुषैरुच्यते । अपरिच्छेदेऽखण्डिते परात्मनि
निरुपाधिकमहाचैतन्ये हि द्वैतप्रसिद्धस्य ज्ञानस्य सम्भव उद्भवः
कुतः? नास्तीत्यर्थः ॥ ९२ ॥

ज्ञानस्य स्वप्रकाशत्वात् स्वातिरिक्तसंविदन्तरस्याऽविषयेऽगोचरे
चित्सुखात्मनि चिदानन्दस्वरूपे शिवाख्ये परशिवाख्ये तत्त्वे वस्तुनि
आत्मैकत्वानुसन्धानं स्वात्मन एकत्वानुसन्धानं ज्ञानमिति
बुधैर्विद्वद्भिरुच्यत इत्यर्थः ॥ ९३ ॥

सत्तामनतिक्रान्तत्वाद्विश्वस्य तन्मयत्वमित्यर्थः । स्वरूपतो ह्यसतः
सत्तासम्बन्धासम्भवात् स्वरूपतः सतः सत्तान्तरानपेक्षणात्
सद्रूपत्वमेवेति निष्कर्षः । शिष्टं स्पष्टम् ॥ ९४ ॥

विश्वोपाधिविवर्जिते विश्वभेदरहिते ब्रह्मज्ञाने समुत्पन्ने आविर्भूते
सति सर्वं विश्वं संविन्मयं भाति चिच्छक्तिमयमिति भाति । तदन्यत्
शिवशक्त्योरभेदात् तदन्यद् ब्रह्मातिरिक्तं न दृश्यत इत्यर्थः ॥ ९५ ॥

तस्मादपवर्गस्य परापरमोक्षस्य कारणं शिवाद्वैतज्ञानं
सततं भावयन् शिवयोगी संसारेण न लिप्यत इत्यर्थः ॥ ९६ ॥

नित्ये निरन्तरे निर्मलसत्त्वयोगिषु परे शुद्धसत्त्वगुणवत्सु प्राधान्येन
वर्तमाने निर्वासने वेद्यवासनारहिते निष्कले निरवयवे सर्वातीतपदे
सर्वोत्तीर्णस्थानभूते चराचरमये
चराचरप्रपञ्चोपादानकारणीभूतचित्क्रियालक्षणचिदम्बरशक्तिस्वरूपे
सत्तात्मनि परमार्थिकसत्तारूपिणि ज्योतिषि भासमाने संविद्व्योम्नि शिवे
चिदाकाशरूपपरशिवे विलीनहृदयः तद्भेदवैमुख्यतः शिवादन्यत्वे
विमुखीभूतत्वात् सर्वगतो विश्वव्यापकः संयमी शिवयोगी विगलद्विश्वः
सन् विगलितविश्वभेदविभवः सन् स्वयं साक्षाद्विशेषेण भाति प्रकाशत
इत्यर्थः । शिवशरणयोः सतिपतित्वादेस्तल्लिङ्गत्रयं शरणस्याङ्गत्रयस्य
योज्यम् ॥ ९७ ॥