१८ प्राण-लिङ्गि-स्थल-विषय-नव-विध-लिङ्ग-प्रसङ्गः

स्थलभेदान् अवान्तरभेदानित्यर्थः । वदस्व उपदिशेत्यर्थः । शिष्टं
स्पष्टम् ॥ १ ॥

स्पष्टम् ॥ २-४ ॥

अथ-एष आत्मा अपहतपाप्मा विजरो विमृत्युर्विशोकोऽविजिघत्सोऽपिपासः
सत्यकामः सत्यसङ्कल्पः [छा० उ० ८।१।४] इति छान्दोग्यश्रुत्युसारेणायं
सेव्य एवात्मेत्यात्मस्थलं निरूपयति-

अयं सेव्य एव श्रीगुरोः शिवज्ञानसम्बन्धेन जीवभावं जीवत्वं
परित्यज्य यदा परतत्त्वं विभाव्यते तदा आत्मेति परिकीर्तित इत्यर्थः ॥ ५ ॥

वालाग्रेति केशाग्रशतभागेन सदृशः सन् स्वार्जितकर्मफलं
भुञ्जन् सन् हृदये हृदयकमले स्थितः तिष्ठतीत्यर्थः । नन्वेवं चेत्
शरीरैकदेशनिष्ठत्वेन पादे मे वेदना शिरसि सुखमिति
सर्वाङ्गीणचैतन्योपलब्धिः कथमित्याशङ्क्याह-दीपवदिति । दीपस्य
गृहैकदेशनिष्ठत्वेऽपि स्वप्रभया सम्पूर्णगृहं व्याप्य
तदन्तर्गतसकलवस्तुप्रकाशकत्वं यथा तद्वद् जीवस्य शरीरैकदेश-
निष्ठत्वेऽपि प्रज्ञया शरीरं समारुह्य इति श्रुतेस्तद्बुद्धेर्व्यापकत्वेन
सर्वं शरीरं व्याप्य सर्वाङ्गीणचैतन्यमनुभवन् आत्मा जीवात्मा
स्फुरति प्रकाशत इत्यर्थः ॥ ६ ॥

नन्वेवंविधरूपं जीवस्य स्वाभाविकं किमित्यत्राह-

सर्वभूतानां पञ्चभूतानाम् आत्मापि परमार्थतो
व्यापकत्वाश्रयोऽपि मलासङ्गाद् आणवादिमलव्यापनाद् अणुभूतः
परमणुदतिसूक्ष्मः सन् आदिकर्मनियन्त्रितः प्राचीनकर्मपाशबद्धः सन्
अन्तःकरणमाश्रितोऽहङ्कारमाश्रितवानित्यर्थः ॥ ७ ॥

अथैवमहङ्कारसम्बन्धाद् देहसम्बन्धोऽपि प्राप्त इत्यत्राह-

ननु सर्वदोषरहितस्यात्मनः कथमुक्तप्रकारेण शरीरसम्बन्ध इत्यत्राह-

परापरमोक्षकारणीभूतशुद्धविद्याशरीरवत्त्वेनाशरीरोऽपि
अपरिच्छिन्नत्वाद् व्यापकोऽपि दोषरहितत्वान्निरञ्जनोऽपि
कलादिक्षितिपर्यन्तत्रिंशत्तत्त्वकारणीभूतस्वकीयाधोमायाशक्ति-
परिकल्पितचन्द्रकलाविशिष्टशरीरवान् सन् संसारे परिभ्रमतीत्यर्थः ॥ ९ ॥

अथैवंरूपजीवस्यात्मत्वप्राप्तिप्रकारमाह-

देहेन्द्रियविभागत
उक्तलक्षणमायिकप्राकृतसत्त्वादिगुणकार्यरूपशरीरेन्द्रियादिव्यतिरिक्तत्वेन
अखण्डब्रह्मरूपेण अपरिच्छिन्नब्रह्मरूपेण आत्म विज्ञानं
स्वस्वरूपज्ञानं यदा भवति तदात्मप्राप्तिरात्मत्वलाभ उच्यते
आत्मलाभान्न परं विद्यते । नेति सति न हृद्यः इति श्रुतेरित्यर्थः ॥ १० ॥

नन्वपरिच्छिन्नं ब्रह्म परिच्छिन्नशरीरविशिष्टं किमर्थं जातमित्यत्राह-

अशरीरस्य परमात्मनः परमार्थतः शरीरसम्बन्धो नास्त्येव
तथापि भुक्तये-

इति शिवदृष्टिशास्त्रोक्तदृष्टान्तेन अखण्डरसास्वादपरिबृंहितोऽपि
खण्डरसास्वादनार्थमिच्छायामज्ञानकर्मयोगेन
स्वातन्त्र्यपरिकल्पिताणवादिमलसम्बन्धेन देही भवति
घृतकाठिन्यन्यायेनांशतः शरीरी भवति । तस्मादंशीभूतस्य
ज्ञानादिमलसम्बन्धान्नृप इवाहं शिव इति ज्ञानं नास्तीति बोध्यम् ।
अस्मिन्नर्थे-स वै नैव रेमे । तस्मादेकाकी न रमते । स द्वितीयमैच्छत् । स
एतावानास [शि० दृ० १।३७-३८; बृ० उ० १।४।३] । तत्सृष्ट्वा तदेवानुप्राविशत् ।
तदनुप्रविश्य सच्च त्यच्चाभवत् [तै० उ० ६।४] इति श्रुतिः । विष्टभ्याहमिदं
कृत्स्नमेकांशेन स्थितो जगत् [भ० गी० १०।४२।५] इति ममैवांशो जीवलोके
जीवभूतः सनातनः [भ० गी० १५।७] इति भगवदुक्तिश्च । शिवस्य
निरंशत्वेऽपि स्वतन्त्रत्वात् स्वातन्त्रपरिकल्पितांशभावः

इति पाराशरोपपुराणवचनाच्च सर्वं
विश्वमण्डरसन्यायेनात्मसमवेतचित्क्रियासामरस्यलक्षणचिदम्बरशक्तौ
तादात्म्येनास्तीति परमात्मस्थले वक्ष्यमाणरीत्या वह्निर्विस्फुलिङ्गानिव
स्वतादात्म्यापन्नान् चित्कणान् तत्तत्कर्मानुसारेण सृजत्यवति संहरति
तिरयतेऽनुगृह्णातीति न काचिदनुपपत्तिः ॥ ११ ॥

तर्ह्यसौ जीवः किन्नामक इत्यत्राह-

नानाविधप्राचीनकर्मविपाकवशाद् देवाः षोडशलक्षाणि
इत्युदाहृतवचनानुसारेण देवतिर्यङ्मनुष्यादिनानायोनिसमापन्ना
नानाविधस्वर्गभोगोपायचिन्तका नानाविधबुद्ध्याक्रान्ताः सन्तो
नानाविधवैष्णवादिदर्शनमार्गप्रविष्टा नानासङ्कल्पकारिणः
किञ्चिज्ज्ञाः किञ्चित्कर्तृत्वकारणीभूताः स्वातन्त्र्यशून्या जीवाः
परमात्मनः शिवस्य लीलाभाजनतां गताः क्रीडाभाण्डरूपा इत्यर्थः ॥
१३-१४ ॥

अथैते किं यान्तीत्यत्राह-

स्पष्टम् ॥ १५ ॥

अथ स्वर्गनरकयोर्वा तेषां स्थैर्यमस्ति किमित्यत्राह-

विश्रान्तिकथया स्वस्वरूपाविश्रान्तिवार्ताव्यतिरेकेणेत्यर्थः । शिष्टं
स्पष्टम् ॥ १६ ॥

नन्वेवं चेत् संसारचक्रपरिभ्रमणं शाश्वतं किमित्यत्राह-

जीवत्वमाणवादिमलकल्पितम् अज्ञानादिमलकल्पितमित्यर्थः । तस्माद्
दुःखसर्वस्वरूपम् । तदिदं दुःखसर्वस्वरूपं जीवत्वं गुरोर्बोधात्
श्रीगुरूपदिष्टशिवाद्वैतबोधात् निरस्यते निवार्यते ज्ञानशक्तिः
स्वस्वरूपज्ञानशक्तिसामर्थ्यं प्रकाश्यत इत्यर्थः ॥ १७ ॥

इति कठवल्लीश्रुत्यनुसारेण निराकृतजीवभावस्यात्मनोऽन्तरात्मत्वं
भवतीति निरूपयति-

गुर्वनुबोधतो गुरूपदेशाज्जीवत्वं जीवभावो यदा निरस्तं भवेत्
तदा निरस्तस्य निरस्तजीवभाववत आत्मनोऽन्तरात्मभावो भवेत् स्यात् ध्रुवं
निश्चय इत्यर्थः ॥ १८ ॥

अयं जीवो देहस्थितोऽपि देहसङ्गरहितः सन् बोधात् स्वस्वरूपज्ञानात्
परात्मभावित्वात् परमात्मनो भाववत्त्वाद् अन्तरात्मेति कथ्यत इत्यर्थः ॥ १९
॥

आत्मा निरस्तजीवभाववान् सेव्यः शिष्योपदेशसमये
जीवात्मपरमात्मनोरन्तरालवर्तित्वात् मध्यवर्तित्वादित्यर्थः । तदा
शिष्यबुद्धिशिक्षकत्वेन तदन्तर्यामितया शिवधर्मयोगाद्
आहारव्याहारदेर्विद्यमानत्वेन जीवधर्मयोगात् । एवमुभयधर्माणां
योगाद् अन्तरात्मेति कीर्तित इति ॥ २० ॥

अथ प्रकारान्तरेणाह-

परिच्छिन्नस्वरूपाहम्भाववशाद् मनुष्यत्वादिविभ्रमः स्यात् न
स्वभावत इति ज्ञानात् परिच्छिन्नस्वरूपत्वं न स्वाभाविकमिति ज्ञानाद्
अन्तरात्मेति कथ्यत इत्यर्थः ॥ २१ ॥

अथास्य शरीरसम्बन्धोऽस्ति न वेत्यत्र दृष्टान्तपूर्वकं सूत्रत्रयेणाह-

स्पष्टम् ॥ २२-२३ ॥

अथ पुनर्दृष्टान्तमाह-

चन्द्र आसङ्गवर्जितैः स्वस्य सर्वत्र सङ्गरहितैर्मेघैर्यथा
आच्छाद्यते तथा आत्मा निवृत्तजीवभावः सेव्यो देहसङ्घातैः
स्थूलादिदेहसमूहैः असङ्गः सन् परिवेष्टित इत्यर्थः ॥ २४ ॥

तर्ह्ययं कं पश्यन्नास्त इत्यत्राह-

तर्हि शिवं पश्यन्नयं तथा भासत इत्यत्राह-

भोक्तृभोज्यपरित्यागाद् भोक्तृजीवेन भोज्यविषयपरित्यागात्
प्रेरकस्येश्वरस्य प्रसन्नतावशाद् भोक्तृताभावगलितः सन्
भोक्तृलक्षणजीवभाववियुक्तः सन् स्वभावतो
जीवेश्वरसाधारणीभूतात्मत्वस्वरूपतः स्फुरति प्रकाशत इत्यर्थः ॥ २६ ॥

स्पष्टम् ॥ २७ ॥

इति कैवल्यश्रुत्यनुसारेण अयमन्तरात्मैव निर्मलत्वेन परमात्मेति
निरूपयति-

अयमन्तरात्मा संसारकारणे मलेऽज्ञाने तत्प्रबोधेन
तच्छिवाद्वैतज्ञानेन निर्धूते सति निवारिते सति परात्मस्थात् परमात्मस्थात्
सामरस्यात् समरसभावात् परमात्मेत्युच्यत इत्यर्थः ॥ २८ ॥

अथ कोऽयं परमात्मेत्यत्राह-

स्वतेजसा निजतेजसा सर्वगोऽपि सर्वव्यापकोऽपि प्रकाशवान् शिवः
सर्वेषामात्मभेदानाम् उत्कृष्टत्वात् परमात्मेति प्रोक्त उच्यते इत्यर्थः ॥ २९ ॥

अथ प्रकारान्तरेण तल्लक्षणमाह-

स्पष्टम् ॥ ३० ॥

यस्मिन् वस्तुनि सर्वे ज्योतिर्गणाः समस्तजीवतेजःसमूहा वह्नेर्जाता
विस्फुलिङ्गा इव उत्पत्य विलयं यान्ति तत्परमात्मनो रूपं स्वरूपमित्यर्थः
॥ ३१ ॥

अथ प्रकारान्तरेणाह-

यस्मिन् वस्तुनि भूम्यादिसमस्ततत्त्वानि समुद्रे बृहत्तरङ्गा इव
सम्भूय लयमायान्ति तत्परमात्मनो रूपम् ॥ ३२ ॥

पुनः प्रकारान्तरेणाह-

निवारिताणवादिमलसम्बन्धं
नामरूपात्मकसकलजगज्जीवनभूतं परमात्मनः स्वरूपं
भूम्यादिशिवान्तसकलतत्त्वोपरि प्रोक्तम् ॥ ३३ ॥

अथ परमात्मा कथं प्रकाशत इत्यत्राह-

भास्करः स्वकान्त्या जगत्सर्वं व्याप्य यथा वर्तते तथा परमात्मा
धूमावत्यादिस्वकीयपञ्चशक्तिभिर्विश्वं व्याप्य प्रकाशत इत्यर्थः ।
तथाहि- सृज्यस्य पाञ्चभौतिकत्वाद् भूम्यां धूमावत्यपरपर्याया
तिरोधानशक्तिः जले पुष्टिलक्षणा पालनशक्तिः तेजसि
विश्वप्रकाशकतालक्षणा सृष्टिशक्तिः वायौ शोषकतालक्षणा
संहारशक्तिः नभसि व्यापकशिवैकीकरणप्रवीणानुग्रहात्मिका

इति । एवं स्वशक्तिभिर्विश्वं व्याप्य वर्तत इत्यर्थः । अत्र स्वकान्त्या
विश्वं व्याप्य भासमानस्य सूर्यस्य यथाऽभेदः तथा
शिवाद्विश्वस्याभेदो नाशङ्कनीयः भूम्यादेः शक्तिरूपत्वात् शक्तीनां
शिवस्वभावत्वात् । नैवं विश्वं सारतेजोरूपम् किन्तु सम्बन्धमात्रम्
सर्वांशे दृष्टान्ताभावाद् व्याप्तावेव दृष्टान्त इति ॥ ३४ ॥

नन्वेवं विश्वव्यापकत्वेन भासमानत्वादीश्वरस्य
विश्वविकारत्वं कस्मान्न सम्भवति इत्याक्षेपस्योत्तरं वदन्
परमात्मस्थलं समापयति-

परमात्मा विश्वस्मिन् सर्वत्र भासमानोऽपि विश्वमायाविलक्षणो
विश्वोपादानकारणीभूतो व्योमवद् विश्वगतषड्भावविकार [जायतेऽस्ति
वर्द्धते विपरिणमतेऽपक्षीयते नश्यति इति षड्भावविकारा निरुक्त उक्ताः ।]
दोषरहितः सन् सच्चिदानन्दस्वरूपेण जीवात्मानां
संसारहेयबुद्धिसम्पन्नानां ज्योतीरूपो बुद्धिप्रकाशको भवतीति ॥ ३५ ॥

इति देवीकालोत्तरवचनानुसारेण देहधर्मं निराकृत्य
परमात्मस्वरूपभावनावतः शिवयोगिनो निर्देहगमस्थलं निरूपयति-

परमात्मत्वभाविनोऽहङ्कारममकारशून्यस्य निरस्तदेहधर्मस्य
निरस्तस्थूलत्वादिदेहधर्मवतो देहिनो देहवतः शिवयोगिनो निर्देहागमो
निर्देहप्राप्तिरुच्यते कथ्यत इत्यर्थः ॥ ३६ ॥

अथ परमात्मभाववतः शिवयोगिनो देहसम्बन्धो नास्तीति षड्भिः
सूत्रैः प्रतिपादयति-

निवृत्तचराचरप्रपञ्चसमूहवति अगाधे चित्समुद्रे निमग्नचित्तः
शिवयोगी देहं

स्वात्मानं परिच्छेदरहितचिदाकाशं स्मरन् शिवयोगी देहे सत्यपि
देहस्थेन्द्रियविकारैर्न लिप्यत इत्यर्थः ॥ ३९ ॥

स्वात्मानमखण्डाद्वितीयचिदानन्दाकारं परमाकाशं सन्तं
मन्वानः आकाशशरीरं ब्रह्म सत्यात्म प्राणारामं मन आनन्दं
शान्तिसमृद्धम् इति छान्दोग्य (तैत्तिरीय) [तै० उ० १।६।२] श्रुत्यनुसारेण जानन्
शिवयोगी कुत्र कस्मिन्नधिकरणे शरीर्यहमिति मुह्यति? न कुत्रापि
ब्रह्मातिरिक्तदेशाभावादित्यर्थः ॥ ४० ॥

नन्वाकाशास्यापि घटाद्युपाधिना परिमितिर्दृश्यत इत्यत्राह-

स्पष्टम् ॥ ४१ ॥

अथ तत्कुत इत्यत्राह-

घटाकाशदृष्टान्तेन भेदस्तावदौपाधिक इति ज्ञाते अभेदबुद्धौ
दृढायां वस्तुपरिच्छेदकारणीभूतभेदबुद्धेः शिथिलत्वात्
परिच्छेदवार्ता न कापीत्यर्थः ॥ ४२ ॥

शिवोऽहमिति सर्वव्यापकीभूता शिवाद्वैतभावना यस्य
शिवयोगिनोऽस्ति तस्य अपरिमितात्मनः परिच्छिन्नशरीरेण सम्बन्धः कथं
स्यात्? न कथञ्चिदपीत्यर्थः ॥ ४३ ॥

इति देवीकालोत्तरवचनानुसारेण निर्देहागमसम्पन्नस्य शिवयोगिनो
निर्भावागमस्थलं निरूपयति-

स्वरूपस्य निर्देहस्वरूपस्य व्यतिरेकाद् व्यतिरिक्तत्वाद्
भावान्तरनिराकृतेरन्यभावनिराकरणाद् विकारनिर्मुक्त
इन्द्रियविकारविनिर्मुक्तो भावो मनोभावो निर्भावागम इत्युच्यत इत्यर्थः ॥ ४४
॥

अहं ब्रह्मेति भावस्याहमिति ब्रह्मेति वस्तुद्वयाक्षेपो भवेत् चिद्व्योम्नि
एकीभूतस्य समरसीभूतस्य भावस्य तदभावो वस्तुद्वयाक्षेपाभावो
विनिश्चितो विशेषेण निश्चित इत्यर्थः ॥ ४५ ॥

अथाहं ब्रह्मास्मीति भावस्य कोटिद्वयावगाहित्वेन विकल्पघटितत्वाद्
अहमित्येकभावस्य विकल्पशून्यत्वाद् एकभावेन स्थितस्य
मायिकजातिभेदादिवासना नास्तीत्याह-

निरञ्जने चिदाकाशे तादात्म्येनारूढस्य शिवयोगिनो
जातिवर्णाश्रमवासनासम्बन्धः क्व? देहित्वं शरीरवत्त्वं क्व?
संसारचक्रपरिभ्रमणं च क्वेत्यर्थः ॥ ४६ ॥

नन्वेवं चेद् ध्यानादीनां का गतिरित्यत्राह-

यतो वाचो निवर्तन्ते अप्राप्य मनसा सह [तै० उ० २।४।१] इति
श्रुतेर्वाङ्मनोमार्गागोचरे नीलपीताद्याकारशून्ये चिदाकाशस्थाने
तादात्म्यापन्नः शिवयोगी केन प्रकारेण किं वा वस्तु भावयेत्? केनापि
प्रकारेण किमपि वस्तु भावनायोग्यं न सम्भवतीत्यर्थः ॥ ४७ ॥

ननु विधिनिषेधवासनाशून्यत्वे निन्दाप्राप्तिर्भवेदित्यत्राह-

रवेः सूर्यस्य दीप्तिः प्रकाशो विशुद्धस्थलेऽविशुद्धस्थले च यथा
पतति एवं शिवाद्वैती सदा सर्वत्र समवृत्तिमान् समानबुद्धिवृत्तिमान् सन्
सञ्चरतीत्यर्थः ॥ ४८ ॥

कथं सञ्चरतीत्यत्राह-

द्वैतशून्ये महाशिवज्ञाने
ज्ञातृज्ञानज्ञेयात्मकत्रिपुटीमयप्रपञ्चशून्यत्वाद् इह
निर्भावागमसम्पन्नशिवयोगिविषये ज्ञानस्य भेदज्ञानस्य नष्टभावेन
नष्टत्वेन नष्टागम इत्युच्यत इत्यर्थः ॥ ५० ॥

ननु शिवयोगिनः कथं त्रिपुटीमयप्रपञ्चशून्यत्वमित्यत्राह-

अन्यथा ज्ञातृत्वं स्वातिरिक्तपदार्थान्तरज्ञातृत्वमित्यर्थः । अन्तः
स्वहृदय इत्यर्थः । शिष्टं स्पष्टम् ॥ ५१ ॥

ननु तस्यान्यथा ज्ञातृत्वाभावे किं प्रकाशत इत्यत्राह-

एवं चिन्तयतः शिवयोगिनः ज्ञातृज्ञानज्ञेयविहीनोऽपि सदाज्ञानम्
इति श्रुतेस्त्रिपुटीमयप्रपञ्चनाशं कृत्वा विशिष्टशिवाद्वैतज्ञानमेव
प्रकाशते । अयमेव नष्टागमप्रकाश इति भावः ॥ ५२ ॥

अथ तस्य ज्ञेयान्तरं च नास्त्येवेत्याह-

निरस्तभेदजल्पस्य द्वितीयाद्भयमेव पश्यन्ति इति
बृहदारण्यकश्रुतेर्युक्त्या च निराकृतद्वैतवाक्यस्य प्रशाम्यतो
रागद्वेषरहितस्य स्वे महिम्नि स्वविमर्शे विलीनस्य तदेकनिष्ठस्य निरीहस्य
विरक्तस्य शिवयोगिनो ज्ञेयं ज्ञातुं योग्यम् अन्यत् किम्? न किमपीत्यर्थः ।
नन्वत्र युक्तिः किमिति चेत् उच्यते-भेदो नाम किमन्योन्याभावो वा वैधर्म्यं
वा वस्तुस्वरूपं वेति त्रेधा विकल्पः । आद्ये तत्रान्यत्वं भावस्वभावो वा
भेदनिबन्धनः कश्चिदुपाधिर्वेति द्विधा विकल्पः । तत्र नाद्यः
भावस्याभावत्वप्रसङ्गात् अन्यत्वस्य

निजाकारे स्वस्वरूपे निष्प्रपञ्चया संविदा शिवाद्वैतज्ञानेन
एकीभूते सति सामरस्ये सति केन किं वस्तु वेदनीयं ज्ञेयं स्यात् तद्वेत्ता
ज्ञानेन ज्ञेयवेत्ता च क इति परिभाष्यते नातः परं वेदितव्यं हि किञ्चित् इति
श्रुतेः वेदितव्यं न किञ्चन
इत्यागमोक्तेश्चान्योन्याभावनिबन्धनभेदघटित-
मायिकत्रिपुटीमयप्रपञ्चदर्शनं शिवयोगिनां नास्तीत्यर्थः ॥ ५४ ॥

महासत्ता गगनकुसुममित्यादौ अर्थवत्पदयोरेव
सम्मेलनरूपसंयोगात् तदुपरि विभक्तियोगाच्चार्थवत्त्वाद्
गगनकुसुममङ्गीकरणीयमिति
सदसत्सकलवस्तुव्यापकत्वान्महासत्तेत्युच्यते हृदयोल्लेखं विना
गगनकुसुममिति व्यवहारासम्भवान्महासंविदित्युच्यते । एवं
स्वशिरच्छायानुल्लङ्घनमिव [तुलनीय- स्वपदा स्वशिरश्छायां
यद्वल्लङ्घितुमीहते । पादोद्देशे शिरो न स्यात्तथेयं बैन्दवी कला ॥]
सदसद्विश्वव्यापकीभूतं

इति श्वेताश्वतरमन्त्रानुसारेण नष्टागमसम्पन्नशिवयोग्येव
सर्वादिभूतशिवप्रसादवानित्यादिप्रसादीत्युच्यत इति तदीयस्थलं
प्रतिपादयति-

विश्वाधारभूमित्वात्तन्नियामकत्वाच्छम्भुरादिः
सृष्ट्यादिपञ्चकृत्यमूलकारणम् । तस्य सर्वादिभूतस्य शम्भोः प्रसादतो
निर्विकारपदे विकाररहितनष्टागमस्थले स्थितोऽयं शिवयोगी आदिप्रसादी
आदिप्रसादवानित्यर्थः ॥ ५६ ॥

शिवप्रसादप्राप्त्या शिवत्वमुपेयुषि विषये जगज्जालं जगत्समूहं
शिवादन्यदिति दृश्यते इदन्त्वेन दृश्यं सन्न च दृश्यते । भेदस्य
निराकृतत्वात् सागरतरङ्गन्यायेनाभेदेन दृश्यत इत्यर्थः ॥ ५८ ॥

नित्यानित्यविवेकिनः संसारच्छेदकारिणा शिवप्रसादेनैव
अज्ञानग्रन्थिं विदार्य परमोक्षं यान्तीत्यर्थः ॥ ५९ ॥

ननु शिवप्रसादेन विना मुक्तिर्नास्ति वेत्यत्राह-

स्पष्टम् ॥ ६० ॥

अथ शिवस्य सर्वात्मस्वपक्षपातेन कृपाप्रसादं
संसूच्यादिप्रसादिस्थलं समापयति-

प्रभुः स्वतन्त्रः सर्वानुग्राहकः सर्वहितोऽपि शम्भुः शिवः
केवलं कृपयैव सकलान् जन्तून् प्राणिनो मोचयेत् पाशमुक्तान् कुर्यात् इह
पाशमोचनविषये शम्भोः किञ्चित्कारणं च नास्ति सर्वानुग्रहकृत्यस्य
तत्स्वभावत्वादिति ॥ ६१ ॥

इति कठवल्लीश्रुत्युक्तप्रकारेण तदादिप्रसाद्येव सर्वाश्रयः सन्
अन्त्यस्य शिवस्यानुभवप्रसादवानित्यन्त्यप्रसादिस्थलं निरूपयति-

सर्वपदार्थानां भूम्यादिशिवान्तपदार्थानां लयो लयाश्रयः
परशिव एवान्त्यः सर्वान्त्य इति बुधैरुच्यते । तस्य सर्वान्त्यस्य शिवस्य
अनुभवः साक्षात्कार एव प्रसादः तद्वान् तदनुभवते
आदिप्रसाद्येवान्त्यप्रसादवानित्युच्यत इत्यर्थः ॥ ६२ ॥

अयं कथं मायाक्षय इत्यत्राह-

सच्चिदानन्दस्वरूपे परब्रह्मणि प्रत्यक्षीकृते सति मायाया
निवृत्तत्वात् तत्कल्पितपदार्थपरिज्ञानं क्व? ज्ञातृत्वसम्भवो
ज्ञेयज्ञानातिरिक्तज्ञातृत्वस्य आविर्भावश्च क्व? ज्ञेयाद्यपेक्षया
ज्ञातृत्वस्य कल्पितत्वादिति भावः ॥ ६४ ॥

अत्र दृष्टान्तमाह-

अत्र जीवन्मुक्तस्य पदार्थदर्शनमस्तीति नाशङ्कनीयम्
शिवाभेदेनैव दर्शनात् प्राकृतत्वेन किमपि न दृश्यत इति । अथ
जीवन्मुक्तस्वरूपं कीदृशमित्यत्र सूत्रद्वयेन कथयति-

अथ स जीवन्मुक्तः किं जानन् किं कुर्वन् कथं तिष्ठतीत्यत्राह-

स्पष्टम् ॥ ६७ ॥

अथ जीवन्मुक्तस्य दृश्यं कर्तव्यं कुतो नास्तीत्यत्र
वदन्नन्त्यप्रसादिस्थलं समापयति-

शिवाद्वैतपरिज्ञानेन निवृत्तसकलभेदवस्तुनः अत एव केवलं
चिद्विलासं पश्यतः शिवयोगिनो ज्ञानेन्द्रियव्यापारेण
कर्मेन्द्रियव्यापारेण वा केनापि किं भवेत् किं प्रयोजनं स्यात् न
किञ्चिदित्यनयोराद्यन्तप्रसादयोरुपक्रमोपसंहारन्यायेनैक्यं
विमर्शनीयम् ॥ ६८ ॥

इति सर्वज्ञानोत्तरवचनानुसारेण
सेव्यशिवगुरुप्रसादसम्पन्नोऽन्त्यप्रसाद्येव सेव्यप्रसादीति सुत्रत्रयेण
कथयति-

समस्तानां सेव्यः श्रीगुरुः शिव एवात्र सन्देहो नास्ति । अस्य प्रसादः
श्रीगुरुरूपशिवप्रसाद एव परानन्दप्रकाश इति कीर्त्यते ॥ ६९ ॥

गुरुः शिवस्वरूपश्रीगुरुरेव सेव्य इति स्मृतः । अस्य शिवरूपस्य
श्रीगुरोरनुभव उपदेशानुभव एव प्रसाद इति सम्मतः । तदेकावेशरूपेण
तयोर्गुरुप्रसादयोरेकीभावेन तद्वान् तत्प्रसादवानन्त्यप्रसाद्येव
सेव्यप्रसादवान् सेव्यप्रसादीति हि प्रसिद्ध इत्यर्थः ॥ ७० ॥

गुरुशिवयोः शक्तिशक्तिमद्भावेन तयोरैक्यानुसन्धानेन ज्ञातव्यं
न किञ्चिदवशिष्यते सर्वस्यापि विश्वस्य शिवशक्तिमयत्वादिति ॥ ७१ ॥

अथ परमानन्दवतः सेव्यप्रसादिनः क्वापि प्रीतिर्नास्तीति सूत्रत्रयेण
कथयति-

परिच्छेदरहितं वाङ्मानसयोरगोचरं स्वस्वरूपं परमानन्दम्
अपरोक्षेण पश्यतां शिवयोगिनामन्यत्र विषयेषु रतिरभिलाषो न क्वापि
स्यादित्यर्थः ॥ ७२ ॥

ज्ञानामृतेन सन्तुष्टस्य
शिवयोगिनोऽन्यैश्चित्पीयूषव्यतिरिक्तैर्भोज्यपदार्थैः किम्? न किञ्चित् इत्यर्थः ।
सच्छिवोऽग्नेरुष्णत्वप्रकाशकत्वादय इव शिवस्य सच्चिदानन्दाः
स्वभावास्तादृशः शिवो ज्ञानादेव निजज्ञानादेव परानन्दं
स्वस्वभावभूतनित्यानन्दं प्रकाशयतीति ॥ ७३ ॥

नित्यतृप्तस्य सर्वज्ञताद्युपलक्षितनित्यतृप्तिमतो मुक्तस्य
परममुक्तिमतः शिवयोगिन इत्यर्थः । शिष्टं स्पष्टम् ॥ ७४ ॥

स्वरूपहानिवृद्धिव्यतिरेकेण सजातीयसमानसमरसभावेन
शिवैक्यज्ञानमारुह्य देहभ्रान्तिं विमुञ्चतस्तस्य सेव्यप्रसादिनो
बहिरङ्गविधीयमानपूजाकर्म नास्ति अन्तश्चान्तरङ्गे
विधीयमानध्यानादिकर्म नास्ति कुत्रचित् क्वापि
बिन्दुतिरोभावमलमायाद्युपलक्षितकर्मपाशोऽपि नास्तीत्यर्थः ॥ ७५ ॥

परयोगभाजां सर्वोत्कृष्टपरशिवयोगभाजां सेव्यप्रसादिनां
मनःप्रवृत्तिश्चित्तवृत्तिर्मन्त्रयोगाभ्यसनेऽजपागायत्रीरूपसोऽहम्मन्त्र-
योगाभ्यासे न नास्तीत्यर्थः । तथैव कर्मबन्धे
षट्कर्मबन्धत्रयरूपहठयोगेऽपि न तपोविशेषे योगानां
विशिष्टराजयोगेऽपि न ध्यानेऽनाहतब्रह्मध्यानरूपलययोगेऽपि न किन्तु
तथात्मतत्त्वे तद्योगचतुष्टयचैतन्यस्वरूपे बोधे स्वस्वरूपज्ञाने
मनःप्रवृत्तिः स्यादित्यर्थः । अयं भावः-
देशिकोपदेशेनापरदेहपाणिपादगुह्यानि प्रथमं संशोध्य बन्धयित्वा
तदनन्तरं परापश्यन्तीमध्यमावैखरीस्वरूपरुद्रविष्णुब्रह्मेन्द्रादि-
दैवतलयराजहठमन्त्रयोगात् क्रमेण पूर्वकायस्य
कर्णाक्षिनासारसनासु संयोज्यानन्तरं
पूर्वापरकायकीलकभूतबिन्दुमायाकार्यरूपवाक्त्वचौ निश्चलीकृत्य
सर्वयोगज्ञानजननक्षेत्रभूताविमुक्तक्षेत्रे
परब्रह्मपरशिवपरलिङ्गापरपर्यायनामभिः संसेव्य
स्वस्वरूपसेवितसेव्यप्रसादीत्यर्थः । एतल्लिङ्गत्रयं
प्राणलिङ्गिनोऽङ्गत्रयस्य क्रमेण सम्बन्धयेदिति सेव्यप्रसादिस्थलम् ॥ ७६ ॥