१७ प्रसादि-स्थलाश्रित-नव-लिङ्ग-प्रसङ्गः

अथ-शुचिः समग्रीवशिरः शरीरः [कै० उ० ५] इति कैवल्यश्रुतेः स
ज्ञानाचारवान् शिवयोगी स्वरूपशरीरं दर्शयन्ननुगृह्णातीति
कायानुग्राहक इति सूत्रत्रयेण निरूपयति-

असौ ज्ञानाचारसम्पन्नः शिवयोगी यद्यस्मात् कारणात् स्वकायं
दर्शयन् सन् लोकान् प्राकृतान् (जनान्) अनुगृह्णात्यनुग्रहं करोति तस्मादेष
कायानुग्रहनामकः कायानुग्रह इत्यभिधानवानिति समाख्यात इत्यर्थः ॥
५ ॥

तत्कथमित्यत्र दृष्टान्तमाह-

शिवो यथा चन्द्रशेखरादिमूर्तिमाविश्य देहिनः प्राणिनोऽनुग्रहं
करोति तथा योगी शरीरस्थः सन् शिवदीक्षासंस्कृतदिव्यशरीरस्थः सन्
सर्वानुग्राहकः स्यादित्यर्थः ॥ ६ ॥

अथ शिववदसङ्गश्चेत्याह-

एवं शिवयोगिनः शिवसमानत्वमुक्त्वा तस्य मायाप्रपञ्चदर्शनं
नास्तीति शिव एवेति पञ्चभिः सूत्रैर्दृष्टान्तपूर्वकमुपपादयति-

अत्र शिवयोगीति शेषः । भेदरहितया दृढया शिवोऽहम्भावनया
युक्तो निवारितमायावेशोपप्लवः सन् शिव एव भवतीत्यर्थः ॥ ८ ॥

ननु कथं तस्य मायावेशोपप्लवो नास्तीत्यत्राह-

ज्ञानानन्दयोः समुद्रस्थानापन्ने परमशिवे चित्तवृत्तिषु
मनोव्यापारेषु लयं गतेषु सत्सु शिवयोगी मायाकल्पितवस्त्वन्तरं न
पश्यतीत्यर्थः ॥ ९ ॥

अत्र दृष्टान्तमाह-

अथ पुनर्दृष्टान्तमाह-

अथ पुनर्दृष्टान्तमाह-

यथा शुक्त्यज्ञानं रजतभ्रान्तिकारणम् तथा
शिवविषयकमज्ञानं संसारभ्रान्तिकारणम् । तन्निवृत्तौ
शुक्त्यज्ञाननिवृत्तौ यथा रजतभ्रमो निवर्तते तथा
शिवविषयकाज्ञाननिवृत्तौ सांसारिकभेदभ्रान्तिदर्शनं नास्तीत्यर्थः ।
यथा शुक्तिरेव रजतम् तथा शिव एव विश्वमिति भावः ॥ १२ ॥

निवृत्तपरिच्छिन्नशरीराद्यहङ्कारवान् क्रीडार्थं
स्वेच्छापरिकल्पितकलेवरः अत एव निरुपाधिकः प्रतिबन्धरहित इत्यर्थः ।
जीवन्मुक्तः सन् देहिवत् देहवानिव लोकानुग्रहार्थं सञ्चरेदित्यर्थः ॥ १३ ॥

अथ-त्रिरुन्नतं स्थाप्य समं शरीरं हृदीन्द्रियाणि मनसा
सन्निवेश्य [श्वे० उ० २।८] इति श्वेताश्वतरश्रुत्यनुसारेण तस्या
कायानुग्रहसम्पन्नस्य शिवयोगिन इन्द्रियविवेचनमेव
सर्वेषामिन्द्रियानुग्रहस्थलमिति निरूपयति-

परकायस्य सर्वोत्कृष्टकायानुग्रहसम्पन्नस्य शिवयोगिनो दर्शनात्
करणानामिन्द्रियाणां विवेकतः सर्वेषां प्राकृतानामिन्द्रियानुग्रह इति
तत्त्ववेदिभिस्तत्त्वज्ञानिभिः प्रोक्तः कथित इत्यर्थः ॥ १४ ॥

लोके समस्तानां श्रोत्रादीन्द्रियाणां स्वस्वविषयेषु सम्बन्धे सति
रागो वा द्वेषो वा जायते । योगी शिवयोगी तौ रागद्वेषौ परिवर्जयेत्
परित्यजेतेत्यर्थः ॥ १५ ॥

स्पष्टम् ॥ १६ ॥

अन्तः अन्तर्मुखः सन् केवलेन चेतसा बाह्येन्द्रियसङ्गरहितेन चित्तेन
क्षणं शिवं पश्यन् दृगादिभिश्चक्षुरादिबाह्येन्द्रियैः बाह्यार्थानां
शब्दादिबाह्यविषयाणाम् अनुभवं क्षणं कुर्वन् शिवाहितमना योगी
शिवे निवेशितचित्तः परयोगी सर्वेन्द्रियानिरूढोऽपि सर्वेन्द्रियासक्तोऽपि
सर्वेन्द्रियविहीनवान् सन् शिवं पश्यति अन्तर्बहिश्च शिवमेव पश्यति अपरं
तदन्यं न पश्यतीति तदिन्द्रियविवेचनमनुग्रहकरमिति भावः ॥ १७-१८ ॥

नन्वेवमन्तर्बहिश्च शिवं पश्यतः शिवयोगिनोऽपि
प्राकृतजनवज्जरामरणादिदर्शनात् कथं लोकानुग्राहकत्वमित्यत्राह-

शिवाहितेन्द्रियस्य शिवनिवेशितेन्द्रियव्यापारवतो निर्मानस्य
देहाद्यभिमानशून्यस्य महात्मनो महापुरुषस्य अस्य शिवयोगिनो
जरामरणं नास्ति तयोः शरीरधर्मत्वात् क्षुत्पिपासे च न स्तः तयोः
प्राणधर्मत्वादिति ॥ १९ ॥

सर्वेषु गात्रेषु शिरः प्रधानं सर्वेन्द्रियाणां नयनं प्रधानम्
इन्द्रियाणां मनो नाथो मनोनाथस्तु मारुतः इति पुराणवचनानुसारेण
सर्वेन्द्रियव्यापारकारणीभूतमनोमारुतनिग्रहं सूत्रत्रयेण
प्रकाशयति-

यत्र मनस्थितिः (तत्र) सर्वेन्द्रियस्थितिः मनसि शिवे संल्लीने सति
इन्द्रियविचारणा इन्द्रियव्यापारः क्व? नास्तीत्यर्थः ॥ २० ॥

योगी शिवयोगी दृशा यद्यत् पश्यति मनसा चिन्तयति तत्तत् सर्वं
चिद्रूपं शिवाकारं सत् प्रकाशते मनुत इत्यर्थः ॥ २१ ॥

अनेनान्तर्बाह्येन्द्रियनिग्रहप्रकारो दर्शितः । अथ
प्राणनिग्रहप्रकारं दर्शयति-

करणैर्नेत्रादिकरणैः सहितं प्राणं प्राणवायुं मनस्याधाय
संस्थाप्य यः संयमी शिवयोगी यत्र ब्रह्मणि योजयेत् नेत्रादिकरणानां
मन एव प्राणरूपम् मनो वायुरूपं वेगवत्त्वात् लोके क्वचिल्लक्ष्ये
नेत्रचञ्चलं चेत् प्राणवायुनिरोधद्वारा मनोलयस्यानुभूयमानत्वाच्च
त्रयाणामैक्यात् सामरस्येन संयोजयेत् स साक्षाच्छिव एव । तस्य जगद्भ्रमो
विश्वभेदभ्रान्तिर्नास्ति चित्तवृत्तिर्ब्रह्मणि लीना चेद् बाह्येन्द्रियव्यापारो
निवर्तते तदभावाद् विभेदभ्रान्तिर्नास्तीत्यर्थः ॥ २२ ॥

संयमी शिवयोगी सर्वेन्द्रियप्रवृत्त्या च अन्तर्बाह्येन्द्रियप्रवर्तनेन
शिवम् इष्टप्राणरूपशिवलिङ्ग यजन् पूजयन् सर्वत्र स्वेच्छाचारी भूत्वा
सुखी भवति सुखमनुभवन्नास्त इत्यर्थः ॥ २३ ॥

अथ-प्राणान् प्रपीड्येह स मुक्तचेष्टः क्षीणे प्राणे नासिकयोच्छ्वसीत
[श्वे० उ० २।९] इति श्वेतावतरश्रुत्यनुसारेणेन्द्रियानुग्रहसम्पन्नस्य
शिवयोगिनस्तात्पर्यावलोकनमेव सर्वेषां प्राणानुग्रहस्थलं निरूपयति-

परकायस्य इन्द्रियानुग्रहसम्पन्नस्य परब्रह्मकायस्य शिवस्य
शिवयोगिनो यत्तात्पर्यावलोकनं प्राणवायुनिरोधेन यत्तात्पर्यावलोकनमस्ति
तत्सर्वेषां प्राणानुग्रह इति तत्त्वदर्शिभिस्तत्त्वज्ञानिभिः प्रोक्त इत्यर्थः ॥
२४ ॥

अथ तत्तात्पर्यवलोकनं कीदृशमित्याह-

यस्य शिवयोगिनः प्राणः प्राणवायुः परमकारणे शिवे
ब्रह्मादिकारणेशानामपि [ब्रह्मा विष्णू रुद्र ईश्वरः सदाशिवश्चेति
पञ्चकारणेशाः ।] कारणीभूते परशिवे लयं याति तस्य शिवयोगिन
इन्द्रियस्फूर्तिरिन्द्रियव्यापारः कुतः? नास्तीत्यर्थः । एवं च
निष्प्रपञ्चशिवलिङ्गदर्शनं तत्तात्पर्यावलोकनमिति भावः ॥ २५ ॥

अथ तत्कथमित्यत्राह-

केवलकुम्भेन शिवे प्राणवायौ लयं गते सति करणेषु
चक्षुरादिकरणेषु स्वार्थसङ्गात् शब्दादिस्वविषयसम्बन्धात् प्रयत्नतः
स्वयमेव निवृत्तेषु सत्सु स्वान्ते मनसि तैरिन्द्रियैः समं प्राणमारोप्य
संयोज्य शान्तमती रागद्वेषरहितः स्यात् ॥ २६ ॥

प्राणवृत्तीनां रेचकपूरकरूपप्राणवृत्तीनां शान्तत्वात्
केवलकुम्भकेन निवृत्तत्वात् मनो वृत्तिभिः सङ्कल्पविकल्परूपवृत्तिभिः
समं शाम्यति तच्छान्तौ सत्यां योगिनां शिवादन्यन्न किञ्चिदपि दृश्यत
इत्यर्थः ॥ २७ ॥

स्पष्टम् ॥ २८ ॥

येनैव प्राणेनैव जीवश्चेष्टत इति सर्वसम्मतत्वेन शिवे प्राणस्य
लीनत्वाद् देहः कथं तीष्ठतीति शङ्का? अस्योत्तरम्-

योगिनः शिवयोगिनो योगमार्गतः केवलकुम्भरूपयोगमार्गात्
प्राणः शिवे विलीनोऽपि लयं गतोऽपि स्वशक्तिवासनायोगाद्
निजशक्तिसंस्कारबलाद् विग्रहं शरीरं धारयत्येवेत्यर्थः ॥ ३० ॥

स च जीवात्माश्रयीभूतप्राणवायुर्भूयोऽभ्यासवशात्
सर्वतत्त्वातिवर्तिनि भूम्यादिशिवान्ततत्त्वोपरिवर्तिनि निष्कलङ्के
जरामरणादिदोषरहिते निराकारे अत एव प्राकृतनीलपीताद्याकाररहिते
निरस्ताशेषविक्लवे निवृत्तसमस्तबाधे ॥ ३१ ॥

चिद्विलासबाहुल्येन परिपूर्णसुखाद्वये परिपूर्णानन्दस्वरूपेण
द्वितीयशून्ये परमशिवे विलीनसर्वात्मा लयीभूतसर्वव्यापारवान् योगी
शिवयोगी क्वचित् कुत्रचित् कदापि न चलति न स्पन्दत इत्यर्थः ॥ ३२ ॥

अथ किमिव न चलतीत्यत्राह-

संयमी शिवयोगीश्वरः प्रध्वस्तवासनासङ्गाद्
विनष्टविषयवासनासम्पर्कात् प्राणवृत्तिक्षयात्
प्राकृतवैकृतरूपप्राणव्यापारनाशात् शिवैकीभूतसर्वात्मा
शिवलिङ्गैकरसीभूतसर्वेन्द्रियव्यापारवान् सन् स्थाणुवत् काष्ठवद्
निश्चलत्वेन भातीत्यर्थः ॥ ३३ ॥

इति योगजागमवचनानुसारेण प्राणानुग्रहसम्पन्नस्य योग्यं
कायार्पितस्थलं निरूपयति-

सर्वानुग्राहिणः सर्वानुग्राहकस्य पररूपस्य परब्रह्मकायस्य
प्राणानुग्रहसम्पन्नस्य परयोगिनः शिवस्यार्चने शिवलिङ्गपूजाविषये
देहाभिमानस्य त्यागः कायार्पितमित्युदाहृतमित्यर्थः ॥ ३४ ॥

अथ किमनेन भवतीत्यत्राह-

ननु देहमात्रं समर्पणीयं वा यद्यन्यत्किञ्चिदस्ति वेत्यत्राह-

इन्द्रियप्रीतिकारणीभूतविषयसम्बन्धोत्पन्नसुखं चिदानन्दरूपे
शिवे निवेदयेदित्यर्थः ॥ ३६ ॥

अथ तत्कथमित्यत्राह-

विषयेभ्य एतद्व्यतिरिक्तवस्त्राभरणादिविषयेभ्य इत्यर्थः । शिष्टं
स्पष्टम् ॥ ३७ ॥

अथ देहद्वारेण यद्यत्सुखं प्राप्तं तत्सर्वं शिवलिङ्गाय
समर्पणीयमिति वदन् कायार्पितस्थलं समापयति-

इति कठवल्लीश्रुत्यनुसारेण कायार्पितसम्पन्नस्य करणार्पितस्थलं
निरूपयति-

परात्परे विश्वस्मादुत्कृष्टपरशक्त्यपेक्षयोत्कृष्टे शिवे शिवलिङ्गे
समस्तानाम् अन्तर्बाह्यवर्तिनां करणानां यदासञ्जनं
संयोजनकर्तृत्वमस्ति तदिदं करणार्पितमित्यागमे वीरशैवसिद्धान्ते
प्रोक्तं कथितमित्यर्थः ॥ ३९ ॥

यत्करणमालम्ब्य विषयजं सुखं यद् भुङ्क्ते तत्करणसम्बद्धं
तद्विषयसुखं शिवलिङ्गे समर्प्य एष कायार्पितसम्पन्नः करणार्पक
इत्युच्यत इत्यर्थः ॥ ४० ॥

अहङ्कारममकाररूपोर्ध्वाधोमदमत्तमनोबुद्धिचित्तलक्षणान्तः
करणगजं यः शिवालाने शिवलिङ्गरूपबन्धनस्तम्भे बध्नीयात् सः
सर्वसिद्धिमान् धीरः ॥ ४१ ॥

नन्विन्द्रियाणाम् बाहुल्यान्मनोमात्रबन्धनेन कथं धीरत्वमित्यत्राह-

प्रथमं कारणमित्यर्थः इन्द्रियाणां मनो नाथः इति श्रुतेः ।
शिष्टं स्पष्टम् ॥ ४२ ॥

नन्वेतावता किमित्यत्राह-

इन्द्रियवशीकरणमेव निवृत्तिरिति विद्वद्भिर्गीयते । तेषामिन्द्रियाणां
शिवलिङ्गे लक्षीकृते सति संसारनिमज्जनं कुतः नास्तीत्यर्थः ॥ ४३ ॥

नन्विन्द्रियवशीकारमात्रेण कथं संसारनिवृत्तिरित्यत्राह-

ननु निरपेक्षामात्रेण कथं कर्मबन्धनिवृत्तिरित्यत्राह-

स्पष्टम् ॥ ४५ ॥

ननु शिवार्पितपदार्थैरभिवृद्धिश्रवणात् शिवे
पुण्यपापसमर्पणेन तदभिवृद्धिः कस्मान्न भवतीत्यत्राह-

वह्निप्रक्षिप्तपदार्थानां नाशदर्शनाद् बहिरन्तर्भासमाने
विश्वरूपे चिदग्निरूपशिवलिङ्गे समर्पितानां पदार्थानामपि
नाशोऽवश्यमङ्गीकरणीय इत्यभिवृद्ध्यभावात् समस्तविषयान् तत्र
समर्प्य जनो जननमरणपरिपीडितो देही मुक्तवज्जायत इत्यर्थः ॥ ४६ ॥

ननु वह्निसमर्पणस्य होमरूपत्वात् किं तत्साधनमित्यत्राह-

जगतः पञ्चतन्मात्ररूपत्वेन शब्दादिविषयरूपं
हविश्चित्तद्रव्यं सङ्गृह्य अन्तः हृदयकमलस्थचिद्वह्नौ जुह्वतां
शिवयोगिनां संसारबाधः कुतः? नास्तीत्यर्थः ॥ ४७ ॥

नन्वेवंरूपविश्वहवनेन मुक्तवज्जायमानो जनः कीदृग्रूप इत्यत्राह-

प्राणवायुप्रकाशिते चिद्रूपे आत्मज्योतिषि शिवाग्नौ
तत्तत्करणजन्यसुखादिविषयान् जुह्वन् अर्पयन् शिवयोगी
तन्मयश्चिन्मयशिवस्वरूप एव भवति जायते (इति) ध्रुवं निश्चयः ॥ ४८ ॥

ननु करणानां प्राकृतत्वेन कथं तज्जन्यसुखादि
शिवसमर्पणयोग्यमित्यत्राह-

शरीरादीनां शिवपूजाङ्गत्वात् तज्जन्यसुखाद्यपि
शिवसमर्पणयोग्यमेवेत्यर्थः । इदं करणार्पणं कायार्पणस्थले
प्रसङ्गादुक्तमिति न पौनरुक्त्यम् ॥ ४९ ॥

इति योगजागमवचनानुसारेण करणार्पितसम्पन्नस्य शिवयोगिनो
विधीयमानं भावार्पणं निरूपयति-

शिवे शिवलिङ्गविषये निश्चलभावेन स्थिरभावेन भावानां
यत्समर्पणम् तदिदं भावार्पितमिति शिवसद्भाववेदिभिः प्रोक्तमित्यर्थः ॥
५० ॥

अथ को नाम भाव इत्यत्राह-

मानसो मनोविकारो भावो भाव इत्युच्यते विकारो मानसो भावः
इत्यमरः । मानसे मनोविकारे भावे चित्तस्थसकलार्थानां
चित्तनिष्ठसकलपदार्थानां यन्मननम् अनुभवरूपचिन्तनं यदस्ति तत्
साक्षात् प्रत्यक्षीभूते शिवे शिवलिङ्गे अर्पणम् अर्पितमित्युच्यते इत्यर्थः ॥ ५१ ॥

स्पष्टम् ॥ ५२ ॥

अथ का नाम भावशुद्धिरित्यत्राह-

शिवोऽहमिति स्वस्वरूपानुभवयोग एव भावस्य शुद्धिरिति
विद्वद्भिराख्याता । विपरीतसमायोगे सति नाहं शिव इति विपरीतयोगे सति
दुःखनिर्वतनं सांसारिकदुःखनिवृत्तिः कुतः? नास्तीत्यर्थः ॥ ५३ ॥

नन्विदमिति भासमानं विश्वं कथं भावनीयमित्यत्र-भोक्ता
भोज्यं प्रेरितारं च मत्वा सर्वं प्रोक्तं त्रिविधं ब्रह्म चैतत् [श्वे० उ०
१।१२] इति श्वेताश्वतरश्रुत्यनुसारेण कथयति-

भोक्ता जीवो भोग्यं भोगयोग्यं वस्तु अव्यक्तं भोजयिता भोगदः
शिवः । चराचरमेतत्सर्वं जगज्जालं
स्वनिजस्वभावभूतचित्क्रियाशक्तिकार्यत्वात् शिवरूपेण भावयन् शिवयोगी
वस्तुतः परमार्थतः शिवो भवति शिव एव भवतीत्यर्थः । अत्र वस्तुत
इत्यनेनास्य मुख्यपक्षत्वं सूचितम् ॥ ५४ ॥

विश्वं स्वातिरिक्ताध्यासलक्षणाविद्याकार्यत्वाद् मिथ्येति भावयन्
विश्वातीतं विश्वोत्तीर्णं शिवं सत्तानन्दचिदाकारं
नित्यपरिपूर्णसच्चिदानन्दस्वरूपं स्मरन् मलमायादिपाशैर्बद्धुं
कथमिहार्हति? न केनापि प्रकारेणार्हतीत्यर्थः ॥ ५५ ॥

अथ भावनान्तरमाह-

क्रियमाणं सर्वं कर्म शम्भोः शिवलिङ्गस्यार्चनम् कथ्यमानं
सर्वं वचनं तस्य शिवलिङ्गस्य कीर्तनं स्तुतिः इति नित्यं भावयतः
कर्मकृतबन्धनं कथं स्यात्? न केनापि प्रकारेण भवेदित्यर्थः ॥ ५६ ॥

श्रोत्रादिसर्वेन्द्रियगतं सौख्यं सुखं पापकर्मसम्भवं
दुःखं वा शिवार्थं शिवलिङ्गार्पितपदार्थत्वेन भावयन् शिवयोगी
जीवन्मुक्तः स्यादित्यर्थः ॥ ५७ ॥

इति योगजागमवचनानुसारेण तद्भावार्पितसम्पन्नेन परयोगिना
शिक्षणीयशिष्यस्थलं कथयति-

परकायेन परब्रह्मकायेन भावार्पितसम्पन्नेन शिवयोगिना यः
सर्वदा शासनीयः शिक्षणीयो भवेत् तत्प्रसादात् तद्भावार्पितसम्पन्नस्य
प्रसादात् मोक्षार्थी परापरमोक्षापेक्षी सः शिष्य इति कीर्तितः कथित
इत्यर्थः ॥ ५८ ॥

अथ प्रकारान्तरेण तल्लक्षणमाह-

यस्य भावो गुणोदारे ज्ञानवैराग्यादिगुणोन्नते निजे गुरौ श्रीगुरौ
मनोवाक्कायकर्मभिर्ध्यानस्तोत्रपूजारूपकर्मभिर्नित्यं स्थिरो दृढो
भवेत् स शिष्य इति गीयते कथ्यत इत्यर्थः ॥ ५९ ॥

अथ मुख्यशिष्यलक्षणमाह-

यः शान्तः अन्तरिन्द्रियनिग्रहवान् दान्तो बाह्येन्द्रियनिग्रहवान्
तपश्शीलो यमनियमाद्यष्टाङ्गलक्षणतपोयोगनिष्ठः
[यमनियमासनप्राणायामप्रत्याहारधारणा-
ध्यानसमाधयोऽष्टावङ्गानि (पा० यो० सू० २।२९] सन् सत्यवाग्
यथार्थवादी सन् समदर्शनो लोष्टसुवर्णादिषु समानबुद्धिमान् सन्
श्रीगुरौ शिवलिङ्गे च समदर्शनवान् सन् वर्तते स इह लोके शिष्याणामुत्तमः
श्रेष्ठ इत्यर्थः ॥ ६० ॥

ब्रह्माण्डरूपबुद्बुदानाम् उद्भूतमुद्भवनं यस्मिन् स
ब्रह्माण्डबुद्बुतोद्भूत इत्यर्थः । तादृशं महत्तरं मायासिन्धुं
गुरोः कटाक्षवडवानलो झटिति कवलयति ग्रसतीत्यर्थः । नेत्रस्य तैजसत्वाद्
वडवानलत्वेन वर्णनम् ॥ ६३ ॥

अथैवं गुरुमहत्त्वज्ञानी गुरोराज्ञां न लङ्घयेदित्याह-

जगत् शिवादन्यदिति मिथ्या शिवस्वरूपमेवेत्यर्थः । तत्कथमित्यत्राह-
शिवः संवित्स्वरूपक इति । विश्वस्य चिदन्तर्गतत्वात्तरङ्गादिवच्चिन्मयत्वम्
अन्यथा चिद्बाह्यत्वेनास्तीत्यत्र मानाभावादसदेव स्यादिति भावः ।
शिवस्त्वमिति चिद्रूपत्वादिति भावः ऐतदात्म्यमिदं सर्वं तत्सत्यं स आत्मा
तत्त्वमसि श्वेतकेतो [छा० उ० ६।९।४] इति छान्दोग्यश्रुतेः । इति यः शिष्यः
श्रीगुरुणोपदिष्टः स मुक्त व जीवन्मुक्त एवेत्यर्थः ॥ ६६ ॥

यः शिष्योः गुरोः श्रीगुरोः संसारामयभेषजं
भवरोगस्यौषधं महाज्ञानं लब्ध्वा सुखी शिवसुखी सन् मोदते
सुखमनुभवन्नास्ते स शान्तो रागद्वेषरहितो जीवन्मुक्त एवेति हि प्रसिद्ध
इत्यर्थः ॥ ६७ ॥

इति योगजागमवचनानुसारेण स शिष्य एव गुरुसेवातत्परः सन्
रहस्यार्थजिज्ञासुः शुश्रूषुरिति सूत्रत्रयेण कथयति-

परब्रह्मकायेन श्रीगुरुणा सदा बोध्यमानः स शिष्यः
तच्छुश्रूषारतस्तस्माच्छ्रोतुमिच्छायां लम्पटः सन् शुश्रूषुरिति कीर्त्यते
कथ्यत इत्यर्थः ॥ ६८ ॥

सत्यं नित्यं किम् असत्यम् अनित्यं किम् आत्मा जीवः कः परः शिवः
परमात्मा क इति गुरोः श्रीगुरोः सकाशात् श्रवणसंसक्त
उत्तरवाक्यश्रवणतत्परः शिष्यः शुश्रूषुः शिष्यो विशिष्यते
केवलसेवासक्तशिष्यापेक्षया विशिष्यत इत्यर्थः ॥ ६९ ॥

ननु कथं श्रेष्थ इत्यत्राह-

यः शुश्रूषुः शिष्यः शिवप्रत्यक्षीकरणक्रियावहं
श्रुतिसम्मतोपदेशवाक्यं श्रीगुरोः श्रुत्वा श्रुत्वा असकृदित्यर्थः स्वान्ते
चित्ते उपशाम्यति शान्तो भवति स मुक्तिपदमाप्नुयाद् लभेतेत्यर्थः ॥ ७० ॥

ननु सेवामात्रेण गुरोर्मुक्तः किं न स्याच्छिष्य इत्यत्राह-

गुरूपदेशवाक्यं विना शिष्यस्य मानसं हृत्कमलं न बुध्यति न
विकसति । तत्र दृष्टान्तः-सहस्रांशोः सूर्यस्य तेजो विना पङ्कजं कथं
स्फुरति विकसति न कथञ्चिदपि विकसति तथेत्यर्थः ॥ ७१ ॥

पुनश्च दृष्टान्तान्तरमाह-

अथ-तद्विज्ञानार्थं स गुरुमेवाभिगच्छेत् समित्पाणिः श्रोत्रियं
ब्रह्मनिष्ठम् [मुं० उ० १।१२] इति मुण्डकश्रुतिवाक्यानुसारेण
तच्छ्रवणार्थं गुरुसमर्पणप्रकारमाह-

उपायनपाणिः सद्गुरुमधिगम्य साञ्जलिः मुकुलितकरयुगलः सन्
अप्रतियोगिपरमानन्दप्रबोधस्य मुख्यतया प्रकाशकम् उपायम्
उपदेशरहस्यरूपोपायं शिष्यः शृणुयात् प्रश्नपूर्वकं
शृणुयादित्यर्थः ॥ ७३ ॥

भो श्रीगुरो ज्ञेयं परमं तत्त्वं किम् केन वस्तुना सर्वे चराचराः
प्रतिष्ठिताः कस्य साक्षात्कारेण मुक्तिर्मोक्षो भवेत् एतत्सर्वं समासतः
सङ्ग्रहेण कथय उपदिशेत्यर्थः ॥ ७४ ॥

सच्चिदानन्दस्वरूपः शिव एव परं तत्त्वं ज्ञातुं योग्यं
परतत्त्वम् । स यथार्थः नित्य इत्यर्थः । तदन्यस्य चिद्विजातीयत्वेन
भासमानस्य जगतो विष्ण्वादिविश्वस्य नित्यत्वं शिववत् सनातनत्वं
नास्तीत्यर्थः ॥ ७६ ॥

अथ केन सर्वे प्रतिष्ठिता इत्यस्योत्तरमाह-

अयथार्थः अनित्य इत्यर्थः । तत्र दृष्टान्तः-सदात्मनि
ज्ञानकर्मलक्षणोभयेन्द्रियज्ञानगोचरीभूतत्वाद् व्यावहारिकसद्रूपे
शुक्तौ शुक्तिकाशकले रजतत्वं
ज्ञानेन्द्रियमात्रगोचरत्वेनोत्तरक्षणबाध्यमानप्रातीतिकरजतत्वं
व्यवस्थितं यथा तिष्ठति तथा सनातने
शङ्करेऽनित्यप्रपञ्चस्तिष्ठतीत्यर्थः ॥ ७७ ॥

अथ कस्य साक्षात्कारेण मुक्तिरित्यस्योत्तरमाह-

शिवोऽहमिति भावेन दृढभावेन शिवे प्रत्यक्षीकृते सति विभेदतो
विशेषभेदतः संसारात् संसाररूपाद् मोहग्रन्थेरज्ञानग्रन्थेर्मुक्तो
भवतीत्यर्थः ॥ ७८ ॥

भो शिष्य त्वम् आत्मानं त्वां शिवं सन्तं भावय
शिवशिवभक्तयोरात्मत्वाविशेषादिति भावः । इदमिति भासमानं विश्वमपि
शिवादन्यं न चिन्तय
शिवस्वभावभूतचित्क्रियान्तर्गतत्वाज्जलतरङ्गन्यायेन शिवस्वरूपमेवेति
चिन्तयेत्यर्थः । एवं शिवाद्वैते स्थिरे सति जीवन्मुक्तो जीवन्नपि मुक्तो
भविष्यसीत्यर्थः ॥ ७९ ॥

एवमनेन प्रकारेण ज्ञानवैराग्यादिगुणसम्पन्नेन श्रीगुरुणा
प्रकर्षेण बोधितः शिष्यो जगज्जालं शिवमेव पश्यन्
शिवातिरिक्ताविद्यामयमित्यपश्यन्
शिवस्वभावभूतचित्क्रियाशक्तिमयत्वाच्छिवात्मकमेव पश्यन् सन्
जीवन्मुक्तोऽभिजायत इत्यर्थः ॥ ८० ॥

इति मुण्डकोपनिषद्धचनानुसारेण दृष्टिः स्थिरा यस्य विनैव दृश्यं
वायुः स्थिरो यस्य विना प्रयत्नम् । चित्तं स्थिरं यस्य विनावलम्बं स एव
योगी स गुरुः स सेव्यः ॥ इति योगजागमवचनानुसारेण च
गुरूपदेशसिद्धशुश्रूषुरेव सेव्य इति तदीयस्थलं निरूपयति-

गुरूपदेशवाक्यरूपामृतरसास्वादनेन
सम्प्राप्तशिवाद्वैतज्ञानमहाफलवान् शुश्रूषुरेव सर्वैः सेव्यत्वात्
सेव्य इत्युच्यते इत्यर्थः ॥ ८१ ॥

अथ स सेव्य एव गुरुवत् पूजनीय इति सूत्रत्रयेणाह-

ननु स सेव्यः पूजनीयोऽस्तु गुरुवत् कस्मात् पूजनीय इत्यत्राह-

अथ हेत्वन्तरमाह-

शिवोऽहमिति भावस्य नैरन्तर्याद् निरवकाशरूपाद् विशेषाद्
अभ्यासविशेषात् शिवभावे शिवत्वे समुत्पन्ने स्फुटीभूते सति स शुश्रूषुः
शिववत् पूज्य एवेत्यर्थः ॥ ८४ ॥

नन्वस्य ससङ्गत्वात् शिवस्यासङ्गत्वात् कथं शिववत्
पूजनीयत्वमित्यत्राह-

अत्र शिवभावयुत इति हेतुगर्भविशेषणम् । योगी शुश्रूषुः शिवयोगी
विषयनिष्ठचित्तवानपि विषयसङ्गवर्जित एव शिवभावदार्ढ्याद् द्वितीयः
शिव इव सेव्यः पूजनीय इत्यर्थः ॥ ८५ ॥

संशयपाशतः अहं शिवो वा न वेति सन्देहपाशतो मुक्तो विमुक्तो
मुक्तिप्रदे परापरमुक्तिप्रदे बोधे च शिवाद्वैतज्ञाने स्थिरमनाः स्थिरचित्तो
महासंसृतेः संसारस्य मूलं मूलकारणीभूतं देहभृतां मोहं
देहिनामज्ञानं दृशा कृपादृष्ट्या विघटयन् निवारयन्
सच्चिदानन्दस्वरूपे उपमातीते शैवे परस्मिन् पदे लीनात्मा
तदेकलोलीभूतनिजस्वरूपवान् योगी शिवयोगी क्षयितप्रपञ्चविभवः सन्
स्वशक्तिलीनीकृतविश्वप्रपञ्चवैभवः सन् जनैः सेव्यते पूज्यत इत्यर्थः ।
अस्य प्रसादिनोऽङ्गत्रयस्यैतल्लिङ्गत्रयं क्रमेण संयोजनीयमिति
सम्प्रदायः ॥ ८६ ॥