१४ चतुर्-विध-स्थल-प्रसङ्गः

तमोभागनिराकरणाद् ज्ञाननिर्देशात् तथा शीलसम्पादनात्
शरणाख्यस्यास्य एतावन्मात्रेण कथमैक्यनिरूपणम्
लिङ्गाङ्गयोर्भेदघटितत्वादिति ॥ १ ॥

प्राणलिङ्गादियोगेन
बाह्यलिङ्गपूजावैमुख्येनान्तर्लिङ्गपूजाध्यानयोगेन सुखातिशयं
शिवसुखातिशयम् एयिवान् लब्धवान् शरणाख्यः शिवेन शिवलिङ्गेन
ऐक्यभावनाद् एकत्वचिन्तनाद् ऐक्यवान् शिवलिङ्गैक्यवान् भवेत् स्यादित्यर्थः ।
अयं भावः लिङ्गात्मनोर्भेदो न सम्भवति चिदेकरूपत्वात् । ननु
चिद्रूपत्वेऽपि व्यक्तिभेदोऽस्तीति चेत् उच्यते स जीवः परिच्छिन्नचित्प्रकाशरूपो वा
अपरिच्छिन्नचित्प्रकाशरूपो वा? नाद्यः परिमितघटादिप्रकाशवत्
स्वविषयस्वमात्रनिष्ठत्वेन परविषयपरस्वरूपेष्वन्धबधिरप्रायत्वेन
चैत्रो मैत्राद् भिन्नः मैत्रश्चैत्राद् भिन्नः चैत्रमहं जानामि मैत्रमहं
जानामि इति बाह्याभ्यन्तरानुसन्धानं न सम्भवतीति

अथास्यापि स्थलभेदाः सन्ति किमित्यत्राह-

स्पष्टम् ॥ ३ ॥

एकमेव तद्भवत्यविकल्पो नाविकल्पोऽपि नात्र काचन भिदास्ति नैवात्र
काचन भिदास्त्यत्र भिदामिव मन्यमानः शतधा सहस्रधा भिन्नो
मृत्योर्मृत्युमाप्नोति । तदेतद्द्वयं स्वप्रकाशम् [नृ० उ० उ० ८।७]
इत्युत्तरतापनीयश्रुत्यनुसारेण लिङ्गैक्यस्य लक्षणं पञ्चभिः सूत्रैः
प्रतिपादयति-

विषयानन्दकणिकानिस्पृहः शब्दादिविषयानन्दशीकरेषु विरक्तः सन्
निर्मलाशयो निर्मलचित्तवानेव शिवानन्दमहासिन्धुमज्जनात्
शिवानन्दमहासमुद्रे तादात्म्यानुप्रवेशनाद् ऐक्य
लिङ्गैक्यस्थलमित्युच्यत इत्यर्थः ॥ ४ ॥

नन्विदमैक्यं कीदृशस्य सम्भवतीत्यत्राह-

निवारिताणवादिमलसम्पर्कवान् कलङ्करहितमनोव्यापारवान्
शिवोऽहमिति परामर्शनेन शिवलिङ्गैक्यतां निरूढो हि भज(व)तीति
प्रसिद्धम् ॥ ५ ॥

अथ किं पश्यन्नास्ती(स्त इ)त्यत्राह-

तत्कुतो न पश्यतीत्यत्राह-

ब्रह्माण्डबुद्बुदोद्भेदविजृम्भी ब्रह्माण्डरूपबुद्बुदाविर्भावेन
वर्धिष्णुः तत्त्ववीचिमान् षट्त्रिंशत्तत्त्वलक्षणवीचिमान् मायासिन्धुः
शिवैक्यवडवानले शिवलिङ्गैक्यरूपवडवाग्नौ लयं याति । अतः कारणात्
प्रपञ्चदर्शनं नास्ति उपादानकारणनाशात्
कार्यनाशस्यावश्यमङ्गीकरणीयत्वात् ॥ ७ ॥

शिवे मायाशक्तेस्तिरोधानात् प्रसरणाद् आत्मनो जीवस्य भेदविकल्पना
स्यात् । तद्विनाशे मायाप्रसरणस्य नाशे अद्वैतात् किञ्चिद् ईषद्भेदोऽपि नेष्यते
नेच्छाविषयीक्रियते ॥ ८ ॥

ननु शिवजीवयोः पतिपशुलक्षणभेदश्रवणात् कथं किञ्चिद्भेदोऽपि
नेष्यत इत्युक्तमित्यत्र-

इति देवीकालोत्तरवचनानुसारेण शिवलि"गैक्यस्य प्रसिद्धशिवाद्वैतं
पञ्चभिः सूत्रैः प्रतिपादयति-

स्पष्टम् ॥ ९ ॥

अथास्य संसारस्य भेदवल्मीकनिष्ठसर्परूपत्वात् किमस्यौषधमित्यत्राह-

भेदवल्मीकशायिनो जडाजडभेदः जीवाजीवभेदः जीवजडभेदः
जीवेश्वरभेदः जडेश्वरभेद
इत्येवंरूपपञ्चविधभेदविशिष्टवल्मीकस्थितस्य घोरसंसारसर्पस्य
जननमरणादिभयङ्करस्य संसारसर्पस्य बाधकमौषधं
परमाद्वैतभावना जडचेतनैक्यभावनेत्यर्थः ॥ १० ॥

नन्वस्य संसारस्य भेदबुद्धिसमुत्पन्नमहासागरत्वादिमं
केनोपायेन को वा तरतीत्यत्राह-

नन्वियं संसृतिः कामरक्षःक्रियाकरी कालरात्रिर्भवति(न्ती) केन
नश्यतीत्यत्राह-

अज्ञानतिमिरोद्रिक्ता अज्ञानलक्षणगाढान्धकारेणोत्पन्ना सती
कामरक्षःक्रियाकरी कामलक्षणराक्षसकृत्यं कुर्वती संसारकालरात्रिः
अद्वैतभानुना शिवाद्वैतसूर्येण नश्यतीत्यर्थः ॥ १२-१३ ॥

इति शिवरहस्यवचनानुसारेण लिङ्गैक्यस्य सदाचारसम्पत्तिं
द्वादशसूत्रैः प्रतिपादयति-

शिवैकभावनया लब्धशिवत्ववान् देशिकः शिवलिङ्गैक्यो देहवानपि
जीवन्मुक्तः सन् सूतकादिभिः सूतकप्रभृतिभिः स्वाचारैः स्वेच्छाचारैः न
लिप्येतेत्यर्थः ॥ १६ ॥

कस्मादित्यत्राह-

मनस्विनां लिङ्गैक्यनिष्ठचित्तवृत्तीनां शिवाद्वैतज्ञाने स्थिरे सति
अकृतेन कर्मणा दुष्कर्मणा कृतेन वा सत्कर्मणा वा किं नु भाव्यं स्यात्
न किञ्चिदपि स्यादित्यर्थः ॥ १७ ॥

तत्कुत इत्यत्राह-

सर्वत्र समदर्शनो लोष्टाश्मकाञ्चनादिषु सर्वत्र समदर्शनः
शिवलिङ्गैक्यः शम्भोरेकत्वभावेन ऐक्यभावेन महाकर्म
पुण्यपापरूप महाकर्म कुर्वन्नपि

शिवैकभावयुक्तानां सर्वत्र शिवाभेदज्ञानयुक्तानां
शिवलिङ्गैक्यानां सुकृती पुण्यात्मा वा दुष्कृती पापात्मा वा ब्राह्मणो
अन्त्यजो वा श्वपचो वा सदृशः समानो भवति ध्रुवं निश्चयः ॥ १९ ॥

वर्णाश्रमप्राप्तैर्ब्राह्मणादिवर्णब्रह्मचर्याद्याश्रमप्राप्तैः
सदाचारैः ज्ञानिनां शिवज्ञानिनां किं प्रयोजनं न किञ्चित्
प्रयोजनमित्यर्थः । कुत इत्यत्राह लौकिकस्तु सदाचारो
वर्णाश्रमगतनित्यनैमित्तिकसदाचारः फलाभावेऽपि भाव्यते विधीयत
इत्यर्थः ॥ २० ॥

ननु ज्ञानिनामपि शरीरसम्बन्धस्य विद्यमानत्वात् कथं ते
परित्यजनीयाः अकरणे प्रत्यवायश्रवणादित्यत्राह-

शिवज्ञानलब्धदृढवैराग्यचिह्नः शिवलिङ्गैक्यः स्वकर्मणा
स्वेच्छाकर्मणा अम्भसा जलेन पद्मपत्रमिव न लिप्येत इत्यर्थः ॥ २२ ॥

यथा वायुः सुशीघ्रोऽपि मुक्त्वाकाशं न गच्छति इति
निःश्वासकारिकानुसारेण शिवलिङ्गनिष्ठस्य सर्वापि क्रिया
शिवलिङ्गपूजारूपेति पञ्चभिः सूत्रैः प्रतिपादयति-

ननु विषयदर्शनसमये कथं शिवानुसन्धानमित्यत्राह-

देशिकः शिवलिङ्गैक्यः लोकेषु यद्यद्वस्तु घटपटादिकं सामोदं
प्रीतियुक्तं सत् पश्यति तत्र तत्र तस्मिस्तस्मिन् वस्तुनि महात्मनः
शिवलिङ्गैक्यस्य शिवदर्शनसम्पत्तिः शिवालोकनसम्पत्तिर्भवेत् शिवातिरेकेण
पदार्थान्तराभावात् चिन्मयत्वबुद्धिर्भवेदित्यर्थः ॥ २४ ॥

इत्यभियुक्तवचनानुसारेण त्रिकरणशुद्धशिवलिङ्गपूजोपचारं
त्रिभिः सूत्रैः प्रतिपादयन् आचारसम्पत्तिस्थलं समापयति-

स्पष्टम् ॥ २६ ॥

शिवयोगिनां शिवलिङ्गैक्यानां या या चेष्टा कायक्रिया जायते
तद्गतात्मनां शिवलिङ्गे तादात्म्येन प्रविष्टस्वरूपवतां तेषां सा सा
क्रिया सर्वदा महेशस्य शिवलिङ्गस्य पूजेत्यर्थः ॥ २७ ॥

अथ- परेऽव्यये सर्व एकीभवन्ति [मुं० उ० ३।२।७] इति
मुण्डकोपनिषद्वचनानुसारेण सर्वाचारसम्पत्तिमतः शिवलिङ्गैक्यस्य
एकभाजनस्थलं पञ्चभिः सूत्रैः प्रतिपादयति-

लिङ्गैक्यस्य शिवैक्यभाजनात्मत्वात् शिवैकाश्रयत्वाद्
एकभाजनस्थलमित्युच्यत इत्यर्थः ॥ २८ ॥

ननु किमनेन भवतीत्यत्राह-

स्वस्य स्वात्मनः सर्वस्य लोकस्य समस्तजनस्य अद्वैतदर्शनाद् अहमिति
चिदैक्यदर्शनाद् एकभाजनयोगेन एककूटत्वेन प्रसादैक्यमतिः शिवप्रसाद
एव

ननु शिवस्य विश्वस्यैकरूपत्वे तयोः स्थितिः कथमित्यत्राह-

शिवे विश्वं विश्वस्मिन् शिव इति बीजाङ्कुरन्यायेनाधाराधेयभावेन
सम्बन्धेन सामरस्येन शिवस्य जगतः स्थितिरित्यर्थः ॥ ३० ॥

एवं चिदेकभाजनतां प्राप्तस्य मायिकभेदेन प्रयोजनं नास्तीत्याह-

यस्य लिङ्गैक्यस्य चित्तवृर्त्तेमनोव्यापारस्य चिद् मनोव्यापाररूपा
ज्ञप्तिरेव शिवात्मकमेकभाजनं शिवस्वरूपैकभाजनम् तस्य
मायामूलेन मायामूलकेन एतेन भेदेन किम् किं प्रयोजनम् न
किञ्चित्प्रयोजनमित्यर्थः ॥ ३१ ॥

नन्विदं विश्वं कथं शिवात्मकमित्यत्राह-

विश्वं घटाद्युपलक्षितनिखिलप्रपञ्चं चित्प्रकाशयते । तद्विना
चित्प्रकाशं विना वस्तु घटादिवस्तु नास्ति । विषयसत्त्वोपगमे संविदेव
भगवती शरणमिति प्राभाकरा अपि मन्यन्ते । अतो यद्यदधीनतया भासते
तत्तदात्मकं

यः शिवयोगी वृत्तिशून्ये व्यापारशून्ये निराकुले क्षोभरहिते शिवलीने
शिवलिङ्गैक्यभूते स्वहृदये सदा वर्तते स मुक्तः जीवन्मुक्त इत्यर्थः । अत्र
सन्देहो नास्तीत्यर्थः ॥ ३३ ॥

अथ अग्राह्यमग्राह्येण वायुं वायव्येन सोमं सौम्येन ग्रसति स्वेन
तेजसा तस्मादुपसंहर्त्रे महाग्रासाय वै नमो नमः
इत्यथर्वश्रुत्यनुसारेणैकभाजनस्थलनिष्ठस्य सहभोजनस्थलं दशभिः
सूत्रैः प्रतिपादयति-

श्रीगुरोः शिवलिङ्गस्य शिष्यस्य च स्वरूपतया स्वात्माभेदेन
अस्मत्प्रत्ययानतिरिक्तत्वेन स्मृतिः सर्वग्रासात्मभावतो घटो मया ज्ञातः
पटो मया ज्ञातः चैत्रो मया ज्ञातः मैत्रो मया ज्ञात इति
विश्वभेदग्रसनमेव स्वरूपत्वात् सहभोजनम् अनुभूतपदार्थस्य पुनः
स्वात्मविश्रान्तत्वेन परामर्शनलक्षणं सहभोजनमित्यर्थः ॥ ३४ ॥

अथ निष्कर्षमाह-

साक्षाच्चिदाकार आत्मनि शिवं गुरुं विश्वं च एकत्वेन एकरुपत्वेन
नित्यं सम्योजयेत् । संयोजनं नाम अस्मद्रूपानतिरिक्तत्वेन परामर्शनं
यदस्ति तदिदं सहभोजनम् । अत्र गुरुशिवयोरस्मद्रूपानतिरिक्तत्वात्
स्वात्मैक्येन संयोजनं सम्भवति इदंरूपतया भासमानस्य जडस्य
कथमात्मैक्यसंयोजनं सम्भवतीति नाशङ्कनीयम्
तस्याप्युक्तरीत्यात्मविश्रान्तत्वात् । अन्यथा स्मृतिर्न स्यात् संसारस्यापि
सविषयत्वेनैवात्मसमवेतत्वात् ॥ ३५ ॥

अथ पुनरपि निष्कर्षमाह-

अयं शिवः एष गुरुः स्वामी एतत्स्थावरजङ्गमात्मकं विश्वम् अहं
च इति यस्य बुद्धिर्भेदबुद्धिर्नास्ति सोऽसौ शिवलिङ्गैक्यो विश्वभोजको
जगद्भेदभक्षक इत्यर्थः ॥ ३६ ॥

अथेतोऽपि निष्कर्षमाह-

शिवः स्वामी अहं भृत्य एष गुरुरहं शिष्य इति यस्य
मतिर्भेदबुद्धिर्नास्ति स च शिवलिङ्गैक्यः अद्वैतपदे
विश्वभेदग्रासात्मकशिवाद्वैतस्थाने स्थितः तिष्ठतीत्यर्थः ॥ ३७ ॥

अथैवंविधसहभोजनसम्पन्न एव विश्वहोमीति कथ्यत इत्याह-

विश्वप्रकाशे उत्कृष्टमूलाहङ्कारमये स्वात्माग्नौ
इदन्तारूपहवनद्रव्यहोमेन विश्वहोमीति कथ्यत इत्यर्थः ॥ ३८ ॥

ननु कासौ पराहन्तेत्यत्राह-

शिवोऽहं गुरुरहं च चराचरं विश्वमहमिति यया चित्या सम्यग्
विज्ञायते अत्र - प्रत्यवमर्शात्मासौ चितिः स्वरसवाहिनी परा वाग् या ।
आद्यन्तप्रत्याहृतवर्णगणा सत्यहन्ता सा ॥ [तुलनीय - चितिः
प्रत्यवमर्शात्मा परावाक् स्वरसोदिता । स्वातन्त्र्यमेतन्मुख्यं
तदैश्वर्यं परमात्मनः ॥ (ई० प्र० १।५।१३)] इति पञ्चाशिकाशास्त्रस्थित्या
देशकालाद्याकारकृतसङ्कोचराहित्येन
तद्वाचकसकलमातृकार्णक्रोडीकारलक्षणप्रत्याहृताकारहकार-
सम्मेलनात्मकतदन्तर्गतवेद्यसंस्कारलक्षणबिन्दुस्पन्दस्फुरितपरशक्ति-
शिवात्मकत्वेन स्थूलप्रपञ्चोत्पत्तेः प्राक् तत्कारणत्वेनाण्डरसन्यायेन
सामान्यतोऽहमिति पश्चाद् अन्यव्यामिश्रमस्वतन्त्रं
भेदाशक्यावभासनं प्रतिबिम्बमिति तल्लक्षणयोगसाम्येन प्रतिबिम्बगत्या
विश्वमयत्वेन स्वातन्त्र्येण भासमाना पूर्णाहन्तेति स्मृतेत्यर्थः ॥ ३९ ॥

अथोक्तलक्षणविश्वहोम्येव ज्ञानयज्ञदीक्षित इत्याह-

चिद्रूपे ज्ञानस्वरूपे आधारवह्नौ आज्ञाचक्रगतवह्नौ भेदजातं
मायाकल्पितं जगद्धविः विश्वहविः यो जुहोति स विश्वहव्यभुग्
विश्वहविर्भोक्ता ज्ञानयज्वा ज्ञानयज्ञदीक्षित इति ज्ञेयो ज्ञातुं योग्य
इत्यर्थः ॥ ४० ॥

ननु प्रत्यक्षवह्नौ तद्व्यतिरिक्तकाष्ठादौ निक्षिप्ते सति तन्नाशो (न)
दृश्यते ज्ञानाग्नौ निक्षिप्तजगतो नाशः कथमित्यत्राह-

चिदाकारे पराकाशे ऊर्ध्वहृत्कमलकर्णिकाविवरे
परमानन्दभास्वति नित्यानन्दमयमहालिङ्गाख्यभानौ
विलीनचित्तवृत्तीनां लयीभूतमनोव्यापारवतां लिङ्गैक्यानां
विश्वक्रमस्थितिः विश्वव्यापारवर्तनम् (का) कापि नास्तीत्यर्थः ॥ ४१ ॥

अथ तस्य सहभोजनसम्पन्नस्य लिङ्गैक्यस्य मुक्तिस्वरूपं
सूत्रद्वयेन कथयति-

निवारितजननमरणादिक्लेशे दोषरहिते चिदाकाशस्वरूपे महालिङ्गे
अङ्गशब्दवाच्यमात्मानं स्वरूपहानिवृद्धिव्यतिरेकेण
सजातीयसमानसमरसभावेन लीनं स्थिरसिद्धिमन्तं भावयेत् । सैषा
सच्चिदानन्दस्वरूपप्रकाशिनी परा विद्येति ज्ञातुं योग्या जगन्मोहनिवर्तिनी
विश्वभेदभ्रान्तिनिवर्तिनी परा मुक्तिरिति सत्पुरुषैरुच्यत इत्यर्थः ॥ ४२-४३ ॥

अथायं शिवलिङ्गैक्य एव मोक्षलक्ष्मीनिवासस्थानभूत इत्युक्त्वा
सहभोजनस्थलं समापयति-

चिद्व्योममयेन ऊर्ध्वहृत्कमलमध्यस्थचिदाकाशस्वरूपेण
परमाद्भुतेन परमाश्चर्यरूपेण शिवेन शिवलिङ्गेन
स्वरूपहानिवृद्धिव्यतिरेकेण समानसमरसत्वेन लब्धैकत्ववान्
शिवलिङ्गैक्यो भक्तादिधामार्पितधर्मयोगाद्
भक्तादिस्थलगतसदाचारसम्बन्धात् प्रत्यक्षमोक्षलक्ष्म्या भाजनताम्
आश्रयत्वम् उपैतिप्राप्नोतीत्यर्थः ॥ ४४ ॥