१२ प्राण-लिङ्गि-पञ्च-स्थल-प्रसङ्गः

एष अयं शिवलिङ्गदीक्षासम्पन्नः कर्मप्रधान्ययोगेन
एवंरूपकर्मकाण्डोक्तक्रियाप्रधानयोगेन भक्त इति माहेश्वर इति
प्रसादीति कीर्तितः । अस्य एवंविधरूपत्रयसम्पन्नस्य ज्ञानयोगो
ज्ञानकाण्डोक्त ज्ञानयोगः कथ्यते । अनेन ज्ञानयोगेन प्रसाद्येव
प्राणलिङ्गीत्युच्यत इत्यर्थः ॥ २ ॥

इति वीरागमोक्तरूपप्राणलिङ्गवान् प्राणलिङ्गीत्याह-

चिद्रूपं ब्रह्मैव शिवलिङ्गम् तच्छक्तिः शिवलिङ्गपीठशक्तिः
प्राणरूपिणी प्रणवात्मप्राणस्वरूपवती प्रणवस्य
वेद्यसंस्कारलक्षणबिन्दुघटितत्वात्
चित्क्रियासामरस्यलक्षणोन्मेषशक्तिघटितत्वाच्च सर्वतत्त्वमयत्वमुक्तम् ।
तद्रूपलिङ्गविज्ञानी तत्प्रकारकलिङ्गज्ञानवान् प्राणलिङ्गीति कथ्यत
इत्यर्थः ॥ ३ ॥

अथास्यापि स्थलभेदाः सन्ति किमित्यत्राह-

स्पष्टम् ॥ ४-५ ॥

अथ प्राणेष्वन्तर्मनसो लिङ्गमाहुः ऊर्ध्वं
प्राणमुन्नमयत्यपानं प्रत्ययस्यति । मध्ये वामनमासीनं विश्वेदेवा
उपासते ॥ [कठोप० २।६।३] इत्यथर्वशिरःकठवल्लीश्रुत्यनुसारेण
प्राणिलिङ्गिस्थलं पञ्चभिः सूत्रैः प्रतिपादयति-

नन्विदं केन विज्ञातमित्यत्राह-

प्राणः प्राणवायुः यत्र यस्मिन् परब्रह्ममयशिवलिङ्गे लयं
भास्करे तुहिनमिव याति तस्मात् प्राणलिङ्गमित्युद्दिष्टमुपदिष्टम् तद्धारी
तत्परामर्शी तदाकृतिः तत्स्वरूपः स्यादित्यर्थः । देशकालाद्यचुम्बितत्वेन
सामान्याकारेण भासमानचिदहन्तैव प्राणलिङ्गमिति भावः ॥ ७ ॥

अथ तल्लिङ्गं केषां स्फुरतीत्यत्राह-

चिदाकारं स्फुरणं परब्रह्मलिङ्गं परब्रह्ममयप्राणलिङ्गं
योगयुक्तानां शिवयोगयुक्तानां ज्ञानिनां शिवज्ञानिनाम् अन्तः
हृदयकमले दीपवत् स्फुरति प्रकाशते अज्ञैः गुरूपदेशरहितैः प्राकृतैर्न
भाव्यते न हृदयङ्गमीक्रियते । हृदये वै ब्रह्म सोमसूर्याग्निमण्डले
निवातदीपोपमस्थायि हृद्यन्तर्ज्योतिः पुरुषः [वृ० उ० ४।३।७]
इत्याद्युपनिषत्प्रसिद्धम् ॥ ८ ॥

अथैतादृशप्राणलिङ्गं विहाय बाह्यलिङ्गनिष्ठा मूढा इत्याह-

अत्र बाह्यलिङ्गमिष्टलिङ्गातिरिक्तप्राकृतलिङ्गपरम् इष्टलिङ्गस्य
चिदानन्दघनत्वेनान्तरत्वादिति भावः ॥ ९ ॥

तस्माद् बाह्यलिङ्गविमुखः सन् चिल्लिङ्गपरामर्श्येव प्राणलिङ्गीत्याह-

बाह्यवस्तुशब्देन बाह्यलिङ्गं तत्पूजासाधनीभूतद्रव्यं च
कथ्यते । तत्र विमुखः सन् सदा निरन्तरं संविल्लिङ्गपरामर्शी अभ्यन्तरे
चिद्रूपप्राणलिङ्गविचारवान् यः शिवयोगी वर्तते स शिवयोगी प्राणलिङ्गीति
कथ्यत इत्यर्थः ॥ १० ॥

ननु बाह्यलिङ्गादौ वैमुख्यं किनिबन्धनमित्यत्राह-

विश्वं मायाविकल्पजं मायिकगुणभेदसञ्जातमिति हेयं
त्यजनीयमिति सञ्चिन्त्य सम्यग् विभाव्य नित्यशः सदा चिदानन्दमये
सच्चिदानन्दरूपे लिङ्गे प्राणलिङ्गे विलीनो मनोलयवान् प्राणलिङ्गी
प्राणलिङ्गवानिति कथ्यत इत्यर्थः ॥ १९ ॥

सतो भावः सत्तेति अस्मीत्युत्तमपुरुषान्तर्गतस्फूर्तिरेव चिल्लिङ्गस्य
प्राणमयी जीवनभूता शक्तिः तादृशस्फुरणाभावे जडत्वप्रसङ्गात्
सद्रूपं तादृशस्फुरणवदुत्तमपुरुषमयं प्राणलिङ्गमित्यर्थः ।
तत्सामरस्यविज्ञानात् तयोः शिवशक्त्योरन्योन्यसामरस्यविज्ञानात्
प्राणलिङ्गीति कथ्यत इत्यर्थः ॥ १२ ॥

अथ प्राणलिङ्गिना विधीयमानसकलयोगशास्त्रप्रसिद्धप्राण-
लिङ्गार्चनप्रकारं सप्तभिः सूत्रैः प्रतिपादयति-

हृत्कमलगतं चिदाकारं घटस्य कम्बुग्रीवादिमत्त्वमिव
चित्स्फुरणमाकारं स्वरूपं यस्य तादृशं परं सर्वोत्कृष्टं यत्
शिवमयं लिङ्गं शिवस्वरूपविश्वप्राणलिङ्गं
भावपुष्पैरन्तःकरणवृत्तिविशेषैः पूज्यते तत् प्राणलिङ्गार्चनमिति हि
प्रसिद्धमित्यर्थः ॥ १३ ॥

अथ कुत्र पूजनीयमित्यत्र प्राणलिङ्गाश्रयभूतोर्ध्वहृत्कमलं
वर्णयित्वा भावपुष्पैः पूजनीयमित्याह-

अन्तःपवनसंस्पृष्टे प्राणवायुव्याप्ते सुसूक्ष्माम्बरशोभिते
अतिसूक्ष्माकाशविलसिते
ब्रह्मरन्ध्रगतपूर्णचन्द्रमण्डलस्रवत्सुधासेकेनातिशीतले
प्रतिबद्धश्रोत्रादिपञ्चेद्रियनवद्वारे शिवज्ञानप्रदीपे

अथ तानि वस्तूनि कानीत्यत्राह-

क्षमैवाभिषेकोदकम् नित्यानित्यवस्तुविवेक एव वसनम्
सत्यमननृतवचनमाभरणम् वैराग्यम् इहामुत्रफलभोगविराग एव
कुसुममालिका चित्तैकाग्रतैव गन्धः निरहङ्कार एवाक्षताः विश्वास एव
धूपः विश्वप्रकाशकं महाज्ञानं दीपः । अत्र
भ्रान्तिशब्देनाज्ञानं लक्ष्यते नाहमीश्वर इत्यज्ञानस्य

प्राणलिङ्गार्चनक्रमैः पूर्वोक्तप्राणलिङ्गार्चनप्रकारैः
अन्तरङ्गक्रियातत्परस्यास्य प्राणलिङ्गिनः शिवात्मध्यानसम्पत्तिः
लिङ्गाङ्गरूपशिवजीवसमानसामरस्यानुसन्धानसम्पत्तिरेव
समाधिरित्यर्थः ॥ २१ ॥

सर्वतत्त्वोपरिगतं भूम्यादिशिवान्तषट्त्रिंशत्तत्त्वोत्तिर्णत्वेन
विद्यमानं सच्चिदानन्दरूपेण प्रकाशमानम् यतो वाचो निवर्तन्ते अप्राप्य
मनसा सह [तै० उ० २।४।१] इति श्रुतेर्वाङ्मनोमार्गातीतम् अत एवेदमेतादृगिति
लक्षितुमशक्यं प्रत्यक्षादिमानान्तरागम्यं शुक्लपटन्यायेन
स्वसमवेतस्फुरणरूपोमाख्यमहाशक्तिप्रदीपितं हंसरूपं
परमात्मानं सोऽहम्भावेन स एवाहमिति भावेन भावयेत् ।
तदेकतानतासिद्धिः तयोर्जीवेश्वरयोरेकत्वसिद्धिः परमः समाधिः
उत्कृष्टसमाधिरिति मतं सम्मतमित्यर्थः । तच्छब्दवाच्यस्य
षडध्वोत्तीर्णत्वेन सूतसंहितोक्तेः
अकारादिहकारान्तवर्णाध्वपाशबद्धस्य जीवात्मनश्च अहमस्मि
प्रथमजा [तै० उ० ३।१०।६] इति अहमादिर्हि देवानाम् [भ० गी० १०।२] अहं सर्वस्य
प्रभवो मत्तः सर्वं प्रवर्तते [भ० गी० १०।८] इत्यादिप्रमाणबलात् अकारः
शिव आख्यातो हकारः शक्तिरुच्यते [सि० शि० २०।३९] इति वक्ष्यमाणप्रकारेण
षडध्वकारणीभूतानाहतनादलक्षणपरावाक्-
शक्तिमयास्मद्रूपसमाविष्टात्मकत्वानतिरिक्तत्वेन तादात्म्यचिन्तनं
समाधिरिति भावः ॥ २२-२३ ॥

इति शङ्करसंहितावचनानुसारेण समाधिस्थस्य लक्षणमाह-

महालिङ्गमेव परब्रह्म परब्रह्माख्यपरशिवतत्त्वमिति प्रोक्तम्
प्राणारूढो भवेज्जीवः इत्यागमोक्तेः प्राणः प्राण एव जीव इति प्रोक्तः ।
तदेकभावमननाद् लिङ्गप्राणमधिकृत्य विद्यमानयोर्लिङ्गाङ्गिनोः
शिवजीवयोः समानसमरसैक्यचिन्तावान् समाधिस्थः
शिवयोगसमाधिनिष्ठ इति प्रकीर्तित इत्यर्थः ॥ २४ ॥

अथ गुदमवष्टभ्याधराद्वायुमुत्थाप्य स्वाधिष्ठानं त्रिः
प्रदक्षिणीकृत्य मणिपूरकं गत्वा अनाहतमतिक्रम्य विशुद्धौ
प्राणलिङ्गं निरुध्य आज्ञामनुध्यायन् ब्रह्मरन्ध्रं ध्यायन्
त्रिमात्रोऽहमिति सर्वदा ध्यायेत् [हंसो० ४] इति हंसोपनिषद्वचनानुसारेण
सकलसमाधिं प्रकाशयति-

अन्तः जीवेश्वराश्रयीभूतसूक्ष्मशरीरमध्ये षट्चक्ररूढानि
षट्चक्रोत्पन्नानि पङ्कजानि षट्कमलानि मूलत आधारमारभ्य
भ्रूमध्यान्तानि आज्ञाचक्रान्तानि ब्रह्मादिस्थानभूतानि भावयेद्
गुरूपदिष्टप्रकारेण चिन्तयेत् । भ्रूमध्यादूर्ध्वभागे तु ब्रह्मरन्ध्र
इत्यर्थः सहस्रदलमम्बुजं सहस्रशक्तिदलालङ्कृतकमलं भावयेत् । तत्र
तत्कमलमध्ये विमलं निर्मलं चन्द्रबिम्बं सोममण्डलं भावयेत् ।
एतदन्तरे तच्चन्द्रमण्डलमध्ये सूक्ष्मरन्ध्रं
वालाग्रसमानातिसूक्ष्मरन्ध्रं विजानीयात् उपदेशाज्जानीयात् । तत्
तत्सूक्ष्मरन्ध्रं कैलासपदं कैलासस्थानं सद् विदुः शास्त्रज्ञा
जानीयुः । तत्रस्थं शम्भुं शिवं सर्वकारणकारणं
ब्रह्मादिकारणेशानामपि कारणीभूतं सन्तं भावयेत् स्वात्माभेदेन
ध्यायेदित्यर्थः ॥ २५-२७ ॥

इदमिति बहिर्मुखेन संस्कारेण सर्वं जगत् सङ्कल्पविकल्पार्थं
प्रकाशते । अहमित्यन्तर्मुखे परिमिलितचित्तानाम् आत्मानन्दः शिवानन्द एव
प्रकाशत इत्यर्थः ॥ २८ ॥

ननु बहिर्वासना कथं गच्छतीति तत्राह-

सुधीः प्राणलिङ्गी प्रमोदमथनात् शिवसुखस्य विचाराद्
आत्मारणिसमुत्थेन ज्ञानाग्निना शिवाभेदज्ञानाग्निना सर्वं
जगन्मयं मलमायादिपाशसमूहं दहेद् भस्मीकुर्यादित्यर्थः ॥ २९ ॥

अथ शिवध्यानमहत्त्वं सूत्रद्वयेन कथयन्
शिवयोगसमाधिस्थलं समापयति-

स्वात्मनि तादात्म्येन स्थितस्य शिवलिङ्गस्य यया
प्रत्यक्षानुभवस्थितिर्देशकालाकारकृतसङ्कोचाभावेन सामान्यतोऽहमिति
प्रत्यक्षानुभवस्थितिरस्ति सैव परलिङ्गस्य महालिङ्गस्य निजमिति
निजस्वरूपमिति बुधैरात्मतत्त्वज्ञानिभिरू-उच्यते कथ्यत इत्यर्थः ॥ ३२ ॥

ब्रह्माविष्णुप्रभृतिदेवा वेदागमपुराणादिशब्दसमूहाश्च यत्र
लयं गच्छन्ति पुनः प्रकाशयन्ति तद् लिङ्गं लिङ्गशब्दाभिधेयं केवलं
ब्रह्म ब्रह्मैवेत्यर्थः ॥ ३३ ॥

ननु लिङ्गशब्दाभिधेयं विश्वोत्पत्तिलयस्थानं ब्रह्मैव चेत्
तच्छिवस्वरूपं वा तद्व्यतिरिक्तं वेत्यत्राह-

यतो ब्रह्मस्वरूपलिङ्गाद् विश्वसम्भवो विश्वोत्पत्तिः स्यात् तल्लिङ्गं
ब्रह्मस्वरूपलिङ्गं चिदानन्दमयः सच्चिदानन्दस्वरूपः निरञ्जनः
दोषरहितः साक्षात् प्रत्यक्षीभूतः शिव एवेत्युच्यते नान्यत् अन्यद्वस्तु नोच्यत
इत्यर्थः ॥ ३४ ॥

अथ निष्कर्षमाह-

अत्र अस्मिन् विषये बहुभाषणेन किम्?
जगदाधारभूतस्फुरणस्वभावं परब्रह्मैव शिवाभिधं
परशिवाभिधानं लिङ्गं निजलिङ्गमिति बुधैः शास्त्रज्ञैरुच्यत इत्यर्थः ॥
३५ ॥

मायिकवेदान्तमतसिद्धं लि"गं निजलिङ्गं न भवतीति सूत्रद्वयेन
प्रतिपादयति-

वेदान्तवाक्यजां प्रज्ञानं ब्रह्म अहं ब्रह्मास्मि तत्त्वमसि
अयमात्मा ब्रह्म इत्यादिवेदान्तवाक्यप्रकाशितां विद्यां तथा
तत्प्रकाशकं निजलिङ्गं सद् अपरे वेदान्तज्ञानिन आहुः तत्
तद्वेदान्तवाक्यप्रकाशितज्ञानलिङ्गं ब्रह्मरूपिणः परब्रह्मस्वरूपिणो
लिङ्गस्य ज्ञेयरूपत्वाद् निजलिङ्गरूपचिदहम्प्रकाशवेद्यत्वात् असद्
अप्रशस्तमित्यर्थः प्रमाणानां प्रमातृभित्तिलग्नत्वेनैव
प्रमेयप्रकाशकत्वनियमात् अन्यथा बौद्धमतप्रवेशापत्तेः
ब्रह्मालिङ्गस्य प्रमेयपदप्रविष्टत्वेन प्रमात्रन्तरसापेक्षत्वादिति ॥ ३६ ॥

जगतां मूलकारणमव्यक्तं मायातत्त्वं लिङ्गमित्याहुः
महेश्वरो लिङ्गी चेति लिङ्गवानित्याहुः । एतन्मतम् मायां तु प्रकृतिं
विन्द्यान्मायिनं तु महेश्वरम् [श्वे० उ० ४।१०] इति श्वेताश्वतराणां मतम्
असङ्गतं प्राणलिङ्गिनामसम्मतम् प्रकृतेर्जडत्वेन हेयकोटिप्रविष्टत्वादिति
॥ ३७ ॥

इति कठवल्लीश्रुत्यनुसारेण प्राणलिङ्गिनां सम्मतं
निजलिङ्गस्वरूपं सूत्रद्वयेन प्रतिपादयति-

परात्मनि परमात्मनि महालिङ्गे द्योतमाने सति तत्र तस्मिन्
महाप्रकाशे न सूर्यः सूर्यो न भाति नेन्दुः चन्द्रो न भाति पावको न
भाति विद्युच्च न भाति नक्षत्राणि च न भान्ति ॥ ३८ ॥

तर्हि तेषां भासनं कथमित्यत्राह-

शिवात्मकं परं लिङ्गं महालिङ्गमेव
ज्योतिर्मयमन्यानपेक्षप्रकाशरूपम् । तस्मात् तस्य भासा
ज्योतिर्लिङ्गप्रकाशेनैव इदं सर्वं सूर्यचन्द्रादिकं सर्वं प्रतिभाति । अत्र
सन्देहो नास्तीति कठवल्लीश्रुतिराहेत्यर्थः । अयं भावः -
वह्न्यर्कसोमानां मातृमानमेयात्मकत्रिपुटीमयप्रपञ्चरूपत्वाद्
एतेषां प्रकाशो महालिङ्गप्रकाशाधीन इति सिद्धत्वेन
पुनस्तन्महालिङ्गं वेदान्तजन्यज्ञानप्रकाश्यमित्यङ्गीकृतं चेत्
पराधीनप्रकाशत्वेनात्यन्तजडत्वप्रसङ्गात् । अप्रमेयं स्वप्रकाशं वस्तु
निजलिङ्गशब्दार्थः । अस्मन्मते निगमागमादिप्रमाणानां
स्वशक्तिमयत्वेन स्वसंवेद्यत्वान्न दोष इति ॥ ३९ ॥

यत्र लिङ्गे यतो यस्मात् कारणाद् यज्जगज्जायते उत्पद्यते यज्जगद्
एतद्रूपतां स्थितिरूपतां धत्ते दधाति यज्जगद् लयं संहारम् अश्नुते
अनुभवति तस्मात् कारणाद् अस्माल्लिङ्गाद्
अन्यानपेक्षभासमानस्वप्रकाशमयनिजलिङ्गात् परं तत्त्वं नास्ति ॥ ४० ॥

तस्मात् सच्चिदानन्दस्वरूपं परब्रह्मैव निजरूपं लिङ्गमिति
ध्यानात् चिन्तनात् तदवस्था लिङ्गमेव निजमित्यवस्था प्रजायते प्रकाशत
इत्यर्थः ॥ ४१ ॥

ज्ञानं शिवज्ञानवान् जीवः अङ्गम् अङ्गमिति प्राहुरित्यर्थः ।
ज्ञेयं तेन शिवज्ञानवतानेन साक्षात्करणीयं वस्तु सनातनं नित्यं
लिङ्गमिति प्राहुः द्वा सुपर्णा सयुजा सखाया [मुं० उ० ३।१।१] इति श्रुतेः ।
एतद्द्वयम् अङ्गलिङ्गद्वयं यस्य प्राणलिङ्गिनो वर्तते सोऽङ्गलिङ्गी कीर्तित
इत्यर्थः ॥ ४२ ॥

अथैवं चेद् भेदवादिमतप्रवेशो जात इत्यत्राह-

अङ्गे जीवात्मनि लिङ्गं शिवलिङ्गं समारूढं सामरस्येनास्ति
लिङ्गे शिवलिङ्गे अङ्गं जीव उपस्थितं सामरस्येनास्ति । एतद्द्वयं यस्यास्ति
बीजाङ्कुरन्यायेनैवंविधज्ञानद्वयं यस्य प्राणलिङ्गिनोऽस्ति
सोऽङ्गलिङ्गवानित्यर्थः ॥ ४३ ॥

नन्वत्र ज्ञानमात्रमेव विवक्षितं किमित्यत्राह-

यः प्राणलिङ्गी स्वान्तःस्थं स्वहृदयकमलस्थं ज्योतिरात्मकं
ज्योतिर्मयं सततं नित्यं लिङ्गं निजलिङ्गं ज्ञात्वा सामरस्यरूपं
श्रुतिगुरुस्वानुभवैर्विदित्वा

अथ निजलिङ्गपर्यायनामान्युक्त्वा तत्र दृढचित्तवान् जीवन्मुक्त इति
सूत्रत्रयेण कथयति-

एकं निजलिङ्गमेव परब्रह्मेति जगदाधारमिति परमुक्तिस्थानमिति
वाचा विरूपनित्यया इति श्रुतेरारम्भविवक्षाध्यवसायोक्तिरूपेण
शिवशक्तिमयत्वात् सनातनैः नित्यैः सर्वैः शास्त्रैः
निगमागमादिप्रमाणैर्ज्ञायते इदं निजलिङ्गं मुक्तिरूपं
परमुक्तिस्वरूपमिति यस्य प्राणिलिङ्गिनो मनःस्थतिः स देहयोगेऽपि मुक्तः
पुनर्जन्मान्तराभावाज्जीवन्मुक्तः स ज्ञानी स एव शिवज्ञानवान् स
महागुरुः श्रीगुरुरित्यर्थः ॥ ४५-४६ ॥

अथैवं लिङ्गनिजज्ञानशून्यानां मुक्तिर्नास्तीत्याह-

अथ प्राणलिङ्गार्चनादिधर्मवान् प्राणलिङ्ग्येव
ज्ञानपरिपाकवशात् शरण इत्यभिधानवानित्युक्त्वा प्राणलिङ्गिस्थलं
समापयति-

यः प्राणलिङ्गी प्राणलिङ्गपूजाचारप्रमुखैः धर्मैः शिवाचारैः
समेतः सन् लिङ्गरूपेण भाविताङ्गस्वरूपवान् तुर्यः भक्तापेक्षया
चतुर्थः स एवासौ प्राणलिङ्गी ज्ञानपरिपाकवशात् शरण
इत्यभिधानवानित्यर्थः ॥ ४८ ॥