दशमः परिच्छेदः
माहेश्वर-स्थलम्
अथ माहेश्वरस्थलम्
अथ भक्तस्थलनिरूपणानन्तरमगस्त्यः श्रीरेणुकं परिपृच्छति-
अगस्त्य उवाच
भक्तस्थलं समाख्यातं भवता गणनायक ।
केन वा धर्मभेदेन भक्तो माहेश्वरो भवेत् ॥ १ ॥
भक्तः शिवभक्तः केन धर्मभेदेन आचारभेदेनेत्यर्थः माहेश्वरः
स्यादिति प्रश्नार्थः ॥ १ ॥
रेणुक उवाच
केवले सहजे दाने निष्णातः शिवतत्परः ।
ब्रह्मादिस्थानविमुखो भक्तो माहेश्वरः स्मृतः ॥ २ ॥
केवले सहजे दाने निष्णातः कुशलः सन् ब्रह्मादिपदनिस्पृहः शिवभक्तः
शिवतत्परः शिवैकनिष्ठः सन् माहेश्वरः स्मृत इत्यर्थः ॥ २ ॥
तदेव स्फुटयति-
भक्तेर्यदा समुत्कर्षो भवेद् वैराग्यगौरवात् ।
तदा माहेश्वरः प्रोक्तो भक्तः स्थिरविवेकवान् ॥ ३ ॥
[[१८०]]
भक्तेः शिवभक्तेः समुत्कर्षः समुचितोत्कर्षो वैराग्यगौरवाद्
वैराग्यमहत्त्वाद् यदा काले भवेत् तदा तस्मिन् काले स्थिरविवेकवान्
स्थिरीभूतनित्यानित्यवस्तुविवेकवान् शिवभक्तो माहेश्वर इति प्रोक्त इत्यर्थः ॥ ३॥
नन्वस्यापि स्थलभेदाः सन्ति किमित्यत्र तद्भेदमुपदिशति-
माहेश्वरस्थलं वक्ष्ये यथोक्तं शम्भुना पुरा ।
माहेश्वरप्रशंसादौ लिङ्गनिष्ठा ततः परम् ॥ ४ ॥
पूर्वाश्रयनिरासश्च तथाद्वैतनिराकृतिः ।
आह्वानवर्जनं पश्चादष्टमूर्तिनिराकृतिः ॥ ५ ॥
सर्वगत्वनिरासश्च शिवत्वं शिवभक्तयोः ।
एवं नवविधं प्रोक्तं माहेश्वरमहास्थलम् ॥ ६ ॥
पुरा पूर्वकाले शिवेन यथोक्तं तथा माहेश्वरस्थलभेदं वक्ष्ये
शृण्विति शेषः । आदौ माहेश्वरप्रशंसास्थलम् ततः परं तदनन्तरं
लिङ्गनिष्ठास्थलम् तदनन्तरं पूर्वाश्रयनिरसनस्थलम् तथा तदनन्तरम्
अद्वैतनिरसनस्थलम् पश्चादाह्वाननिरसनस्थलम्
अनन्तरमष्टमूर्तिनिरसनस्थलम् अनन्तरं सर्वगत्वनिरासनस्थलम्
अनन्तरं शिवजगन्मयस्थलम् अथ भक्तदेहिकलिङ्गस्थलम् । एवं
माहेश्वरमहास्थलं नवविधं नवप्रकारवदिति प्रोक्तं कथितमित्यर्थः
। अत्र पुरा शम्भुना यथोक्तं तथा वक्ष्य इत्यनेनोक्तं वक्ष्यमाणं च
सर्वं न स्वकपोलकल्पितमिति सूचितम् ।
अत्राष्टमूर्तित्वनिरसनानन्तरमाह्वाननिरसनं वक्तुमुचितमिति
केषाञ्चिदाशयः परास्तः शिवोक्तक्रमविरोधादिति तथापि शिवस्य
व्यापकत्वादाह्वानं न सम्भवतीति नोक्तम् किन्तु स्वेष्टलिङ्गे
प्रतिपत्तिविरोधात् पुनराह्वानं न सम्भवतीति कथितत्वान्न शङ्कावकाशः
॥ ४-६ ॥
मरितोण्डदार्यः
अथोद्देशक्रमेण तदवान्तरस्थलानां लक्षणं वक्ष्ये श्रूयतामित्याह-
आदितः क्रमशो वक्ष्ये स्थलभेदस्य लक्षणम् ।
[[१८१]]
समाहितेन मनसा श्रूयतां भवता मुने ॥ ७ ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ ७ ॥
अत्र-विश्वाधिको रुद्रो महर्षिः । हिरण्यगर्भं जनयामास पूर्वं स नो
बुद्ध्या शुभया संयुनक्तु [श्वे० उ० ३।४] इति श्वेताश्वतरादिश्रुत्यनुसारेण
सप्तभिः सूत्रैर्महेश्वरप्रशंसापूर्वकं माहेश्वरस्वरूपं
प्रपञ्चेन प्रकाशयति-
विश्वस्मादधिको रुद्रो विश्वानुग्रहकारकः ।
इति यस्य स्थिरा बुद्धिः स वै माहेश्वरः स्मृतः ॥ ८ ॥
समस्तदेवदानवादिविश्वानुग्राहकः रुद्रः एक एव (एको हि) रुद्रो न
द्वितीयोऽवतस्थे (द्वितीयाय तस्थुः) [श्वे० उ० ३।२] इति श्रुतिप्रसिद्धरुद्रः
विश्वस्मात् विश्वं नारायणं हरिम् स इति
श्रुतिप्रसिद्धविश्वरूपनारायणाद् अधिक इति यस्य बुद्धिर्दृढा स वै
माहेश्वर इति स्मृत इत्यर्थः ॥ ८ ॥
अथ न तत्समश्चाभ्यधिकश्च दृश्यते [श्वे० उ० ६।८] इति श्रुत्यर्थमनुसरन्
माहेश्वरस्वरूपमाह-
ब्रह्माद्यैर्मलिनप्रायैर्निमले परमेश्वरे ।
साम्योक्तिं यो न सहते सवै माहेश्वराभिधः ॥ ९ ॥
ब्रह्मविष्णुरुद्रेन्द्रास्ते सम्प्रसूयन्ते इति श्रुतेर्ब्रह्मादीनां
जननमरणपरिपीडितत्वेन समलत्वात् न कारणम् इति
श्रुतेरेतत्कारणीभूतशिवस्याजातत्वेन निर्मलत्वात् कारणं तु ध्येयः
सर्वैश्वर्यसम्पन्नः सर्वेश्वरश्च शम्भुराकाशमध्ये इत्यग्रे
श्रूयमाणत्वात् तैः सह साम्योक्तिं यो न सहते स माहेश्वराख्य इत्यर्थः
॥ ९ ॥
[[१८२]]
अथ-ईशानः सर्वविद्यानामीश्वरः सर्वभूतानां
ब्रह्माधिपतिर्ब्रह्मणोऽधिपतिर्ब्रह्मा शिवो मे अस्तु सदाशिवोम् [नारायणोप०
४।२१] इति ईशानमन्त्रार्थम्-
ईश्वरः सर्वभूतानां हृद्देशऽर्जुन तिष्ठति ।
भ्रामयन् सर्वभूतानि यन्त्रारूढानि मायया ।
तमेव शरणं गच्छ सर्वभावेन भारत ॥ [भ० गी० १८।६१]
इति भगवद्गीतार्थं चानुस्मरन् माहेश्वरस्वरूपं प्रकाशयति-
ईश्वरः सर्वभूतानां ब्रह्मादीनां महानिति ।
बुद्धियोगात् तदासक्तो भक्तो माहेश्वरः स्मृतः ॥ १० ॥
ब्रह्मादीनां चतुर्मुखप्रभृतीनां सर्वभूतानां
समस्तपशुप्राणिनाम् ईश्वरः प्रेरकीभूतपरमेश्वर एव एक महान्
श्रेष्ठ इति बुद्धियोगात् तदासक्तः महेश्वरासक्तो भक्तः शिवभक्तो
माहेश्वर इति स्मृत इत्यर्थः ॥ १० ॥
अथ शिव एव एको मुक्तिद इति यो जानाति स माहेश्वर इति सूत्रद्वयेन कथयति-
ब्रह्मादिदेवताजालं मोहितं मायया सदा ।
अशक्तं मुक्तिदाने तु क्षयातिशयसंयुतम् ॥ ११ ॥
अनादिमुक्तो भगवानेक एव महेश्वरः ।
मुक्तिदश्चेति यो वेद स वै माहेश्वरः स्मृतः ॥ १२ ॥
क्षयातिशयसंयुतं जननमरणातिशयेन संयुक्तं
ब्रह्मविष्ण्वादिदेवतानीकं निरन्तं मायया
परमेश्वरस्वातन्त्र्यापरपर्यायमायाशक्त्या मोहितम् अन्धीकृतं सद्
मुक्तिदाने तु पुरापरमुक्तिप्रदाने अशक्तम् असमर्थम् । अनादिमुक्तो नित्यमुक्तो
भगवान् षड्गुणैश्वर्यसम्पन्नो महेश्वरः तत्परं ब्रह्म (यत् परं
ब्रह्म) स एकः (य एकः) स एको रुद्रः स ईशानः स भगवान् स महेश्वरः स
महादेवः [अथ० उ० २।३] इत्यथर्वशिरःप्रसिद्धपरमेश्वर एक एव
मुक्तिदश्चेति परापरमुक्तिप्रद इति यो वेद जानाति स वै माहेश्वर इति स्मृत
इत्यर्थः ॥ ११-१२ ॥
[[१८३]]
अथ ब्रह्मादिमाहैश्वर्यं तृणवद् ज्ञात्वा शिवानन्दतत्परो
वीरमाहेश्वर इत्याह सूत्रद्वयेन-
क्षयातिशयसंयुक्ता ब्रह्मविष्ण्वादिसम्पदः ।
तृणवन्मन्यते युक्त्या वीरमाहेश्वरः सदा ॥ १३ ॥
शब्दस्पर्शादिसम्पन्ने सुखलेशे तु निःस्पृहः ।
शिवानन्दे समुत्कण्ठो वीरमाहेश्वरो भवेत् ॥ १४ ॥
विनाशातिशयेन (याभ्यां) संयुक्ता ब्रह्मविष्ण्वादिसम्पदो
वीरमाहेश्वरः शिवभक्तो युक्त्या अनित्यमिति बुद्ध्या तृणवत् सदा मनुते
जानाति । तस्मात् शब्दस्पर्शादिसम्पन्ने सोपाधिके सुखलेशे तुच्छसुखे
निःस्पृहः सन् शिवानन्दे नित्यसुखे समुत्कण्ठः प्रीतिमान् वीरमाहेश्वरो
भवेत् स्यादित्यर्थः ॥ १३-१४ ॥
अथ तदाचारभेदस्थितिं च षड्भिः सूत्रैः प्रतिपादयति-
परस्त्रीसङ्गनिर्मुक्तः परद्रव्यपराङ्मुखः ।
शिवार्थकार्यसम्पन्नः शिवागमपरायणः ॥ १५ ॥
शिवस्तुतिरसास्वादमोदमानमनाः शुचिः ।
शिवोत्कर्षप्रमाणानां सम्पादनसमुद्यतः ॥ १६ ॥
निर्ममो निरहङ्कारो निरस्तक्लेशपञ्जरः ।
अस्पृष्टमदसम्बन्धो मात्सर्यावेशवर्जितः ॥ १७ ॥
निरस्तमदनोन्मेषो निर्धूतक्रोधविप्लवः ।
सदा सन्तुष्टहृदयः सर्वप्राणिहिते रतः ॥ १८ ॥
निवारणसमुद्योगी शिवकार्यविरोधिनाम् ।
सहचारी सदाकालं शिवोत्कर्षाभिधायिभिः ॥ १९ ॥
शिवापकर्षसम्प्राप्तौ प्राणत्यागेऽप्यशङ्कितः ।
[[१८४]]
शिवैकनिष्ठः सर्वात्मा वीरमाहेश्वरो भवेत् ॥ २० ॥
निरस्तक्लेशपञ्जरो निवारिताविद्या(दि)क्लेशसमूहवान् निर्धूतक्रोधविप्लवः
निवारितक्रोधबाधावान् शिवैकनिष्ठः शिवलिङ्गैकनिष्ठः सर्वात्मा
पूर्णाहम्भाववान् निरहङ्कारः परिच्छिन्नशरीराद्यहम्भावशून्यः ।
शिष्टं स्पष्टम् । एवमादिविशेषणविशिष्टः श्रीवीरशैवो माहेश्वरः
स्यादित्यर्थः । अत्र निरस्तक्लेशपञ्चक इति पाठान्तरम् ॥ १५-२० ॥
इति माहेश्वरप्रशंसास्थलम्
लिङ्ग-निष्ठा-स्थलम्
अथ लिङ्गनिष्ठास्थलम्
अथ अनेन माहेश्वरेण विधीयमानां लिङ्गनिष्ठां नवभिः सूत्रैः
प्रतिपादयति-
अस्य माहेश्वरस्योक्तं लिङ्गनिष्ठामहास्थलम् ।
प्राणात्ययेऽपि सम्पन्ने यदत्याज्यं विधीयते ॥ २१ ॥
यद् यल्लिङ्गनिष्ठास्थलं प्राणात्यये सम्पन्नेऽपि प्राणसङ्कटे प्राप्ते
सत्यपि अत्याज्यं त्यक्तुमयोग्यं विधीयते तल्लिङ्गनिष्ठामहास्थलम् अस्य
माहेश्वरस्य शिवलिङ्गैकतत्परस्य माहेश्वरस्य उक्तं कथितमित्यर्थः ॥ २१
॥
कीदृशोऽयं प्राणसङ्कट इत्यत्र-
भवेत्प्राणपरित्यागश्छेदनं शिरसोऽपि वा ।
न त्वनभ्यर्च्य भुञ्जीयाद् भगवन्तं त्रियम्बकम् ॥
[[१८५]]
इति शिवधर्मवचनानुसारेण कथयति-
अपगच्छतु सर्वस्वं शिरश्छेदनमस्तु वा ।
माहेश्वरो न मुञ्चेत लिङ्गपूजामहाव्रतम् ॥ २२ ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ २२ ॥
अथ ये शिवपूजाव्यतिरेकेण न भुञ्जन्ति तेषां हस्ते
करतलामलकवन्मोक्षलक्ष्मीरुल्लसतीत्याह-
लिङ्गपूजामकृत्वा तु ये न भुञ्जन्ति मानवाः ।
तेषां महात्मनां हस्ते मोक्षलक्ष्मीरुपस्थिता ॥ २३ ॥
मोक्षलक्ष्मीरुपस्थिता वर्तत इत्यर्थः । इदं लिङ्गनिष्ठायाः फलमित्युक्तं
भवति ॥ २३ ॥
अथेममर्थमेव सूत्रद्वयेन विशेषयति-
किमन्यैर्धर्मकलिलैः कीकषार्थप्रदायिभिः ।
साक्षान्मोक्षप्रदः शम्भोर्धर्मो लिङ्गार्चनात्मकः ॥ २४ ॥
शम्भोः शिवस्य लिङ्गार्चनात्मको धर्मः साक्षान्मोक्षप्रदः । तस्माद्
अन्यैः शिवलिङ्गपूजातिरिक्तैः कीकषार्थप्रदायिभिः कुत्सितार्थदायिभिः
धर्मकलिलैः क्षुद्रधर्मैः किम्? किं प्रयोजनमित्यर्थः ॥ २४ ॥
मरितोण्डदार्यः
अथ लिङ्गार्पितान्नपानप्राशनमहत्त्वमाह-
अर्पितेनान्नपानेन लिङ्गे नियमपूजिते ।
ये देहवृत्तिं कुर्वन्ति महामाहेश्वरा हि ते ॥ २५ ॥
हि प्रसिद्धम् । शिष्टं स्पष्टम् ॥ २५ ॥
[[१८६]]
अथ-यद्धि मनसा ध्यायति तद्वाचा वदति तत्कर्मणा करोति इति श्रुत्यनुसारेण
त्रिकरणपूर्वकं शिवलिङ्गनिष्ठाः शिवा एवेत्याह-
चिन्मये शाङ्करे लिङ्गे स्थिरंयेषां मनः सदा ।
विमुक्तेतरसर्वार्थं ते शिवा नात्र संशयः ॥ २६ ॥
येषां मनो विमुक्तेतरसर्वार्थं त्यक्तस्वर्गादितुच्छफलाभिलाषं सत्
चिद्रूपे शिवलिङ्गे सदा स्थिरं ते शिवा भूरुद्राः अत्र अस्मिन्नर्थे न संशय
इत्यर्थः ॥ २६ ॥
नन्वस्मिन् चिद्रूपलिङ्गे मनोमात्रविश्रान्तिरुक्तेत्याशङ्क्य सूत्रान्तरेण
करणत्रयविश्रान्तिं च दर्शयति-
लिङ्गे यस्य मनो लीनं लिङ्गस्तुतिपरा च वाक् ।
लिङ्गार्चनपरौ हस्तौ स रुद्रो नात्र संशयः ॥ २७ ॥
इति स्पष्टम् ॥ २७ ॥
मरितोण्डदार्यः
एवं लिङ्गनिष्ठस्याग्निहोत्रादिकर्मणा प्रयोजनं नास्तीत्याह-
लिङ्गनिष्ठस्य किं तस्य कर्मणा स्वर्गहेतुना ।
नित्यानन्दशिवप्राप्तिर्यस्य शास्त्रेषु निश्चिता ॥ २८ ॥
यस्य लिङ्गनिष्ठस्य नित्यानन्दशिवपदप्राप्तिः शास्त्रेषु वेदागमपुराणेषु
निश्चितेति तस्य स्वर्गहेतुना अग्निहोत्रादिकर्मणा किम्? किं प्रयोजनम्? न
किञ्चित्प्रयोजनमित्यर्थः ॥ २८ ॥
अथास्य महत्त्वं प्रतिपादयति-
लिङ्गनिष्ठापरं शान्तं भूतिरुद्राक्षसंयुतम् ।
प्रशंसन्ति सदाकालं ब्रह्माद्या देवता मुदा ॥ २९ ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ २९ ॥
इति लिङ्गनिष्ठास्थलम्
पूर्वाश्रय-निरसन-स्थलम्
अथ पूर्वाश्रयनिरसनस्थलम्
अथ-
गुरुसंस्कृतभावः सन् गुरुनिर्मितदेहवान् ।
विस्मृत्य पूर्वदुर्भावं तदधीनः समाचरेत् ॥
इति योगजागमवचनानुसारेण तस्य लिङ्गनिष्ठस्य प्रातिकूल्येन
प्राप्तपूर्वाश्रयनिरसनस्थलं सप्तभिः सूत्रैः प्रतिपादयति-
लिङ्गैकनिष्ठहृदयः सदा माहेश्वरो जनः ।
पूर्वाश्रयगतान् धर्मांस्त्यज्येत् स्वाचाररोधकान् ॥ ३० ॥
निरन्तरं शिवलिङ्गैकनिष्ठचित्तो वीरमाहेश्वरः स्वाचाररोधकान्
स्वसमयाचारविरोधिनः पूर्वाश्रयनिष्ठान् धर्मान् प्राकृताचारान्
त्यजेदित्यर्थः ॥ ३० ॥
मरितोण्डदार्यः
तर्ह्ययं कीदृश इत्यत्राह-
स्वजातिकुलजान् धर्मान् लिङ्गनिष्ठाविरोधिनः ।
त्यजन् माहेश्वरो ज्ञेयः पूर्वाश्रयनिरासकः ॥ ३१ ॥
लिङ्गनिष्ठाविरोधिनो लिङ्गनिष्ठाप्रतिकूलान् स्वजातिकुलजान्
ब्राह्मणत्वादिजातिकुलालादिकुलप्राप्तान् धर्मान् जातप्रेताशौचादीन् त्यजन्
वीरमाहेश्वरः पूर्वाश्रयनिरासक इति ज्ञातुं योग्य इत्यर्थः ॥ ३१ ॥
ननु पूर्वाश्रयप्राप्तनित्यनैमित्तिककर्मपरित्यागो प्रत्यवायश्रवणात्
कथं तद्धर्मास्त्यजनीया इत्यत्राह-
शिवसंस्कारयोगेन विशुद्धानां महात्मनाम् ।
किं पूर्वकालिकैर्धर्मैः प्राकृतानां हि ते मताः ॥ ३२ ॥
[[१८८]]
पूर्वोक्तदानक्षपणलक्षणदीक्षारूपशिवसंस्कारसम्बन्धेन
लिङ्गनिष्ठया च विधूतवृत्तवर्तिष्यमाणसकलकल्मषत्वेन निर्मलानां
शिवशरणानां पूर्वाश्रयप्राप्तनित्यनैमित्तिकादिकर्मभिः किं
प्रयोजनम्? न किञ्चित् प्रयोजनमित्यर्थः । ननु प्रत्यवायनिवृत्तिरेव
प्रयोजनमिति चेन्न
नेहाभिक्रमनाशोऽस्ति प्रत्यवायो न विद्यते ।
स्वल्पमप्यस्य धर्मस्य त्रायते महतो भयात् ॥ [भ० गी० २।४०]
इति भगवतैव भाषितत्वात् । अस्यायमर्थः-अत्याश्रमिभ्यः परमं पवित्रम्
इति श्रुतिसिद्धान्तितवर्णाश्रमे इह अभिक्रम आत्माभिमुखी-
करणप्रवीणगुरुकारुण्यप्राप्तभूतिधारणाद्याचारक्रमः तस्य नाशो
नास्ति विस्मृतिशून्यत्वेन तदेकनिष्ठया सदा विधीयमानत्वेन विच्छेदो
नास्तीत्यर्थः । नन्वेवं चेत् नित्यनैमित्तिककर्मलोपात् प्रत्यवायः
स्यादित्यत्राह-प्रत्यवायो न विद्यत इति । कुत इत्यत्राह-अस्य धर्मस्य
शिवानुसन्धानाङ्गभूतभूतिधारणादिधर्मस्य स्वल्पमपि
लेशमात्रमपि महतो भयाद् महापातकादिभयात् त्रायत इति यथा
पूर्वाश्रमधर्मपरित्यागे सन्यासिनां प्रत्यवायो नास्ति तथा
शिवाश्रयनिष्ठानां पूर्वाश्रयधर्मपरित्यागे प्रत्यवायो नास्तीति
भावः । ते पूर्वाश्रयधर्माः प्राकृतानां हि मायासम्बन्धिनामेव
मताः प्रोक्ता इति हि प्रसिद्धम् ॥ ३२ ॥
तस्मात्-
शिवसंस्कारयोगेन शिवधर्मानुषङ्गिणाम् ।
प्राकृतानां न धर्मेषु प्रवृत्तिरुपपद्यते ॥ ३३ ॥
नोपपद्यते न जायत इत्यर्थः ॥ ३३ ॥
[[१८९]]
मरितोण्डदार्यः
ननु मर्त्येषु द्वैविध्यं कथमित्यत्राह-
विशुद्धाः प्राकृताश्चेति द्विविधा मानुषाः स्मृताः ।
शिवसंस्कारिणः शुद्धा प्राकृता इतरे मताः ॥ ३४ ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ ३४ ॥
ननु वर्णाश्रमधर्मेषु द्वैविध्यं न दृश्यत इत्यत्राह-
वर्णाश्रमादिधर्माणां व्यवस्था हि द्विधा मता ।
एका शिवेन निर्दिष्टा ब्रह्मणा कथिताऽपरा ॥ ३५ ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ ३५ ॥
तर्हि को धर्मः कस्येत्यत्राह-
शिवोक्तधर्मनिष्ठा तु शिवाश्रमनिषेविणाम् ।
शिवसंस्कारहीनानां धर्मः पैतामहः स्मृतः ॥ ३६ ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ ३६ ॥
इति पूर्वाश्रयनिरसनस्थलम्
सर्वाद्वैत-निरसन-स्थलम्
अथ सर्वाद्वैतनिरसनस्थलम्
अथ माहेश्वरो यथा लिङ्गनिष्ठाविरोधित्वात् पूर्वाश्रयनिरासकः तथा
लिङ्गनिष्ठाविरोधित्वात् सर्वाद्वैतनिरासकोऽपि भवेदिति तेन
विधीयमानसर्वाद्वैतनिरसनस्थलं प्रतिपादयति-
पूज्यपूजकयोर्लिङ्गजीवयोर्भेदवर्जने ।
पूजाकर्माद्यसम्पत्तेर्लिङ्गनिष्ठाविरोधतः ॥ ३७ ॥
सर्वाद्वैतविचारस्य ज्ञानाभावो व्यवस्थितेः ।
भवेन्माहेश्वरः कर्मी सर्वाद्वैतनिरासकः ॥ ३८ ॥
[[१९०]]
पूज्यपूजकयोः शिवलिङ्गभक्तयोः भेदाभावे सति लिङ्गनिष्ठाविरोधात्
पूजाकर्मादिसम्पत्त्यभावात् सर्वाद्वैतविचारस्य व्यवस्थितेः वर्तनस्य
ज्ञानाभावेऽनुपपन्नत्वे सति कर्मी माहेश्वरः
शिवलिङ्गपूजादिकर्मनिष्ठवीरमाहेश्वरः सर्वाद्वैतनिरासकः स्यात्
यावदायुस्त्रयो वन्द्या वेदान्तो गुरुरीश्वरः इति वेदान्तवचनात् क्रियाद्वैतं
न कर्तव्यम् इति सिद्धान्तवचनाच्च लिङ्गनिष्ठो माहेश्वरः सर्वाद्वैतं न
कुर्यादिति भावः ॥ ३७-३८ ॥
मरितोण्डदार्यः
अथ भेदेन क्रियमाणपूजाप्रकारः कथमित्यत्राह-
प्रेरकं शङ्करं बुद्ध्वा प्रेर्यमात्मानमेव च ।
भेदात् तं पूजयेन्नित्यं न चाद्वैतपरो भवेत् ॥ ३९ ॥
जीवानां धर्माधर्मगोचरीभूतबुद्धिवृत्तिप्रेरकः परमेश्वरः तत्प्रेर्या
जीवा इति बुद्ध्वा एवंविधभेदात् तं परमेश्वरं नित्यं पूजयेत्
अद्वैतपरो न भवेत् पूजाविरोधादिति ॥ ३९ ॥
अथ प्रकारान्तरेण भेदमुपपादयति-
पतिः साक्षान्महादेवः पशुरेष तदाश्रयः ।
अनयोः स्वामिभृत्यत्वमभेदे कथमिष्यते ॥ ४० ॥
महादेवः परमेश्वरः पतिं विश्वस्य इति स्मृतेः पतिः जगत्पतिः तदाश्रय
एष जीवः पशुः अनयोः शिवजीवरूपपतिपश्वोः अभेदे भेदाभावे
स्वामिभृत्यत्वं कथमिष्यते इच्छाविषयीक्रियते? न कथञ्चिदपीति
स्वामिभृत्यत्वलक्षणभेदेनैव पूजनीय इत्यर्थः ॥ ४० ॥
मरितोण्डदार्यः
नन्वयं भेदभावः कियत्पर्यन्तमनुवर्तत इत्यत्राह-
[[१९१]]
साक्षात्कृतं परं तत्त्वं यदा भवति बोधतः ।
तदाद्वैतसमापत्तिर्ज्ञानहीनस्य न क्वचित् ॥ ४१ ॥
बोधतः श्रुतिगुरुस्वानुभवबोधतः परं तत्त्वं
परशिवपरब्रह्माख्यमहालिङ्गतत्त्वं यदा साक्षात्कृतं भवति
दशमदृष्टान्तेन स्वात्माभेदेन प्रत्यक्षीकृतं भवति तदा
अद्वैतसमापत्तिरद्वैतस्फूर्तिः ज्ञानहीनस्य श्रुतिगुरुस्वानुभावरहितस्य
केवलकर्मयुतस्य क्वचित् कदाचित् किञ्चिदपि न नास्तीत्यर्थः ॥ ४१ ॥
मरितोण्डदार्यः
ननु कर्मिणः कस्मान्नाद्वैतसिद्धिरित्यत्राह-
भेदस्य कर्महेतुत्वाद् व्यवहारः प्रवर्तते ।
लिङ्गपूजादिकर्मस्थो न चाद्वैतं समाचरेत् ॥ ४२ ॥
भेदस्य व्यवहारो जीवेश्वरभेदव्यवहारः कर्महेतुत्वात्
शिवपूजादिक्रियाहेतुत्वेन प्रवर्तते अतः शिवलिङ्गपूजाजपादिकर्मनिष्ठः
अद्वैतं न समाचरेत् । तस्माल्लिङ्गपूजादिकर्मनिष्ठस्य
अद्वैतबोधाविर्भावो नास्तीत्यर्थः ॥ ४२ ॥
अथोक्तार्थमुपसंहरति-
पूजादिव्यवहारः स्याद्भेदाश्रयतया सदा ।
लिङ्गपूजापरस्तस्मान्नाद्वैते निरतो भवेत् ॥ ४३ ॥
लिङ्गपूजानिष्ठो वीरमाहेश्वरः अद्वैते निरत आसक्तो न भवेत् न
स्यादित्यर्थः ॥ ४३ ॥
इत्य् अद्वैतनिरसनस्थलम्
आह्वान-निरसन-स्थलम्
अथाह्वाननिरसनस्थलम्
अथ शिवलिङ्गपूजार्थमद्वैतं निरस्य द्वैताङ्गीकारवान् माहेश्वरः
शैव इव पूजार्थं शिवलिङ्गे शिवं नावाहयेदित्याह्वाननिरसनस्थलं
कथयति-
[[१९२]]
लिङ्गार्चनपरः शुद्धः सर्वाद्वैतनिरासकः ।
स्वेष्टलिङ्गे शिवाकारे न तमावाहयेच्छिवम् ॥ ४४ ॥
लिङ्गार्चनपरः शिवलिङ्गपूजात्परः सन् सर्वाद्वैतनिरासकः शुद्धः
नित्यशुद्धवीरमाहेश्वरः शिवाकारे शिवस्वरूपवति स्वेष्टलिङ्गे तं
प्रसिद्धं शिवं नावाहयेदित्यर्थः ॥ ४४ ॥
मरितोण्डदार्यः
अथ कस्मादित्यत्र कारणमाह-
यदा शिवकलायुक्तं लिङ्गं दद्यान्महागुरुः ।
तदारभ्य शिवस्तत्र तिष्ठत्याह्वानमत्र किम् ॥ ४५ ॥
अत्र शिवलिङ्गे आह्वानं किं प्रयोजनकम्? न किञ्चित् प्रयोजनमित्यर्थः ।
शिष्टं स्पष्टम् ॥ ४५ ॥
मरितोण्डदार्यः
पुनश्च कारणान्तरमाह-
ससंस्कारेषु लिङ्गेषु सदा सन्निहितः शिवः ।
तत्राह्वानं न कर्तव्यं प्रतिपत्तिविरोधकम् ॥ ४६ ॥
पुनराह्वानं पूर्वाह्वानविरोधि तद्विसर्जनानन्तरभावित्वादिति भावः ॥
४६ ॥
मरितोण्डदार्यः
अथाह्वानासम्भवादेव विसर्जनं च नास्तीत्याह-
नाह्वानं न विसर्गं च स्वेष्टलिङ्गे तु कारयेत् ।
लिङ्गनिष्ठापरो नित्यमिति शास्त्रस्य निश्चयः ॥ ४७ ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ ४७ ॥
इत्याह्वाननिरसनस्थलम्
[[१९३]]
अष्ट-मूर्ति-निरसन-स्थलम्
अथ अष्टमूर्तिनिरसनस्थलम्
अथ शिवलिङ्गमेव शिव इत्यभिप्रायेणाह्वानं निराकृत्य
पृथिव्याद्यष्टमूर्तित्वं च न सम्भवति भेदादिति तेन माहेश्वरेण
विधीयमानाष्टमूर्तिनिरसनस्थलं प्रदर्शयति-
यथात्मशिवयोरैक्यं न मतं कर्मसङ्गिनः ।
तथा शिवात् पृथिव्यादेरद्वैतमपि नेष्यते ॥ ४८ ॥
कर्मसङ्गिनः शिवपूजादिकर्मनिष्ठस्य माहेश्वरस्य
आत्मशिवयोर्जीवलिङ्गयो-ऐक्यमेकत्वं यथा न मतं न सम्मतम्
पूज्यपूजकविवेकासम्भवात् तथा शिवाद् भूम्यादेरद्वैतमभेदोऽपि
नेष्यते भूम्याद्यष्टमूर्तिष्वात्मनोऽपि प्रविष्टत्वादिति भावः ॥ ४८ ॥
मरितोण्डदार्यः
अथ शिवस्य पृथिव्यादेरभेदोऽपि न सम्भवतीत्यत्राह-
पृथिव्याद्यष्टमूर्तित्वमीश्वरस्य प्रकीर्तितम् ।
तदधिष्ठातृभावेन न साक्षादेकभावतः ॥ ४९ ॥
यस्य पृथ्वी शरीरम् [बृ० उ० ३।७।३] इत्यारभ्य यस्मात्मा शरीरम् [बृ० उ० ३।७।२३]
इत्यन्तबृहदारण्यश्रुतिप्रोक्ताष्टमूर्तित्वं तदधिष्ठातृभावेन
पृथिव्याद्यष्टमूर्तित्वं तदधिष्ठातृभावेन
पृथिव्याद्यष्टमूर्त्यधिष्ठातृत्वेन प्रकीर्तितम् विश्वं महेश्वर
भवानधितिष्ठतीति विश्वात्मतामुपचरन्ति यदागमास्ते इत्यभियुक्तोक्तेः ।
यथा स्तनस्तन्ययोर्भेदेऽपि स्तनं पिबन्तीति व्यवहारः तथा अभेदव्यवहार
औपचारिकः साक्षादेकभावतो न
द्वयमुष्णं द्वयं शीतमनुष्णाशीतलं द्वयम् ।
द्वयमस्पर्शमित्यष्टौ पान्तु वो हरमूर्तयः ॥
इति तासां परस्परभिन्नत्वात् शरीरशरीरिभावस्य भेदघटितत्वाच्चेति ॥ ४९ ॥
[[१९४]]
मरितोण्डदार्यः
अथ कार्यकारणभावाच्च तयोरैक्यं न सम्भवतीत्याह-
पृथ्व्यादिकमिदं सर्वं कार्यं कर्ता महेश्वरः ।
नैतत्साक्षान्महेशोऽयं कुलालो मृत्तिका यथा ॥ ५० ॥
ब्रह्मविष्णुरुद्रेन्द्रास्ते सम्प्रसूयन्ते सर्वाणि चेन्द्रियाणि सह भूतैर्न
कारणम् । कारणं तु ध्येयः शम्भुराकाशमध्ये इति श्रुतेः पृथिव्यादेः
कार्यकोटिप्रविष्टत्वाच्छिवस्य कारणरूपत्वात् । एवं च
मृच्छब्दोपलक्षितघटादेः कुलालस्य च यथैक्यं न सम्भवति तथा
कार्यरूपभूम्यादेः कारणात्मनः शिवस्य चाभेदो न सम्भवतीत्यर्थः
॥ ५० ॥
मरितोण्डदार्यः
ननु घटकुलालयोरिवेश्वरस्य भूम्यादेरात्यन्तिकभेदः किमित्यत्राह-
पृथिव्याद्यात्मपर्यन्तप्रपञ्चो ह्यष्टधा स्थितः ।
तनुरीशस्य चात्मायं सर्वतत्त्वनियामकः ॥ ५१ ॥
पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशचन्द्रसूर्याग्निहोत्रिरूपेणात्मपर्यन्तमष्टधा
स्थितः प्रपञ्चः सर्वोऽपीशस्य शरीरम् । अयमीशः सर्वतत्त्वनियामकः
सर्वतत्त्वात्मकशरीरप्रेरकीभूत आत्मा शरीरीत्यर्थः । एवं च
घटकुलालयोर्देहदेहिभावशून्यत्वात् ततो विशेष इत्यर्थः ॥ ५१ ॥
मरितोण्डदार्यः
तर्ह्यभेदः किमित्यत्राह-
शरीरभूतादेतस्मात् प्रपञ्चात् परमेष्ठिनः ।
आत्मभूतस्य देवस्य नाभेदो न पृथक् स्थितिः ॥ ५२ ॥
परमेष्ठिनः शिवस्य शरीरभूताद् एतस्माद् इदमित्यङ्गुलिनिर्देश्यत्वेन
प्रतीयमानात् प्रपञ्चाद् अभेदो न भेद एवेत्यर्थः । तथाप्यात्मभूतस्य
विश्वशरीरिणो देवस्य न पृथक् स्थितिः घटपटयोरिव परस्परबाह्यत्वे
स्थितिर्नास्ति शिवस्य व्यापकत्वादिति भावः ॥ ५२ ॥
[[१९५]]
मरितोण्डदार्यः
तर्हि भेदः कथमित्यत्राह-
अचेतनत्वात् पृथ्व्यादेरज्ञत्वादात्मनस्तथा ।
सर्वज्ञस्य महेशस्य नैकरूपत्वमिष्यते ॥ ५३ ॥
भूम्यादेर्जडत्वाद् आत्मनः अग्निहोत्रिणो यजमानस्याज्ञत्वात्
किञ्चिज्ज्ञत्वादित्यर्थः महेशस्य चराचरलक्षणविश्वशरीरस्य शिवस्य
सर्वज्ञत्वादित्यर्थः एकरूपत्वं रूपशरीरशरीरिणोरैक्यं नेष्यते
नेच्छाविषयीक्रियते । तस्माद् भेद एवेत्यर्थः ॥ ५३ ॥
नन्वेवं भेदज्ञानवान् कोऽसावित्यत्राह्-
इति यश्चिन्तयेन्नित्यं पृथ्व्यादेरष्टमूर्तितः ।
विलक्षणं महादेवं सोऽष्टमूर्तिनिरासकः ॥ ५४ ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ ५४ ॥
इत्यष्टमूर्तिनिरसनस्थलम्
सर्वगत-निरसन-स्थलम्
अथ सर्वगतनिरसनस्थलम्
अथ माहेश्वरस्य लिङ्गनिष्ठाविरोधिसर्वगतनिरसनस्थलं प्रकाशयति-
सर्वगत्वे महेशस्य सर्वत्राराधनं भवेत् ।
न लिङ्गमात्रे तन्निष्ठो न शिवं सर्वगं स्मरेत् ॥ ५५ ॥
महेश्वरस्य सर्वगत्वे सर्वत्राराधनं स्यात् लिङ्गमात्रे न स्यात्
तस्माल्लिङ्गनिष्ठः शिवं सर्वगतं न स्मरेदित्यर्थः ॥ ५५ ॥
[[१९६]]
ननु शिवस्य सर्वगत्वाभावे परिच्छिन्नत्वेन लोके भक्तबाहुल्यात्
तत्तच्छरीरसङ्गतेष्टलिङ्गानां च बाहुल्यादेकत्र
विश्रमिताशेषशरीरभारस्यान्यत्रावस्थानासम्भवात् कथं तत्र तत्र
स्थितिः सम्भवतीत्यत्राह-
सर्वगोऽपि स्थितः शम्भुः स्वाधारे हि विशेषतः ।
तस्मादन्यत्र विमुखः स्वेष्टलिङ्गे यजेच्छिवम् ॥ ५६ ॥
शम्भुः सर्वगोऽपि व्यापकोऽपि स्वाधारे स्वाश्रयीभूतलिङ्गे विशेषतः
अतिशयेन स्थितो भवति । तस्मादन्यत्र विमुखः सन् स्वेष्टलिङ्गे शिवं
पूजयेदित्यर्थः ॥ ५६ ॥
मरितोण्डदार्यः
ननु सर्वगतः शिवस्तत्र तत्र लिङ्गे कथं विशेषेण तिष्ठतीत्यत्राह-
शिवः सर्वगतश्चापि स्वाधारे व्यज्यते भृशम् ।
शमीगर्भे यथा वह्निर्विशेषेण विभाव्यते ॥ ५७ ॥
वृक्षस्थितो वह्निः शमीवृक्षे यथा विशेषेण भासते तथा शिवः सर्वगतोऽपि
स्वाधारे लिङ्गे भृशम् अतिशयेन व्यज्यते प्रकाशत इत्यर्थः ॥ ५७ ॥
मरितोण्डदार्यः
ननु लिङ्गे किमर्थं विशेषेण तिष्ठतीत्यत्राह-
सर्वगत्वं महेशस्य सर्वशास्त्रविनिश्चितम् ।
तथाप्याश्रयलिङ्गेन पूजार्थमधिका स्थितिः ॥ ५८ ॥
अत्रादि(पि)शब्देन गुरुचरमूर्ती लक्ष्येते । शिष्टं स्पष्टम् ॥ ५८ ॥
अस्मिन्नर्थे-या ते रुद्र [या ते रुद्र शिवा तनूरघोराऽपापकाशिनी (शु० य०
वा० सं० १६।२] इति श्रुत्यर्थमेव श्लोकमुखेनोपन्यस्यति-
नित्यं भासि तदीयस्त्वंया ते रुद्र शिवा तनूः ।
[[१९७]]
अघोराऽपापकाशीति श्रुतिराह सनातनी ॥ ५९ ॥
भो रुद्र ते तव या तनूः शिवलिङ्गमूर्तिः शिवा मङ्गला अघोरा
अभयङ्करा अपापकाशी दोषरहिता । त्वं तदीयो लिङ्गसम्बन्धी सन् नित्यं
भासीति सनातनी नित्या श्रुतिराह कथयतीत्यर्थः ॥ ५९ ॥
मरितोण्डदार्यः
तस्मादिष्टलिङ्गमेव पूजयेदित्याह-
तस्मात् सर्वप्रयत्नेन सर्वस्थानपराङ्मुखः ।
स्वेष्टलिङ्गे महादेवं पूजयेत् पूजकोत्तमः ॥ ६० ॥
तस्मात् श्रुतिप्रसिद्धत्वात् पूजकोत्तमो महेश्वरः सर्वप्रयत्नेन
सर्वस्थानविमुखः सन् स्वेष्टलिङ्गे स्वसम्बन्धीवतीष्टलिङ्गे महादेवं
पूजयेदित्यर्थः ॥ ६० ॥
मरितोण्डदार्यः
एवं बुद्ध्वा स्वेष्टलिङ्गे यजन्नेव सर्वगत्वनिरासक इत्याह-
शिवस्य सर्वगत्वेऽपि सर्वत्र रतिवर्जितः ।
स्वेष्टलिङ्गे यजन् देवं सर्वगत्वनिरासकः ॥ ६१ ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ ६१ ॥
इति सर्वगत्वनिरसनस्थलम्
शिव-जगन्-मय-स्थलम्
अथ शिवजगन्मयस्थलम्
अथ महेश्वरस्य पूजार्थं सर्वगत्वे निराकृतेऽपि प्रमाणबलात् सर्वगत्वं
यथाङ्गीक्रियते तथा प्रमाणबलात् सर्वमयत्वं चाङ्गीकरणीयमिति
शिवजगन्मयस्थलं निरूपयति-
पूजाविधौ नियम्यत्वाल्लिङ्गमात्रे स्थितं शिवम् ।
पूजयन्नपि देवस्य सर्वगत्वं विभावयेत् ॥ ६२ ॥
शिवस्य सर्वनियामकत्वेऽपि पूजाकाले भक्तनियाम्यत्वाद्
[[१९८]]
भक्ताधीनत्वाल्लिङ्गमात्रे स्थितं शिवं भक्तः पूजयन्नपि देवस्य
लिङ्गस्थितस्य प्रकाशात्मनः शिवस्य सर्वगत्वं विभावयेत् अन्यथा
कुम्भकारवत् परिच्छिन्नत्वप्रसङ्गादिति ॥ ६२ ॥
एवं सर्वगत्वे सिद्धे शिवस्य आत्मन आकाशः सम्भूतः आकाशाद्वायुः
वायोरग्निः अग्नेरापः अद्भ्यः पृथिवी [तै० उ० २।१] इति
श्रुतेरभिन्ननिमित्तोपादानकारणत्वश्रवणाद् बहुदृष्टान्तपूर्वकं
शिवजगन्मयत्वं प्रतिपादयति-
यस्मादेतत् समुत्पन्नं महादेवाच्चराचरम् ।
तस्मादेतन्न भिद्येत यथा कुम्भादिकं मृदः ॥ ६३ ॥
यस्मान्महादेवादिति सम्बन्धः । शिष्टं स्पष्टम् ॥ ६३ ॥
शिवतत्त्वात् समुत्पन्नं जगदस्मान्न भिद्यते ।
फेनोर्मिबुद्बुदाकारं यथा सिन्धोर्न भिद्यते ॥ ६४ ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ ६४ ॥
यथा तन्तुभिरुत्पन्नः पटस्तन्तुमयः स्मृतः ।
तथा शिवात् समुत्पन्नं शिव एव चराचरम् ॥ ६५ ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ ६५ ॥
ननु मृदादीनां विकारित्वात् शिवस्य निर्विकारित्वाद् उक्तदृष्टान्तो विषम
इत्याह-
आत्मशक्तिविकासेन शिवो विश्वात्मना स्थितः ।
[[१९९]]
कुटीभावाद् यथा भाति पटः स्वस्य प्रसारणात् ॥ ६६ ॥
पटः स्वतादात्म्यापन्नप्रसरणशक्त्या कुटीभावात् प्रस्थानकुटीभावाद्
यथा भाति तथा शिवोऽपि स्वात्मशक्तिविकासेन विश्वात्मना स्थितः सन्
भातीत्यर्थः ॥ ६६ ॥
ननु प्रसारणशक्तिद्वारा यथा पटस्यापि विकारभाक्त्वम् तथा शिवस्यापि
स्वसमवेतशक्तिद्वारा विकारिता स्यादित्यत्र
दृष्टान्तान्तरमुपन्यसन्नुक्तार्थमुपसंहरति-
तस्माच्छिवमयं सर्वं जगदेतच्चराचरम् ।
तदभिन्नतया भाति सर्पत्वमिव रज्जुतः ॥ ६७ ॥
रज्जुः स्वनिष्ठदीर्घवृत्तगोधूमवर्णताशक्तिवशाद् विकारराहित्येन यथा
सर्पत्वेन भाति तथा शिवोऽपि विकारराहित्येन स्वसमवेतमायाशक्त्या
विश्वाभिन्नतया भाति तस्मात् सर्वमेतच्चराचरं विश्वं शिवमयं न
तद्व्यतिरिक्तमित्यर्थः ॥ ६७ ॥
मरितोण्डदार्यः
अथ दार्ढ्यार्थमुदाहृतद्वष्टान्तपूर्वकं बहुदृष्टान्तमाह-
रज्जौ सर्पत्ववद् भाति शुक्तौ च रजतत्ववत् ।
चोरत्ववदपि स्थाणौ मरीच्यां च जलत्ववत् ॥ ६८ ॥
गन्धर्वपुरवद्व्योम्नि सच्चिदानन्दलक्षणे ।
निरस्तभेदसद्भावे शिवे विश्वं विराजते ॥ ६९ ॥
रज्ज्वां गोधूमवर्णताशक्त्या सर्पत्ववत् शुक्तौ धावल्यशक्त्या रजतत्ववत्
स्थाणौ दीर्घशक्त्या पुरुषत्ववत् मरीच्यां स्वच्छतोद्रेकशक्त्या जलत्ववत्
कालशक्त्या व्योम्नि गन्धर्वनगरवत् निरस्तसमस्तप्रापञ्चिकभेदवति
निर्विकारे सच्चिदानन्दस्वरूपे परशिवब्रह्मणि
तत्समवेतविमर्शशक्तिप्रतिस्फुरणायमानमायाशक्त्या विश्वं
तदभिन्नतया भातीत्यर्थः ॥ ६८-६९ ॥
[[२००]]
मरितोण्डदार्यः
नन्वेभिर्दृष्टान्तैर्विश्वं प्रातीतिकं स्यादित्यत्र दृष्टान्तान्तरमाह-
पत्रशाखादिरूपेण यथा तिष्ठति पादपः ।
तथा भूम्यादिरूपेण शिव एको विराजते ॥ ७० ॥
वृक्षो यथा कालशक्त्या विकारराहित्येन
स्वान्तर्लीनस्वविजातीयपत्रपुष्पादिभेदविशिष्टत्वेन भाति तथा शिव एव
स्वसमवेतशक्तितादात्म्यक्रोडीकृतभूम्यादिरूपेण प्रतिस्फुरणगत्या
भातीत्यर्थः । तत्र धृत्या धरणिः करुणया जलम् उज्ज्वलतया तेजः
परमानन्दस्पन्दनेन वायुः चिद्व्याप्त्या व्योम चितिसङ्कोचचित्तविशिष्टो जीव इति
विवेकः । ननु वृक्षस्य सावयवत्वात् सदाभाससंयुक्तशिवस्य निरवयवत्वात्
तत्समवेतशक्तेरपि तदभिन्नत्वेन तथात्वात् कथं सावयवप्रपञ्चरूपेण
भासनं सम्भवतीति नाशङ्कनीयम् शक्तेः शिवाभिन्नत्वे सति
दुर्घटकारित्वेन अहिकुण्डलन्यायेन
स्वस्वातन्त्र्यपरिकल्पितभेदोपस्थितिपरमाणुकार्यभूतद्व्यणुकादाविव
तत्कार्यरूपमायाशक्तेः सांशत्वे सम्भवतीत्युक्तत्वात् विष्टभ्याहमिदं
कृत्स्नमेकांशेन स्थितो जगत् [भ गी० १०।४२] इति भगवदुक्तेश्च ।
प्रातीतिकप्रपञ्चरूपेणापि स्वशक्तिन्यूनीभावेन शिव एव भासते
शुक्तिरजतयोः परस्परसत्त्वाद् मेलकांशो नास्तीति वदता निषेधप्रतियोगित्वेन
समानयोगेन च सोऽप्यङ्गीकरणीय एव उत्तरक्षणबाध्यमानत्वात्
शक्तिर्न्यूनीभावनिबन्धनेति सर्वं विश्वं शिवमयमेवेति सङ्क्षेपः ।
वस्तुतस्तु बाध एव नास्ति घटपटयोरिव शुक्तिरजतयोरपि वस्तुत्वात् । नापि
शुक्तिज्ञानेन रजतज्ञानस्य बाधः घटपटज्ञानयोरिव
भिन्नकालभिन्नविषयत्वात् । नन्वेकस्मिन्नेव धर्मिणि इदं रजतं नेदं
रजतमिति विरुद्धावभासद्वयस्य प्रामाण्यासम्भवात्
अथोत्तरकालिकरजताभावज्ञानेन पूर्वोत्पन्नरजतज्ञानस्य
बाधोऽङ्गीक्रियत इति चेन्न ज्ञानानां त्रिक्षणावस्थायित्वनियमेन
रजताभावज्ञानस्थितिकाले रजतज्ञानस्याभावात् । किञ्च
बाध्यबाधकभावस्य दण्डभाण्डन्यायेन परस्परान्वयसापेक्षत्वेन
ज्ञानानां गुणत्वेन परस्परसम्बन्धाभावात् । तस्माद्
घटपटज्ञानयोरिवोन्मेषनिमेषयोरङ्गीकरणीयत्वेन बाधस्य
वाभावादिति दिक् ॥ ७० ॥
[[२०१]]
इति शिवजगन्मयस्थलम्
भक्त-देहिक-लिङ्ग-स्थलम्
अथ भक्तदेहिकलिङ्गस्थलम्
अथैवं शिवस्य जगन्मयत्वेऽपि-
वेदवेदान्तवाक्यार्थसन्धानातीतवर्तनः ।
भक्तभावपरानन्दो भक्तभावैकगोचरः ॥
इति योगजागमवचनानुसारेण भक्तहृदये प्रकाशत इति
भक्तदेहिकलिङ्गस्थलं सप्तभिः सूत्रैः प्रतिपादयति-
समस्तजगदात्माऽपि शङ्करः परमेश्वरः ।
भक्तानां हृदयाम्भोजे विशेषेण विराजते ॥ ७१ ॥
शङ्करः सुखङ्करः परमेश्वरः समस्तजगदात्माऽपि
भावाभावरूपप्रपञ्चमयोऽपि भक्तानां स्वभक्तानां हृदयाम्भोजे
हृदयकमले विशेषेण विराजते आधिक्येन प्रकाशत इत्यर्थः ॥ ७१ ॥
मरितोण्डदार्यः
तत्कथमित्यत्राह-
कैलासे मन्दरे चैव हिमाद्रौ कनकाचले ।
हृदयेषु च भक्तानां विशेषेण व्यवस्थितः ॥ ७२ ॥
एषु स्थानेषु यथा शिवो विशेषेण भासते तथा स्वभक्तानां हृदये
भासत
[[२०२]]
इत्यर्थः ॥ ७२ ॥
नन्वपरिच्छिन्नः परमेश्वरः कथं परिच्छिन्नः सन् भक्तहृदयेषु राजत
इत्यत्राह-
सर्वात्मापि परिच्छिन्नो यथा देहेषु वर्तते ।
तथा स्वकीयभक्तेषु शङ्करो भासते सदा ॥ ७३ ॥
सर्वात्माऽपि परमेश्वरो देवतिर्यङ्मनुष्यलक्षणसकलदेहेषु
भिन्नान्तःकरणविशिष्टेषु प्रतिबिम्बगत्या यथा भासते तथा
स्वकीयभक्तेषु सदा प्रकाशत इत्यर्थः ॥ ७३ ॥
मरितोण्डदार्यः
अस्मिन्नर्थे प्रमाणगर्भितवचनमाह-
नित्यं भाति त्वदीयेषु या ते रुद्र शिवा तनूः ।
अघोराऽपापकाशीति श्रुतिराह सनातनी ॥ ७४ ॥
भो रुद्र ते तव या तनूः शिवलिङ्गमूर्तिः अघोरा सौम्या अपापकाशी
दोषरहिता सा लिङ्गमूर्तिः त्वदीयेषु त्वत्सम्बन्धिषु भक्तेषु नित्यं भातीति
सनातनी नित्या श्रुतिराहेत्यर्थः ॥ ७४ ॥
मरितोण्डदार्यः
ननु शिवभक्तव्यतिरिक्तेषु न भासते किमित्यत्राह-
विशुद्धेषु विरक्तेषु विवेकिषु महात्मसु ।
शिवस्तिष्ठति सर्वात्मा शिवलाञ्छनधारिषु ॥ ७५ ॥
विशुद्धेषु विरक्तेषु षट्स्थलज्ञानिषु चरमूर्तिष्वित्यर्थः विवेकिषु
महात्मसु शुकादियोगिष्वित्यर्थः शिवलाञ्छनधारिषु
भूतिरुद्राक्षमात्रधारिषु चेत्यर्थः सर्वात्मा शिवः नित्यं तिष्ठति
प्रकाशत इत्यर्थः ॥ ७५ ॥
मरितोण्डदार्यः
नन्वेवं चेत् साधारणत्वात् शिवभक्तेषु को विशेष इत्यत्राह-
नित्यं सन्तोषयुक्तानां ज्ञाननिर्धूतकर्मणाम् ।
[[२०३]]
माहेश्वराणामन्तःस्थो विभाति परमेश्वरः ॥ ७६ ॥
शिवज्ञानेन निर्धूतकल्मषवत्त्वात् शिवसुखानुभाविनां
परमेश्वराणां निर्मलदर्पणे मुखादेः स्फुटतया
भासनमिवातिस्फुटतया तेषामन्तस्थः सन् भातीत्यर्थः ॥ ७६ ॥
अथ वक्ष्यमाणप्रसादिस्थलं सूचयति-
अन्यत्र शम्भो रतिमात्रशून्यो निजेष्टलिङ्गे नियतान्तरात्मा ।
शिवात्मकं विश्वमिदं विबुध्य न्माहेश्वरोऽसौ भवति प्रसादी ॥ ७७ ॥
इति श्रीमत्षट्स्थलब्रह्मिणा शिवयोगिनाम्ना रेणुकाचार्येण विरचिते
सिद्धान्तशिखामणौ माहेश्वरस्य नवविधस्थलप्रसङ्गो नाम दशमः
परिच्छेदः ॥ १० ॥
शम्भोः शिवाद् अन्यत्र देवतान्तरे रतिमात्रशून्यः प्रीतिलेशेनापि रहितः सन्
निजेष्टलिङ्गे नियतान्तरात्मा नियमितान्तःकरणवानसौ माहेश्वर इदं
विश्वम् इदमित्यङ्गुलिनिर्देश्यत्वेन भासमानं विश्वं
शिवात्मकमुक्तदृष्टान्तैः शिवमयमिति विबुध्यन् सन् प्रसादी भवतीत्यर्थः
। शिव एको ध्येयः शिवङ्करः सर्वमन्यत् परित्यज इत्यत्र श्रुतिः ॥ ७७ ॥
इति श्रीमत्पदवाक्यप्रमाणपारावारधुरीणश्रीमरितोण्टदार्येण
विरचितायां तत्त्वप्रदीपिकाख्यायां सिद्धान्तशिखामणिव्याख्यायां
माहेश्वरस्य नवविधस्थलप्रसङ्गो नाम दशमः परिच्छेदः ॥ १० ॥