नवमः परिच्छेदः
भक्तमार्गक्रियास्थलम्
अथ भक्तमार्गक्रियास्थलम्
अथ भक्तमार्गक्रियास्थलं निरूपयितुं पूर्वमुक्तमपि भक्तस्थलं
विशेषतः स्मारयति श्रीरेणुकः-
भूतिरुद्राक्षसंयुक्तो लिङ्गधारी सदाशिवः ।
पञ्चाक्षरजपोद्योगी शिवभक्त इति स्मृतः ॥ १ ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ १ ॥
भक्तिभेदं निरूपयति-
श्रवणं कीर्तनं शम्भोः स्मरणं पादसेवनम् ।
अर्चनं वन्दनं दास्यं सख्यमात्मनिवेदनम् ॥ २ ॥
एवं नवविधा भक्तिः प्रोक्ता देवेन शम्भुना ।
दुर्लभा पापिनां लोके सुलभा पुण्यकर्मणाम् ॥ ३ ॥
शम्भोः श्रवणं शिवकथाश्रवणम् कीर्तनं स्तोत्रम् स्मरणं ध्यानम्
पदसेवनं पादमर्दनम् अर्चनं पूजनम् वन्दनं नतिः दास्यं
भृत्यत्वम् सख्यं मित्रत्वम् आत्मनिवेदनं स्वात्मसमर्पणम् । एवं
भक्तिर्नवविधेति क्रीडाशीलेन देवेन प्रोक्ता । लोके पापिनां दुर्लभा
पुण्यकर्मणां धर्मशालिनां सुलभेत्यर्थः ॥ २-३ ॥
[[१५०]]
मरितोण्डदार्यः
अथैवंविधभक्तिमानेव भक्त इत्याह-
अधमे चोत्तमे वापि यत्र कुत्रचिदूर्जिता ।
वर्तते शाङ्करी भक्तिः स भक्त इति गीयते ॥ ४ ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ ४ ॥
अथ भक्तिमानेव शिवप्रिय इत्याह-
भक्तिः स्थिरीकृता यस्मिन्म्लेच्छे वा द्विजसत्तमे ।
शम्भोः प्रियः सविप्रश्च न प्रियो भक्तिवर्जितः ॥ ५ ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ ५ ॥
अनेन पूर्वोक्तोत्तमाधमावपि स्फुटिकृतौ । अथ सा भक्तिर्द्विविधेत्याह-
सा भक्तिर्द्विविधा ज्ञेया बाह्याभ्यन्तरभेदतः ।
बाह्या स्थूलान्तरा सूक्ष्मा वीरमाहेश्वरादृता ॥ ६ ॥
वीरमाहेश्वरप्रीतिविषयिणी
भक्तिर्बाह्याभ्यन्तरलक्षणस्थूलसूक्ष्मभेदेन द्विविधेत्यर्थः ॥ ६ ॥
मरितोण्डदार्यः
अथ का नाम बाह्येत्यत्राह-
सिंहासने शुद्धदेशे सुरम्ये रत्नचित्रिते ।
[[१५१]]
शिवलिङ्गस्य पूजा या सा बाह्या भक्तिरुच्यते ॥ ७ ॥
सुरम्ये अत्यन्तमनोहरे शुद्धदेशे षट्सम्मार्जनपरिशुद्धस्थाने रत्नचित्रिते
नवरत्नैर्विचित्रीकृते सिंहासने सिंहविष्टरे शिवलिङ्गस्य या पूजा सा बाह्या
भक्तिरित्युच्यत इत्यर्थः ॥ ७ ॥
एवं शिवभक्तविधीयमानां बाह्यां भक्तिमुक्त्वाऽथ
शिवयोगिविधीयमानामान्तरां भक्तिमुपपादयति-
लिङ्गे प्राणं समाधाय प्राणे लिङ्गं तु शाम्भवम् ।
स्वस्थं मनस्तथा कृत्वा न किञ्चिच्चिन्तयेद् यदि ॥ ८ ॥
साभ्यन्तरा भक्तिरिति प्रोच्यते शिवयोगिभिः ।
सा यस्मिन् वर्तते तस्य जीवनं भ्रष्टबीजवत् ॥ ९ ॥
शिवलिङ्गे प्राणं समाधाय संस्थाप्य प्राणे जीवकलारूपे प्राणे
शाम्भवं लिङ्गं तु शिवकलारूपं लिङ्गं समाधाय संस्थाप्य
मनः स्वस्थं कृत्वा यदि न किञ्चिच्चिन्तयेत् सा लिङ्गप्राणसमरसरूपा चिन्ता
आभ्यन्तरा भक्तिरिति शिवयोगिभिः प्रोच्यते । साऽभ्यन्तरा भक्तिर्यस्मिन् वर्तते
तस्य जीवनं भ्रष्टबीजवद् भर्जितबीजवत् पुनर्न जननकारणमित्यर्थः ॥ ८-९
॥
मरितोण्डदार्यः
एवम् निर्बीजदीक्षाप्रसिद्धाभ्यन्तरभक्तिमानेव मुक्त इत्याह-
बहुनात्र किमुक्तेन गुह्याद् गुह्यतरा परा ।
शिवभक्तिर्न सन्देहस्तया युक्तो विमुच्यते ॥ १० ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ १० ॥
[[१५२]]
मरितोण्डदार्यः
नन्वेतादृशी भक्तिः कस्माद् भवतीत्यत्राह-
प्रसादादेव सा भक्तिः प्रसादो भक्तिसम्भवः ।
यथैवाङ्कुरतो बीजं बीजतो वा यथाङ्कुरः ॥ ११ ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ ११ ॥
अथैवंरूपा भक्तिरेकेनैव जन्मना दुर्लभेत्याह-
प्रसादपूर्विका येयं भक्तिर्मुक्तिविधायिनी ।
नैव सा शक्यते प्राप्तुं नरैरेकेन जन्मना ॥ १२ ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ १२ ॥
तर्हि कतिजन्मभिर्लभ्यत त्यत्राह-
अनेकजन्मशुद्धानां [तुलनीय- अनेकजन्मसंसिद्धिस्ततो याति परां गतिम् ।
(भ० गी० ६।४५)] श्रौतस्मार्तानुवर्तिनाम् ।
विरक्तानां प्रबुद्धानां प्रसीदति महेश्वरः ॥ १३ ॥
अनेकजन्मकृतशिवध्यानपूजादिपरिशुद्धचित्तानां
श्रुतिस्मृत्युक्तनित्यनैमित्तिककर्मानुष्ठानानां काम्यकर्मनिस्पृहाणां
सुज्ञानिनां शिवः प्रसन्नो भवति तत्प्रसादात्तादृशी भक्तिर्लभ्यत इत्यर्थः
। म्लेच्छादीनां श्रौतस्मार्तकर्मनिष्ठत्वाभावेऽपि पूर्वजन्मनि
शिवभक्तेभ्यः कृतोपकारवशात् शिवभक्तिराविर्भवेदिति भावः ॥ १३ ॥
मरितोण्डदार्यः
नन्वनेकजन्मलभ्यशिवभक्त्या कतिजन्मभिर्मुक्तिः सा कीदृशी स्यादित्यत्राह-
[[१५३]]
प्रसन्ने सति मुक्तोऽभून्मुक्तःशिवसमो भवेत् ।
अल्पभक्त्यापियो मर्त्यस्तस्य जन्मत्रयात्परम् ॥ १४ ॥
शिवे प्रसन्ने सति मुक्तो भवेत् मुक्तः शिवसमो भवेद् यो मर्त्यस्तस्य
अल्पभक्त्या जन्मत्रयात्परं मुक्तिः पूर्णभक्तिमत एकेनैव जन्मना
मुक्तिरिति भावः । अत्र शिवसमानत्वं शिवाभेद एव न
तत्समश्चाभ्यधिकश्च दृश्यते [श्वे० उ० ६।८] इति श्रुतेः
शिवसमानत्वाभावात् शिवान्निकृष्टस्य तत्समत्वासम्भवात् । गगनं
गगनाकारम् इत्याद्यनन्योपमैवाभेद इति भावः शिवस्वरूपो भवति
शिवस्वरूपो भवति इति वृद्धजाबालश्रुतेश्च ।
एकेन जन्मना मुक्तिर्वीराणां तु महेश्वरि ।
इतरेषां तु शैवानां मुक्तिर्जन्मत्रयात्परम् ॥
इति वीरागमवचनाद् वीरशैवानामेकेनैव जन्मना मुक्तिः इतरेषां
शैवानां जन्मत्रयात्परं मुक्तिरिति भावः ॥ १४ ॥
मरितोण्डदार्यः
ननु का नामाल्पभक्तिः? मुक्तस्य पुनरुत्पत्तिरस्ति वा न वेत्यत्राह-
न योनियन्त्रपीडा वै भवेन्नैवात्र संशयः ।
साङ्गा न्यूना च या सेवा सा भक्तिरिति कथ्यते ॥ १५ ॥
न स पुनरावर्तते न स पुनरावर्तते [छा० उ० ८।१५।१] इति श्रुतेर्योनियन्त्रपीडा
पुनरुत्पत्तिर्नास्ति । उक्तनवविधाङ्गयुक्ता सेवा पूर्णभक्तिः
किञ्चिन्न्यूनाऽल्पभक्तिरित्यर्थः ॥ १५ ॥
अथ-यद्धि मनसा ध्यायति तद्वाचा वदति तत्कर्मणा करोति इति श्रुतेः सा
भक्तिस्त्रिविधेत्याह-
सा पुनर्भिद्यते त्रेधा मनोवाक्कायसाधनैः ।
शिवरूपादिचिन्ता या सा सेवा मानसी स्मृता ।
[[१५४]]
जपादि वाचिकीसेवा कर्मपूजा च कायिकी ॥ १६ ॥
सा साङ्गा भक्तिर्मनोवचनकायलक्षणकरणैस्त्रिधा भिन्ना भवति । तत्र
शिवलिङ्गादिस्वरूपचिन्ता मानसी शिवमन्त्रजपस्तुतिरूपा वाचिकी कायेन
विधीयमाना शिवलिङ्गपूजा कायिकी सेवेत्यर्थः ॥ १६ ॥
मरितोण्डदार्यः
अथैवंविधरूपा सेवा बाह्यादिभेदेन त्रिविधेत्याह-
बाह्यामाभ्यन्तरं चैव बाह्याभ्यन्तरमेव वा ।
मनोवाक्कायभेदैश्च त्रिधा तद्भजनं विदुः ॥ १७ ॥
दीक्षात्रययुक्तमनोवाक्कायभेदवत्पूर्वोक्तभजनं
बाह्यमित्याभ्यन्तरमिति बाह्याभ्यन्तरमिति त्रिधा विदुः अभिज्ञा
जानन्तीत्यर्थः ॥ १७ ॥
मरितोण्डदार्यः
अथ किमेषां स्वरूपमित्यत्र मानसादिस्वरूपकथनपूर्वकमाह-
मनो महेशध्यानाढ्यं नान्यध्यानरतं मनः ।
शिवनामरता वाणी वाङ्मता चैव नेतरा ॥ १८ ॥
लिङ्गैः शिवस्य चोद्दिष्टैस्त्रिपुण्ड्रादिभिरङ्कितः ।
शिवोपचारनिरतः कायः कायो न चेतरः ॥ १९ ॥
उद्दिष्टैः शास्त्रोक्तैः त्रिपुण्ड्रादिभिः
भस्मत्रिपुण्ड्ररुद्राक्षाभरणरूपैः शिवस्य लिङ्गैः चिह्नैः अङ्कितः
मुद्रितः सन् शिवोपचारनिरतः शिवलिङ्गपूजातत्पर एव कायः अन्यो न काय
इत्यर्थः । शिष्टं स्पष्टम् ॥ १८-१९ ॥
[[१५५]]
अथ बाह्यादिकं लक्षयति-
अन्यात्मविदितं बाह्यं शम्भोरभ्यर्चनादिकम् ।
तदेव तु स्वसंवेद्यमाभ्यन्तरमुदाहृतम् ।
मनो महेशप्रवणं बाह्याभ्यन्तरमुच्यते ॥ २० ॥
शम्भोरभ्यर्चनादिकं शिवपूजादिकर्म अन्यात्मविदितं
परदृष्टिगोचरीभूतं बाह्यम् तदेव तु तदर्चनादिकं स्वसंवेद्यं
परदृष्टिश्रुत्यगोचरत्वेन स्वमात्रगोचरमाभ्यन्तरम् मनो महेशप्रवणं
शिवलिङ्गासक्तं मनो बाह्याभ्यन्तरम् काकाक्षिन्यायेनोभयत्र व्याप्तमिति
शास्त्रज्ञैरुच्यत इत्यर्थः ॥ २० ॥
मरितोण्डदार्यः
अथैवंरूपमानसादिबाह्यादित्रिविधभजनमेव पञ्चधा भवतीत्याह-
पञ्चधा कथ्यते सद्भिस्तदेव भजनं पुनः ।
तपः कर्म जपो ध्यानं ज्ञानं चेत्यनुपूर्वकम् ॥ २१ ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ २१ ॥
अथ किमेषां स्वरूपमित्यत्राह-
शिवार्थे देहसंशोषस्तपः कृच्छ्रादि नो मतम् ।
शिवार्चा कर्म विज्ञेयं बाह्यं यागादि नोच्यते ॥ २२ ॥
जपः पञ्चाक्षराभ्यासः प्रणवाभ्यास एव वा ।
रुद्राध्यायादिकाभ्यासो न वेदाध्ययनादिकम् ॥ २३ ॥
ध्यानं शिवस्य रूपादिचिन्ता नात्मादिचिन्तनम् ।
[[१५६]]
शिवागमार्थविज्ञानं ज्ञानं नान्यार्थवेदनम् ।
इति पञ्चप्रकारोऽयं शिवयज्ञः प्रकीर्तितः ॥ २४ ॥
शिवपूजार्थं सामग्रीसम्पादने शरीरसंशोष एव तपः कृच्छ्रादि
कृच्छ्रचान्द्रायणादिना देहशोषो न तप इति सम्मतम् । शिवार्चा
शिवलिङ्गपूजैव कर्मेति विज्ञेयम् तत्फलस्य शाश्वतत्वात् । बाह्यं यागादि
तद्भिन्नबहुवित्तव्ययायाससाध्यज्योतिष्टोमयागादि कर्मेति नोच्यते तत्फलस्य
नश्वरत्वात् । वेदाध्ययनादिकं न जपः त्रैगुण्यविषया वेदा निस्त्रैगुण्यो
भवार्जुन [भ० गी० २।४५] इति भगवतैव नियमितत्वादिति किन्तु
पञ्चाक्षराभ्यासः प्रणवाभ्यास एव वा रुद्राध्यायादिकाभ्यासः ।
आदिशब्देन अथर्वशिरश्शिखादि एतेषामावृत्तिलक्षणोऽभ्यासो जप इत्यर्थः ।
नात्मादिचिन्तनं ध्यानं
परिमितशरीरेन्द्रियाद्युपाधिसंवलिताहमात्मचिन्तनं न ध्यानमित्यर्थः
किन्तु शिवस्य रूपादिचिन्ता शिवलिङ्गचिन्ता
चन्द्रशेखरत्वादिविशिष्टमूर्तिचिन्ता च ध्यानमित्यर्थः । नान्यार्थवेदनं
ज्ञानं साङ्ख्याद्यन्यशास्त्रार्थज्ञानं न ज्ञानम् किन्तु
शिवागमार्थविज्ञानमित्यर्थः ।
एवंविधकायवाङ्मानसलक्षणपूजातपोजपध्यानज्ञानरूपपञ्च-
प्रकारोऽयं शिवयज्ञ इति प्रकीर्तितः ॥ २२-२४ ॥
[[१५७]]
अथानेन पञ्चयज्ञेन परया भक्त्या यः शङ्करं पूजयति स भक्त
इत्याह-
अनेन पञ्चयज्ञेन यः पूजयति शङ्करम् ।
भक्त्या परमया युक्तः स वै भक्त इतीरितः ॥ २५ ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ २५ ॥
अथैवंविधशिवभक्तपूजने सद्गतिरवमाने घोरनरक इत्याह-
पूजनाच्छिवभक्तस्य पुण्या गतिरवाप्यते ।
अवमानान्महाघोरो नरको नात्र संशयः ॥ २६ ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ २६ ॥
अथ शिवभक्तस्य विधेयाविधेयमाह-
शिवभक्तो महातेजाः शिवभक्तिपराङ्मुखान् ।
न स्पृशेन्नैव वीक्षेत न तैः सह वसेत् क्वचित् ॥ २७ ॥
शिवभक्तो महातेजस्वी भवति । तस्मादशिवभक्तानां
दर्शनस्पर्शनसहवासं सकृदपि न कुर्यात् यदि कुर्यात्तेजोन्मान्द्यं
भवेदिति भावः ॥ २७ ॥
मरितोण्डदार्यः
अथ विधेयमाह-
यदा दीक्षाप्रवेशःस्याल्लिङ्गधारणपूर्वकः ।
तदाप्रभृति भक्तोऽसौ पूजयेत् स्वागमस्थितान् ॥ २८ ॥
लिङ्गदीक्षानन्तरं भक्तः स्वागमस्थितान् वीरशैवागमस्थितान् प्रतिदिनं
[[१५८]]
पूजयेदित्यर्थः ॥ २८ ॥
स्वमार्गाचारनिरताः सजातीया द्विजास्तु ये ।
तेषां गृहेषु भुञ्जीत नेतरेषां कदाचन ॥ २९ ॥
शिवोक्तां जातिमर्यादां योऽतीत्य भुवि वर्तते । स चण्डाल इति ज्ञेयः
इत्यादिवचनप्रामाण्यात्
शिवदीक्षाग्निदग्धमलत्रयपूर्वकप्राप्तमन्त्रपिण्डत्वाद् द्विजन्मनां
वीरशैवमतोचिताचारनिष्ठानां स्वजातिसम्भवानां
भक्तमाहेश्वराणामालयेषु तेषां पङ्क्तौ च भुञ्जीयात् नान्यत्रैति
तात्पर्यम् ॥ २९ ॥
स्वमार्गाचारविमुखैर्भविभिः प्राकृतात्मभिः ।
प्रेषितं सकलं द्रव्यमात्मलीनमपि त्यजेत् ॥ ३० ॥
आत्मलीनमपि स्वाधीनमपि त्यजेदित्यर्थः ॥ ३० ॥
नार्चयेदन्यदेवांस्तु न स्मरेन्न च कीर्तयेत् ।
न तन्निवेद्यमाश्नीयाच्छिवभक्तो दृढव्रतः ॥ ३१ ॥
दृढव्रतो दृढतरशिवव्रती शिवभक्तः अन्यदेवान् विष्ण्वाद्यन्यदेवान्
नार्चयेद् हस्ताभ्यां न पूजयेत् न च कीर्तयेद् न स्तुतिं कुर्यात् न स्मरेद्
मनसापि न ध्यायेत् तदर्पितान्नादिद्रव्यं नाश्यीयान्न भुञ्जीयादित्यर्थः
॥ ३१ ॥
यद्गृहेष्वन्यदेवोऽस्ति तद्गृहाणि परित्यजेत् ।
नान्यदेवार्चकान् मर्त्यान् पूजाकाले निरीक्षयेत् ॥ ३२ ॥
[[१५९]]
पूजाकाले शिवलिङ्गपूजाकाल इत्यर्थः । शिष्टं स्पष्टम् ॥ ३२ ॥
सदा शिवैकनिष्ठानां वीरशैवाध्ववर्तिनाम् ।
नहि स्थावरलिङ्गानां निर्माल्याद्युपयुज्यते ॥ ३३ ॥
सदा निरन्तरम् शिवलिङ्गैकनिष्ठानां वीरशैवमार्गवर्तनवतां
देवर्षिमानवप्रतिष्ठितादिस्थावरलिङ्गनिर्माल्यप्रसादद्रव्यमयोग्यम् हि
प्रसिद्धम् ॥ ३३ ॥
ननु वीरशैवानां स्थावरलिङ्गप्रसादमयोग्यं चेत्तलिङ्गस्यापाये प्राप्ते
सत्यौदासीन्यं कर्तव्यं किमित्यत्राह-
यत्र स्थावरलिङ्गानामपायः परिवर्तते ।
अथवा शिवभक्तानां शिवलाञ्छनधारिणाम् ॥ ३४ ॥
तत्र प्राणान् विहायापि परिहारं समाचरेत् ।
शिवार्थं मुक्तजीवश्चेच्छिवसायुज्यमाप्नुयात् ॥ ३५ ॥
यत्र स्थाने स्थावरलिङ्गानां प्रत्यूहः प्रवर्तते अथवा गजाजिनगङ्गा-
कपालकालदग्धकामकालपुरभस्मनिभकन्थाकमण्डलुभिक्षापात्र-
दण्डभस्मघुटिकारूपशिवलाञ्छनधारिणां
जङ्गमदेवानामुक्तनवविधभक्तिमतां शिवभक्तानामपायो वा यत्र
प्रवर्तते तत्र पार्वत्याचारेण प्राणान् विहायापि निवारणं कुर्यात् ॥ ३४-३५ ॥
मरितोण्डदार्यः
ननु प्राणत्यागे दुर्मरणं किं न स्यादित्यत्राह-
शिवार्थं मुक्तजीवश्चेच्छिवसायुज्यमाप्नुयात् ।
[[१६०]]
अथ वीरभद्राचारबसवेश्वराचारं सूचयन् भक्ताचारभेदं
प्रतिपादयति-
शिवनिन्दाकरं दृष्ट्वा घातयेदथवा शपेत् ।
स्थानं वा तत्परित्यज्य गच्छेद् यद्यक्षमो भवेत् ॥ ३६ ॥
हन्तुं शप्तुं यद्यसमर्थः कर्णौ पिधाय तत् स्थानं परित्यज्य
गच्छेदित्यर्थः ॥ ३६ ॥
यत्र चाचारनिन्दाऽस्ति कदाचित्तत्र न व्रजेत् ।
यद्गृहे शिवनिन्दाऽस्ति तद्गृहाणि परित्यजेत् ॥ ३७ ॥
आचारनिन्दा शिवाचारनिन्देत्यर्थः । शिष्टं स्पष्टम् ॥ ३७ ॥
मरितोण्डदार्यः
ननु शिवनिन्दाकरस्य प्रायश्चित्तमस्ति वा न वेत्यत्राह-
यः सर्वभूताधिपतिं विश्वेशानं विनिन्दति ।
न तस्य निष्कृतिः शक्या कर्तुं वर्षशतैरपि ॥ ३८ ॥
ईश्वरः सर्वभूतानाम् [भ० गी० १८।६१] इति श्रुतेः सकलप्राण्यधिपतिं
सर्वेश्वरं यो निन्दति तस्य वर्षशतैरपि निष्कृतिः कर्तुं शक्या न
भवतीत्यर्थः ॥ ३८ ॥
नन्वेवं शिवभक्तस्यान्यदेवतास्मरणं चायोग्यं चेत्
सन्ध्यावन्दनादिपूर्वकर्मणः का गतिः? तस्य
सूर्याद्युपासनारूपत्वादित्यत्राह-
शिवपूजापरो भूत्वा पूर्वकर्म विसर्जयेत् ।
अथवा पूर्वकर्म स्यात् सा पूजा निष्फला भवेत् ॥ ३९ ॥
शिवपूजापरः शिवलिङ्गदीक्षायुक्तः सन् शिवपूजापर इत्यर्थः । शिष्टं
स्पष्टम् ॥ ३९ ॥
[[१६१]]
मरितोण्डदार्यः
अथ नैतावन्मात्रम् पातित्यं च स्यादित्याह-
उत्तमां गतिमाश्रित्य नीचां वृत्तिं समाश्रितः ।
आरूढपतितो ज्ञेयः सर्वकर्मबहिष्कृतः ॥ ४० ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ ४० ॥
अथ तस्य प्रणवपञ्चाक्षरीजपशीलत्वाद् नरस्तुतिश्च गर्हितेत्याह-
पञ्चाक्षरोपदेशी च नरस्तुतिकरो यदि ।
सोऽलिङ्गी स दुराचारी कुकविः स तु विश्रुतः ॥ ४१ ॥
पञ्चाक्षरोपदेशी प्रणवपञ्चाक्षरोपदेशी शिवभक्तो यदि नरस्तुतिकरः
स्यात् स अलिङ्गी शिवलिङ्गरहितः दुराचारी कुकविः कुत्सितकविः विश्रुतो
विगतशास्त्र इत्यर्थः ॥ ४१ ॥
चर्मपात्रे जलं तैलं न ग्राह्यं भक्तितत्परैः ।
गृह्यते यदि भक्तेन रौरवं नरकं व्रजेत् ॥ ४२ ॥
भक्तितत्परैः शिवभक्तितत्परैरित्यर्थः । शिष्टं स्पष्टम् ॥ ४२ ॥
ननु लिङ्गिभिः पूर्वकर्म त्यजनीयमित्युक्तत्वात् तस्य जाताशौचादि
कर्माचरणीयं वा न वेत्यत्राह-
न तस्य सूतकं किञ्चित्प्राणलिङ्गाङ्गसङ्गिनः ।
जन्मनोत्थं मृतोत्थं च विद्यते परमार्थतः ॥ ४३ ॥
[[१६२]]
प्राणलिङ्गाङ्गसङ्गिनः शिवभक्तस्य जन्मनोत्थं मरणेनोत्थं किञ्चिदपि
कुलोच्छिष्टसूतकं च परमार्थतो न विद्यत इत्यर्थः ॥ ४३ ॥
मरितोण्डदार्यः
तर्हि स्त्रीणां रजःसूतकमस्ति किमित्यत्राह-
लिङ्गार्चनरतायाश्च ऋतौ नार्या न सूतकम् ।
तथा प्रसूतिकायाश्च सूतकं नैव विद्यते ॥ ४४ ॥
शिवलिङ्गपूजानिष्ठायाः स्त्रियः ऋतौ सूतकं
मासिकरजोदर्शनकृतसूतकम् तथा प्रसूतिकायाः
शिशुप्रसूतिप्रयुक्तायाश्च सूतकं च न विद्यत इत्यर्थः ॥ ४४ ॥
मरितोण्डदार्यः
तर्हि गृहसूतकस्य का गतिरित्यत्राह-
गृहे यस्मिन् प्रसूता स्त्री सूतकं नात्र विद्यते ।
शिवपादाम्बुसंस्पर्शात् सर्वपापं प्रणश्यति ॥ ४५ ॥
तद्गृहे तया शिवपूजाकरणसमये शिवपादाम्बुपतनात् सर्वपापं
सकलसूतकोत्थपापं नश्यतीति गृहसूतकं च नास्तीत्यर्थः ।
लिङ्गार्चनरता नारी सूतकी तु रजस्वला ।
रविरग्निर्यथा वायुस्तद्वत् कोटिशुचिर्भवेत् ॥
इति शिवागमवचनात् शिवभक्तानां न किमपि सूतकमस्तीति भावः ॥ ४५ ॥
ननु पुरा विधीयमानशिवक्षेत्रतीर्थयात्रादिकं च परित्यजनीयं
किमित्यत्राह-
शिवस्थानानि तीर्थानि विशिष्टानि शिवार्चकः ।
शिवयात्रोत्सवं नित्यं सेवेत परया मुदा ॥ ४६ ॥
[[१६३]]
शिवार्चक इष्टलिङ्गपूजकः शिवभक्तो विशिष्टानि श्रेष्ठानि शिवस्थानानि
श्रीपर्वतादिस्थानानि तीर्थानि त्रिमकुटादितीर्थानि शिवयात्रोत्सवं च नित्यं
सेवेतेत्यर्थः ॥ ४६ ॥
शिवक्षेत्रोत्सवमहायात्रादर्शनकाङ्क्षिणाम् ।
मार्गेऽन्नपानदानं च कुर्यान्माहेश्वरो जनः ॥ ४७ ॥
शिवक्षेत्रोत्सवोद्भूतयात्रादर्शनकाङ्क्षिणां सर्वेषां च माहेश्वरो
जनः शिवभक्तजनो मार्गेऽन्नोदकदानं च कुर्यादित्यर्थः ॥ ४७ ॥
मरितोण्डदार्यः
ननु वस्त्रादिदानं विहाय अन्नतोयदानमेव किमित्यत्राह-
नान्नतोयसमं दानं च चाहिंसापरं तपः ।
तस्मान्माहेश्वरो नित्यमन्नतोयप्रदो भवेत् ॥ ४८ ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ ४८ ॥
ननु तर्हि कन्यादानं च कस्माय(अ)पि दातुं योग्यं किमित्यत्राह-
स्वमार्गाचारवर्तिभ्यः स्वजातिभ्यः सदव्रती ।
दद्यात् तेभ्यः समादद्यात् कन्यां कुलसमुद्भवाम् ॥ ४९ ॥
सदाव्रती नित्यशिवाचारव्रती शिवभक्तः स्वमार्गाचारवर्तिभ्यो
वीरशैवाचारमार्गवर्तिभ्यः स्वजातीयशिवभक्तेभ्यः कुलसमुद्भवां
स्वकीयकुलसमुत्पन्नां कन्यां दद्यात् तेभ्यः समादद्यात् आनयेदित्यर्थः
॥ ४९ ॥
[[१६४]]
एवं बहुविधशिवाचारसम्पन्नो वीरव्रती शिवभक्तः श्रीगुरुं लिङ्गं च
पूजयेदित्युभयस्थलं सूचयन् भक्तस्थलं समापयति-
एवमाचारसंयुक्ते वीरशैवो महाव्रती ।
पूजयेत् परयाभक्त्या गुरुं लिङ्गं च सन्ततम् ॥ ५० ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ ५० ॥
इतिभक्तमार्गक्रियास्थलम्
उभयस्थलम्
अथोभयस्थलम्
यस्य देवे परा भक्तिर्यथा देवे तथा गुरौ [श्वे० उ० ६।२३] इति
श्वेताश्वतरश्रुत्यनुसारेण शिवगुर्वोरभेदं सूत्रद्वयेन कथयति-
गुरोरभ्यर्चनेनापि साक्षादभ्यर्चितः शिवः ।
तयोर्नास्ति भिदा किञ्चिदेकत्वात् तत्त्वरूपतः ॥ ५१ ॥
गुरोः पूजनेन शिवः साक्षात् प्रत्यक्षेण पूजितः तयोः शिवगुर्वोः
तत्त्वरूपतः परमार्थतः एकत्वात् एकरूपत्वात् किञ्चिदपि भिदा भेदो
नास्तीत्यर्थः ॥ ५१ ॥
तस्मात्-
यथा देवे जगन्नाथे सर्वानुग्रहकारके ।
तथा गुरुवरे कुर्यादुपचारान् दिने दिने ॥ ५२ ॥
उपचारान् भक्त्याद्युपचारानित्यर्थः । शिष्टं स्पष्टम् ॥ ५२ ॥
[[१६५]]
मरितोण्डदार्यः
ननु शिवगुर्वोरभेदे शिववद् गुरुरत्यप्रत्यक्षः स्यादित्यत्राह-
अप्रत्यक्षो महादेवः सर्वेषामात्ममायया ।
प्रत्यक्षो गुरुरूपेण वर्तते भक्तिसिद्धये ॥ ५३ ॥
महादेवः परमेश्वरः सर्वेषामात्ममायया शक्त्या अप्रत्यक्षोऽपि
भक्तिसिद्धये ललाटनेत्रचन्द्रकलाभुजद्वयतिरोधानं कृत्वा गुरुरूपेण
प्रत्यक्षः सन् वर्तत इत्यर्थः ॥ ५३ ॥
मरितोण्डदार्यः
ननु शिववद् गुरोरिष्टार्थप्रदत्वादर्शनात् किमर्थं पूजनीय इत्यत्राह-
शिवज्ञानं महाघोरसंसारार्णवतारकम् ।
ध्रि(दी) यते येन स गुरुः कस्य वन्द्यो न जायते ॥ ५४ ॥
येन गुरुणा महाभयङ्करसंसारसमुद्रतारकं शिवज्ञानं दीयते
उपदिश्यते स गुरुः कस्य केन वन्द्यो न भवति जननमरणपरिपीडितैः
सर्वैरपि वन्द्य इत्यर्थः ॥ ५४ ॥
ननु तादृशशिवज्ञानं कीदृशमिति तत्तन्माहात्म्यपूर्वकं प्रकाशयति-
यत्कटाक्षकलामात्रात् परमानन्दलक्षणम् ।
लभ्यते शिवरूपत्वं स गुरुः केन नार्चितः ॥ ५५ ॥
यत्कटाक्षकलामात्रादिति । अयं भावः-अत्र बन्धमोक्षदशयोरप्यहमिति
धर्मिणः प्रसिद्धत्वेनान्धजात्यन्धबधिरमूकादि (दे) रपि स्वात्मनि
संशयविपर्ययाभावात् सर्वं ज्ञानं धर्मिण्यभ्रान्तं प्रकारे तु
विपर्ययः इति सर्वसम्मततत्वेनाण्डरसन्यायेन स्वात्मतादात्म्यापन्नस्य
पुरुषस्य विभाग परामर्शमहिम्ना वह्नेर्विस्फुलिङ्गा इव विच्छिन्नत्वात्
अथैवं स्वातन्त्र्यापरपर्यायमायाशक्तिपरिकल्पितव्यामोहवशाद-
विज्ञातपरमानन्दलक्षणस्वात्मशिवत्वं दशमदृष्टान्तेन लभ्यते
प्रकाश्यते स गुरुः केन नार्च्यते सर्वेणापि मुमुक्षुणाऽर्चनीय एवेत्यर्थः ॥
५५ ॥
[[१६६]]
एवंरूपश्रीगुरोर्हितमेवाचरणीयम् तदाज्ञोल्लङ्घनं न
कर्तव्यमित्युक्त्वोभयस्थलं समापयति सूत्रद्वयेन-
हितमेव चरेन्नित्यं शरीरेण धनेन च ।
आचार्यस्योपशान्तस्य शिवज्ञानमहानिधेः ॥ ५६ ॥
उपशान्तस्य रागद्वेषरहितस्येत्यर्थः । शिष्टं स्पष्टम् ॥ ५६ ॥
गुरोराज्ञां न लङ्घेत सिद्धिकामी महामतिः ।
तदाज्ञालङ्घनेनापि शिवाज्ञाच्छेदको भवेत् ॥ ५७ ॥
महामतिः विवेकी सन् सिद्धिकाम मोक्षार्थी गुरोराज्ञां न लङ्घेत यदि
लङ्घेत शिवाज्ञाभङ्गकृद् भवेदित्यर्थः ॥ ५७ ॥
[[१६७]]
इत्युभयस्थलम्
त्रिविधसम्पत्तिस्थलम्
अथ त्रिविधसम्पत्तिस्थलम्
यथा गुरौ यथा लिङ्गे भक्तिमान् परिवर्तते ।
जङ्गमे च तथा नित्यम्भक्तिं कुर्याद् विचक्षणः ॥ ५८ ॥
विचक्षणः प्रवीणशिवभक्त इत्यर्थः । शिष्टं स्पष्टम् ॥ ५८ ॥
ननु भक्तिसिद्ध्यर्थं शिव एव गुरुरूपेणावतीर्ण इत्युक्तत्वेन शिववद् गुरौ
“भक्तिः कर्तुमुचिता जङ्गमे च तथा भक्तिः किमर्थं विधेयेत्यत्राह-
एक एव शिवः साक्षात् सर्वानुग्रहकारकः ।
गुरुजङ्गमलिङ्गात्मा वर्तते भुक्तिमुक्तिदः ॥ ५९ ॥
साक्षात् अतोऽस्मिन् लोके वेदे च प्रथितः पुरुषोत्तमः [भ० गी० १५।१८] इति
भगवदुक्तेर्लोकवेदप्रसिद्धः सन् सकलभक्तानुग्रहकरः प्रभुः स्वतन्त्रः
परमेश्वर एक एव गुरुजङ्गमलिङ्गात्मा गुरुलिङ्गजङ्गमात्मकः सन्
भुक्तिमुक्तिदो भोगमोक्षपदः सन् वर्तत इति शिववज्जङ्गमेऽपि भक्तिः
कर्तव्येत्यर्थः ॥ ५९ ॥
अथ लिङ्गापेक्षया जङ्गमस्याधिक्यं वक्तुं लिङ्गस्वरूपं
प्रथममुपपादयति-
लिङ्गं च द्विविधं प्रोक्तं जङ्गमाजङ्गमात्मना ।
अजङ्गमे यथा भक्तिर्जङ्गमे च तथा स्मृता ॥ ६० ॥
जङ्गमाजङ्गमात्मना चरस्थिरभेदेन लिङ्गं शिवलिङ्गं द्विविधमिति
प्रोक्तम् । अजङ्गमे स्थिरलिङ्गे यथा भक्तिविधीयते तथा जङ्गमेऽपि
चरलिङ्गेऽपि भक्तिः कर्तव्येत्यर्थः ॥ ६० ॥
[[१६८]]
मरितोण्डदार्यः
ननु किमनयोः स्वरूपमित्यत्राह-
अजङ्गमं तु यल्लिङ्गं मृच्छिलादिविनिर्मितम् ।
तद्वरं जङ्गमं लिगं शिवयोगीति विश्रुतम् ॥ ६१ ॥
मृच्छिलादिविनिर्मितं यल्लिङ्गमस्ति तदजङ्गमं स्थिरलिङ्गमित्यर्थः ॥ ६१ ॥
मरितोण्डदार्यः
तत्कथमित्यत्राह-
अचरे मन्त्रसंस्कारल्लिङ्गे वसति शङ्करः ।
सदाकालं वसत्येव चरलिङ्गे महेश्वरः ॥ ६२ ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ ६२ ॥
तस्माच्छिवयोगिनं प्रति कृतदानपूजाफलं सूत्रद्वयेन विशेषयति-
शिवयोगिनि यद्दत्तं तदक्षयफलं भवेत् ।
तस्मात् सर्वप्रयत्नेन तस्मै देयं महात्मने ॥ ६३ ॥
यत्फलं लभते जन्तुः पूजया शिवयोगिनः ।
तदक्षयमिति प्रोक्तंसकलागमपारगैः ॥ ६४ ॥
अस्मिन्नर्थे आगमः प्रमाणमिति सूचितम् । अत्र-
दर्शनादर्चनात् तस्य त्रिसप्तकुलसंयुताः ।
जना मुक्तिप्रदं यान्ति किं पुनस्तत्परायणाः ॥
इति योगजागमवचनमनुसन्धेयम् ॥ ६३-६४ ॥
[[१६९]]
एवं तत्पूजाफलमुक्त्वा तदवमानफलं च प्रकाशयति-
नावमन्येत कुत्रापि शिवयोगिनमागतम् ।
अवमानाद्भवेत्तस्य दुर्गतिश्च न संशयः ॥ ६५ ॥
कुत्रापि अन्तर्बहिः क्वापि समागतमित्यर्थः ॥ ६५ ॥
तस्माच्छिवयोगी पूजनीय इति वदन् त्रिविधसम्पत्तिस्थलं समापयति-
शिवयोगी शिवः साक्षादिति कैङ्कर्यभक्तितः ।
पूजयेदादरेणैव यथा लिङ्गं यथा गुरुः ॥ ६६ ॥
कैङ्कर्यभक्तिर्भृत्याचाररूपा भक्तिरित्यर्थः । शिष्टं स्पष्टम् ॥ ६६ ॥
इति त्रिविधसम्पत्तिस्थलम्
चतुर्विधसारायस्थलम्
अथ चतुर्विधसारायस्थलम्
पादोदकं यथा भक्त्या स्वीकरोति महेशितुः ।
तथा शिवात्मनोर्नित्यं गुरुजङ्गमयोरपि ॥ ६७ ॥
अत्र महेशितुः शिवलिङ्गस्येत्यर्थः । शिष्टं स्पष्टम् ॥ ६७ ॥
मरितोण्डदार्यः
अथ पादोदकधारणस्वरूपकथनपूर्वकं तत्फलमाह-
सर्वमङ्गलमाङ्गल्यं सर्वपावनपावनम् ।
सर्वसिद्धिकरं पुंसां शम्भोः पादाम्बुधारणम् ॥ ६८ ॥
शिवलिङ्गचरणतीर्थधारणं समस्तमङ्गलानां मङ्गलं सत्
सकलपावनानां पावनं सत् पुरुषाणां सर्वसिद्धिकरं भवतीत्यर्थः
॥ ६८ ॥
[[१७०]]
अथ निर्माल्यपत्रपुष्पधारणफलं निरूपयति-
शिरसा धारयेद्यस्तु पत्रं पुष्पं शिवार्पितम् ।
प्रतिक्षणं भवेत् तस्य पौण्डरीकक्रियाफलम् ॥ ६९ ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ ६९ ॥
ननु शिवनिर्माल्यमग्राह्यमिति पुराणादौ श्रूयते (तत्) कथं
ग्राह्यमित्यत्राह-
भुञ्जीयाद् रुद्रभुक्तान्नं रुद्रपीतं जलं पिबेत् ।
रुद्राघ्रातं सदा जिघ्रेदिति जाबालिकी श्रुतिः ॥ ७० ॥
रुद्रभक्तान्नं रुद्रसमर्पितप्रसादान्नं भुञ्जीयाद् भक्षयेत् रुद्रपीतं
रुप्रसादोदकं पिबेत् रुद्राघातं रुद्रसमर्पितकुसुमं जिघ्रेत् इति जाबालिकी
श्रुतिराहेत्यर्थः । रुद्रेणात्तमश्नन्ति रुद्रेण पीतं पिबन्ति रुद्रेणाघ्रातं
जिघ्रन्ति इति जाबालश्रुतिः । तस्मात् पुराणादिषु श्रूयमाणातन्निषेधस्तु
चण्डाधिकारविशिष्टस्थावरलिङ्गपरो न तु बाणादिलिङ्गपरः
बाणलिङ्गे स्वयम्भूते चन्द्रकान्ते हृदि स्थिते ।
शालग्रामशिलोद्भूते शम्भोर्नैवेद्यभक्षणम् ॥
इति वचनात् । अन्यथा श्रुतिविरुद्धपुराणवचनप्रमाणमेव भवेदिति न
सार्वत्रिक इति सङ्क्षेपः एवं श्रुतिसिद्धत्वात् ॥ ७० ॥
अर्पयित्वा निजे लिङ्गे पत्रं पुष्पं फलं जलम् ।
अन्नाद्यं सर्वभोज्यं च स्वीकुर्याद् भक्तिमान्नरः ॥ ७१ ॥
[[१७१]]
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ ७१ ॥
अथ गुरुप्रसादविमुखानां मुक्तिर्नास्तीति सर्वसम्मतत्वेनापरिमिततेजसः
शिवस्य ईशानः सर्वविद्यानाम् [वा० सं० ८।७] इति श्रुतेः
सकलविद्याधीश्वरत्वात् तत्रैव मे अस्तु सदाशिवोम् इति
तारकब्रह्मरूपप्रणवाभेदेन श्रूयमाणत्वाच्च सकललोकगुरुत्वात्
तत्प्रसादोऽवश्यं ग्राह्य इत्याह-
गुरुत्वात् सर्वभूतानां शम्भोरमिततेजसः ।
तस्मै निवेदितंसर्वं स्वीकार्यं तत्परायणैः ॥ ७२ ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ ७२ ॥
तर्ह्यस्य शिवलिङ्गप्रसादस्य कोऽधिकारीत्यत्राह-
ये लिङ्गधारिणो लोके ये शिवैकपरायणाः ।
तेषां तु शिवनिर्माल्यमुचितं नान्यजन्तुषु ॥ ७३ ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ ७३ ॥
तर्हि शिवप्रसादान्नभोजनस्य किं फलमित्यत्राह-
अन्नजाते तु भक्तेन भुज्यमाने शिवार्पिते ।
सिक्थे सिक्थेऽश्वमेधस्य यत्फलं तदवाप्यते ॥ ७४ ॥
परिपक्वतण्डुलव्यक्तिः सिक्थशब्देनोच्यते । शिष्टं स्पष्टम् ॥ ७४ ॥
[[१७२]]
अथास्यानधिकारिणः सूचयति-
निर्माल्यं निर्मलं शुद्धं शिवेन स्वीकृतं यतः ।
निर्मलैस्तत्परैर्धार्यं नान्यैः प्राकृतजन्तुभिः ॥ ७५ ॥
शिवलिङ्गदीक्षारहिताः प्राकृताः तेऽनधिकारिणः तैर्न धार्यमित्यर्थः ।
शिवदीक्षया निर्मलैः तत्परैः शिवलिङ्गनिष्ठैर्धार्यमित्यर्थः ॥ ७५ ॥
तदेव स्फुटयति-
शिवभक्तिविहीनानां जन्तूनां पापकर्मणाम् ।
विशुद्धे शिवनिर्माल्ये नाधिकारोऽस्ति कुत्रचित् ॥ ७६ ॥
अयं भावः-व्यापकीभूतशिवस्याष्टतनुपरिकल्पितत्वेन
साधारणीभूतदेवतान्तरपूजायां
शिवसम्बन्धिपुष्पोदकीभूतचन्द्रगङ्गाभ्यां परिपुष्टस्य
धान्यस्याग्निरूपरुद्रजिह्वया परिपच्यमानत्वाद् एतदुभयत्र
सर्वप्राणिनामप्यधिकारोऽस्ति तथाप्यसाधारणशिवलिङ्गपूजायां
शिवलिङ्गप्रसादस्वीकारे च शिवदीक्षासम्पन्न एवाधिकारीति
सर्वशास्त्रप्रसिद्धम् ॥ ७६ ॥
अथ प्रसादमहत्त्वं संसूच्यैतत्स्थलं समापयति सूत्रद्वयेन-
शिवलिङ्गप्रसादस्य स्वीकाराद्यत्फलं भवेत् ।
तथा प्रसादस्वीकाराद् गुरुजङ्गमयोरपि ॥ ७७ ॥
तस्माद् गुरुं महादेवं शिवयोगिनमेव च ।
पूजयेत् तत्प्रसादान्नं भुञ्जीयात् प्रतिवासरम् ॥ ७८ ॥
पूजयेत् तनुमनोधनैः पूजयेदित्यर्थः । तत्प्रसादान्नमेव प्रतिवासरं
भुञ्जीयात् ॥ ७७-७८ ॥
[[१७३]]
इति चतुर्विधसारायस्थलम्
सोपाधिनिरुपाधिसहजदानस्थलानि
अथ-
देहदानात् सत्यसिद्धिरर्थदानाच्च निर्वृतिः ।
प्राणदानात् ज्ञानसिद्धिरेवं सर्वं स्थिरं भवेत् ॥
इति योगजागमवचनानुसारेण गुरुलिङ्गजङ्गमोद्देशेन यथाशक्ति दानं
कुर्यादित्याह-
शिवलिङ्गे शिवाचार्ये शिवयोगिनि भक्तिमान् ।
दानं कुर्याद् यथाशक्तितत्प्रसादयुतः सदा ॥ ७९ ॥
तद्विषय इति शेषः । शिष्टं स्पष्टम् ॥ ७९ ॥
अथ तद्दानस्वरूपं विशदयति-
दानं च त्रिविधं प्रोक्तं सोपाधिनिरुपाधिकम् ।
सहजं चेति सर्वेषां सर्वतन्त्रविशारदैः ॥ ८० ॥
दानं च प्राणदेहार्थरूपदानत्रयं सोपाधिकं निरुपाधिकं सहजं
चेति त्रिरूपवदिति समस्तागमप्रवीणैः सर्वेषां शिवभक्तानां
प्रोक्तमित्यर्थः ॥ ८० ॥
तत्र सोपाधिदानस्थलं निरूपयति-
फलाभिसन्धिसंयुक्तं दानं यद्विहितं भवेत् ।
तत् सोपाधिकमाख्यातं मुमुक्षुभिरनादृतम् ॥ ८१ ॥
तुच्छफलाभिलाषसंयुक्तमत एव मुमुक्षुभिरुपेक्षितं यद्दानं विहितं
स्यात् तत् सोपाधिकमित्युक्तमित्यर्थः ॥ ८१ ॥
[[१७४]]
अथ निरुपाधिदानस्थलं लक्षयति-
फलाभिसन्धिनिर्मुक्तमीश्वरार्पितकाङ्क्षितम् ।
निरुपाधिकमाख्यातं दानं दानविशारदैः ॥ ८२ ॥
तुच्छफलेच्छारहितमीश्वरार्पणाभिवाञ्छया विहितं यद्दानं तद्
दानतत्त्वस्वरूपज्ञैर्निरुपाधिकदानमित्याख्यातमित्यर्थः ॥ ८२ ॥
सहजदानस्थलं निरूपयति-
अदातृदातृदेयानां शिवभावं विचिन्तयन् ।
आत्मनोऽकर्तृभावं च यद्दत्तं सहजं भवेत् ॥ ८३ ॥
परिगृहीतृप्रदातृदेयानां शिवत्वं चिन्तयन् आत्मनः स्वस्याकर्तृत्वं
भावयन् यद्दानं दत्तम् तत्सहजदानं स्यादित्यर्थः । भोक्ता भोज्यं
प्रेरितारं च मत्वा सर्वं प्रोक्तं त्रिविधं ब्रह्ममेकम् [श्वे० उ० १।१२] इति
श्वेताश्वतरश्रुत्योपक्रमगतिपिण्डस्थलरहस्यमत्रोपसंहाररूप-
सहजदानस्थलेऽपि बोध्यम् ॥ ८३ ॥
मरितोण्डदार्यः
एषु किं श्रेष्ठमित्यत्राह-
सहजं दानमुत्कृष्टं सर्वदानोत्तमोत्तमम् ।
शिवज्ञानप्रदं पुंसां जन्मरोगनिवर्तकम् ॥ ८४ ॥
सहजं दानं सर्वदानोत्तमानामुत्तममिति उत्कृष्टं श्रेष्ठमित्यर्थः ।
कथमित्यत्र पुंसां जननमरणलक्षणमहारोगनिवारकी-
भूतशिवतादात्म्यज्ञाप्रदमित्युत्तरम् ॥ ८४ ॥
मरितोण्डदार्यः
ननु गुरुलिङ्गजङ्गमोद्देशेनैवम्भावनया दत्तमेव सहजं वेत्यत्राह-
[[१७५]]
शिवाय शिवभक्ताय दीयते यदि किञ्चन ।
भक्त्या तदपि विख्यातं सहजं दानमुत्तमम् ॥ ८५ ॥
शिवाय इष्टलिङ्गातिरिक्तस्थावरलिङ्गरूपिणे शिवाय दत्तं क्षेत्रादिदानम्
विरक्तमूर्तिव्यतिरिक्तशिवभक्तेभ्यश्च दत्तमपि सहजं दानमित्यर्थः ॥ ८५ ॥
मरितोण्डदार्यः
अथ तद्दानफलमाह-
दानात् स्वर्णसहस्रस्य सत्पात्रे यत्फलं भवेत् ।
एकपुष्पप्रदानेन शिवे तत्फलमिष्यते ॥ ८६ ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ ८६ ॥
तत्कथमित्यत्र-ईशानः सर्वविद्यानाम् [वा० सं० ८।७] इति श्रुतेः
सकलविद्यानिधित्वाज्जगद्गुरुत्वेन सत्पात्रतमत्वादित्यभिप्रायेणाह-
शिव एव परं पात्रं सर्वविद्यानिधिर्गुरुः ।
तस्मै दत्तं तु यत्किञ्चित्तदनन्तफलं भवेत् ॥ ८७ ॥
अयमप्येकोऽर्थः-शिव एव परं पात्रं तथा सर्वविद्यानिधिर्गुरुश्च परं
पात्रम् । तस्मै शिवाय गुरवे च दत्तमनन्तम्फलमिति ॥ ८७ ॥
मरितोण्डदार्यः
एवं शिवयोगिनोऽपि दत्तमपीत्याह-
शिवयोगी शिवः साक्षाच्छिवज्ञानमहोदधिः ।
यत्किञ्चिद् दीयते तस्मै तद्दानं परमार्थिकम् ॥ ८८ ॥
पारमार्थिकम् अपरिमितफलदसहजदानमित्यर्थः ॥ ८८ ॥
[[१७६]]
अथ शिवयोगीश्वरमहत्त्वमेव विशेषयति-
शिवयोगी महत्पात्रं सर्वेषां दानकर्मणि ।
तस्मान्नास्ति परं किञ्चित्पात्रं शास्त्रविचारतः ॥ ८९ ॥
दानकर्मणि दानकर्मविषये सर्वेषां सत्पात्राणां शिवयोगी महापात्रम्
तस्मात्परं श्रेष्ठं पात्रं शास्त्रविचारतः किञ्चिदपि नास्तीत्यर्थः ॥ ८९ ॥
मरितोण्डदार्यः
अथ तद्दानफलमाह-
भिक्षामात्रप्रदानेन शान्ताय शिवयोगिने ।
यत्फलं लभ्यते नैतद् यज्ञकोटिशतैरपि ॥ ९० ॥
भिक्षामात्रं कवलमात्रमित्यर्थः । शिष्टं स्पष्टम् ॥ ९० ॥
मरितोण्डदार्यः
तत्कथमित्यत्राह-
शिवयोगिनि सन्तृप्ते तृप्तो भवति शङ्करः ।
तत्तृप्त्या तन्मयं विश्वं तृप्तिमेति चराचरम् ॥ ९१ ॥
ब्रह्मविद् (वेद) ब्रह्मैव भवति [मु० उ० २।२।९] इति श्रुतेः शिवयोगिनः
साक्षाच्छिवरूपत्वात् तत्तृप्त्या शिवस्तृप्तो भवति तत्तृप्त्या सर्वो वै रुद्रः इति
श्रुतेस्तन्मयं विश्वं तृप्तिमेतीत्यर्थः ॥ ९१ ॥
मरितोण्डदार्यः
तस्मात् सर्वप्रयत्नेन शिवयोगिन एव तृप्तिं कुर्यादित्याह-
तस्मात् सर्वप्रयत्नेनयेन केनापि कर्मणा ।
तृप्तिं कुर्यात् सदाकालमन्नाद्यैः शिवयोगिनः ॥ ९२ ॥
[[१७७]]
सर्वप्रयत्नेन यया कयाचित्क्रियया सदाकालमन्नपानादिना
शिवयोगिनस्तृप्तिं कुर्यादित्यर्थः ॥ ९२ ॥
मरितोण्डदार्यः
अथैवंरूपसत्पात्रेषु सहजदानसम्पन्नः साक्षाच्छिव एवेत्याह-
निरुपाधिकचिद्रूपपरानन्दात्मवस्तुनि ।
समाप्तं सकलं यस्य स दानी शङ्करः स्वयम् ॥ ९३ ॥
सम्पूर्णसच्चिदानन्दलक्षणगुरुलिङ्गजङ्गमात्मनि परमशिवे यस्य
शिवभक्तस्य शरीरार्थप्राणरूपं सकलं वस्तु समाप्तं समर्पितं
भवेत् स सहजदानी स्वयमेव शिव इत्यर्थः ॥ ९३ ॥
अथैवमुक्ताखिलाचारसम्पन्नः सहजदानी शिवभक्त एव
माहेश्वरतामुपैतीति वृत्तेनाह-
उक्ताखिलाचारपरायणोऽसौ
सदा वितन्वन् सहजं तु दानम् ।
ब्रह्मादिसम्पत्सु विरक्तचित्तो
भक्तो हि माहेश्वरतामुपैति ॥ ९४ ॥
इति श्रीमत्षट्स्थलब्रह्णिणा शिवयोगिनाम्ना रेणुकाचार्येण विरचिते
सिद्धान्तशिखामणौ माहेश्वरस्य नवविधस्थलप्रसङ्गो नाम नवमः
परिच्छेदः ॥ ९ ॥
अक्षरार्थस्य स्पष्टत्वाद् भावार्थो लिख्यते-देहद्रव्यक्षेत्राणि
गुरुलिङ्गजङ्गमेषु समर्प्य श्रीगुरुकरकमले समुत्पत्य
जङ्गमदेवतीर्थप्रसादेनैव शरीरं धृत्वा महालिङ्गैक्यापेक्षी
शिवभक्तो माहेश्वरीयसदाचारवान् सन् माहेश्वर इति प्रसिद्धो भवेत् ॥ ९४ ॥
[[१७८]]
इति श्रीमत्पदवाक्यप्रमाणपारावारधुरीणश्रीमरितोण्टदार्येण
विरचितायां तत्त्वप्रदीपिकाख्यायां सिद्धान्तशिखामणिव्याख्यायां
भक्तिमार्गक्रियास्थलवर्णन नाम नवमः परिच्छेदः ॥ ९ ॥