अष्टमः परिच्छेदः
अथैवं शिवलिङ्गरुद्राक्षधारणसम्पन्नः शिवतत्त्वप्रकाशार्थं
पञ्चाक्षरीं जपेदिति पञ्चाक्षरीजपस्थलमगस्त्याय निरूपयति
श्रीरेणुकः-
धृतश्रीभूतिरुद्राक्षः प्रयतो लिङ्गधारकः ।
जपेत् पञ्चाक्षरीविद्यां शिवतत्त्वप्रबोधिनीम् ॥ १ ॥
धृतमाङ्गल्यभूतिरुद्राक्षपवित्रितः शिवलिङ्गधारकः
शिवतत्त्वप्रबोधिनीं परशिवतत्त्वप्रकाशिनीं पञ्चाक्षरीविद्यां
नमश्शिवायेति श्रीरुद्रमन्त्रप्रसिद्धपञ्चाक्षरीमन्त्रं जपेत्
मानसोपांशुवाचिकस्वरूपेणोच्चरेत् जप अव्यक्तायां वाचि इति
धातोरित्यर्थः ॥ १ ॥
ननु शिवतत्त्वप्रकाशकानां मन्त्राणां बाहुल्यात् किमित्येष
पञ्चाक्षरमन्त्र एव जप्य इत्यत्राह-
शिवतत्त्वात् परं नास्ति यथा तत्त्वान्तरं महत् ।
तथा पञ्चाक्षरीमन्त्रान्नास्ति मन्त्रान्तरं महत् ॥ २ ॥
शिव एको ध्येयः इत्यादिश्रुतेः शिवतत्त्वात् परं व्यतिरिक्तं महद् बृहद्
तत्त्वान्तरं यथा नास्ति तथा पञ्चाक्षरीमन्त्राद् नमश्शिवायेति
पञ्चाक्षरीमन्त्रात् महद् मन्त्रान्तरं नास्तीत्यर्थः
विद्यासु श्रुतिरुत्कृष्टा रुद्रैकादशिनी श्रुतौ ।
तत्र पञ्चाक्षरी तस्यां शिवा इत्यक्षरद्वयम् ॥
इति पौराणिकोक्तेः शिव इत्यक्षरद्वयस्य वेदसारत्वात् तत्रत्याकारस्य
ऋक्सामसङ्ग्रहरूपत्वात् तयोरकाराद्यत्वात् इकारस्य यजुःसङ्ग्रहरूपत्वात्
[[१३१]]
तस्येकाराद्यत्वात् शकारस्याथर्वसङ्ग्रहरूपत्वात् तस्य शकाराद्यत्वात्
वकारस्य व्याकरणसङ्ग्रहरूपत्वात् तस्य वकाराद्यत्वात् एवं
वेदवेदाङ्गसाररूपत्वात् तादृक् शिवशब्दघटितत्वेनैष पञ्चाक्षरीमन्त्र
एव सर्वमन्त्रोत्कृष्ट इत्यर्थः ॥ २ ॥
एवं पञ्चाक्षरीमन्त्रे शिवे च ज्ञाते सति मन्त्रान्तरैर्देवतान्तरैः किं
प्रयोजनमित्यत्राह-
ज्ञाते पञ्चाक्षरीमन्त्रे किं वा मन्त्रान्तरैः फलम् ।
ज्ञाते शिवे जगन्मूले किं फलं देवतान्तरैः ॥ ३ ॥
एको ह वै नारायण आसीत् [नारायणोप० २] इति
श्रुतेर्विष्ण्वादिसकलविश्वमूलत्वेन परशिवे ज्ञाते सति
तदीयसृष्ट्यन्तर्गतत्वेन जननमरणपरिपीडितैर्विष्ण्वादिदेवतान्तरैः किं
फलम्? न किञ्चित्फलमित्यर्थः । नहि भिक्षुको भिक्षुकान्तरं याचयति (ते)
सत्यन्यस्मिन् अभिक्षुके दातरि इति न्यायात् । ननु-एको ह वै नारायण आसीत् इत्यत्र
सदेव सोम्येदमग्र आसीत् [छा० उ० ६।२।९]
इत्यादिब्रह्मप्रतिपादकवाक्यसाम्यताश्रवणात् कथमुत्पत्तिपरत्वमिति चेन्न
रोहितो लोहितादासीच्छक्तेरासीत् पराशरः इतिवदुत्पत्तिसत्तापरतोपपत्तेः । न च
तद्वद् हेतुश्रवणाभावात् कथमुत्पत्तिपरत्वमिति वाच्यम्
ब्रह्मविष्णुरुद्रेन्द्रास्ते सम्प्रसूयन्ते इति शिखोपनिषद्वचनाद् विष्णोरुत्पत्तेः
श्रूयमाणत्वात् तदनुसारेणोत्पत्तिपरतासम्भवात् । न चात्र
नारायणस्योत्पत्तिर्न श्रूयते किन्तु विष्णोरेव तस्य नायणांशीभूतत्वात्
आदित्यानामहं विष्णुः [भ० गी० १०।२१] इति गीतत्वाद् अंशपरत्वमेवेति
वाच्यम्
मुख्यब्रह्मरुद्रमध्यपठितविष्णुशब्दस्यांशपरत्वात्सम्भवात्
प्रायःपाठविरोधात् विष्णुरित्था परममस्य विद्वान् जातो बृहन्नभि पाति
तृतीयम् इति श्रूतेर्महाविष्णोरेवोत्पत्तिश्रवणाच्च
अजात इत्येवं कश्चिद्भीरुः प्रपद्यते ।
रुद्र यत्ते दक्षिणं मुखं तेन मां पाहि नित्यम् [श्वे० उ० ४।२१] ॥
[[१३२]]
इति श्वेताश्वतरश्रुतेः कारणीभूतमहारुद्रस्याजातत्वश्रवणाच्चेति दिक् ॥ ३
॥
मरितोण्डदार्यः
ननु सप्तकोटिमहामन्त्रेषु कोऽप्यस्य समानमन्त्रो नास्ति वेत्यत्राह-
सप्तकोटिषु मन्त्रेषु मन्त्रः पञ्चाक्षरो महान् ।
ब्रह्मविष्ण्वादिदेवेषु यथा शम्भुर्महत्तरः ॥ ४ ॥
सर्वमन्यत् परित्यज्य हेयान् विष्ण्वादिकान् सुरान् ।
शिव एव सदा ध्येयः सर्वसंसारनाशनः ॥
इति पिप्पलादश्रुतेः अजात इत्युदाहृतः इति श्रुतेश्च
मुमुक्षूपास्यत्वादजातत्वेन ब्रह्मादिषु शिवो यथा महान् तथा
सप्तकोटिमहामन्त्रेषु वेदसारत्वात् पञ्चाक्षरमन्त्रो महानित्यर्थः ॥ ४ ॥
ननु विष्ण्वादिसकलविश्वमूलत्वात् शिवः सर्वोत्तमो भवतु
पञ्चाक्षरीमन्त्रस्य कथं सर्वोत्तमत्वमित्याशङ्क्याह-
अशेषजगतां हेतुः परमात्मा महेश्वरः ।
तस्य वाचकमन्त्रोऽयं सर्वमन्त्रैककारणम् ॥ ५ ॥
शिवो यथा सकलजगत्कारणम् तथा तद्वाचकमन्त्रोऽपि
सकलमन्त्रकारणमित्यर्थः ॥ ५ ॥
मरितोण्डदार्यः
तत्कथमित्यत्राह-
तस्याभिधानमन्त्रोऽयमभिधेयश्च स स्मृतः ।
अभिधानाभिधेयत्वान्मन्त्रात् सिद्धः परः शिवः ॥ ६ ॥
अयं मन्त्रस्तस्य शिवस्य अभिधानमन्त्रः नाम्नो मन्त्र इत्यर्थः सः शिवः
अभिधेयश्च तन्मन्त्रेणाभिधातुं योग्य इति स्मृतः अभिधानाभिधेयत्वात्
शिवाभिधानाभिधयेत्वात् । मन्त्रादस्मान्मन्त्रात् परः शिवः सिद्धः
प्रकाशितः मन्त्राणां यजनीयदेवताप्रकाशकत्वेनैतन्मन्त्राभावे
शिवस्य स्फूर्तिरेव न स्यात् ।
[[१३३]]
किं तावतेति नाशङ्कनीयम् शिवस्य सकलतत्त्वोपादानकारणत्वात्
तद्वाचकपञ्चाशद्वर्णमयत्वं च युक्तमिति तस्य सकलमन्त्रमूलत्वात्
तत्प्रकाशकत्वेन सकलमन्त्रकारणत्वमिति । तत्कथमिति चेत् उच्यते
अथाद्यास्तिथयः सर्वाः स्वरा बिन्द्व्वसानकाः ।
तदन्तः कालयोगेन सोमसूर्यौ प्रकीर्तितौ ॥
पृथिव्यादीनि तत्त्वानि पुरुषान्तानि पञ्चसु ।
क्रमात् कादिषु वर्गेषु मकारान्तेषु सुव्रते ॥
वाय्वग्निसलिलेन्द्राणां धारणानां चतुष्टयम् ॥
तदूर्ध्वेशादि विख्यातं पुरस्ताद् ब्रह्मपञ्चकम् ।
आमूलात्तत्क्रमाज्ज्ञेया क्षान्ता सृष्टिरुदाहृता ॥
सर्वेषां चैव मन्त्राणां विद्यानां च यशस्विनी ।
इयं योनिः समाख्यातां सर्वतन्त्रेषु सर्वदा [प० त्री० ५-८-] ॥
इति श्रीपरात्रिंशिकाशास्त्रस्थित्या शिव इत्यत्र शकारस्य
ब्रह्मादिपञ्चब्रह्मवाचकत्वात् वकारस्य मायातत्त्ववाचकत्वेन
तत्कार्यरूपकलादिक्षितिपर्यन्तत्रिंशत्तत्त्वात्मकत्वात् एवं शकारवकारयोः
षट्त्रिंशत्तत्त्ववाचकत्वात् अकारस्य शिवतत्त्वकलारूपषोडशस्वरमयत्वात्
इकारस्येच्छाशक्तिवाचकत्वात् एवं शब्दार्थमयप्रपञ्चयोरन्तर्भावात्
सकलमन्त्रकारणत्वम् मातृकादेः सकलशब्दप्रपञ्चोपादानकारणत्वात् ।
पञ्चाशन्निजदेहजाक्षरभवैर्नानाविधैर्धातुभिर्बह्वर्थैः
पदवाक्यमानजनकैरर्थाविनाभावितैः ।
साभिप्रायसदर्थकर्मफलदानन्दैरनन्तैरिदं विश्वं
व्याप्य चिदात्मनाहमहमित्युज्जृम्भसे मातृके ॥
पञ्चाशद्वर्णमालाबहुविधनिनदोच्चारणात्
तत्त्वजालव्यक्तिव्यापारसत्तानिरिशगुरुमुखाम्नायविद्यास्वरूपाः ।
धात्राद्युत्पत्तिपूर्वं श्रुतिमुखविविधानेकसिद्धान्तविद्या
नानाभाषाः क्रियाभिः प्रकटयति यतः सैव ते साङ्गवेदे ॥
इति दूर्वासभगवदुक्तेरिति ॥ ६ ॥
[[१३४]]
नन्वेवं चेद् द्व्यक्षरत्वमेव युक्तम् किमिति पञ्चाक्षररूपेण
सर्वश्रुतिशिरोगतः सन् मन्त्रोऽयं प्रतिभाति? अत्र नमस्कारेण
जीवत्वमित्यत्राह-
नमःशब्दं वदेत् पूर्वं शिवायेति ततः परम् ।
मन्त्रः पञ्चाक्षरो ह्येष सर्वश्रुतिशिरोगतः ॥ ७ ॥
शिवजीवैक्यप्रकाशनार्थं नमःशब्दपूर्वकत्वेन चित्तत्त्वेन च
पञ्चाक्षररूपेण सर्वश्रुतिशिरोगतः सन् मन्त्रोऽयं प्रतिभाति । अत्र
नमस्कारेण जीवत्वम् शिवशब्देन परब्रह्मत्वम् आयेत्यैक्यम् अय गतौ इति
धातोरिति भावः ॥ ७ ॥
मरितोण्डदार्यः
ननु सच्चिद्घनस्य परब्रह्मणः शिव इत्यभिधानं कथमित्यत्राह-
आदितः परिशुद्धत्वान्मलत्रयवियोगतः ।
शिव इत्युच्यते शम्भुश्चिदानन्दघनः प्रभुः ॥ ८ ॥
चिदानन्दघनः सच्चिदानन्दस्वरूपः प्रभुः स्वतन्त्रः शम्भुः
सुखभोक्तृत्वात् सुखप्रदत्वाच्च परब्रह्म आदितः कदापि (= सर्वदा)
मलत्रयवियोगत आणवादिमलत्रयसम्बन्धाभावेन परिशुद्धत्वाद्
निर्मलत्वात् शिव इत्युच्यते वश कान्तौ इति धातोः स्वच्छप्रकाशरूपत्वादिति
भावः ॥ ८ ॥
मरितोण्डदार्यः
अथ सकलमङ्गलावासभूमित्वाच्च शिवशब्दाभिधेयं ब्रह्मेत्याह-
आस्पदत्वादशेषाणां मङ्गलानां विशेषतः ।
शिवशब्दाभिधेयो हि देवदेवस्त्रियम्बकः ॥ ९ ॥
[[१३५]]
अत्र त्रियम्बकशब्देन सृष्टिस्थित्यादिकारणं परब्रह्मोच्यते सूर्यादीनां
सृष्ट्यादिकारणत्वात् ऋतं सत्यं परं ब्रह्म पुरुषं कृष्णपिङ्गलम् ।
ऊर्ध्वरेतं विरूपाक्षम् इति श्रुतेः [तै० आ० १०।१२।१] । त्रियम्बको देवदेवो
ब्रह्मादीनामपि देवः परमेश्वरः अशेषाणां समस्तानां
मङ्गलानां विशेषतो विष्ण्वादिभ्योऽधिकत आस्पदत्वाद् आश्रयत्वात्
शिवशब्दाभिधेयो हि कल्याणं मङ्गलं शिवम् इति प्रसिद्धत्वात् ॥ ९ ॥
नन्वनेकनाम्नां विद्यमानत्वात् शिवशब्देनैव किमिति परब्रह्माभिधीयते
इत्यत्राह-
शिव इत्यक्षरद्वन्द्वं परब्रह्मप्रकाशकम् ।
मुख्यवृत्त्या तदन्येषां शब्दानां गुणवृत्तयः ॥ १० ॥
शिव इत्यक्षरद्वयं मुख्यवृत्त्या परब्रह्मप्रकाशकम् तदन्येषां
शब्दानां शिवशब्दातिरिक्तभवादिशब्दानां गुणवृत्त्या सिंहो माणवक
इत्यादिवद् गुणयोगेन परब्रह्मप्रकाशकत्वमित्यर्थः ॥ १० ॥
अथोक्तार्थमुपसंहरति-
तस्मान्मुख्यतरं नाम शिव इत्यक्षरद्वयम् ।
सच्चिदानन्दरूपस्य शम्भोरमिततेजसः ॥ ११ ॥
एतन्नामावलम्बेन मन्त्रः पञ्चाक्षरः स्मृतः ।
महानिति शेषः । शिव इत्यक्षरद्वयमपरिमितप्रकाशरूपस्य
सच्चिदानन्दघनस्य शम्भोः परब्रह्मणो मुख्यतरमत्यन्तमुख्यं नाम
। एतन्नामावलम्बेन एतन्नामघटितत्वेन पञ्चाक्षरो मन्त्रो महानिति स्मृत
इत्यर्थः ॥ ११ ॥
मरितोण्डदार्यः
अथ किमनेन कर्तव्यं किं फलमित्यत्र दृष्टान्तपूवकमाह-
[[१३६]]
यस्मादतः सदा जप्योमोक्षकाङ्क्षिभिदरात् ॥ १२ ॥
यथानादिर्महादेवः सिद्धः संसारमोचकः ।
तथा पञ्चाक्षरो मन्त्रः संसारक्षयकारकः ॥ १३ ॥
यस्मात् शिवनामघटितत्वेन पञ्चाक्षरमन्त्रो महान् अतः तस्मात् कारणाद्
मोक्षकाङ्क्षिभिः पुरुषैरादरात् सदा जप्यः । अत्र दृष्टान्तः-
सर्वमन्यत् परित्यज्य हेयान् विष्ण्वादिकान् सुरान् ।
शिव एव सदा ध्येयः सर्वसंसारनाशनः ॥
इति पिप्पलादश्रुतेर् अनादिभूतः परशिवो यथा संसारपाशविमोचक इति
प्रसिद्धः तथा पञ्चाक्षरमन्त्रः संसारपाशक्षयकारक इति प्रसिद्धः
अशेषपाशविच्छित्त्यै शिव इत्यक्षरद्वयम् ।
अलं नमस्क्रियायुक्तो मुक्तये कल्पितो मनुः ॥
इति ब्रह्मोत्तरखण्डवचनादिति ॥ १२-१३ ॥
नन्वयं मन्त्रः शिववत् संसारक्षयकारकश्चेत् विश्वकारणत्वं (णं)
तद्वदस्ति किमित्यत्राह-
पञ्चभूतानि सर्वाणि पञ्चतन्मात्रकाणि च ।
ज्ञानेन्द्रियाणि पञ्चापि पञ्चकर्मेन्द्रियाणि च ॥ १४ ॥
पञ्चब्रह्मणि पञ्चापि कृत्यानि सह कारणैः ।
बोध्यानि पञ्चभिर्वर्णैः पञ्चाक्षरमहामनोः ॥ १५ ॥
पृथिव्यादिपञ्चभूतानि गन्धादिपञ्चतन्मात्राः
ज्ञानशक्तिरूपघ्राणादिपञ्चज्ञानेन्द्रियाणि
क्रियाशक्तिरूपोपस्थादिपञ्चकर्मेन्द्रियाणि
पञ्चसादाख्यपञ्चब्रह्मपर्यायाचारादिपञ्चलिङ्गानि
भवमृडहरादिकारणेशैः सह सृष्ट्यादिपञ्चकृत्यानि पञ्चविधानि
सर्वाण्यपि पञ्चाक्षरमहामन्त्रस्य पञ्चभिर्वर्णैर्बोध्यानि
प्रकाश्यानीत्यर्थः ॥ १४-१५ ॥
[[१३७]]
नन्वालोकेन घटादिवत् प्रकाश्यानि वा स्वर्णकुण्डलादिवत् प्रकाश्यानि
वेत्यत्राह-
पञ्चधा पञ्चधा यानि प्रसिद्धानि विशेषतः ।
तानि सर्वाणि वस्तूनि पञ्चाक्षरमयानि हि ॥ १६ ॥
पञ्चशक्तिपञ्चाङ्गुलिवचनादानादिपञ्चकर्मेन्द्रियार्थाः
मनोबुद्ध्यहङ्कारप्रकृतिपुरुषादीनि पञ्च पञ्च प्रकारेण यानि
विशेषतः प्रसिद्धानि तानि सर्वाणि स्वर्णकुण्डलन्यायेन पञ्चाक्षरमयानि
पञ्चाक्षरकार्याणि तत्प्रकाश्यानि चेत्यर्थः वर्णानां शक्तिरूपत्वादिति ॥
१६ ॥
ननु मोक्षकारणं प्रणवः पञ्चाक्षर्यां तदभावात् कथं
मोक्षप्रदत्वमित्यत्राह-
ओङ्कारपूर्वो मन्त्रोऽयं पञ्चाक्षरमयः परः ।
शैवागमेषु वेदेषु षडक्षर इति स्मृतः ॥ १७ ॥
पर उक्तप्रकारेण सर्वोत्कृष्टः पञ्चाक्षरमयोऽयं मन्त्रः ओङ्कारपूर्वः
षडक्षर इति शिवागमेषु वेदेषु स्मृतः । श्रीरुद्रे-नमस्ताराय नमः
शम्भवे च इति ईशानमन्त्रान्ते-मे अस्तु सदाशिवोम् इति च श्रूयमाणत्वात् ।
ओङ्कारत्मतया भाति शान्त्यतीतः परः शिवः शिवो वा प्रणवः प्रोक्तः
प्रणवो वा शिवः स्मृतः । वाच्यवाचकयोर्भेदो नात्यन्तं विद्यते क्वचित् ॥
इत्यागमोक्तेः इति पौराणिकोक्तेश्च शिवप्रणवयोरभेदाद् ओङ्कारापूर्वत्वेन
षडक्षर इत्यर्थः ॥ १७ ॥
अथ-
प्रथमं तारकारूपं द्वितीयं दण्ड उच्यते ।
तृतीयं कुण्डलाकारं चतुर्थं चार्धचन्द्रकम् ॥
पञ्चमं दर्पणाकारं षष्ठं ज्योतिःस्वरूपकम् ।
नकारस्तारकारूपं मकारो दण्ड उच्यते ॥
[[१३८]]
शिकारः कुण्डलाकारो वकाश्चार्धचन्द्रकः ।
यकारो दर्पणाकार ओङ्कारः पञ्चवर्णराट् ॥
इति शिवागमवचनात् पञ्चाक्षरकल्पतरोर्बीजभूतस्य ओङ्कारस्य माहात्म्यं
सूत्रत्रयेण निरूपयति-
मन्त्रन्यासादिभूतेन प्रणवेन महामनोः ।
प्रबोध्यते महादेवः केवलश्चित्सुखात्मकः ॥ १८ ॥
महामन्त्ररूपस्यास्य पञ्चाक्षरमन्त्रस्यादिभूतेन प्रणवेन
सच्चिदानन्दात्मकः परशिवः प्रकाश्यत इत्यर्थः यो वै रुद्रः स भगवान्
इत्युपक्रम्य य ओङ्कारः स प्रणवो यः प्रणव स सर्वव्यापी यः सर्वव्यापी
सोऽनन्तो योऽनन्तस्तत्तारं यत्तारं तत्सूक्ष्मं यत्सूक्ष्मं तच्छुक्लं
यच्छिक्लं तद्वैद्युतं यद्वैद्युतं तत्परं ब्रह्म स एकः स एको रुद्रः स
ईशानः स भगवान् स महेश्वरः स महादेवः [अथ० उ० २।३]
इत्यथर्वशिरःश्रुत्या प्रणव एव सच्चिदानन्दात्मकं परब्रह्मेति
श्रूयमाणत्वादिति ॥ १८ ॥
मरितोण्डदार्यः
ननु शिवः प्रणवेन विना न केनापि प्रकाश्यते (प्रकाश्यते) वेत्यत्राह-
प्रणवेनैकवर्णेन परब्रह्म प्रकाश्यते ।
अद्वितीयं परानन्दं शिवाख्यं निष्प्रपञ्चकम् ॥ १९ ॥
शिवं परात्परं सूक्ष्मं नित्यं सर्वगमव्ययम् इति शिवागमोक्तेः
शिवाख्यं परानन्दं सच्चिदानन्दलक्षणम् अद्वितीयम् एकमेवाद्वितीयम् इति
श्रुतेर्द्वितीयशून्यम् नेह नानास्ति किञ्चन [वृ० उ० ४।४।१९] इति
श्रुतेर्निष्प्रपञ्चकम् अत एव प्रापञ्चिकभेदशून्यं परं ब्रह्म
प्रणवेनैकवर्णेन प्रणवरूपैकवर्णेन प्रणवेनैवेत्यर्थः प्रकाश्यते
प्रबोध्यते प्रणवांशीभूताकारोकारमकाराणां
सच्चिदानन्दवाचकत्वादिति । एवं च नमश्शिवायेति
पञ्चाक्षराण्याचारगुरुशिवचरप्रसादलिङ्गबीजाक्षराणि ओङ्कारो
महालिङ्गबीजमिति बीजवृक्षरूपप्रणवपञ्चाक्षर एव षट्स्थलबीजमिति
तात्पर्यम् ॥ १९ ॥
[[१३९]]
नवस्य लिङ्गाङ्गषट्स्थलयोगकारणस्य प्रणवस्य
सच्चिदानन्दलक्षणब्रह्मप्रकाशकत्वमस्तु
निष्प्रपञ्चब्रह्मप्रतिपादकत्वं
कथमित्यत्राजपागायत्रीमन्त्रयोगपूर्वकं तत्स्वरूपं प्रदर्शयति-
परमात्ममनुर्ज्ञेयः सोऽहंरूपः सनातनः ।
जायते हसयोर्लोपादोमित्येकाक्षरो मनुः ॥ २० ॥
परमात्ममनुः परमात्ममन्त्रः सोऽहंरूपः प्रत्यभिज्ञानरूप इति
ज्ञेयः योऽसौ पुरुषः सोऽहम् इति श्रुतिगुरूपदेशस्वानुभवैर्विज्ञातुं
योग्यः एवं प्रतिदिनं षट्शताधिकमेकविंशतिसहस्रसङ्ख्यातं
जपित्वाऽथास्य भेदघटितत्वात् केवलकुम्भकेन सकारहकारयोस्त्यागात्
सनातनो नित्यः ओम्मित्येकाक्षरमनुर्जायते । ततः किमिति चेत्? उच्यते सकारस्य
चन्द्रबीजत्वेन वेद्यरूपत्वात् हकारस्यार्कबीजत्वेन वेदनरूपत्वात्
एवंरूपसकारहकारयोस्त्यागाद् वृत्तिशून्यवेदकमात्रप्रकाशकरूप
ओङ्कार एवावशिष्यत इति निष्प्रपञ्चब्रह्मप्रतिपादकः प्रणव इत्युक्तं भवति
। तेन शिवजीवैक्यलक्षणलिङ्गाङ्गसामरस्यरूपश्रुत्यागम-
प्रसिद्धपरमुक्तिरिति बोध्यम् ॥ २० ॥
एवंस्थिते प्रणवेन निष्कलज्ञानं पञ्चाक्षर्या सकलज्ञानं
प्रणवसहितपँचाक्षर्या सकलनिष्कल (ज्ञान) मिति सूत्रद्वयेन प्रतिपादयति-
प्रणवेनैव मन्त्रेण बोध्यते निष्कलः शिवः ।
पञ्चाक्षरेण मन्त्रेण पञ्चब्रह्मतनुस्तथा ॥ २१ ॥
निष्कलः संविदाकारः सकलोविश्वमूर्तितः ।
उभयात्मा शिवो मन्त्रे षडक्षरमये स्थितः ॥ २२ ॥
अत्र निष्कलशब्देन शुद्धचिद्रूपत्वमुच्यते सकलशब्देन
प्रपञ्चविशिष्टत्वमुच्यते । एवं च प्रणवमन्त्रेणैव निष्कलः शिवः
सच्चिदानन्दात्मकः परशिवः बोध्यते प्रकाश्यते । पञ्चाक्षरेण मन्त्रेण
पञ्चब्रह्मतनुः पञ्चब्रह्ममयः शिवस्तथा
[[१४०]]
बोध्यते सर्वं खल्विदं ब्रह्म [छा० उ० ३।१४।१] इति श्रुतेः प्रकाश्यत
इत्यर्थः । उभयात्मा शिवः सकलनिष्कलरूपः परमात्मा षडक्षरमये
मन्त्रे प्रणवयुक्तपञ्चाक्षर्यां स्थितः प्रकाशत इत्यर्थः । अत्र यद्यपि-
अकारं ब्रह्माणं नाभौ उकारं विष्णुं हृदये मकारं रुद्रं
भ्रूमध्ये ओङ्कारं सर्वेश्वरं द्वादशान्ते [नृ० उ० ३।४] इति तापनीयश्रुतेः
प्रणवस्यापि सप्रपञ्चब्रह्ममयत्वमेव तथापि
वेद्यसंस्कारात्मकबिन्दुघटितत्वेन
सूक्ष्मप्रपञ्चमयत्वान्निष्कलत्वव्यपदेशः । स्थूलप्रपञ्चमयस्य
पञ्चाक्षरमन्त्रद्रुमस्य प्रणवो बीजम् तस्य
अकारोकारमकारबिन्दुनादलक्षणपञ्चावयवसम्पन्नत्वादिति सङ्क्षेपः ॥
२१-२२ ॥
अथास्य पञ्चाक्षरमन्त्रस्य पर्यायनामानि कथयति-
मूलं विद्या शिवः शैवसूत्रं पञ्चाक्षरस्तथा ।
एतानि नामधेयानि कीर्तितानि महामनोः ॥ २३ ॥
महामनोः पञ्चाक्षरमहामन्त्रस्य मूलं विद्या शिवः शैवसूत्रं
तथा पञ्चाक्षर इत्येतानि नामधेयानि वर्णसङ्ख्यया कीर्तितानीत्यर्थः ॥
२३ ॥
मरितोण्डदार्यः
अथैतादृशीं पञ्चाक्षरीं प्रणवेन सह षडक्षरीं विद्यां जपेदित्याह-
पञ्चाक्षरीमिमां विद्यां प्रणवेन षडक्षरीम् ।
जपेत् समाहितो भूत्वा शिवपूजापरायणः । २४ ॥
समाहित एकाग्रचितः सन्नित्यर्थः । शिष्टं स्पष्टम् ॥ २४ ॥
[[१४१]]
मरितोण्डदार्यः
कथं जपेदित्यत्राह-
प्राणायामत्रयं कृत्वा प्राङ्मुखोदङ्मुखोऽपि वा ।
चिन्तयन् हृदयाम्भोजे देवदेवं त्रियम्बकम् ॥ २५ ॥
सर्वालङ्कारसंयुक्तं साम्बं चन्द्रार्धशेखरम् ।
जपेदेतां महाविद्यां शिवरूपामनन्यधीः ॥ २६ ॥
शुद्धे स्थले मृगाजिनचित्रकम्बलाद्यास्तरणे सिद्धपद्माद्यासने
प्राङ्मुखोदङ्मुखो वोपविश्य भस्मरुद्राक्षालङ्कृतः सन्
शिवलिङ्गपूजको भूत्वा
असम्पूज्य शिवं पश्चात् फलं वक्तुं न शक्यते ।
सहस्रं वा तदर्धं वा तदर्धं वा शताष्टकम् ।
अष्टोत्तरसहस्रं वा जपं कुर्यादतन्द्रधीः ॥
पूजाकोटिसमं स्तोत्रं स्तोत्रकोटिसमो जपः ।
जपकोटिसमं ध्यानं ध्यानकोटिसमो लयः ॥
इति शिवागमवचनात् शिवपूजानन्तरं पुनः प्राणायामं कृत्वा
करषडङ्गं विन्यस्य हृदयकमले त्रियम्बकं
मण्डलत्रयगुणत्रयदेवत्रयादित्रिविधवस्तुकारणीभूतं देवदेवं
भवानीपतिं सर्वालङ्कारसंयुक्तं चन्द्रार्धशेखरं शिवम्
अनन्यधीः परिचिन्तयन् एकां महाविद्यामुक्तविधेष्वेकप्रकारेण
गुरूपदिष्टमार्गेण सगर्भजपं कुर्यादित्यर्थः ॥ २५-२६ ॥
अथ जपभेदं प्रदर्शयति-
जपस्तु त्रिविधः प्रोक्तो वाचिकोपांशुमानसः ।
श्रूयते यस्तु पार्श्वस्थैर्यथा वर्णसमन्वयः ॥ २७ ॥
वाचिकः स तु विज्ञेयः सर्वपापप्रभञ्जनः ।
ईषत्स्पृष्टवाधरपुटं यो मन्दमभिधीयते ॥ २८ ॥
पार्श्वस्थैरश्रुतः सोऽयमुपांशुः परिकीर्तितः ।
[[१४२]]
अस्पृष्ट्वाधरमस्पन्दि जिह्वाग्रं योऽन्तरात्मना ।
भाव्यते वर्णरूपेण स मानस इति स्मृतः ॥ २९ ॥
जपो मन्त्रोच्चारस्तु वाचिक इति उपांशुरिति मानस इति त्रिविधः । तत्र यस्तु
मन्त्रोच्चारो यथावर्णसमन्वयं वर्णसन्तानमनतिक्रम्य पार्श्वस्थैः
श्रूयते स मन्त्रोच्चारो मनोवचनकायजन्यसर्वपापनिवारको वाचिकजप इति
विज्ञातुं योग्य इत्यर्थः । यः यो मन्त्रोच्चारः किञ्चिदधरपुटं स्पृष्ट्वा
पार्श्वस्थैरश्रुतः सन् मन्दमभिधीयते सोऽयमुपांशुजप इति परिकीर्तितः ।
यः यो मन्त्रोच्चारः अधरमस्पृष्ट्वा अस्पन्दिजिह्वाग्रं
स्पन्दनरहितजिह्वाग्रं यथा भवति तथा वर्णरूपेणान्तरात्मना
मन्त्राक्षरस्वरूपवता चित्तेन भाव्यते सः स मन्त्रोच्चारो मानस इति
मानसजप इति स्मृत इत्यर्थः ॥ २७-२९ ॥
अथास्य जपयज्ञस्य माहात्म्यमुद्भावयति-
यावन्तः कर्मयज्ञाद्या व्रतदानतपांसि च ।
सर्वे ते जपयज्ञस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम् ॥ ३० ॥
यावन्तः कर्मयज्ञाद्या ज्योतिष्टोमादयः सन्ति व्रतदानतपांसि यावन्ति
सन्ति ते सर्वे जपयज्ञस्य षोडशीं कलां प्रति षोडशभागेष्वेकभागं च
प्रति नार्हन्ति न समाना भवन्तीत्यर्थः ॥ ३० ॥
मरितोण्डदार्यः
अथोक्तत्रिविधजपानां माहात्म्यमेकप्रकारं किमित्यत्राह-
माहात्म्यं वाचिकस्यैतज्जपयज्ञस्य कीर्तितम् ।
[[१४३]]
तस्माच्छतगुणोपांशुः सहस्रो (सहस्रं) मानसः स्मृतः ॥ ३१ ॥
वाचिकजपस्य यदेतन्माहात्म्यं कीर्तितं तस्मात् वाचिकजपाद् उपांशुजपः
शतगुणः तस्मादुपांशोर्मानसः सहस्रः सहस्रगुण इति स्मृत इत्यर्थः ॥
३१ ॥
तह्येतेषु को वा जपः कर्तव्य इत्यत्र मोक्षार्थिभिर्मानस एव जपः कर्तव्य
इत्याह-
वाचिकात् तदुपांशोश्च जपादस्य महामनोः ।
मानसो हि जपः श्रेष्ठो घोरसंसारनाशकः ॥ ३२ ॥
अस्य महामनोः वाचिकाज्जपादुपांशोश्च जपात् मानसो जपः
क्रूरसंसारनाशकः सन् श्रेष्ठ इत्यर्थः ॥ ३२ ॥
मरितोण्डदार्यः
तर्हि तयोः का गरितित्यत्राह-
एतेष्वेतेन विधिना यथाभावं यथाक्रमम् ।
जपेत् पञ्चाक्षरीमेतां विद्यां पाशविमुक्तये ॥ ३३ ॥
एतेषु विषयेषु वाचिकादिजपविषयेषु एतेन विधिना एतदुक्तप्रकारेण
यथाक्रमं क्रममनतिक्रम्य यथाभावं यथासम्भवम् एतां
पञ्चाक्षरीं विद्यां पाशविमुक्तये मलमायादिपञ्चपाशविमुक्त्यर्थं
जपेत् उच्चरेदित्यर्थः ॥ ३३ ॥
मरितोण्डदार्यः
अथ अनेनैव मन्त्रेण शिवलिङ्गार्चनं च कर्तव्यमित्याह-
अनेन मूलमन्त्रेण शिवलिङ्गं प्रपूजयेत् ।
नित्यं नियमसम्पन्नः प्रयतात्मा शिवात्मकः ॥ ३४ ॥
नियमसम्पन्नः यमनियमादिसम्पन्नः सन् प्रयतात्मा
शुद्धान्तःकरणवान् सन् शिवात्मकः नारुद्रो रुद्रमर्चयेत् इति श्रुतेः
शिवभावसम्पन्नः अनेन मूलमन्त्रेण एतत्प्रणवपञ्चाक्षरमन्त्रेण
शिवलिङ्गं नित्यं सदा पूजयेद् विभवेन
[[१४४]]
पूजयेदित्यर्थः ॥ ३४ ॥
मरितोण्डदार्यः
नन्वस्य समन्त्रकशिवपूजनस्य किं फलमित्यत्राह-
भक्त्या पञ्चाक्षरेणैव यः शिवं सकृदर्चयेत् ।
सोऽपि गच्छेच्छिवस्थानं मन्त्रस्यास्यैव गौरवात् ॥ ३५ ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ ३५ ॥
ननु व्रतनियमादिना सद्भतिसम्भवात् पूजा किमर्थं विधेयेत्यत्राह-
अब्भक्षा वायुभक्षाश्च ये चान्ये व्रतकर्शिताः ।
तेषामेतैर्व्रतैर्नास्ति शिवलोकसमागमः ॥ ३६ ॥
अब्भक्षा जलाहारिणः वायुभक्षाश्च वायुपर्णाहारिणः ये चान्ये
व्रतकर्शिताः कृच्छ्रचान्द्रायणादिव्रतकृशा ये सन्ति तेषामेतैर्व्रतैः
शिवलोकप्राप्तिर्नास्तीत्यर्थः ॥ ३६ ॥
मरितोण्डदार्यः
तस्माज्जपयज्ञादयः सर्वे लिङ्गार्चनस्य कोट्यंशेनापि नो समा इत्याह-
तस्मात्तपांसि यज्ञाश्च व्रतानि नियमास्तथा ।
पञ्चाक्षरार्चनस्यैते कोट्यंशेनापि नो समाः ॥ ३७ ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ ३७ ॥
ननु शिवार्चने निर्मलज्ञानादिसम्पन्नोऽधिकारीत्युक्तत्वाद्
अशुद्धबुद्धीनां का गतिरित्यत्राह-
अशुद्धो वा विशुद्धो वा सकृत् पञ्चाक्षरेण यः ।
पूजयेत् पतितो वापि मुच्यते नात्र संशयः ॥ ३८ ॥
[[१४५]]
पतितो व्रतभ्रष्ट इत्यर्थः । मुच्यते सर्वपापैः प्रमुच्यत इत्यर्थः ॥ ३८ ॥
अथ पञ्चाक्षरमन्त्रस्य सकृदुच्चारणादेव सर्वेषामपि सर्वपापक्षयः
स्यादित्याह-
सकृदुच्चारमात्रेण पञ्चाक्षरमहामनोः ।
सर्वेषामपि जन्तूनां सर्वपापक्षयो भवेत् ॥ ३९ ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ ३९ ॥
ननु शिवागमप्रसिद्धा मन्त्रा बहवः सन्ति तेभ्यः कस्मादस्य
वैशिष्ट्यमित्यत्राह-
अन्येऽपि बहवो मन्त्रा विद्यन्ते सकलागमे ।
भूयो भूयः समभ्यासात् पुरुषार्थप्रदायिनः ॥ ४० ॥
एष मन्त्रो महाशक्तिरीश्वरप्रतिपादकः ।
सकृदुच्चारणादेव सर्वसिद्धिप्रदायकः ॥ ४१ ॥
सकलागमे समस्तशिवागमे एतत्पञ्चाक्षरीव्यतिरिक्तमन्त्रा बहवः सन्ति ते
पुरश्चरणबाहुल्यात् पुरुषार्थप्रदायिनः । एष पञ्चाक्षरमन्त्रो
महाशक्तिः महासामर्थ्यवान् ईश्वरस्य
विश्वमयविश्वोत्तीर्णसामरस्यलक्षणमाहात्म्यप्रतिपादकः । तस्मात्
सकृदुच्चारणादेव सर्वसिद्धिप्रदायक इत्यस्य वैशिष्ट्यमित्यर्थः ॥ ४०-४१ ॥
अथ समन्त्रकपूजाफलं प्रकाशयति-
पञ्चाक्षरीं समुच्चार्य पुष्पं लिङ्गे विनिःक्षिपेत् ।
यस्तस्य वाजपेयानां सहस्रफलमिष्यते ॥ ४२ ॥
[[१४६]]
निक्षिपेत् समर्पयेदित्यर्थः । शिष्टं स्पष्टम् ॥ ४२ ॥
अथ पञ्चाक्षरीजपफलं प्रकाशयति-
अग्निहोत्रं त्रयोवेदा यज्ञाश्च बहुदक्षिणाः ।
पञ्चाक्षरजपस्यैते कोट्यंशेनापि नो समाः ॥ ४३ ॥
अग्निहोत्रं सायम्प्रातर्विधीयमानाग्निहोत्रम् त्रयो वेदा
ऋग्यजुःसामाध्ययनम् यज्ञा ज्योतिष्टोमाद्याः बहुदक्षिणाः
षोडशमहादानरूपाः एते पञ्चाक्षरजपस्य कोट्यंशेनापि समाना च
भवन्तीत्यर्थः ॥ ४३ ॥
अथैतन्मन्त्रसिद्धिमतां महापुरुषाणां माहात्म्यप्रतिपादनद्वारा
तस्याधिक्यं वर्णयति-
पुरा सानन्दयोगीन्द्रः शिवज्ञानपरायणः ।
पञ्चाक्षरं समुच्चार्य नारकानुदतारयत् ॥ ४४ ॥
पुरा शिवज्ञानयोगनिष्ठः सानन्दगणेशः पञ्चाक्षरमन्त्रं
वाचकरूपेणोच्चार्य नारकान् अष्टाविंशतिकोटिनायकनरकस्थितान् पापिन
उदतारयद् उद्धृतवानित्यर्थः ॥ ४४ ॥
सिद्ध्या पञ्चाक्षरस्यास्य शतानन्दः पुरा मुनिः ।
नरकं स्वर्गमकरोत् सङ्गिरस्यापि पापिनः ॥ ४५ ॥
पुरा शतानन्दः पञ्चाक्षरीजपस्य सिद्ध्या पापिनः सङ्गिरस्य नरकमपि
स्वर्गमकरोदित्यर्थः ॥ ४५ ॥
उपमन्युः पुरा योगी मन्त्रेणानेन सिद्धिमान् ।
लब्धवान् परमेशानाच्छैवशास्त्रप्रवक्तृताम् ॥ ४६ ॥
शिवशास्त्राचार्यतां लब्धवानित्यर्थः ॥ ४६ ॥
[[१४७]]
वसिष्ठवामदेवाद्या मुनयो मुक्तकिल्बिषाः ।
मन्त्रेणानेन संसिद्धा महातेजस्विनोऽभवन् ॥ ४७ ॥
मुक्तकिल्बिषा विमुक्तपापकर्माणः वसिष्ठवामदेवाद्या ऋषयः अनेन
पञ्चाक्षरमन्त्रेण सिद्धिमन्तः सन्तः महातेजस्विनः
शापानुग्रहसमर्था अभवन्नित्यर्थः ॥ ४७ ॥
अथ ब्रह्मादयोऽप्येतन्मन्त्रसामर्थ्यादेव सृष्ट्यादिकृत्याधिकारिणो जाता
इत्याह-
ब्रह्मादीनां च देवानां जगत्सृष्ट्यादिकर्मणि ।
मन्त्रस्यास्यैव माहात्म्यात् सामर्थ्यमुपजायते ॥ ४८ ॥
ब्रह्मविष्णुरुद्रादिदेवानां विश्वसृष्टिस्थितिसंहारादिकर्मणि
सामर्थ्यमस्य मन्त्रस्य प्रभावादेवेत्यर्थः ॥ ४८ ॥
किं बहुना अस्य प्रणवसहितषडक्षरमन्त्रस्य जपेन
तत्कृतशिवलिङ्गपूजनेन च मोक्षमेवाप्नोतीत्युक्त्वा पञ्चाक्षरीजपस्थलं
समापयति-
किमिह बहुभिरुक्तैर्मन्त्रमेवं महात्मा
प्रणवसहितमादौ यस्तु पञ्चाक्षराख्यम् ।
जपति परमभक्त्या पूजयन् देवदेवं
स गतदुरितबन्धो मोक्षलक्ष्मीं प्रयाति ॥ ४९ ॥
इति श्रीमत्षट्स्थलब्रह्मिणा शिवयोगिनाम्ना माहेश्वरेण विरचिते
सिद्धान्तशिखामणौ भक्तस्थले पञ्चाक्षरीजपप्रसङ्गो नाम अष्टमः
परिच्छेदः समाप्त ॥ ८ ॥
अत्र यादिसृष्टिषडक्षर्या शरीरन्यासम्
नादिप्रणवान्तसंहारपञ्चाक्षर्याऽङ्गन्यासम् शिवाय नम ओमिति
स्थितिपञ्चाक्षर्या करन्यासं कृत्वा गुरूपदिष्टमार्गेण
प्रवणपञ्चाक्षरीं जपेत् । स्त्रीशूद्रादिजातीनां शिवाय नम इति जपविधिः ।
इति पञ्चाक्षरीजपस्थलम् ।
इति श्रीमत्पदवाक्यप्रमाणपारावारधुरीणश्रीमरितोण्टदार्येण
विरचितायां तत्त्वप्रदीपिकाख्यायां सिद्धान्तशिखामणिव्याख्यायां
भक्तस्थले पञ्चाक्षरीजपप्रसङ्गो नाम अष्टमः परिच्छेदः ॥ ८ ॥