सप्तमः परिच्छेदः
भस्मधारणस्थलम्
अथ भूत्यै न प्रमदितव्यम् [तै० उ० ११।१] इति
श्रुतिप्रसिद्धभस्मधारणस्थलं निरूपयति श्रीरेणुकः । अत्रादौ
निरुपाधिकभस्मधारणं सूत्रद्वयेन निरूपयति-
भस्मधारणसंयुक्तः पवित्रो नियताशयः ।
शिवाभिधानं यत्प्रोक्तं भासनाद्भसितं तथा ॥ १ ॥
महाभस्मेति सञ्चित्य महादेवं प्रभामयम् ।
वर्तन्ते ये महाभागा मुख्यास्ते भस्मधारिणः ॥ २ ॥
भस्मधारणसंयुक्तः शिवलिङ्गधारकः नियताशयः-भस्मध्यानात्
सन्धानं भवति भस्मध्यानात् पञ्चाक्षरीस्मरणं भवति तस्माद्
ध्यानात् स्थाणुत्वं च गच्छति । स एष भस्मज्योतिः स एष भस्मज्योतिः इति
भस्मजाबालश्रुते[अयमुद्धृतांशो भस्मजाबालोपनिषदि न प्राप्यते-
।]र्भस्मज्योतिर्लिङ्गमयमिति नियमितचित्तः सन् पवित्रः शुद्धो
यद्भस्मज्योतिर्लिङ्गं शिवाभिधानं परशिवपरब्रह्माभिधानं सत्
प्रोक्तमिति प्रभामयं ज्योतिर्लिङ्गस्वरूपम् तं महादेवं भासनात्
प्रकाशनाद् भसितं भसितमिति तथा महाभस्मेति सञ्चित्य महाभागाः
श्रेष्ठा ये केचिल्लिङ्गधारका वर्तन्ते ते मुख्या मुख्यभस्मधारिणो
निरुपाधिकभस्मधारिण इत्यर्थः ॥ १-२ ॥
[[११२]]
अथ सोपाधिकभस्मस्वरूपं निरूपयति-
शिवाग्न्यादिसमुत्पन्नं मन्त्रन्यासादियोगतः ।
तदुपाधिकमित्याहुर्भस्मतन्त्रविशारदाः ॥ ३ ॥
यद्भस्म मन्त्रन्यासादियोगतः पञ्चब्रह्ममन्त्रन्यासादिसम्बन्धात्
शिवाग्न्यादिसमुत्पन्नं शिवमन्त्रसंस्कृताग्निसमुत्पन्नं भवति तत्
तद्भस्म तन्त्रविशारदाः शिवागमप्रवीणा उपाधिकं भस्म सोपाधिकं
भस्मेत्याहुरित्यर्थः ॥ ३ ॥
मरितोण्डदार्यः
अथास्य भस्मनः कारणभेदेन नामपञ्चकमस्तीत्याह-
विभूतिर्भसितं भस्म क्षारं रक्षेति भस्मनः ।
एतानि पञ्चनामानि हेतुभिः पञ्चभिर्भृशम् ॥ ४ ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ ४ ॥
तत्कारणमन्वर्थनाम कृत्वा कथयति-
विभूतिर्भूतिहेतुत्वाद् भसितं तत्त्वभासनात् ।
पापानां भर्त्सनाद्भस्म क्षरणात् क्षारमापदाम् ॥ ५ ॥
रक्षणात् सर्वभूतेभ्यो रक्षेति परिगीयते ।
अणिमाद्यष्टैश्वर्यकारणत्वाद् विभूतिः शिवतत्त्वप्रकाशनाद्भसितम्
पापानां मनोवाक्कायजन्यानां भर्त्सनाद् भयोत्पादनाद्भस्म
आपदां तापत्रयोत्पन्नविपदां क्षारणात् क्षयीकरणात् क्षारम्
सर्वभूतेभ्यो ग्रहयक्षादिभ्यो (रक्षणात्) रक्षेति परिगीयत इत्यर्थः ॥ ५ ॥
मरितोण्डदार्यः
नन्वेकविधक्रियाभेदः किन्निबन्धन इत्यत्र गोमूलक इत्याह-
नन्दा भद्रा च सुरभिः सुशीला सुमनास्तथा ॥ ६ ॥
[[११३]]
पञ्च गावो विभोर्जाताः सद्योजातादिवक्त्रतः ।
शिवस्य सद्योजातमुखान्नन्दा वामदेववदनाद् भद्रा अघोरास्यात् सुरभिः
तत्पुरुषवक्त्रात् सुशीला ईशानाननात् सुमनाः । एवं पञ्च गावो जाताः ।
तत्कृतोऽयं कार्यभेद इत्यर्थः ॥ ६ ॥
मरितोण्डदार्यः
तर्हि किमासां रूपमित्यत्राह-
कपिला कृष्णा च धवला धूम्रा रक्ता तथैव च ॥ ७ ॥
नन्दादीनां गवां वर्णाः क्रमेण परिकीर्तिताः ।
तथैव क्रमेणेति सम्बन्धः ॥ ७ ॥
अथ कया गवा कीदृशं भस्मोत्पन्नमित्यत्राह बृहज्जाबालश्रुत्यर्थमेव-
सद्योजाताद्विभूतिश्च वामाद्भसितमेव च ॥ ८ ॥
अघोराद्भस्म सजातं तत्पुरुषात्क्षारनाम च ।
रक्षा चेशानवक्त्राच्च नन्दादिद्वारतोऽभवत् ॥ ९ ॥
सद्योजातमुखोत्पन्ननन्दया विभूतिः वामदेवमुखोद्भूतभद्रया
भसितम् अघोरमुखसञ्जातसुरभिगवा भस्म
तत्पुरुषमुखाविर्भूतसुशीलया क्षारम् ईशानमुखनिर्गतसुमनसा रक्षा
अभवदासीदित्यर्थः ॥ ८-९ ॥
मरितोण्डदार्यः
अथैषां विनियोगमाह-
धारयेन्नित्यकार्येषु विभूतिं च प्रयत्नतः ।
नैमित्तिकेषु भसितं क्षारं काम्येषु सर्वदा ॥ १० ॥
प्रायश्चित्तेषु सर्वेषु भस्म नाम यथाविधि ।
रक्षा च मोक्षकार्येषु प्रयोक्तव्या सदा बुधैः ॥ ११ ॥
[[११४]]
बुधैः वीरशैवमतप्रविष्टविद्वज्जनैः प्रयोक्तव्यं धार्यमित्यर्थः ।
शिष्टं स्पष्टम् ॥ १०-११ ॥
मरितोण्डदार्यः
अथैवंविधभस्मनां वर्णमाह-
नन्दादीनां तु ये वर्णाः कपिलाद्याः प्रकीर्तिताः ।
त एव वर्णा विख्याता भूत्यादीनां यथाक्रमम् ॥ १२ ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ १२ ॥
अथैतद्भस्मोत्पत्तिश्चतुर्विधेत्याह-
भस्मोत्पादनमुद्दिष्टं चतुर्धा तन्त्रवेदिभिः ।
कल्पं चैवानुकल्पं तूपकल्पमकल्पकम् ॥ १३ ॥
एषामादिममुत्कृष्टमन्यत् सर्वमभावतः ।
कल्पानुकल्पोपकल्पाकल्पाख्यचतुर्विधभस्मस्वादिमं प्राथमिकं कल्पं
भस्मोत्कृष्टम् अन्यत् सर्वं शिष्टं त्रिविधं भस्म अभावतः
कल्पभस्मालाभादङ्गीकरणीयमित्यर्थः ॥ १३ ॥
अथ तेषां स्वरूपं क्रमेण कथयति-
यथाशास्त्रोक्तविधिना गृहीत्वा गोमयं नवम् ॥ १४ ॥
सद्येन वामदेवेन कुर्यात्पिण्डमनुत्तमम् ।
शोषयेत्पुरुषेणैव दहेद् घोराच्छिवाग्निना ॥ १५ ॥
कल्पं तद्भस्म विज्ञेयमनुकल्पमथोच्यते ।
वनेषु गोमयं यच्च शुष्कं चूर्णीकृतं तथा ॥ १६ ॥
दग्धं चैवानुकल्पाख्यमापणादिगतं तु यत् ।
वस्त्रेणोत्तारितं भस्म गोमूत्राबद्धपिण्डितम् ॥ १७ ॥
[[११५]]
दग्धं प्रागुक्तविधिना भवेद्भस्मोपकल्पकम् ।
अन्यैरापादितं भस्माप्यकल्पमिति निश्चितम् ॥ १८ ॥
शास्त्रोक्तप्रकारेण नन्दादिभिराविर्भूतनूतनगोमयं सद्येन
सद्योजातमन्त्रेणान्तरे गृहीत्वा वामदेवमन्त्रेण पिण्डीकृत
तत्पुरुषमन्त्रेण शोषयित्वा शिवमन्त्रसंस्कृताग्निना घोरादघोरमन्त्राद्
दहेद् भस्मीकुर्यादित्यर्थः । अथैशानमन्त्रेण बिल्वादिपात्रे स्थापितं
तद्भस्म कल्पमिति ज्ञातुं योग्यमित्यर्थः । अरण्येषु यच्छुष्कं गोमयं
चूर्णीकृत्य पूर्ववद्दग्धं भस्मानुकल्पाख्यमित्यर्थः । अत्र
मन्त्रत्रयलोपः । आपणादिगतं यद्भस्मास्ति तद्वस्त्रेण संशोधितं सत्
पुनर्गोमूत्रेण पिण्डीकृतं सत् पश्चात् प्रागुक्तविधिना दग्धं
चेदुपकल्पाख्यं भस्म भवेत् स्यादित्यर्थः । अन्यैः अमन्त्रज्ञैः आपादितं
सम्पादितं भस्म अकल्पमिति कल्पितं कथितमित्यर्थः ॥ १४-१८ ॥
मरितोण्डदार्यः
अथैवंविधभस्मना स्नानं कुर्यादित्याह-
एष्वेकतममादाय पात्रेषु कलशादिषु ।
त्रिसन्ध्यमाचरेत् स्नानं यथासम्भवमेव वा ॥ १९ ॥
कलशादिपात्रेण्सु भिन्नतया स्थापितेष्वेषु भस्मसु एकतमं भस्मादाय
त्रिकालमेककालं वा स्नानं कुर्यादेवेत्यर्थः ॥ १९ ॥
[[११६]]
मरितोण्डदार्यः
कथं कर्तव्यमित्यत्राह-
स्नानकाले करौ पादौ प्रक्षाल्य विमलाम्भसा ।
वामहस्ततले भस्म क्षिप्त्वाच्छाद्यान्यपाणिना ॥ २० ॥
अष्टकृत्वाथ मूलेन मौनी भस्माभिमत्र्य च ।
शिर ईशानमन्त्रेण पुरुषेण मुखं तथा ॥ २१ ॥
हृत्प्रदेशाघोरेण वामदेवेन गुह्यकम् ।
पादौ सद्येन सर्वाङ्गं प्रणवेनैव सेचयेत् ॥ २२ ॥
भस्मस्नानकाले स्वच्छोदकेन हस्तौ पादौ प्रक्षाल्य वामकरतले भस्म
संस्थाप्य दक्षिणपाणिनाऽऽच्छाद्य दक्षिणोरौ निवेश्य मौनी
भस्माभिमन्त्रयेत् इति शिवागमवचनाद् मौनी भूत्वा
मूलेनाष्टवारमभिमन्त्र्य शिरोमुखहृदयनाभिपादेषु
प्रणतिपूर्वकैरीशानादिमन्त्रै[ईशान - ईशानः सर्वविद्यानामीश्वरः
सर्वभूतानाम् । ब्रह्माधिपतिर्ब्रह्मणोऽधिपतिर्ब्रह्मा शिवो मेऽस्तु
सदाशिवोम् ।;
तत्पुरुष - तत्पुरुषाय विद्महे महादेवाय धीमहि तन्नो रुद्रः प्रचोदयात् ।;
अघोर -अघोरेभ्योऽथ घोरेभ्यो घोरघोरतरेभ्यः । सर्वेभ्यः सर्वसर्वेभ्यो
नमस्तेऽस्तु रुद्ररूपेभ्यः । ;
वामदेव - वामदेवाय नमो ज्येष्ठाय नमः श्रेष्ठाय नमो रुद्राय
नमः कालाय नमः कलविकरणाय नमो बलविकरणाय नमो बलाय नमो
बलप्रमथनाय नमः सर्वभूतदमनाय नमो मनोन्मनाय नमः । ;
सद्योजात - सद्योजातं प्रपद्यामि सद्योजाताय वै नमो नमः । भवे
भवेनातिभवे भवस्व मां भवोद्भवाय नमः ।]रभ्युक्षयेत् प्रणवेन
सर्वाङ्गं प्रोक्षयेदित्यर्थः ॥ २०-२२ ॥
मरितोण्डदार्यः
अथेदं जलस्नानादुत्कृष्टमित्याह-
[[११७]]
भस्मना विहितं स्नानमिदमाग्नेयमुत्तमम् ।
स्नानेषु वारुणाद्येषु मुख्यमेतन्मलापहम् ॥ २३ ॥
गङ्गोदकदिव्यवायव्यादिस्नानेषु भस्मना विहितं
स्नानमिदमाग्नेयमुत्तमम् अग्नेः सर्वभस्मकत्वेनैतदाग्नेयस्नानम्
सकलमलापहमिति मुख्यमित्यर्थः ॥ २३ ॥
मरितोण्डदार्यः
ननु जलादिस्नानस्य सकलमलनिवर्तकत्वं नास्ति वेत्यत्राह-
भस्मस्नानवतां पुंसां यथायोगं दिने दिने ।
वारुणाद्यैरलं स्नानैर्बाह्यदोषापहारिभिः ॥ २४ ॥
यथायोगं शास्त्रोक्तप्रकारमनतिक्रम्य प्रतिदिनं भस्मस्नानवतां
पुंसां बाह्याभ्यन्तरमलक्षयाद् भस्मनो ज्ञानाङ्गत्वाद्
बाह्यमलमात्रनिवर्तकैर्जलादिस्नानैरलं किं प्रयोजनमित्यर्थः ॥ २४ ॥
अत एव यतिभिर्जलस्नानादाग्नेयमेव श्रेष्ठमिति भस्मस्नानमेव विधीयत
इत्याह-
आग्नेयं भस्मना स्नानं यतिभिस्तु विधीयते ।
आर्द्रस्नानात् परं भस्म आर्द्रे जन्तुवधो ध्रुवम् ॥ २५ ॥
भस्मना स्नानमाग्नेयमिति यतिभिर्विधीयते वह्नेः प्रकाशत्वेन
ज्ञानप्रदत्वात् । भस्मस्नानं (यतिभिः) आर्द्रस्नानात्परं श्रेष्ठम् ।
आर्द्रे जलस्नाने जन्तुवध इति ध्रुवं निश्चयः जलचरप्राणिपीडनया शैत्येन
च प्राणिहिंसाकरमित्यर्थः अत्र तादृशदोषाभावाच्च ॥ २५ ॥
[[११८]]
अथ जलस्य दोषान्तरमुद्भावयति-
आर्द्रं तु प्रकृतिं विन्द्यात् प्रकृतिं बन्धनं विदुः ।
प्रकृतेस्तु प्रहाणार्थं भस्मना स्नानमिष्यते ॥ २६ ॥
आर्द्रं जलं प्रकृतिं गर्भवासप्रकृतिं विन्द्यात् रक्तशुक्लयोर्जलमयत्वात्
स वा एष पुरुषोऽन्नरसमयः [तै० उ० २।१] इति श्रुतेः । प्रकृतिं बन्धनं
भोज्यभोजनरूपेण पुरुषस्य पाशरूपं विदुः अभिज्ञाः जानन्ति पुरुषः
प्रकृतिस्थो हि भुङ्क्ते प्रकृतिजान् गुणान् [भ० गी० १३२१] इति भगवदुक्तेः
पुरुषस्य प्रकृतिबद्धत्वात् प्रकृतेस्तु प्रहाणार्थं
जलस्नानोत्थदोषनिवृत्त्यर्थं भस्मना स्नानमिच्छाविषयीक्रियत इत्यर्थः ॥
२६ ॥
मरितोण्डदार्यः
अथेदं भस्मना स्नानं कैरङ्गीकृतमित्यत्राह-
ब्रह्माद्या विबुधाः सर्वे मुनयो नारदादयः ।
योगिनः सनकाद्याश्च बाणाद्या दानवा अपि ॥ २७ ॥
भस्मस्नानयुताः सर्वे शिवभक्तिपरायणाः ।
निर्मुक्तदोषकलिला नित्यशुद्धा भवन्ति हि ॥ २८ ॥
कलिलाः समूहा इत्यर्थः । शिष्टं स्पष्टम् ॥ २७-२८ ॥
मरितोण्डदार्यः
अथ भस्मोद्धूलनं त्रिपुण्ड्रधारणं च कर्तव्यमित्याह-
नमश्शिवायेति भस्म कृत्वा सप्ताभिमन्त्रितम् ।
उद्धूलयेत् तेन देहं त्रिपुण्ड्रं चापि धारयेत् ॥ २९ ॥
भस्म नमश्शिवायेति मन्त्रेण सप्ताभिमन्त्रितं
सप्तजन्मकृतदोषनिवृत्त्यर्थं सप्तवारमभिमन्त्रितं कृत्वा तेन भस्मना
देहमुद्धूलयेत् त्रिपुण्ड्रं चापि देहे रचयेदित्यर्थः ॥ २९ ॥
[[११९]]
मरितोण्डदार्यः
अत्रोद्धूलनापेक्षया त्रिपुण्ड्रस्याधिक्यमाह-
सर्वाङ्गोद्धूलनं चापि न समानं त्रिपुण्ड्रकैः ।
तस्मात् त्रिपुण्ड्रमेवैकं लिखेदुद्धूलनं विना ॥ ३० ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ ३० ॥
अथ त्रिपुण्ड्रं कदा कथं कुत्र धारणीयमित्यत्राह-
त्रिपुण्ड्रं धारयेन्नित्यं भस्मना सलिलेन च ।
स्थानेषु पञ्चदशसु शरीरे साधकोत्तमः ॥ ३१ ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ ३१ ॥
तानि कानीत्यत्राह-
उत्तमाङ्गे ललाटे च श्रवणद्वितये तथा ।
गले भुजद्वये चैव हृदि नाभौ च पृष्ठके ॥ ३२ ॥
बाहुयुग्मे ककुद्देशे मणिबन्धद्वये तथा ।
त्रिपुण्ड्रं भस्मना धार्यं मूलमन्त्रेण साधकैः ॥ ३३ ॥
त्रियायुषत्रियम्बकप्रणवपञ्चाक्षरमन्त्रैर्धारयेत्
शिरोललाटकण्ठस्कन्धवक्षःस्थलेषु त्रियायुषत्रियम्बकैस्तिस्रो रेखाः
कुर्वीत । व्रतमेतच्छाम्भवम् इति श्रुतेः ॥ ३२-३३ ॥
[[१२०]]
अथ तदभिमन्त्रणप्रकारपूर्वकं समन्त्रकत्रिपुण्ड्रधारणस्य
फलमाह-
वामहस्ततले भस्म क्षिप्त्वाच्छाद्यान्यपाणिना ।
अग्निरित्यादिमन्त्रेण स्पृशन् वाराभिमन्त्र्य च ॥ ३४ ॥
त्रिपुण्ड्रमुक्तस्थानेषु दध्यात् सजलभस्मना ।
शिवं शिव(क)रं शान्तं स प्राप्नोति न संशयः ॥ ३५ ॥
अग्निरिति भस्म वायुरिति भस्म जलमिति भस्म स्थलमिति भस्म व्योमेति भस्म
सर्वं ह वा इदं भस्म मन एतानि चक्षूषिं भस्मानि [भस्मजबालोप०] इति
मन्त्रेण स्पृशन् वारा उदकेन सप्तवारं मूलेनाभिमन्त्रयेदित्यर्थः ॥ ३४-
३५ ॥
अथ त्रिपुण्ड्ररचनाप्रकारमाह-
मध्याङ्गुलित्रयेणैव स्वदक्षिणकरस्य तु ।
षडङ्गुलायतं मानमपि वाऽलिकमानकम् ॥ ३६ ॥
नेत्रयुग्मप्रमाणेन भाले दध्यात् त्रिपुण्ड्रकम् ।
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ ३६ ॥
अथ प्रकारान्तरेण त्रिपुण्ड्रीकरणमाह-
मध्यमानामिकाङ्गुष्ठैरनुलोमविलोमतः ॥ ३७ ॥
धारयेद्यस्त्रिपुण्ड्राङ्कं स रुद्रो नात्र संशयः ।
मध्यमानामिकाभ्याम् अनुलोमतः प्रदक्षिणतो रेखाद्वयं तन्मध्ये
अङ्गुष्ठेन विलोमतः अप्रदक्षिणतः एकां रेखां रचयेत् । एवं
धृतत्रिपुण्ड्रो रुद्र इत्युक्त्वात् पूर्वापेक्षया विशेष इत्यर्थः ॥ ३७ ॥
[[१२१]]
अथ तल्लक्षणं कथयति-
ऋजु श्वेतमनुव्याप्तं स्निग्धं श्रोत्रप्रमाणकम् ॥ ३८ ॥
एवं सल्लक्षणोपेतं त्रिपुण्ड्रं सर्वसिद्धिदम् ।
ऋजु सरलं श्वेतं शुभ्रम् अनुव्याप्तम् अविचिछन्नम् स्निग्धं सान्द्रं
श्रोत्रप्रमाणकं श्रवणपरिमितमित्यर्थः ॥ ३८ ॥
अथास्य त्रिपुण्ड्रस्य महत्त्वं सूत्रद्वयेन सूचयति-
प्रातःकाले च मध्याह्ने सायाह्ने च त्रिपुण्ड्रकम् ॥ ३९ ॥
कदाचिद्भस्मना कुर्यात् स रुद्रो नात्र संशयः ।
एवंविधं विभूत्या च कुरुते यस्त्रिपुण्ड्रकम् ।
स रौद्रधर्मसंयुक्तस्त्रयीमय इति श्रुतिः ॥ ४० ॥
यो विभूत्या च भस्मना एवंविधम् ऋजुश्वेतादिसल्लक्षणोपेतं
त्रिपुण्ड्रकं कुरुते स रौद्रधर्मसंयुक्तो रुद्रसम्बन्धी यो धर्मः
शिवाचारः तेन संयुक्तः सन् त्रयीमयो वेदत्रयस्वरूप इति श्रुतिः य इदं
त्रिपुण्ड्रं धरते स वेदत्रयधारी भवति स सन्ततं त्रेताग्निर्भवति स
पुष्करत्रयस्नातो भवति । यस्त्रिपुण्ड्रधारी पुरुषः स रुद्रः स परमेष्ठी य
इदं त्रिपुण्ड्रं धृतवन्तं पुरुषं पश्यति स सर्वपापेभ्यो विनिर्मुक्तो
भवति स सर्ववेदाध्ययनजन्यफलवान् भवति [इदमुद्धरणं
बृहज्जाबालोपनिषदि नोपलभ्यते ।] इति
वृद्धजाबालादिबहुश्रुतिसिद्धोऽयमर्थः । तस्मात् प्रातरादिकालत्रये कदाचित्
त्रिपुण्ड्रं यः कुर्यात् स रुद्रः शिव एव न संशय इत्यर्थः ॥ ३९-४० ॥
मरितोण्डदार्यः
अथैतादृशं त्रिपुण्ड्रं कैर्धृतमित्यत्राह-
ब्रह्मा विष्णुश्च रुद्रश्च देवाः शक्रपुरोगमाः ।
[[१२२]]
त्रिपुण्ड्रं धारयन्त्येव भस्मना परिकल्पितम् ॥ ४१ ॥
वसिष्ठाद्या महाभागा मुनयः श्रुतिकोविदाः ।
धारयन्ति सदाकालं त्रिपुण्ड्रं भस्मना कृतम् ॥ ४२ ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ ४१-४२ ॥
अथेदं कुत्र विहितमित्यत्राह-
शैवागमेषु वेदेषु पुराणेष्वखिलेषु च ।
स्मृतीतिहासकल्पेषु विहितं भस्मपुण्ड्रकम् ॥
धारणीयं समस्तानां शैवानां च विशेषतः ॥ ४३ ॥
कल्पेषु कल्पसूत्रेष्वित्यर्थः ॥ ४३ ॥
अथानेन त्रिपुण्ड्रधारणेन सकलपापक्षय इत्युक्त्वा भस्मधारणस्थलं
समापयति-
नास्तिको भिन्नमर्यादो दुराचारपरायणः ।
भस्मत्रिपुण्ड्रधारी चेन्मुच्यते सर्वकिल्बिषैः ॥ ४४ ॥
वेदविरुद्धाचारनिष्ठो नास्तिकः शरीरेन्द्रियबुद्धिव्यतिरेकेण कश्चिदात्मा
नास्तीति वदन् चार्वाकादिः । अत एव दुराचारपरायणस्तादृशोऽपि
भस्मत्रिपुण्ड्रधारी चेत् सर्वकिल्बिषैः समस्तपापैर्मुच्यत इत्यर्थः ॥ ४४ ॥
रुद्राक्षधारणस्थलम्
अथ रुद्राक्षधारणस्थलम्
अथ रुद्राक्षधारणस्थलं निरूपयति-
भस्मना विहितस्नानस्त्रिपुण्ड्राङ्कितमस्तकः ।
शिवार्चनपरो नित्यं रुद्राक्षमपि धारयेत् ॥ ४५ ॥
[[१२३]]
मस्तको ललाट इत्यर्थः । शिष्टं स्पष्टम् ॥ ४५ ॥
मरितोण्डदार्यः
किमनेन प्रयोजनमित्यत्राह-
रुद्राक्षधारणादेव मुच्यन्ते सर्वपातकैः ।
दुष्टचित्ता दुराचारा दुष्प्रज्ञा अपि मानवाः ॥ ४६ ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ ४६ ॥
नन्वेते रुद्राक्षाः कथमुत्पनाः ? कुत एतादृक् सामर्थ्यमित्यत्राह-
पुरा त्रिपुरसंहारे त्रिनेत्रो जगतां पतिः ।
उदपश्यत् पुरां योगमुन्मीलितविलोचनः ॥ ४७ ॥
निपेतुस्तस्य नेत्रेभ्यो बहवो जलबिन्दवः ।
तेभ्यो जाता हि रुद्राक्षा रुद्राक्षा इति कीर्तिताः ॥ ४८ ॥
रुद्रनेत्रसमुत्पन्ना रुद्राक्षा लोकपावनाः ।
पूर्वं त्रिपुरसंहारप्रस्तावे जगतां पतिः विश्वपतिः त्रिनेत्रः
सोमसूर्याग्निनयनः शिवः उन्मीलितविलोचनः संहारकाल एव
ललाटनेत्रस्योन्मेषाद् विकसितनेत्रत्रयः सन् पुरां त्रिपुराणां योगं
सम्बन्धम् उपदश्यद् ऊर्ध्वं दृष्टवान् । तस्य नेत्रेभ्यो बहवो जलबिन्दवः
उदककणाः निपेतुः भूमौ पतिताः । तेभ्यो जलबिन्दुभ्यो रुद्राक्षा जाताः । हि
यस्मात् कारणाद् रुद्रनेत्रसमुत्पन्नास्तस्मात् कारणाद् रुद्राक्षा इति
कीर्तितास्तत एव लोकपावना इत्यर्थः । अत्र पुरा त्रिपुरवधायोन्मीलिताक्षोऽहं
(अभवम्) तेभ्यो जलबिन्दवो भूमौ पतितास्ते रुद्राक्षा जाताः
सर्वानुग्रहार्थाय । तेषां नामोच्चारणेन दशशतगोदानफलं भवति
दर्शनस्पर्शनाभ्यां द्विगुणं त्रिगुणं फलं भवति । अत ऊर्ध्वं
वक्तुं न शक्यम् [वृहज्जबालोपनिषदि सप्तमब्राह्मणे अष्टमखण्डे
रुद्राक्षवर्णनं श्रूयते किन्त्वानुपूर्वी भिन्नाऽस्ति ।] इति
बृहज्जाबालादिश्रुतिः ॥ ४७-४८ ॥
[[१२४]]
एवं रुद्रनेत्रसमुत्पन्नत्वात् तत्कलाभेदेनाष्टत्रिंशत्प्रकारेणोत्पत्तिं
भजन्त इत्याह-
अष्टत्रिंशत्प्रभेदेन भवन्त्युत्पत्तिभेदतः ॥ ४९ ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ ४९ ॥
अथ कस्मान्नेत्रात् कियन्त उत्पन्ना इत्यत्राह-
नेत्रात् सूर्यात्मनः शम्भोः कपिला द्वादशोदिताः ।
श्वेताः षोडश सञ्जाताः सोमरूपाद्विलोचनात् ॥ ५० ॥
कृष्णा दशविधा जाता वह्निरूपाद्विलोचनात् ।
एवमुत्पत्तिभेदेन रुद्राक्षा बहुधा स्मृताः ॥ ५१ ॥
शिवस्य सूर्यात्मनो नेत्रात् कपिलाः कपिलवर्णा द्वादश द्वादशभेदवन्तो
रुद्राक्षा उदिताः उत्पन्ना इत्यर्थः सूर्यनेत्रस्य
तपिन्यादिद्वादशकलात्मकत्वात् । सोमरूपाद्विलोचनात् चन्द्रनयनात् श्वेताः
शुभ्रवर्णाः षोडश षोडशभेदवन्तः सञ्जाता उत्पन्नाः
तन्नेत्रयस्यामृतादिषोडशकलात्मकत्वात् । वह्निरूपाद्विलोचनाद् वह्निनयनात्
कृष्णाः कृष्णवर्णाः दशविधाः दशभेदवन्तः जाता उत्पनाः
तन्नेत्रस्य धूम्रार्चिःप्रभृतिदशकलात्मकत्वात् । एवमुत्पत्तिभेदेन
रुद्राक्षा बहुधा बहुविधाः स्मृता इत्यर्थः ॥ ५०-५१ ॥
[[१२५]]
मरितोण्डदार्यः
अथ धार्यरुद्राक्षलक्षणमाह-
अच्छिद्रं कनकप्रख्यमनन्यधृतमुत्तमम् ।
रुद्राक्षं धारयेत् प्राज्ञः शिवपूजापरायणः ॥ ५२ ॥
अच्छिद्रमकृमिचुम्बितमित्यर्थः । शिष्टं स्पष्टम् ॥ ५२ ॥
मरितोण्डदार्यः
अथ कुत्र कथं कति धारणीया इत्यत्राह-
यथास्थानं यथावक्त्रं यथायोगं यथाविधि ।
रुद्राक्षधारणं वक्ष्ये रुद्रसायुज्यसिद्धये ॥ ५३ ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ ५३ ॥
प्रतिज्ञाय स्थानं सङ्ख्यां चाह-
शिखायामेकमेकास्यं रुद्राक्षं धारयेद् बुधः ।
द्वित्रिद्वादशवक्त्राणि शिरसि त्रीणि धारयेत् ॥ ५४ ॥
षट्त्रिंशद्धारयेन्मूर्ध्नि नित्यमेकादशाननान् ।
दशसप्तपञ्चवक्त्रान्षट् षट् कर्णद्वये वहेत् ॥ ५५ ॥
षडष्टवदनान् कण्ठे द्वात्रिंशद्धारयेत् सदा ।
पञ्चाशद्धारयेद् विद्वान् चतुर्वक्त्राणि वक्षसि ॥ ५६ ॥
[[१२६]]
त्रयोदशमुखान् बाह्वोर्धरेत् षोडश षोडश [तुलनीय-
रुद्रक्षजाबालोपनिषत् ।] ।
प्रत्येकं द्वादश वहेन्नवास्यान् मणिबन्धयोः ॥ ५७ ॥
चतुर्दशमुखं यज्ञसूत्रमष्टोत्तरं शतम् ।
धारयेत् सार्वकालं तु रुद्राक्षं शिवपूजकः ॥ ५८ ॥
मरितोण्डदार्यः
अत्र दशसप्तपञ्चवक्त्रान् षट्षट्कर्णद्वय इत्यत्र दशमुखं
द्वयं पञ्चमुखं द्वयं सप्तमुखं द्वयम् एवं षट् षट् कर्णद्वये
धारणीयमित्यर्थः समं स्यादश्रुतत्वात् इति न्यायात् षट् षट्
कर्णयोरेकमेकम् इति रुद्राक्षजाबालश्रुतेः । एकमेकं वा कर्णद्वये
धारयेत् । एवं कण्ठेऽपि षडष्टवदनान् समत्वेन धारयेदिति । शिष्टं
स्पष्टम् । अयं भावः-
शुद्धमिश्रसङ्कीर्णभुवनाधीशशिवाष्टविद्येश्वरशतरुद्र-
सङ्ख्यातयज्ञोपवीतधारणेन भुवनाध्वशुद्धिः
वर्णसङ्ख्यातवक्षोमालया वर्णाध्वशुद्धिः
पदसङ्ख्यातमणिबन्धबाहुकण्ठमालया पदाध्वशुद्धिः
षडङ्गपञ्चब्रह्मप्रणवमन्त्रसङ्ख्यातकर्णाभरणेन
मन्त्राध्वशुद्धिः शिवशक्त्यात्मककर्णाभरणेन वा
तत्त्वसङ्ख्यातमस्तकमालया तत्त्वाध्वशुद्धिः
अष्टत्रिंशत्कलापूर्णसोमसूर्याग्निलक्षणशिरोरन्ध्रमालया
कलाध्वशुद्धिः ।
एवंरूपषडध्वकारणीभूतपरशिवब्रह्ममयशिखागतैकरुद्राक्ष-
धारणेन परशिवस्वरूप एव यो रुद्राक्षं धत्ते स सत्यं परमः शिवः स
सत्यं परमः शिव इति श्रुतेः ॥ ५४-५८ ॥
[[१२७]]
मरितोण्डदार्यः
अथैवं रुद्राक्षधारणात् सर्वपापक्षय इत्याह-
एवं रुद्राक्षधारी यः सर्वकाले तु वर्तते ।
तस्य पापकथा नास्ति मूढस्यापि न संशयः ॥ ५९ ॥
एवमुक्तप्रकारेण एषु स्थानेषु सदा रुद्राक्षधारिणो मूढस्यापि
पापवार्ता नास्ति कुतः पापसम्बन्ध इत्यर्थः ॥ ५९ ॥
ननु क्षुद्रपापसम्बन्धो नास्तीत्युच्यते वा महापातकसम्बन्धो
नास्तीत्युच्यते वेत्यत्राह-
ब्रह्महा मद्यपायी च स्वर्णहृद् गुरुतल्पगः ।
मातृहा पितृहा चैव भ्रूणहा कृतघातकः ।
रुद्राक्षधारणादेव मुच्यते सर्वपातकैः ॥ ६० ॥
अत्र सर्वशब्देनानुक्तपातकानि सङ्गृहीतानीति बोध्यम् ॥ ६० ॥
मरितोण्डदार्यः
अथ विशेषमाह-
दर्शनात् स्पर्शनाच्चैव स्मरणादपि पूजनात् ।
रुद्राक्षधारणाल्लोके मुच्यन्ते पातकैर्जनाः ॥ ६१ ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ ६१ ॥
अत्र जनशब्देन को वा विवक्षित इत्यत्राह-
[[१२८]]
ब्राह्मणो वान्त्यजो वापि मूर्खो वा पण्डितोऽपि वा ।
रुद्राक्षधारणादेव मुच्यते सर्वपातकैः ॥ ६२ ॥
अनेन रुद्राक्षधारणे सर्वेऽप्यधिकारिण इत्युक्तं भवति ॥ ६२ ॥
मरितोण्डदार्यः
नन्वनेन पापक्षयमात्रं वा पुण्यमपि किञ्चिदस्ति वेत्यत्राह-
गवां कोटिप्रदानस्य यत्फलं भुवि लभ्यते ।
तत्फलं लभते मर्त्यो नित्यं रुद्राक्षधारणात् ॥ ६३ ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ ६३ ॥
अथास्यैतावन्मात्रमेव न क्रियाभेदेनान्योऽपि चमत्कारोऽस्तीत्याह-
मृत्युकाले च रुद्राक्षं निष्पीड्य सह वारिणा ।
यः पिबेच्चिन्तयन् रुद्रं रुद्रलोकं स गच्छति ॥ ६४ ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ ६४ ॥
एवं निश्चित्य ये भस्मरुद्राक्षधारिणः सन्ति ते रुद्रा एवेत्याह-
भस्मोद्धूलितसर्वाङ्गा धृतरुद्राक्षमालिकाः ।
ये भवन्ति महात्मानस्ते रुद्रा नात्र संशयः ॥ ६५ ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ ६५ ॥
अथ भस्मरुद्राक्षधारणशून्येन द्विजेन विधीयमानं
नित्यनैमित्तिकादिकं कर्मापि व्यर्थमित्याह-
नित्यानि काम्यानि निमित्तजानि
कर्माणि सर्वाणि सदाऽपि कुर्वन् ।
[[१२९]]
यो भस्मरुद्राक्षधरो यदि स्याद्
द्विजो न तस्यास्ति फलोपपत्तिः ॥ ६६ ॥
उपपत्तिः प्राप्तिरित्यर्थः । शिष्टं स्पष्टम् ॥ ६६ ॥
मरितोण्डदार्यः
तस्माद्वर्णाश्रमाचारनिष्ठेषु भस्मरुद्राक्षधर एक एव गरीयानित्याह-
सर्वेषु वर्णाश्रमसङ्गतेषु नित्यं सदाचारपरायणेषु ।
श्रुतिस्मृतिभ्यामिह चोद्यमानो विभूतिरुद्राक्षधरः समानः ॥ ६७ ॥
इति श्रीषट्स्थलब्रह्मिणा शिवयोगिनाम्ना प्रणीते वीरशैवधर्मनिर्णये
सिद्धान्तशिखामणौ भक्तस्थले विभूतिरुद्राक्षधारणप्रसङ्गो नाम
सप्तमः परिच्छेदः ॥ ७ ॥
ब्राह्मणादिवर्णब्रह्मचर्याद्याश्रमसंयुतेषु सर्वेषु विषये इह लोके
विभूतिरुद्राक्षधरः समानो भस्मरुद्राक्षधर एक एव श्रुतिस्मृतिभ्यां
चोद्यमानः श्लाघनीयः ॥ ६७ ॥
इति श्रीमत्पदवाक्यप्रमाणपारावारधुरीणश्रीमरितोण्टदार्येण
विरचितायां तत्त्वप्रदीपिकाख्यायां सिद्धान्तशिखामणिव्याख्यायां
भस्मरुद्राक्षधारणस्थलनामा सप्तमः परिच्छेदः ॥ ७ ॥