०६ गुरु-कारुण्य-लिङ्ग-धारण-प्रसङ्गः

षष्ठः परिच्छेदः

गुरुकारुण्यस्थलम्

अथ तद्विज्ञानार्थं सद्गुरुमेवाभिगच्छेत् समित्पाणिः श्रोत्रियं
ब्रह्मनिष्ठम् [मु० उ० २।१२] इति मुण्डकश्रुतेः
पूर्वोक्तपिण्डपिण्डज्ञानसंसारहेयस्थलसम्पन्नः संसारनाशकरं
महालिङ्गं जिज्ञासुः श्रीगुरुमुपैतीति कुम्भजं प्रति
दीक्षालक्षणगुरुकारुण्यस्थलं निरूपयति श्रीरेणुकः-

ततो विवेकसम्पन्नो विरागी शुद्धमानसः ।
जिज्ञासुः सर्वसंसारदोषध्वंसकरं शिवम् ॥ १ ॥

उपैति लोकविख्यातं लोभमोहविवर्जितम् ।
आत्मतत्त्वविचारज्ञं विमुक्तविषयभ्रमम् ॥ २ ॥

शिवसिद्धान्ततत्त्वज्ञं छिन्नसन्देहविभ्रमम् ।
सर्वतन्त्रप्रयोगज्ञं धार्मिकं सत्यवादिनम् ॥ ३ ॥

कुलक्रमागताचारं कुमार्गचारवर्जितम् ।
शिवध्यानपरं शान्तं शिवतत्त्वविवेकिनम् ॥ ४ ॥

भस्मोद्धूलननिष्णातं भस्मतत्त्वविवेकिनम् ।
त्रिपुण्ड्रधारणोत्कण्ठं धृतरुद्राक्षमालिकम् ॥ ५ ॥

लिङ्गधारणसंयुक्तं लिङ्गपूजापरायणम् ।
लिङ्गाङ्गयोगतत्त्वज्ञं निरूढाद्वैतवासनम् ॥ ६ ॥

लिङ्गाङ्गस्थलभेदज्ञं श्रीगुरुं शिववादिनम् ।

[[९३]]

अत्र ततः संसारहेयबुद्ध्युत्पत्त्यनन्तरं शुद्धमानसो निर्मलान्तः
करणत्वेन पिण्डशब्दवाच्यः विवेकसम्पन्नः शरीरात्मविवेकेन
पिण्डज्ञानवान् विरागी अनित्यसुखवैमुख्येन संसारहेयबुद्धिमान्
साधकः सर्वसंसारदोषध्वंसकरणम् दोषः दुःखमित्यर्थः
सांसारिकसकलदुःखनिवारकं शिवम्
परब्रह्मापरपर्यायपरशिवमहालिङ्गं जिज्ञासुः सन् शिववादिनं
महालिङ्गस्वरूपमुपदेष्टारं श्रीगुरुमुपैतीति योजना । स कीदृश
इत्यत्राह-लोकविख्यात इत्यादिना । सर्वलोकप्रसिद्धः लोभमोहविवर्जितः मोहः
अज्ञानमित्यर्थः आत्मतत्त्वविचारज्ञः
देहेन्द्रियादिवैलक्षण्येनात्मयाथार्थ्यस्वरूपज्ञः विमुक्तविषयभ्रमः

यस्य यस्य पदार्थस्य या या शक्तिरुदीरिता ।
सा सा सर्वेश्वरी देवी स स सर्वो महेश्वरः ॥ [स० म०]

इति सर्वमङ्गलागमस्थितेः ।

शब्दजातमशेषं तु धत्ते शर्वस्य वल्लभा ।
अर्थजातमशेषं तु धत्ते मुग्धेन्दुशेखर ॥ [वा० सं०]

इति वायुसंहितोक्तेश्च सर्वस्यापि विश्वस्य शिवशक्तिमयत्वात् तयोरभेदाद्
विगलितविषयगतभेदभ्रान्तिरित्यर्थः । अत एव निरूढाद्वैतवासनः
दृढीभूताद्वैतसंस्कारविशिष्टः शिवसिद्धान्ततत्त्वज्ञः
शिवागमसिद्धान्ताभिज्ञः छिन्नसन्देहविभ्रमः
निराकृतसंशयविपर्ययवानित्यर्थः । सर्वतन्त्रप्रयोगज्ञः
चतुःषष्टितन्त्रप्रयोगज्ञः धार्मिकः शिवधर्मनिष्ठः सत्यवादी
कुलक्रमगताचारः गुरुवंशक्रमानुगताचारवान् कुमार्गाचारवर्जितः
कुलप्राप्तसमयाचारवर्जितः शिवध्यानपरः शिवलिङ्गचिन्तानिष्ठः
शान्तः रागद्वेषरहितः शिवतत्त्वविवेकी शिवपरशिवस्वरूपज्ञः
भस्मोद्धूलननिष्णातः तत्र कुशलीत्यर्थः । भस्मतत्त्वविवेकी
भस्मस्वरूपविवेकवान् त्रिपुण्ड्रधारणोत्कण्ठः तत्रोत्सुक इत्यर्थः ।

[[९४]]

धृतरुद्राक्षमालिकः लिङ्गधारणसंयुक्तः बाह्यान्तर्लिङ्गधारणवन्
लिङ्गपूजापरायणः बाह्यान्तर्लिङ्गपूजानिष्ठः लिङ्गाङ्गयोगतत्त्वज्ञः
शिवबीजसम्बन्धतत्त्वज्ञः लिङ्गाङ्गस्थलभेदज्ञः
लिङ्गाङ्गस्थलगतैकोत्तरशतस्थलभेदज्ञानवानित्यर्थः । शिववादी
माङ्गल्यवचनप्रयोक्ता एवंविधसल्लक्षणसम्पन्नं श्रीमन्तं
सद्गुरुस्वामिनं संसारहेयबुद्धिमान् पक्वशिष्यः मुमुक्षुरिति यावत्
उपैति उपायनपाणिः सन् अधिगच्छेदित्यर्थः ॥ १-७ ॥

मरितोण्डदार्यः

एवं सद्गुरुमधिगम्य तत्सेवा कर्तव्येत्याह-

सेवेत परमाचार्यं शिष्यो भक्तिभयान्वितः ॥ ७ ॥
षण्मासान् वत्सरं वापि यावदेष प्रसीदति ।

आप्तस्थानाङ्गसद्भावैः सेवेदित्यर्थः । शिष्टं स्पष्टम् ।

अथ तद्विज्ञापनप्रकारं सूत्रद्वयेन वर्णयति-

प्रसन्नं परमाचार्यं भक्त्या मुक्तिप्रदर्शकम् ॥ ८ ॥
प्रार्थयेदग्रतः शिष्यः प्राञ्जलिर्विनयान्वितः ।
भो कल्याण महाभाग शिवज्ञानमहोदधे ॥ ९ ॥
आचार्यवर्य सम्प्राप्तं रक्ष मां भवरोगिणम् ।

भक्त्या सेवया प्रसन्नमनुग्रहोन्मुखं मुक्तिप्रदर्शकं
परापरमोक्षप्रदर्शकं परमाचार्यं महागुरुं विनयान्वितः
भयभक्तिसमन्वितः शिष्यः प्राञ्जलिः मुकुलितकरः सन् अग्रतः पुरतः
प्रार्थयेत् । किमित्यत्र भो कल्याण मङ्गलात्मक महाभाग अतिश्रेष्ठ
शिवज्ञानस्य समुद्र आचार्यवर्य गुरूत्तम भवरोगिणं संसारार्तं
सम्प्राप्तं समागतं मां रक्ष पाहीति ॥ ८-९ ॥

मरितोण्डदार्यः

एवं प्रार्थितवन्तं शिष्यं गुरुरुपदेशाङ्गभूतदीक्षया योजयेदित्याह-

इति शुद्धेन शिष्येण प्रार्थितः परमो गुरुः ॥ १० ॥

[[९५]]

शक्तिपातं समालोक्य दीक्षया योजयेदमुम् ।

इति एवम्प्रकारेण शुद्धेन शुद्धान्तःकरणेन शिष्येण प्रार्थितो
विज्ञापितः परमो गुरुः महागुरुः तस्येति शेषः । शक्तिपातं
तीव्रतरशक्तिपातं समालोक्य सम्यगवलोक्य अमुम् अग्रतः स्थितं शिष्यं
दीक्षया योजयेत् सम्बन्धयेदित्यर्थः ॥ १० ॥

मरितोण्डदार्यः

का नाम दीक्षेत्यत्राह-

दीयते च शिवज्ञानं क्षीयते पाशबन्धनम् ॥ ११ ॥
यस्मादतः समाख्याता दीक्षेतीयं विचक्षणैः ।

यस्मात् दा दाने इति धातुगत्या शिवज्ञानं
परब्रह्मपरशिवाख्यमहालिङ्गज्ञानं दीयते स्वात्माभेदेन प्रदास्यते
पाशबन्धनं मलमायाकर्मबन्धनं क्षि क्षये इति धातुगत्या क्षीयते
अत इयं ज्ञानक्रियात्मिका शक्तिरेव दीक्षेति विचक्षणैः शास्त्रज्ञैः
सम्यगाख्यातेत्यर्थः ॥ ११ ॥

मरितोण्डदार्यः

अथेयं दीक्षा त्रिविधेत्याह-

सा दीक्षा त्रिविधा प्रोक्ता शिवागमविशारदैः ॥ १२ ॥
वेधारूपा क्रियारूपा मन्त्ररूपा च तापस ।

मरितोण्डदार्यः

अथ तद्दीक्षात्रयलक्षणमाह-

गुरोरालोकमात्रेण हस्तमस्तकयोगतः ॥ १३ ॥
यः शिवत्वसमावेशो वेधा दीक्षेति सा मता ।

श्रीगुरोर्निरीक्षणमात्रेण हस्तमस्तकसम्बन्धाद् यो
ज्ञानक्रियात्मकशिवतत्त्वसमावेशोऽस्ति सा वेधा दीक्षेति स्मृतेत्यर्थः ।
गुरोर्दृष्टिगर्भे स्थित्वा करकमले समुत्पन्नस्यात्मनश्चिन्मयस्वरूपोपदेशो
वेधादीक्षेति तात्पर्यम् ॥ १३ ॥

मान्त्री दीक्षेति सा प्रोक्ता मन्त्रमात्रोपदेशिनी ॥ १४ ॥

[[९६]]

मन्त्रमात्रोपदेशिनी सोऽहमिति प्रणवमन्त्रस्वरूपस्य प्राणिनः
पञ्चाक्षरीमन्त्रमात्रोपदेशो [पञ्चाक्षरोपदेशः शैवानां कृते क्रियते ।
अन्यसम्प्रदायिनां कृते तत्तत्सम्प्रदायप्रचलितमन्त्राणामुपदेशो भवति ।
यथा वैष्णवेभ्यः ॐ नमो भगवते वासुदेवाय इति
द्वादशाक्षरमन्त्रस्योपदेशः ।] योऽस्ति सा मननत्राणधर्मिणी मान्त्री
दीक्षेति कथितेत्यर्थः ॥ १४ ॥

कुण्डमण्डलिकोपेता क्रियादीक्षा क्रियोत्तरा ।

कलशबन्धस्वस्तिकमण्डलसंयुक्ता क्रियापरा लिङ्गधारणक्रियासमेता
क्रिया दीक्षेत्यर्थः ।

अथ तत्प्रकारं पञ्चभिः श्लोकैः प्रदर्शयति-

शुभमासे शुभतिथौ शुभकाले शुभेऽहनि ॥ १५ ॥
विभूतिं शिवभक्तेभ्यो दत्त्वा ताम्बूलपूर्वकम् ।
यथाविधि यथायोगं शिष्यमानीय देशिकः ॥ १६ ॥
स्नातं शुक्लाम्बरधरं दन्तधावनपूर्वकम् ।
मण्डले स्थापयेच्छिष्यं प्राङ्मुखं तमुदङ्मुखः ॥ १७ ॥
शिवस्य नाम कीर्त्तिं च चिन्तामपि च कारयेत् ।

शुभमासे माघादिशुभमासे शुभतिथौ भद्रादि [नन्दा भद्रा जया
रिक्ता पूर्णा च तिथयः क्रमात् ।] शुभतिथौ शुभेऽहनि
सोमशुक्रादिशुभवासरे शुभकाले अमृतयुक्तशुभमुहूर्ते
विध्युक्तप्रकारेण शास्त्रोक्तक्रमेण शिवभक्तेभ्यस्ताम्बूलपूर्वकं
विभूतिं दत्त्वाम् आचार्यो दन्तधावनपूर्वकं स्नातं
शुक्लाम्बरधरं शिष्यं स्वसमीपमाहूय प्राङ्मुखं कृत्वा
स्वयमुदङ्मुखः सन् स्वस्तिकमण्डले स्थापयेत् । अनन्तरम्- अपि वा
यश्चाण्डालः शिवेति वाचं वदेत्तेन सह संवसेत्तेन सह संविशेत्तेन सह
भुञ्जीत इति श्रुतेः सकलप्रायश्चित्तरूपशिवनामकीर्तनं शिवध्यानं च
कारयेदित्यर्थः ॥ १५-१७ ॥

[[९७]]

अनन्तरम्-

विभूतिपट्टं दत्त्वाग्रे यथास्थानं यथाविधि ॥ १८ ॥
पञ्चब्रह्ममयैस्तत्र स्थापितैः कलशोदकैः ।
आचार्यः सममृत्विग्भिस्त्रिः शिष्यमभिषिञ्चयेत् ॥ १९ ॥

मरितोण्डदार्यः

प्रथमं यथाविधि यथास्थानं विभूतिधारणं कृत्वा तत्र तस्मिन्
मण्डले स्थापितैः पञ्चब्रह्ममयैः ईशानादिपञ्चब्रह्मस्वरूपैः
कलशोदकैः पञ्चाक्षरात्मककलशोदकैः ऋत्विग्भिः
भुवनप्रसिद्धपञ्चाचार्यसम्प्रदायानुगैः ऋत्विग्भिः समम्
आचार्यस्तत्सम्प्रदाय एवाचार्यपट्टाभिषिक्तः श्रीगुरुः शिष्यं
त्रिरभिषिञ्चयेत् ॥ १८-१९ ॥

अथ मांसपिण्डं मन्त्रपिण्डं विधातुं मन्त्रोपदेशं कुर्यादित्याह-

अभिषिच्य गुरुः शिष्यमासीनं परितः शुचिम् ।
ततः पञ्चाक्षरीं शैवीं संसारभयतारिणीम् ॥ २० ॥

तस्य दक्षिणकर्णे तु निगूढमपि कीर्तयेत् ।
छन्दो रूपमृषिं चास्य देवतान्यासपद्धतिम् ॥ २१ ॥

मरितोण्डदार्यः

अभिषिच्य ततस्तदनन्तरं गुरुः । शुचिं समीपे स्थितं शिष्यं प्रति
तस्य दक्षिणकर्णे संसारभयतारिणीं शैवीं शिवसम्बन्धिनीं
पञ्चाक्षरीं नमः शिवाय चेति श्रीरुद्रप्रसिद्धां विद्यां
परतत्त्वप्रकाशिनीं निगूढं परश्रुतिगोचरीभूतं यथा न

[[९८]]

भवति तथा कीर्तयेत् उपदिशेदित्यर्थः । अस्याः पञ्चाक्षर्या रूपं
स्वरूपं छन्दः ऋषिं मन्त्रद्रष्टारं महर्षिं देवतान्यासपद्धतिम्
अधिदेवताप्रत्यधिदेवतारूपपञ्चब्रह्मपञ्चसादाख्य-
पर्यायनामवदाचारादिपञ्चत्रिलिङ्गकराङ्गन्यासमार्गं
न्यासक्रममित्यर्थः कीर्तयेदित्यनुषङ्गः ।
आज्ञाचक्रस्थितप्रणवमयमहालिङ्गं करतले स्थापयितुं
प्रथममाधारादिपञ्चचक्रेषु नकारादिबीजमयाचारादिलिङ्गपञ्चकं
शिवागमोक्तप्रकारेणोपदिशेदिति रहस्यम् ॥ २०-२१ ॥

इति गुरुकारुण्यस्थलम्

लिङ्गधारणस्थलम्

अथ लिङ्गधारणस्थलम्

अथ एतत्सोमस्य सूर्यस्य सर्वलिङ्गं स्थापयति पाणिमन्त्रं पवित्रम् इति
श्रुत्युक्तप्रकारेण श्रीगुरुविधीयमानलिङ्गधारणस्थलं निरूपयति ।
पाणौ मननात् त्रायत इति पाणिमन्त्र इत्यर्थः । अत्रादौ
धारणीयलिङ्गस्वरूपं निर्दिशति-

स्फाटिकं शैलजं वापि चन्द्रकान्तमयं तु वा ।
बाणं वा सूर्यकान्तं वा लिङ्गमेकं समाहरेत् ॥ २२ ॥

शैलजं श्रीशैलादिमहापर्वतशिलासम्भवमित्यर्थः । शिष्टं स्पष्टम् ।
एतेष्वेकं परीक्ष्य गृह्णीयादित्यर्थः ॥ २२ ॥

मरितोण्डदार्यः

अथ तल्लिङ्गे शिवकलामावाहयेदित्याह-

सर्वलक्षणसम्पन्ने तस्मिल्लिङ्गे विशोधिते ।
पीठस्थितेऽभिषिक्ते च गन्धपुष्पादिपूजिते ॥ २३ ॥
मन्त्रपूते कलां शैवीं योजयेद्विधिना गुरुः ।

शिल्पशास्त्रोक्तसर्वलक्षणसम्पन्ने पञ्चगव्यैः परिशुद्धे
पञ्चामृताभिषिक्ते

[[९९]]

सुगन्धपुष्पादिना परिपूजिते मूलपञ्चाक्षरीमन्त्रसंस्कृते करपीठस्थिते
तस्मिन् लिङ्गे गुरुः आचार्यः शैवीं कलां शिष्यमस्तकस्थितां शिवकलां
विध्युक्तप्रकारेण आवाहयेदित्यर्थः । तत्प्रकार इत्थम्-शिष्यमस्तके
सुगन्धेन पञ्चारचक्रं

विलिख्य मध्ये प्रणवं पञ्चदलेषु पञ्चाक्षराणि विभाव्य

नित्यानन्दां निरुपमपदां निष्कलां निर्विशेषां
निर्व्याजेनोर्ध्वमायाविरचितवपुषं विश्ववन्द्यां परां ताम् ।
आधारामादिशक्तिं गुणगणनमितां देवदेवीं शिवाख्यां
वन्दे हृत्पद्मपीठे परमशिवपदां श्रीमतीमूर्ध्वसञ्ज्ञाम् ॥

इति सकलजगद्व्यवहारप्रवृत्तिकां चराचरचैतन्यतेजोरूपिणीं शिवकलां
ध्यात्वा गन्धादिनाऽभ्यर्च्य प्रदीपाद् दीपान्तरमिव क्रोम्
इत्यङ्कुशमुद्रयाऽऽकृष्याऽऽवाह्य तदारं विचिन्त्य
पुनर्गन्धाद्युपचारैः सम्पूजयेदिति ॥ २३ ॥

मरितोण्डदार्यः

अथ लिङ्गप्राणसामरस्यं कृत्वा तल्लिङ्गं शिष्यहस्ते स्थापयेदित्याह-

शिष्यस्य प्राणमादाय लिङ्गे तत्र निधापयेत् ॥ २४
तल्लिङ्गं तस्य तु प्राणे स्थापयेदेकभावतः ।
एवं कृत्वा गुरुर्लिङ्गं शिष्यहस्ते निधापयेत् ॥ २५ ॥

मरितोण्डदार्यः

तत्र लिङ्गे शिवकलाभरितलिङ्गे शिष्यस्य जीवकलारूपं प्राणम्
आदाय आकृष्य निधापयेत् प्रतिष्ठापयेत् । तल्लिङ्गं शिवकलापूरितलिङ्गं
तस्य शिष्यस्य प्राणे प्रणवरूपत्वेन जीवकलारूपे प्राणे
एकभावस्तादात्म्येन स्थापयेत् नियोजयेदित्यर्थः । एवम्प्रकारेण
गुरुर्लिङ्गं शिवजीवकलासामरस्यात्मकं कृत्वा शिष्यकरकमले
स्थापयेदित्यर्थः ॥ २४-२५ ॥

[[१००]]

शिष्यं शिक्षयति-

प्राणवद्धारणीयं तत्प्राणलिङ्गमिदं तव ।
कदाचित्कुत्रचिद्वापि न वियोजय देहतः ॥ २६ ॥

भो शिष्य! तदिदं प्राणलिङ्गं तव त्वया प्राणवद्धारणीयम् जातु क्वापि
देहतो न वियोजय शरीराद्वियुक्तं मा कुर्वित्यर्थः ॥ २६ ॥

मरितोण्डदार्यः

यदि प्रमादेन शरीराद्वियुक्तं चेत्तदा किं कर्तव्यमित्यत्राह-

यदि प्रमादात् पतिते लिङ्गे देहान्महीतले ।
प्राणान् विमुञ्च सहसा प्राप्तये मोक्षसम्पदः ॥ २७ ॥

स्पष्टं बालत्कारेण प्राणत्यागे दुर्मरणं किं न स्यादित्यत्रोक्तम्-
प्राप्तये मोक्षसम्पद इति । अन्यथा नरक एवेति भावः ॥ २७ ॥

इति सम्बोधितः शिष्यो गुरुणा शास्त्रवेदिना ।
धारयेच्छाङ्करं लिङ्गं शरीरे प्राणयोगतः ॥ २८ ॥

यावत्पर्यन्तं शरीरे प्राणस्तिष्ठति तावत्पर्यन्तं वीरशैवशास्त्रज्ञेन
गुरुणा बोधितः शिष्यः शाङ्करं लिङ्गं धारयेदित्यर्थः ॥ २८ ॥

मरितोण्डदार्यः

अथ किमस्य धारणेन प्रयोजनं कैरङ्गीकृतमित्यत्राह-

लिङ्गस्य धारणं पुण्यं सर्वपापप्रणाशनम् ।
आदृतं मुनिभिः सर्वैरागमार्थविशारदैः ॥ २९ ॥

वीरशैवागमाभिज्ञैर्मुनिभिः सर्वैरप्यङ्गीकृतमित्यर्थः ॥ २९ ॥

[[१०१]]

मरितोण्डदार्यः

अथैवं लिङ्गधारणं मोक्षकाङ्क्षिभिर्मुनिभिर्द्विधाङ्गीकृतमित्यत्राह-

लिङ्गधारणमाख्यातं द्विधा सर्वार्थसाधकैः ।
बाह्यमाभ्यन्तरं चेति मुनिभिर्मोक्षकाङ्क्षिभिः ॥ ३० ॥

सर्वार्थसाधकं भोगमोक्षप्रदमित्यर्थः । शिष्टं स्पष्टम् ॥ ३० ॥

मरितोण्डदार्यः

किमिदमान्तरमित्यत्राह-

चिद्रूपं परमं लिङ्गं शाङ्करं सर्वकारणम् ।
यत्तस्य धारणं चित्ते तदान्तरमुदाहृतम् ॥ ३१ ॥

चिद्रूपं सच्चिदानन्दात्मकं परमम् । अत एव देशकालोत्तीर्णं
सर्वकारणं देशकालाकारलक्षणविश्वकारणं शाङ्करं
शिवसम्बन्धि यल्लिङ्गमस्ति तस्य महालिङ्गस्य चित्ते स्वहृत्मकमले
यद्धारणं ध्यानरूपेण धारणम् तद् आन्तरम्
अन्तर्लिङ्गधारणमित्युदाहृतमित्यर्थः ॥ ३१ ॥

अथैतत्स्वरूपं बहुधा प्रकाशयति-

चिद्रूपं हि परं तत्त्वं शिवाख्यं विश्वकारणम् ।
निरस्तविश्वकालुष्यं निष्कलं निर्विकल्पकम् ॥ ३२ ॥
सत्तानन्दपरिस्फूर्तिमुल्लासकलामयम् ।
अप्रमेयमनिर्देश्यं मुमुक्षुभिरुपासितम् ॥ ३३ ॥
परं ब्रह्म महालिङ्गं प्रपञ्चातीतमव्ययम् ।

जडविलक्षणत्वाच्चिद्रूपम् जीवविलक्षणत्वात्परम् अत एव
चराचरप्रपञ्चकारणं निरस्तसमस्तदोषं निरवयवं भेदरहितं
नित्यानन्दप्रकाशात्मकत्वेन व्याप्रियमाणतुर्यातीतसप्तदशकलास्वरूपं
प्रत्यक्षादिप्रमाणागम्यं वक्तुमशक्यं मोक्षकाङ्क्षिभिर्भजनीयं
विश्वातीतं कालत्रयाबाध्यं शिवाख्यं परं ब्रह्म महालिङ्गं हि
महालिङ्गमिति प्रसिद्धमित्यर्थः ॥ ३२-३३ ॥

[[१०२]]

नन्वेतादृशस्य महालिङ्गस्य स्थानध्यानशून्यत्वात् (तत्)
कथमुपासनीयं स्यादित्यत्राह-

तदेव सर्वभूतानामन्तस्त्रिस्थानगोचरम् ॥ ३४ ॥
मूलाधारे च हृदये भ्रूमध्ये सर्वदेहिनाम् ।
ज्योतिर्लिङ्गं सदा भाति यद् ब्रह्मेत्याहुरागमाः ॥ ३५ ॥

तदेवं पूर्वोक्तमहालिङ्गमेव समस्तप्राणिनामन्तः त्रिस्थानगोचरं
स्थानत्रयवदित्यर्थः । यत् शिवागमप्रसिद्धमहालिङ्गतत्त्वम् आगमा
उपनिषदो ब्रह्मेत्याहुः तज्ज्योतिर्लिङ्गं सर्वदेहिनां समस्तप्राणिनां
पूर्वहृदये मूलाधारे मध्यहृदये हृदये ऊर्ध्वहृदये भ्रूमध्ये सदा
भाति गुरूपदेशाद्विज्ञेयमित्यर्थः ॥ ३४-३५ ॥

मरितोण्डदार्यः

नन्वखण्डितस्य महालिङ्गस्य खण्डितत्वं कथमित्यत्राह-

अपरिच्छिन्नमव्यक्तं लिङ्गं ब्रह्म सनातनम् ।
उपासनार्थमन्तःस्थं परिच्छिन्नं स्वमायया ॥ ३६ ॥

अखण्डितमप्रकटं नित्यं ब्रह्मशब्दाभिधेयम् अन्तःस्थं लिङ्गम्
एकमपि उपासनार्थं भक्तानां ध्यानपूजार्थं स्वमायया
स्वस्वातन्त्र्यापरपर्यायमायाशक्त्या परिच्छिन्नं स्थानभेदेन
लिङ्गत्रयरूपं ज्ञातमित्यर्थः ॥ ३६ ॥

मरितोण्डदार्यः

ननु परब्रह्म लिङ्गरूपमिति कथं व्यवह्रियत इत्यत्राह-

[[१०३]]

लयं गच्छति यत्रैव जगदेतच्चराचरम् ।
पुनः पुनः समुत्पत्तिं तल्लिङ्गं ब्रह्म शाश्वतम् ॥ ३७ ॥

मरितोण्डदार्यः

यत्र ब्रह्मणि एतच्चराचरं जगद् लयं गच्छति पुनः पुनरुत्पत्तिं
गच्छतीति तच्छाश्वतं ब्रह्म लिङ्गमित्यर्थः ॥ ३७ ॥

उक्तार्थं निगमयति-

तस्माल्लिङ्गमितिख्यातं सत्तानन्दचिदात्मकम् ।
बृहत्वाद् बृंहणत्वाच्च ब्रह्मशब्दाभिधेयकम् ॥ ३८ ॥

तस्मात् सच्चिदानन्दात्मकं लिङ्गं महालिङ्गं बृहत्वान्महत्त्वाद्
बृंहणत्वाद् विश्वसृष्ट्युन्मुखत्वाच्च ब्रह्मशब्दाभिधेयकमिति ख्यातं
प्रख्यातमित्यर्थः । एवं परब्रह्मैव महालिङ्गं महालिङ्गमेव
परब्रह्मेति भावः ॥ ३८ ॥

मरितोण्डदार्यः

अथोक्तस्थानेष्वेकत्र ज्योतिर्लिङ्गानुसन्धानमान्तरलिङ्गधारणमित्याह-

आधारे हृदये वापि भ्रूमध्ये वा निरन्तरम् ।
ज्योतिर्लिङ्गानुसन्धानमान्तरं लिङ्गधारणम् ॥ ३९ ॥

मरितोण्डदार्यः

स्पष्टम् ॥ ३९ ॥

अथ केन प्रकारेणानुसन्धेयमित्यत्राह-

आधारे कनकप्रख्यं हृदये विद्रुमप्रभम् ।
भ्रूमध्ये स्फटिकच्छायं लिङ्गं योगी विभावयेत् ॥ ४० ॥

मरितोण्डदार्यः

स्पष्टम् ॥ ४० ॥

[[१०४]]

मरितोण्डदार्यः

अथेदमन्तर्लिङ्गधारणं बाह्यलिङ्गधारणापेक्षया विशिष्टमित्याह-

निरुपाधिकमाख्यातं लिङ्गस्यान्तरधारणम् ।
विशिष्टं कोटिगुणितं बाह्यलिङ्गस्य धारणात् ॥ ४१ ॥

मरितोण्डदार्यः

स्पष्टम् ॥ ४१ ॥

ये धारयन्ति हृदये लिङ्गं चिद्रूपमैश्वरम् ।
न तेषां पुनरावृत्तिर्घोरसंसारमण्डले ॥ ४२ ॥

परमुक्तिरेवेत्यर्थः ॥ ४२ ॥

मरितोण्डदार्यः

तत्कथमित्यत्राह-

अन्तर्लिङ्गानुसन्धानमात्मविद्यापरिश्रमः ।
गुरूपासनशक्तिश्च कारणं मोक्षसम्पदाम् ॥ ४३ ॥

आत्मलाभान्न परं विद्यते इति श्रु(स्मृ)तेर्नाहमीश्वर
इत्यज्ञाननिवारकीभूतात्मविद्यानैशित्य [नैशित्यं तीक्ष्णता तीव्रोत्कण्ठा
वा ।] गुरुभजनसामर्थ्ययोरप्यन्तर्लिङ्गानुसन्धानं
मोक्षसम्पत्कारणमित्यर्थः ॥ ४३ ॥

तस्मादचञ्चलहृदयानां शिवयोगिनामन्तर्लिङ्गानुसन्धान एव रुचिर्न
बाह्य इत्याह-

वैराग्यज्ञानयुक्तानां योगिनां स्थिरचेतसाम् ।
अन्तर्लिङ्गानुसन्धाने रुचिर्बाह्ये न जायते ॥ ४४ ॥

मरितोण्डदार्यः

स्पष्टम् ॥ ४४ ॥

[[१०५]]

मरितोण्डदार्यः

किमुत परिपक्वब्रह्मादयोऽपि सुज्ञानयोगेनैव ज्योतिर्लिङ्गं पश्यन्तीत्याह-

ब्रह्मा विष्णुश्च रुद्रश्च वासवाद्याश्च लोकपाः ।
मुनयः सिद्धगन्धर्वा दानवा मानवास्तथा ॥ ४५ ॥

सर्वे च ज्ञानयोगेन सर्वकारणकारणम् ।
पश्यन्ति हृदये लिङ्गं परमानन्दलक्षणम् ॥ ४६ ॥

अत्र ब्रह्मविष्णुरुद्रेन्द्रास्ते सम्प्रसूयन्ते इति श्रुतेः कार्यकोटिप्रविष्टरुद्रो
विवक्षितः न तु त्रिमूर्तिकारणीभूतमहालिङ्गरुद्र इत्यनुसन्धेयम् ॥ ४५-४६ ॥

मरितोण्डदार्यः

तस्मात् सांसारिकदुःखनिवृत्त्यर्थमन्तर्लिङ्गानुसन्धामेव कुर्यादित्याह-

तस्मात् सर्वप्रयत्नेन शाङ्करं लिङ्गमुत्तमम् ।
अन्तर्विभावयेद् विद्वानशेषक्लेशमुक्तये ॥ ४७ ॥

मरितोण्डदार्यः

स्पष्टम् ॥ ४७ ॥

नन्वेवं चेद् बाह्यलिङ्गधारणं किमर्थमित्याकाङ्क्षायामाह-

अन्तर्धारयितुं लिङ्गमशक्तः शक्त एव वा ।
बाह्यं च धारयेल्लिङ्गं तद्रूपमिति निश्चयात् ॥ ४८ ॥

अन्तर्लिङ्गधारणे यद्यशक्तः शक्त एव वा
स्फटिकशिलादिनिर्मितबाह्यलिङ्गं तद्रूपमिति
हृदयकमलाश्रितचिन्मयमहालिङ्गस्वरूपवदिति निश्चयात् सन्देहराहित्येन
धारयेत्

बिन्दुस्वरूपामलमूलपीठं नादस्वरूपं स्फुरदूर्ध्वपीठम् ।
कलात्मतिर्यग्गतगोमुखाढ्यं चिद्रूपलिङ्गं हृदयाब्जसंस्थम् ॥

इति शिवालोकवचनात् तद्रूपबाह्यलिङ्गमन्तर्लिङ्गस्मरणार्थं वीरशैवो
धारयेदित्यर्थः ॥ ४८ ॥

[[१०६]]

अथ महालिङ्गभेदं निरूपयति-

लिङ्गं तु त्रिविधं प्रोक्तं स्थूलं सूक्ष्मं परात्परम् ।
इष्टलिङ्गमिदं स्थूलं यद् बाह्ये धार्यते तनौ ॥ ४९ ॥

प्राणलिङ्गमिदं सूक्ष्मं यदन्तर्भावनामयम् ।
परात्परं तु यत्प्रोक्तं तृप्तिलिङ्गं तदुच्यते ॥ ५० ॥

लिङ्गं तु महालिङ्गमित्यर्थः तत् स्थूलं सूक्ष्मं परात्परमिति त्रिविधम् ।
तत्र यद् बाह्ये तनौ धार्यते तदिदमिष्टलिङ्गं स्थूलम् । यद् यल्लिङ्गमन्तः
हृदयकमले भावनामयं सन्मात्रभावनारूपं तत् प्राणलिङ्गं
सूक्ष्मम् यद् यल्लिङ्गं परात्परमिति प्रोक्तं तत् तृप्तिलिङ्गमित्युच्यत इत्यर्थः ॥
४९-५० ॥

मरितोण्डदार्यः

नन्विदं स्थूललिङ्गं किमर्थं धारणीयमित्यत्राह-

भावनातीतमव्यक्तं परब्रह्म शिवाभिधम् ।
इष्टलिङ्गमिदं साक्षादनिष्टपरिहारतः ॥
धारयेदवधानेन शरीरे सर्वदा बुधः ॥ ५१ ॥

अव्यक्तं रूपाद्यभावादबाह्येन्द्रियगोचरम् समलमानसवृत्त्यगम्यत्वाद्
भावनातीतं शिवाभिधं परब्रह्म
निगमागमप्रसिद्धशिवाख्यपरब्रह्मैव अनिष्टपरिहारतः
संसारपाशलक्षणानिष्टपरिहारतः इष्टरूपपरात्परमुक्तिप्रदानतः
साक्षात् प्रत्यक्षीभूतेष्टलिङ्गमिदम्-इष्टमूर्जं तपसानुयच्छत
इत्यथर्वशिरः सिद्धं लिङ्गं बुधो निगमागमनिपुणः शरीरे सावधानेन
सदा धारयेदित्यर्थः ॥ ५१ ॥

मरितोण्डदार्यः

अथेदमिष्टलिङ्गं शरीरे कुत्र धारणीयमित्यत्राह-

मूर्ध्नि वा कण्ठदेशे वा कक्षे वक्षःस्थलेऽपि वा ।
कुक्षौ हस्तस्थले वापि धारयेल्लिङ्गमैश्वरम् ॥ ५२ ॥

मरितोण्डदार्यः

स्पष्टम् ॥ ५२ ॥

[[१०७]]

मरितोण्डदार्यः

अथ निषेधस्थानमाह-

नाभेरधस्ताल्लिङ्गस्य धारणं पापकारणम् ।
जटाग्रे त्रिकभागे च मलस्थाने न धारयेत् ॥ ५३ ॥

त्रिकभागः पृष्ठभाग इत्यर्थः । शिष्टं स्पष्टम् ॥ ५३ ॥

मरितोण्डदार्यः

अथेदं लिङ्गं कुत्र पूजनीयमित्यत्राह-

लिङ्गधारी सदा शुद्धो निजलिङ्गं मनोरमम् ।
अर्चयेद् गन्धपुष्पाद्यैः करपीठे समाहितः ॥ ५४ ॥

मरितोण्डदार्यः

स्पष्टम् ॥ ५४ ॥

बाह्यपीठार्चनादेतत् करपीठार्चनं वरम् ।
सर्वेषां वीरशैवानां मुमुक्षूणां निरन्तरम् ॥ ५५ ॥

मरितोण्डदार्यः

स्पष्टम् ॥ ५५ ॥

अथेदं लिङ्गधारणं कैरङ्गीकृतमित्यत्राह-

ब्रह्मविष्ण्वादयो देवा मुनयो गौतमादयः ।
धारयन्ति सदा लिङ्गमुत्तमाङ्गे विशेषतः ॥ ५६ ॥

लक्ष्म्यादिशक्तयः सर्वाः शिवभक्तिविभाविताः ।
धारयन्त्यलिकाग्रेषु शिवलिङ्गमहर्निशम् ॥ ५७ ॥

अनेन स्त्रीपुरुषयोरपि लिङ्गधारणमुक्तं भवति ॥ ५६-५७ ॥

[[१०८]]

मरितोण्डदार्यः

अथेदं लिङ्गधारणं कुत्रोक्तमित्याह-

वेदशास्त्रपुराणेषु कामिकाद्यागमेषु च ।
लिङ्गधारणमाख्यातं वीरशैवस्य निश्चयात् ॥ ५८ ॥

मरितोण्डदार्यः

अथ श्रुतौ कुत्र प्रसिद्धमित्यत्राह-

ऋगित्याह पवित्रं ते विततं ब्रह्मणस्पते ।
तस्मात्पवित्रं तल्लिङ्गं धार्यं शैवमनामयम् ॥ ५९ ॥

पवित्रं ते विततं ब्रह्मणस्पते इति ऋग्वेद आह । भो ब्रह्मणस्पते ते तव
लिङ्गमिति शेषः । विततं शिवादिभूम्यन्तं विस्तृतम् पवित्रं पावनम्
तस्माद् अनामयं दोषरहितं शैवं तल्लिङ्गं धारयेदित्यर्थः ॥ ५९ ॥

मरितोण्डदार्यः

ननु किमस्य धारणेनेत्याह-

ब्रह्मेति लिङ्गमाख्यातं ब्रह्मणः पतिरीश्वरः ।
पवित्रं तद्धि विख्यातं तत्सम्पर्कात्तनुः शुचिः ॥ ६० ॥

तत्पवित्रमिति तत्सम्पर्कात् तनुः शरीरं पवित्रं भवतीत्यर्थः ॥ ६० ॥

मरितोण्डदार्यः

अथैतादृशं लिङ्गं दीक्षया रहितो न धारयेदित्याह-

अतप्ततनुरज्ञो वै आमः संस्कारवर्जितः ।
दीक्षया रहितः साक्षान्नाप्नुयाल्लिङ्गमुत्तमम् ॥ ६१ ॥

अतप्ततनुः तपोरहितदेहः आमः अपरिपक्वः अवैराग्यशील इत्यर्थः ।
संस्कारवर्जितः शिवसंस्काररहितः अज्ञः नित्यानित्यवस्तुविवेकशून्यः
दीक्षया रहितः गुरुकारुण्यरहितः साक्षात् प्रत्यक्षम् उत्तमं
श्रेष्ठलिङ्गं

[[१०९]]

नाप्नुयाद् न धारयेत् । अस्मिन्नर्थे-अतप्ततनूर्न तदामो अश्नुते [ऋंसं०
९।८३।१] इति श्रुतिः । तद् आम इति विच्छेदः तत् तल्लिङ्गमित्यर्थः । अनेन सुप्रसन्नेन
गुरुणा दत्तं लिङ्गमेव भोगमोक्षप्रदम् स्वेच्छया धृतं विफलमिति
सूचितम् ॥ ६१ ॥

मरितोण्डदार्यः

अथ लिङ्गधारणो याजुषी श्रुतिरप्यस्तीत्याह-

अघोरा पापकाशीति या ते रुद्रशिवा तनूः ।
यजुषा गीयते यस्मात् तस्माच्छैवोऽघवर्जितः ॥ ६२ ॥

या ते रुद्र शिवा तनूरघोरा पापकाशिनी [या ते रुद्र शिवा
तनूरघोराऽपापकासिनी । तया नस्तन्वा शन्तमया गिरिशन्ताभिचाकशीहि ॥
(वा० सं० १६।२)] इति श्रीरुद्रश्रुतिः । अस्याः श्रुतेरयमर्थः-भो रुद्र ते तव
शिवा मङ्गलस्वरूपा या तनूः लिङ्गं तु शिवयोर्देहः इत्यागमोक्तेः
शिवशक्त्या(त्मिका) लिङ्गमूर्तिः सा अघोरा शान्ता अपापकाशी अपापेषु
भक्तेषु काशत इति अपापकाशी इष्टलिङ्गरूपेण तत्र स्थिता इति यजुषा
यजुर्वेदेन यस्माद् गीयते तस्मात् शैवः शिवलिङ्गसम्बन्धी अघवर्जितः
पापरहित इत्यर्थः ॥ ६२ ॥

अथ लिङ्गधारणस्थलं समाप्य तत्सम्पन्नस्य भस्मधारणस्थलं
सूचयति-

यो लिङ्गधारी नियतान्तरात्मा
नित्यं शिवाराधनबद्धचित्तः ।
स धारयेत् सर्वमलापहत्यै
भस्मामलं चारु यथाप्रयोगम् ॥ ६३ ॥

इति श्रीवीरशैवधर्मनिर्णये सिद्धान्तशिखामणौ भक्तस्थले
गुरुकारुण्यलिङ्गधारणप्रसङ्गो नाम षष्ठः परिच्छेदः ॥ ६ ॥

[[११०]]

यः पुरुषो लिङ्गधारी लिङ्गधारणसम्पन्नः नियतान्तरात्मा
निर्मलान्तःकरणः नित्यं शिवपूजाबद्धचित्तः स शिवलिङ्गधारकः
सर्वमलापहत्यै सर्वदोषनिवृत्त्यै चारु मनोहरम् अमलं निर्मलं भस्म
यथाप्रयोगं शास्त्रोक्तप्रकारेण धारयेदित्यर्थः ॥ ६३ ॥

श्रीमत्पदवाक्यप्रमाणपारावारधुरीणश्रीमरितोण्टदार्येण
विरचितायां तत्त्वप्रदीपिकाख्यायां सिद्धान्तशिखामणिव्याख्यायां
भक्तस्थले गुरुकारुण्यलिङ्गधारणप्रसङ्गो नाम षष्ठः परिच्छेदः ॥ ६ ॥