०५ पिण्ड-ज्ञान-संसार-हेय-स्थल-प्रसङ्गः

पञ्चमः परिच्छेदः

एवमगस्त्यविज्ञापनावाक्यश्रवणानन्तरं तच्छास्त्रप्रचारार्थमेव
भूलोकमधिगतः शिवगणाधीशः श्रीरेणुकाचार्यः
क्षणमचञ्चलमना दयया
प्रारम्भणीयशिवशास्त्रपरिसमाप्तिप्रतिबन्धकीभूतविघ्नदेवतासङ्घ-
समाधानशक्तशिवध्यानरूपमङ्गलं मनसि विधाय तस्योत्तरमाहेति
शिवयोगी निरूपयति इत्यवतारिकयैव अस्यार्थस्य स्फुटत्वेऽपि योजनाद्वारेण
ईषद्विशेषः सूच्यते -

अथागस्त्यवचः श्रुत्वा रेणुको गणनायकः ।
ध्यात्वा क्षणं महादेवं साम्बमाह समाहितः ॥ १ ॥

अगस्त्यवचः श्रुत्वाऽथ गणनायको रेणुकः क्षणमेकाग्रचित्तः सन्
साम्बमम्बया जगज्जनन्या
शक्तिप्रणवरूपमुख्यस्वसमवेतचित्क्रियासामरस्यलक्षणचिदम्बरशक्त्या
सह वर्तमानं महादेवं क्रीडाविजिगीषाद्यनेकगुणरत्नाकरं
परब्रह्म तेजोलिङ्गं ध्यात्वा तस्योत्तरवचनं निरूपयतीत्यर्थः ॥ १ ॥

अगस्त्य मुनिशार्दूल समस्तागमपारग ।
शिवज्ञानकरं वक्ष्ये सिद्धान्तं शृणु सादरम् ॥ २ ॥

समस्तागमपारग सकलनिगमागमपारङ्गत
शिवशास्त्रप्रभुत्वान्मुनिशार्दूल मुनिश्रेष्ठ भो अगस्त्य शिवज्ञानकरं
स्वतन्त्रशिवाद्वैतज्ञानप्रकाशकं सिद्धान्तं सिद्धान्तशास्त्रं वक्ष्ये
सादरः प्रीतियुक्तः सन् त्वं शृण्वित्यर्थः ॥ २ ॥

[[५७]]

मरितोण्डदार्यः

अथ तस्य सिद्धान्तस्याधिक्यं प्रतिपादयितुं सिद्धान्ता बहवः सन्तीत्याह-

अगस्त्य खलु सिद्धान्ता विख्याता रुचिभेदतः ।
भिन्नाचारसमायुक्ता भिन्नार्थप्रतिपादकाः ॥ ३ ॥

भो अगस्त्य रुचिभेदतः कपिलपतञ्जल्यादि-ऋषिप्रीतिवैचित्र्याद् भिन्नाचारस्य
भिन्नप्रमेयस्य प्रतिपादकाः सिद्धान्ता बहव इति शेषः विख्याताः खलु
प्रसिद्धाः सन्तीत्यर्थः ॥ ३ ॥

ते क इत्याकाङ्क्षायामाह -

साङ्ख्यं योगः पाञ्चरात्रं वेदाः पाशुपतं तथा ।
एतानि मानभूतानि नोपहन्यानि युक्तिभिः ॥ ४ ॥

साङ्ख्यं कापिलं प्रकृतिपुरुषलक्षणपदार्थद्वयप्रतिपादकम्
तत्रानीश्वराङ्गीकारः । योगो योगशास्त्रं पतञ्जलिप्रणीतम्
तत्रेश्वराङ्गीकारः कष्टकरयमनियमाद्यष्टाङ्गप्रतिपादकम् ।
पाञ्चरात्रं वासुदेवप्रणीतं वैष्णवं
विष्णुदीक्षाङ्गभूततप्तमुद्राधारणादिप्रतिपादनद्वारा
चिदचिदीश्वरलक्षणत्रिपदार्थप्रतिपादकम् । पाशुपतं शिवप्रणीतं
पशुपाशपतिलक्षणत्रिपदार्थप्रतिपादकम् । वेदाः यस्य निश्वसिता (तं)
वेदाः इति शिवस्याप्रयत्नसिद्धनिश्वासरूपाः अत एव अकृत्रिमा ऋग्यजुः
सामरूपाः तत्पूर्वकाण्डानुसारेण जैमिनिप्रोक्तपूर्वमीमांसाख्यं
यागादिकर्मप्राधान्यप्रतिपादकं निरीश्वरम् एतानि शास्त्राणि
मानभूतानि प्रमाणभूतानि युक्तिभिर्नोपहन्यानि तर्कयुक्तिभिर्न
खण्डनीयानि त्रयी साङ्ख्यं योगः (पशुपतिमतं) वैष्णवमिति इति
महिम्नस्तोत्रप्रसिद्धत्वादित्यर्थः ॥ ४ ॥

[[५८]]

मरितोण्डदार्यः

ननु कथमेषां प्रामाण्यमित्यत्राह-

वेदः प्रधानं सर्वेषां साङ्ख्यादीनां महामुने ।
वेदानुसरणादेषां प्रामाण्यमिति निश्चितम् ॥ ५ ॥

उक्तलक्षणानां सर्वेषां साङ्ख्यादीनां मध्ये वेदः प्रधानं
मुख्यप्रमाणम् अपौरुषेयत्वात् । एषां साङ्ख्यादिसिद्धान्तानां
वेदानुसरणाद् वेदमूलकत्वात् प्रामाण्यमिति शास्त्रज्ञैर्निश्चितमित्यर्थः ॥
५ ॥

ननु साङ्ख्यादिशास्त्राणामपि वेदमूलत्वादेभ्यः शैवशास्त्रस्य को
विशेष इत्यत्राह -

पाञ्चरात्रस्य साङ्ख्यस्य योगस्य च तथा मुने ।
वेदैकदेशवर्त्तित्वं शैवं वेदमयं मतम् ॥ ६ ॥

अत्र चकारादविशिष्टद्वयं सङ्गृहीतम् । एवं
चोक्तलक्षणपाञ्चरात्रादिपञ्चसिद्धान्तानां वेदैकदेशनिष्ठत्वम्
शैवं शिवशास्त्रं वेदमयं वेदस्वरूपमिति मतं
निगमागज्ञैरङ्गीकृतमित्यर्थः ॥ ६ ॥

एवं स्थिते सर्ववेदमयत्वात् शैवतन्त्रं साङ्ख्यादिभ्यः श्रेष्ठमित्याह -

वेदैकदेशवर्तिभ्यः साङ्ख्यादिभ्यो महामुने ।
सर्ववेदानुसारित्वाच्छैवतन्त्रं विशिष्यते ॥ ७ ॥

[[५९]]

अत्र तन्त्रशब्देन शास्त्रमुच्यते । स्पष्टमन्यत् ॥ ७ ॥

ननु तर्हि शैवतन्त्रं केनचित् कल्पितमिति प्रतीयमानत्वात् कथमस्य
प्रामाण्यमित्यत्राह -

शैवतन्त्रमिति प्रोक्तं सिद्धान्ताख्यं शिवोदितम् ।
सर्ववेदार्थरूपत्वात् प्रामाण्यं वेदवत् सदा ॥ ८ ॥

शैवतन्त्रं शिवोक्तं सर्वज्ञशिवप्रोक्तं तत्सिद्धान्ताख्यमिति प्रोक्तम्
सर्ववेदार्थरूपत्वात् सकलोपनिषदर्थस्वरूपत्वात् सदा कालभेदराहित्येन
वेदवत् प्रमाणमित्यर्थः ॥ ८ ॥

आगमा बहुधा प्रोक्ताः शिवेन परमात्मना ।
शैवं पाशुपतं सोमं लाकुलं चेति भेदतः ॥ ९ ॥

परमात्मना शिवेन शैवमिति पाशुपतमिति सोममिति लाकुलमिति च भेदाद्
आगमा बहवः प्रोक्ताः ॥ ९ ॥

ननु शिवोक्ततन्त्राणां बाहुल्यात् तानि सर्वाणि वेदवत् प्रमाणानि
किमित्यत्राह-

तेषु शैवं चतुर्भेदं तन्त्रं सर्वविनिश्चितम् ।
वामं च दक्षिणं चैव मिश्रं सिद्धान्तसञ्ज्ञकम् ॥ १० ॥

तेषु शैवतन्त्रं चतुर्भेदवदिति सर्वैरागमज्ञैर्निश्चितम् । ते के भेदा
इत्यत्राह - वामं च दक्षिणं चैव मिश्रं सिद्धान्तसञ्ज्ञकमिति ॥ १० ॥

अथ तत्स्वरूपं प्रकटयति शक्तीत्यादिना -

[[६०]]

शक्तिप्रधानं वामाख्यं दक्षिणं भैरवात्मकम् ।
सप्तमातृपरं मिश्रं सिद्धान्तं वेदसम्मतम् ॥ ११ ॥

वामाख्यतन्त्रं शक्तिपरम् दक्षिणतन्त्रं भैरवपरम् मिश्रतन्त्रं
ब्राह्म्यादिसप्तमातृकापरम् सिद्धान्तं वेदसम्मतं सिद्धान्ताख्यं
शैवतन्त्रं वेदसम्मतम् । अनेन सिद्धान्ताख्यशैवतन्त्रमेव
वेदसम्मतत्वाद्वेदवत् प्रमाणम् । शिष्टमवेदसम्मतत्वात् तद्वन्न भवतीति
सूचितम् ॥ ११ ॥

ननु सिद्धान्ताख्यशैवतन्त्रं कथं वेदसम्मतमित्यत्राह -

वेदधर्माभिधायित्वात् सिद्धान्ताख्यः शिवागमः ।
वेदबाह्यविरोधित्वाद् वेदसम्मत उच्यते ॥ १२ ॥

वेदोक्तभस्मलिङ्गधारणादिधर्मप्रतिपादकत्वाद्
वेदबाह्यजैनचार्वाकादिमतनिरासकत्वात् सिद्धान्ताख्यः शिवागमो
वेदसम्मत इत्युच्यत इत्यर्थः ॥ १२ ॥

एवं वेदसम्मतत्वात् सिद्धान्तो वेदवत् प्रमाणमित्याह -

वेदसिद्धान्तयोरैक्यमेकार्थप्रतिपादनात् ।
प्रामाण्यं सदृशं ज्ञेयं पण्डितैरेतयोः सदा ॥ १३ ॥

सर्ववेदेषु यद् दृष्टं तत्सर्वं तु शिवागमे इति
वीरागमोक्तेर्वेदसिद्धान्तयोरेकार्थकत्वाद् वेदवत् सिद्धान्तोऽपि प्रमाणमिति
भावः ॥ १३ ॥

अथैवंविधसिद्धान्ताख्यशिवागमे किं प्रतिपाद्यत इत्यत्राह -

सिद्धान्ताख्ये महातन्त्रे कामिकाद्ये शिवोदिते ।
निर्दिष्टमुत्तरे भागे वीरशैवमतं परम् ॥ १४ ॥

शिवोक्ते सिद्धान्ताख्ये कामिकादिवातुलान्ते महातन्त्रे उत्तरभागे परं
सर्वोत्कृष्टं वीरशैवमतं निर्दिष्टमुपदिष्टम् । अनेन पूर्वभागे
शैवमुपदिष्टमिति सूचितम् ॥ १४ ॥

[[६१]]

अथ वेदशिरस्यपि वीरशैवशब्दं दर्शयति -

विद्यायां शिवरूपायां विशेषाद् रमणं यतः ।
तस्मादेते महाभागा वीरशैवा इति स्मृताः ॥ १५ ॥

शिवरूपायां ब्रह्मस्वरूपायां विद्यायां वेदान्तवाक्यजा विद्या इति
सूतगीतोक्तेर्वेदान्तवेद्यायां विद्यायां विशेषाद् यतः कारणाद् रमणं
रतिरस्ति तस्माद् एते तत्र रतिमन्तो महाभागाः परमश्रेष्ठा वीरशैवा इति
स्मृता इत्यर्थः ॥ १५ ॥

अथ वेदागममस्तकयोरपि वीरशैवशब्दनिर्वचनं दर्शयति -

वीशब्देनोच्यते विद्या शिवजीवैक्यबोधिका ।
तस्यां रमन्ते ये शैवा वीरशैवास्तु ते मताः ॥ १६ ॥

शिवजीवैक्यबोधिका लिङ्गाङ्गरूपशिवजीवैक्यप्रकाशिका विद्या वी शब्देन
उच्यते पण्डितैः कथ्यत इत्यर्थः वी गतिव्याप्तिप्रजननकान्त्यसनखादनेषु इति
धातोस्तस्यां विद्यायां ये शैवाः शिवभक्ता रमन्ते ते तु वीरशैवा इति
मताः सम्मता इत्यर्थः ॥ १६ ॥

अथ वीरमाहेश्वरशब्दनिर्वचनं करोति-

विद्यायां रमते यस्मान्मायां हेयां श्ववद् रहेत् ।
अनेनैव निरुक्तेन वीरमाहेश्वरः स्मृतः ॥ १७ ॥

यस्माद् लिङ्गाङ्गसम्बन्धकरणार्थं शिवजीवैक्यप्रकाशिकायां
विद्यायां रमते मायां जगद्रूपां हेयां त्यजनीयां श्ववत् शुनकवद्
रहेत् निवारयेत् अनेनैव निरुक्तेन एकद्वित्र्यादिपदगताद्यक्षरप्रवचनेनैव
वीरमाहेश्वर इत्यन्वर्थनाम्ना स्मृत इत्यर्थः ॥ १७ ॥

[[६२]]

एवं
वेदान्तसिद्धवीरशब्दसिद्धान्तप्रसिद्धशैवशब्दमहेश्वरशब्दांश्च
विविच्यानन्तरं वेदागमशिरः सिद्धवीरशैववीरमाहेश्वरस्वरूपं
षड्भिः सूत्रैर्विशदयति । तत्र प्रथमं वीरशब्दः कथं वेदान्तप्रसिद्ध
इत्यत्राह -

वेदान्तजन्यं यज्ज्ञानं विद्येति परिकीत्यते ।
विद्यायां रमते तस्यां वीर इत्यभिधीयते ॥ १८ ॥

वेदान्तवाक्यजा विद्या इति सूतगीतोक्तेर्वेदान्तवाक्यप्रकाश्यं यज्ज्ञानं
विद्या तस्यां यो रमते स वीर इत्यर्थः ॥ १८ ॥

एवं वेदान्तप्रसिद्धवीरशब्दपूर्वकत्वेन
सिद्धान्तप्रसिद्धशिवतत्त्वज्ञाननिष्ठान् शैवान्
माहेश्वरतत्त्वकर्मनिष्ठान् माहेश्वरांश्च सार्धसूत्रेण स्फुटयति -

शैवैर्माहेश्वरैश्चैव कार्यमन्तर्बहिःक्रमात् ।
शिवो महेश्वरश्चेति नात्यन्तमिह भिद्यते ॥ १९ ॥

शैवैर्वीरशब्दपूर्वकशैवैः वीरशैवैरित्यर्थः ।
माहेश्वरैर्वीरमाहेश्वरैश्च अन्तर्बहिःक्रमात् शिवालिङ्गार्चनमिति शेषः
कार्यं कर्तुं योग्यम् । एवं स्थिते शिवो निष्कलः शिवो महेश्वरः सकलः
सदाशिवश्चेति स्थितौ । इह शिवः शूली महेश्वरः इत्यभिधानगुणपाठे
यथाऽत्यन्तं न भिद्यते तयोरात्यन्तिकभेदो नास्ति ॥ १९ ॥

अथ शैवमाहेश्वरयोरन्तर्बाह्यरूपलिङ्गार्चनं यदुक्तं
तत्कीदृशमित्यत्राह -

यथा तथा न भिद्यन्ते शैवा माहेश्वरा अपि ।
शिवाश्रितेषु ते शैवा ज्ञानयज्ञरता नराः ॥ २० ॥

तथा शैवाः शिवसम्बन्धिनो वीरशैवा माहेश्वरा अपि
महेश्वरसम्बन्धिनो वीरमाहेश्वराश्च न भिद्यन्ते भिन्ना न भवन्ति । अत्र
सदाशिवस्य सोपाधिकत्वेऽपि तदुपाधेर्वक्ष्यमाणरीत्या
सत्त्वगुणप्रधानत्वेन नापरत्वात् तयोरात्यन्तिकभेदो नास्तीति भावः ।
शिवाश्रितेषु ये नराः पुरुषा ज्ञानयज्ञरता

[[६३]]

हृत्कमलस्थचिल्लिङ्गपूजायां प्रीतियुक्तास्ते शैवा वीरशैवा इत्यर्थः ॥ २० ॥

माहेश्वराः समाख्याताः कर्मयज्ञरता भुवि ।
तस्मादभ्यन्तरे कुर्युः शैवा माहेश्वरा बहिः ॥ २१ ॥

कर्मयज्ञरताः करकमलस्थक्रियालिङ्गपूजायां प्रीतियुक्ता माहेश्वरा
वीरमाहेश्वरा इति भुवि समाख्याताः प्रख्याता इत्यर्थः । तस्मात् शैवा
वीरशैवा अभ्यन्तरे हृत्कमले कुर्युः
ज्ञानकाण्डप्रतिपादितप्राणलिङ्गिशरणशिवैक्यस्थलोक्तधर्माचरणं
कुर्युरित्यर्थः । माहेश्वरा वीरमाहेश्वरा बहिः
कर्मकाण्डस्थभक्तमाहेश्वरप्रसादिस्थलोक्तधर्माचरणं
कुर्युरित्यनुषङ्गः ।

ज्ञानं प्रधानं न तु कर्महीनं कर्म प्रधानं न तु चिद्विहीनम् ।
तस्माद् द्वयोरेव भवेत् प्रसद्धिर्न ह्येकपक्षो विहगः प्रयाति ॥
न क्रियारहितं ज्ञानं न ज्ञानरहिता क्रिया ।
अपश्यन्नन्धको दग्धः पश्यन् पङ्गुश्च दह्यते ॥

इत्यादिवचनात् शैवमाहेश्वरयोर्ज्ञानं क्रिया च समानैवेत्यनुसन्धेयम्
किन्तु बाह्यान्तरपूजाप्रीतिमात्रं विशिष्यत इति ॥ २१ ॥

वीरशैवास्तु षड्भेदाः स्थलधर्मविभेदतः ।
भक्तादिव्यवहारेण प्रोच्यन्ते शास्त्रपारगैः ॥ २२ ॥

अथ वीरमाहेश्वरा इति प्रसिद्धवीरशैवास्तु भक्तादिशिवैक्यान्तव्यवहारेण
स्थलधर्मविभेदतः पिण्डादिवृत्तिज्ञानशून्यान्तःस्थलाचारभेदतः
षड्भेदाः षड्विधभेदवन्त इति शास्त्रपारगैः प्रोच्यन्त इत्यर्थः ॥ २२ ॥

[[६४]]

अथ तच्छास्त्रभेदं दर्शयति -

शास्त्रं तु वीरशैवानां षड्विधं स्थलभेदतः ।
धर्मभेदसमायोगादधिकारिविभेदतः ॥ २३ ॥

वीरशैवानां शास्त्रं तु विशेषद्योतकम् स्थलभेदतः स्थलभेदात्
धर्मभेदसमायोगात् स्थलोक्तसदाचारभेदसम्बन्धात् अधिकारिविभेदतः
स्थलनिष्ठभक्ताद्यधिकारिभेदतश्च षड्विधः षट्प्रकारवदित्यर्थः । अस्य
शास्त्रस्य वीरशैवधर्मनिष्ठः सन् मुमुक्षुर्भक्तोऽधिकारी
शिवभक्तिलभ्यशिवैक्यरूपपरमुक्तिः प्रयोजनम् एकोत्तरशतस्थलज्ञानं
विषयः अस्य ज्ञानस्य शास्त्रेण प्रकाश्यप्रकाशकभाव एव सम्बन्धः ।
एवमनुबन्धचतुष्टयवदेतच्छास्त्रम् ॥ २३ ॥

अथ स्थलक्रमं निरूपयति -

आदौ भक्तस्थलं प्रोक्तं ततो माहेश्वरस्थलम् ।
प्रसादिस्थलमन्यत्तु प्राणलिङ्गस्थलं ततः ॥ २४ ॥

मरितोण्डदार्यः

स्पष्टम् ॥ २४ ॥

भक्तस्थलम्

भक्तस्थलं प्रवक्ष्यामि प्रथमं कलशोद्भव ।
तदवान्तरभेदांश्च समाहितमनाः शृणु ॥ २५ ॥

[[६५]]

अथैवमुद्दिष्टस्थलेषु क्रमप्राप्तभक्तस्थलं तदवान्तरभेदांश्च
वक्ष्यामि शृण्वित्यन्वयः ॥ २५ ॥

अथ भक्तस्थलं लक्षयति -

शैवी भक्तिः समुत्पन्ना यस्यासौ भक्त उच्यते ।
तस्यानुष्ठेयधर्माणां मुक्तिर्भक्तस्थलं मतम् ॥ २६ ॥

यस्य शिवसम्बन्धिनी भक्तिरुत्पन्ना सोऽसौ भक्त इत्युच्यते । तस्य
भक्तस्यानुष्ठेयधर्माणामाचरणीयवीरशैवधर्माणाम् उक्तिः-

सदाचारः शिवे भक्तिर्लिङ्गे जङ्गम एकधीः ।
लाञ्छने शरणे भक्तिर्भक्तस्थलमनुत्तमम् ।

इत्याद्युपदेशनं भक्तस्थलमिति मतम् सम्मतमित्यर्थः ॥ २६ ॥

अथ पिण्डादिभक्तस्थलावान्तरस्थलानि पञ्चदशेत्युक्त्वा तान्युद्दिशति -

अवान्तरस्थलान्यत्र प्राहुः पञ्चदशोत्तमाः ।
पिण्डता पिण्डविज्ञानं संसारगुणहेयता ॥ २७ ॥

दीक्षा लिङ्गधृतिश्चैव विभूतेरपि धारणम् ।
रुद्राक्षधारणं पश्चात् पञ्चाक्षरजपस्तथा ॥ २८ ॥

भक्तमार्गक्रिया चैव गुरोर्लिङ्गस्य चार्चनम् ।
जङ्गमस्य तथा ह्येषां प्रसादस्वीकृतिस्तथा ॥ २९ ॥

अत्र दानत्रयं प्रोक्तं सोपाधिनिरुपाधिकम् ।
सहजं चेति निर्दिष्टं समस्तागमपारगैः ॥ ३० ॥

एतानि शिवभक्तस्य कर्तव्यानि प्रयत्नतः ।

अत्र भक्तस्थले उत्तमा आर्याः अवान्तरस्थलानि पञ्चदशेत्याहुः । तानि
कानीत्यत्र - पिण्डतेत्यादि । पिण्डस्थलम् पिण्डज्ञानस्थलम्
संसारहेयस्थलम् दीक्षालक्षणगुरुकारुण्यस्थलम् लिङ्गधारणस्थलम्
विभूतिधारणस्थलम् रुद्राक्षधारणस्थलम् पञ्चाक्षरीजपस्थलम्
भक्तमार्गस्थलम् गुरुलिङ्गार्चनरूपोभयस्थलम्

[[६६]]

जङ्गमार्चनलक्षणत्रिविधसम्पत्तिस्थलम्
एतत्त्रयप्रसादस्वीकारलक्षणचतुर्विधसारायस्थलम् । अत्र भक्तस्थले
प्रोक्तदानत्रयमेव उपाधिमाटम् निरुपाधिमाटम् सहजमाटं चेति
स्थलत्रयमेतान्येवान्तररूपपञ्चदशस्थलानि शिवभक्तस्य
विधेयानीत्यर्थः ॥ ३० ॥

पिण्डस्थलम्

समस्तवेदागमशिरःसिद्धाङ्गषट्स्थललिङ्गषट्स्थलान्तर्गतत्वेन
समाचरणीयपिण्डतादिवृत्तिज्ञानशून्यतान्तैकोत्तरशतस्थलानां
मुख्यं पिण्डस्थलं निरूपयति -

बहुजन्मकृतैः पुण्यैः प्रक्षीणे पापपञ्जरे ॥ ३१ ॥

शुद्धान्तःकरणो देही पिण्डशब्देन गीयते ।

अनेकजन्मकृतधर्मैर्मनोवाक्कायकर्मकृतपापसमूहे नष्टे सति
निर्मलान्तःकरणवानात्मा पिण्डशब्देन कथ्यत इत्यर्थः
पुनर्जन्मान्तरकर्मयोगात् स एव जीवः इति श्रुतेः । उक्तप्रकारेण
शुद्धान्तःकरणः स एव जीवः पिण्डाभिधान इति यावत् । अत्र पिण्डस्थलं
साधनम् वक्ष्यमाणपिण्डज्ञानादिशतस्थलानि साध्यानि । नेत्रे द्वे अपि
यथा दर्शनमेकम् पादौ द्वावपि यथा गमनमेकम् तथा आत्मलाभान्न
परं विद्यते नात्मनः परदेवता इति श्रुत्यागमप्रतिपाद्यपिण्डस्थलं
गुरूपदेशस्वानुभावाभ्यामेकं सद्विज्ञेयमिति भावः ॥ ३१ ॥

[[६७]]

मरितोण्डदार्यः

नन्वयं पिण्डशब्दवाच्यः किं लोकसाधारणो वा तद्विशिष्टो वेत्यत्राह-

शिवशक्तिसमुत्पन्ने प्रपञ्चेऽस्मिन् विकल्प्यते ॥ ३२ ॥

पुण्याधिकः क्षीणपापः शुद्धात्मा पिण्डनामकः ।

शिवशक्तिसमुत्पन्ने लिङ्गाङ्कितं पश्य जगद्भगाङ्कम् इति व्यासवचनात्
शिवशक्तिभ्यामुत्पन्नेऽस्मिन् प्रपञ्चे पुण्याधिक्यात् पापक्षयात्
शुद्धात्मा निर्मलान्तःकरणः पिण्डाभिधानः पुरुषः विशिष्यत
इतरजनापेक्षया श्रेष्ठो भवतीत्यर्थः ॥ ३२ ॥

ननु तर्ह्ययं पिण्डनामकः शिवो वा तदन्यो वा इत्यत्राह -

एक एव शिवःसाक्षाच्चिदानन्दमयो विभुः ॥ ३३ ॥

निर्विकल्पो निराकारो निर्गुणो निष्प्रपञ्चकः ।
अनाद्यविद्यासम्बन्धात् तदंशो जीवनामकः ॥ ३४ ॥

चिदानन्दमयः स्वतन्त्रप्रकाशः अत एव साक्षाद् अहमिति
देशकालाद्यचुम्बितत्वेन सर्वलोकप्रत्यक्षः उतैनं गोपा अदृशन् [वा० सं०
१६।७] इत्यादिश्रुतेः । विभुः पूर्णः निर्विकल्पो भेदरहितः अत एव निष्प्रपञ्चको
मायिकप्रपञ्चशून्यः निराकारो नीलपीताद्याकाररहितः निर्गुणो
मायिकसत्त्वरजस्तमोगुणरहितः शिवः अकुण्ठितेच्छाद्यनेककल्याणपूर्णः
परमात्मा एक एव एकमेवाद्वितीयम् [छा० उ० ६।२।१] इति श्रुतेः शिवातिरेकेण
पदार्थान्तरं नास्तीत्यर्थः । तथाप्यनाद्यविद्यासम्बन्धाद्
जीवब्रह्मविभागवद्वक्ष्यमाण-
स्वविमर्शशक्त्यनादिपरिकल्पितमायासम्बन्धात् तदंशो
ज्ञानक्रियासामरस्यात्मनः शिवस्य अंशश्चित्क्रियालक्षणो जीवनामको जीव
इत्यभिधानवानित्यर्थः ममैवांशो जीवलोके जीवभूतः सनातनः [भ०
गी० १५।७] इति भगवदुक्तेः अंशो नानाव्यपदेशात् [ब्र० सू० २।३।४३।१७] इति
ब्रह्मसूत्रस्थितेश्च ॥ ३३-३४ ॥

अथ कथं शिवस्तदन्तरङ्गे तिष्ठतीत्यत्राह -

देवतिर्यङ्मनुष्यादिजातिभेदे व्यवस्थितः ।

[[६८]]

मायी महेश्वरस्तेषां प्रेरको हृदि संस्थितः ॥ ३५ ॥

स जीवो देवतिर्यङ्मनुष्यादिजातिभेदेऽप्यवस्थितः

देवाः षोडशलक्षाणि नवलक्षाणि मानुषाः ।
दशभिर्दशभिस्तद्वज्जलजा विहगा मृगाः ॥
सरीसृपास्तु लक्षाणि एकादश चरेतराः ।
अष्टौ च दशलक्षाणि सप्तजन्मान्यमूनि वै ॥

अत्र सरीसृपाः सर्पाः । स्पष्टमन्यत् । इति स्कान्दवचनात्
सुरनरोरगादिनानाजातिभेदे तिष्ठतीत्यर्थः । महेश्वर उक्तलक्षणः
परशिवः मायां तु प्रकृति विद्यान्मायिनं तु महेश्वरम् [श्वे० उ० ४।१०] इति
श्रुतेः । उक्तलक्षणमायाशक्तिसहितः सन् तेषामुक्तविधजीवानां प्रेरको
धर्माधर्मगोचरबुद्धिवृत्तिप्रेरकः सन् हृदि तदन्तरङ्गे संस्थितः
तिष्ठतीत्यर्थः ॥ ३५ ॥

एवंरूपायां स्थितौ जीवेश्वरौ न ब्रह्मातिरिक्तौः किन्तु ब्रह्मणि
जीवत्वमीश्वरत्वं च कल्पितमाह -

[[६९]]

चन्द्रकान्ते यथा तोयं सूर्यकान्ते यथाऽनलः ।
बीजे यथाङ्कुरः सिद्धस्तथात्मनि शिवः स्थितः ॥ ३६ ॥

जीवे शिवस्तादात्म्यसम्बन्धेन तिष्ठतीत्यर्थः ॥ ३६ ॥

ननु प्रतिबिम्बस्य दर्पणाद्युपाधिकृतत्वेन प्रतिबिम्बत्वं
तन्निरूपितबिम्बत्वं च सूर्ये कल्पितमिति वक्तुं युक्तम् ब्रह्मणि
तद्व्यतिरिक्तोपाधिर्नास्तीति तदयुक्तमिति दृष्टान्तोऽयं विषम इत्यत्राह -

आत्मत्वमीश्वरत्वं च ब्रह्मण्येकत्रकल्पितम् [तुलनीय- अग्निर्यथैको
भुवनं प्रविष्टो रूपं रूपं प्रतिरूपो बभूव । एकस्तथा
सर्वभूतान्तरात्मा रूपं रूपं प्रतिरूपो बहिश्च ॥ (क० उ० २।५।९)] ।
बिम्बत्वं प्रतिबिम्बत्वं यथा पूषणि कल्पितम् ॥ ३७ ॥

एकत्र एकस्मिन्नित्यर्थः । शिष्टं स्पष्टम् ॥ ३७ ॥

गुणत्रयविभेदेन परतत्त्वे चिदात्मनि ।
भोक्तृत्वं चैव भोज्यत्वं प्रेरकत्वं च कल्पितम् ॥ ३८ ॥

सात्त्विकादिगुणत्रयभेदेन परतत्त्वे चिदात्मनि शुद्धचैतन्ये भोक्तृत्वं
भोज्यत्वं प्रेरकत्वं च कल्पितमित्यर्थः ॥ ३८ ॥

ननु शुद्धचिद्रूपे परमशिवे सात्त्विकादिगुणत्रयसम्बन्धो नास्तीत्युक्तत्वात्
कथमुक्तार्थसिद्धिरित्यत्राह -

गुणत्रयात्मिका शक्तिर्ब्रह्मनिष्ठा सनातनी ।
तद्वैषम्यात् समुत्पन्ना तस्मिन् वस्तुत्रयाभिधा ॥ ३९ ॥

ब्रह्मनिष्ठा संयोगस्य क्रियापूर्वत्वादन्यतरोभयकर्मजश्च
संयोगस्तावद्भिन्न

[[७०]]

देशस्थितयोरेवोपपद्यत इति ब्रह्मबाह्यदेशाभावेन संयोगस्यासम्भवाद्
अक्रियापूर्वसंयोगस्याप्रसिद्धत्वाद्विष्णोरविचिछन्नप्रसरत्वेन
विच्छेदशून्यतया सन्धिबन्धानवकाशश्च रसोऽहमप्सु कौन्तेय
प्रभाऽस्मि शशिसूर्ययोः [भ० गी० ७।८।४] इति भगवदुक्तेः

औष्ण्यं हुताश इव शीतलिमानमिन्दौ
शय्यासु मार्दवमिवाश्मसु कर्कशत्वम् ।
बाह्येषु मोह इव योगिषु च प्रबोधः
स्वातन्त्र्यमस्ति हि नियन्त्रयितुर्महन्मे ।

इत्यभियुक्तोक्तेश्च सामरस्याभेदलक्षणतादात्म्य [तद्भिन्नत्वे सति
तदभेदेन प्रतीयमानत्वं तादात्म्यम् ।] सम्बन्धेन वर्तमाना नातो
भेदाभेदयोर्विरोधः सार्वत्रिकः । सनातनी नित्या शक्तिः
ज्ञानक्रियासामरस्यात्मिका स्वाभाविकी विमर्शशत्किः अस्तीति शेषः ।
अन्यथा प्रकाशरूपत्वेऽपि ब्रह्मणः
प्रतिबिम्बनक्षमत्वादिस्वरूपपरामर्शशून्यत्वाच्च
स्फटिकमणिमुकुरादिप्रकाशवत्
सच्चिदानन्दात्मकस्वरूपपरामर्शशून्यत्वेन जडतापत्तिरनिवार्यैवेति सा
पराऽस्य शक्तिर्विविधैव श्रूयते स्वाभाविकी ज्ञानबलक्रिया च [श्वे० उ० ६।८]
इति श्रुतेश्चिदानन्देच्छाज्ञानक्रियादिनानारूपिणी
चकारस्यानुक्तार्थप्रकाशकत्वात् । तत्र चिदानन्दयोरखण्डत्वेन
विक्षोभाभावादिच्छादिशक्तीनां सविषयत्वेन विक्षोभसम्भवाद्
भेदाभेदस्फुरणमयी मयूराण्डसगतपादपक्षवर्णवैचित्र्यन्यायेन
स्वतादात्म्यक्रोडीकृतचराचरविश्वमयी । एवंरूपिणी
विमर्शशक्तिरविभागपरामर्शदशायां स्वस्था
विभागपरामर्शदशायां गुणत्रयात्मिका भवति । कथमिति चेत् उच्यते -

तद्विमर्शशक्तेरंशमात्रे घृतकाठिन्यन्यायेन क्रियांशस्य
ज्ञातृतावियोगाद् ज्ञानांशस्य कर्तृतावियोगाद्
उत्तमकर्तृताविनिर्मुक्तज्ञानांशात् सत्त्वगुणात्मिका विद्याशक्तिरुत्पन्ना
भवति तादृशज्ञातृताविनिर्मुक्तक्रियांशात्
किञ्चित्सत्त्वतमोमिश्ररजोगुणशक्तिराविर्भवति । जानामीति व्यवहारे ज्ञानस्य
क्रियाभिन्नत्वात् करोमीत्यत्र कर्तृताया अपि
स्फुरद्रूपत्त्वाज्ज्ञानक्रिययोर्वस्तुत ऐक्येऽपि विभागपरामर्शमहिम्ना
ज्ञानं क्रिया न भवति क्रिया ज्ञानं न भवतीत्यन्योन्याभावबुद्धिरेव
तमोगुणशक्तिरित्येवं गुणत्रयात्मिका सती

[[७१]]

तद्वैषम्याद् गुणत्रयतारतम्यात्तस्मिन् शुद्धचिद्रूपे परमशिवे
वस्तुत्रयाभिधाभोज्यभोक्तृप्रेरकलक्षणनामरूपक्रियावती सती
समुत्पन्ना प्रतिस्फुरणगत्या मायाख्ययाविर्भूतेत्युक्तार्थसिद्धिरिति
भावः । अनेन सर्वं विश्वमण्डरसन्यायेन विभागपरामर्शरूपेणास्तीति
सूचितमिति न परिणामवादकृतशङ्कावकाशः

चिदात्मैव हि देवोऽन्तःस्थितमिच्छावशाद्बहिः ।
योगीव निरुपादानमर्थजातं प्रकाशयेत् ॥ [ई० प्र० १।७]

इति श्रीमदीश्वरप्रत्यभिज्ञोक्तेश्च असदुत्पत्त्यसम्भवादतिप्रसङ्गात् नासतो
विद्यते भावः [भ० गी० २।१६] इति गीतत्वाच्च । नन्वेवं चेद्विश्वस्य
सत्यतापत्त्या बन्धनिवृत्तिर्न स्यात् नाभावो विद्यते सतः [भ० गी० २।१६] इति
गीतत्वादिति चेन्न आद्यन्तकोट्योश्चिदेङ्करूपत्वेनाकार्यकारित्वादिच्छा-
भूमिप्रविष्टघटादिवन्मुक्तस्यापि न पुनर्बन्धः । ईश्वरेच्छायास्तत्र
नियामकत्वादिति ।

नन्वनाद्यविद्यासम्बन्धादिति पूर्वमुपक्रान्तत्वेनानिर्वचनीयसम्बन्धेन
ब्रह्मनिष्ठा सनातनी ब्रह्मसमानसत्ताका गुणत्रयमयी
शक्तिरध्यासरूपिण्यनाद्यविद्याशक्तिरस्ति
तद्वैषम्यात्तद्गुणवैषम्यात्तस्मिन् ब्रह्मणि वस्तुत्रयाभिधा
वस्तुत्रयमित्यभिधा समुत्पन्नेति व्याख्यातुं शक्यत्वत् किमित्येतावान्
प्रयास इति चेन्न

तदीया परमा शक्तिः सच्चिदानन्दलक्षणा ।
समस्तलोकनिर्माणसमवायस्वरूपिणी ।
तदच्छियाऽभवत्साक्षात्तत्स्वरूपानुकारिणी ॥

इति ततोऽपि पूर्वोपक्रान्तवचनविरोधात्

ब्रह्माण्डशतकोटीनां सर्गस्थितिलयान् प्रति ।
स्थानभूतो विमर्शो यस्तद्भाण्डस्थलमुच्यते ॥

पराहन्तासमावेशपरिपूर्णविमर्शवान् ।
सर्वज्ञः सर्वगः साक्षी सर्वकर्ता महेश्वरः ॥

विश्वाधारं महासंवित्प्रकाशपरिपूरितम् ।
पराहन्तामयं प्राहुर्विमर्शं परमात्मनः ॥

यथा चन्द्रे स्थिरा ज्योत्स्ना विश्ववस्तुप्रकाशिनी ।
तथा शक्तिर्विमर्शात्मा प्रकारे ब्रह्माणि स्थिता ॥

इति वक्ष्यमाणभाण्डभाजनस्थलवचनविरोधाच्च । अत्र शक्तेः

[[७२]]

शिवाभिन्नत्वेन निरवयवत्वात् कथं सांशप्रपञ्चोपादानकारणत्वं
सम्भवतीति नाशङ्कनीयम् यथा परमाणूनां निरवयवत्वेऽपि
तत्कार्यरूपद्व्यणुकादेः सावयवताप्राप्त्या विश्वोपादानत्वमङ्गीक्रियते
तथा तत्स्वातन्त्र्यपरिकल्पिताया मायाशक्तेः
सावयवत्वसम्भवाद्विश्वोपादानत्वं सम्भवतीति
शक्तेरघटनघटनापटीयस्त्वात् । अथ भवदङ्गीकृताविद्याङ्गीकारोऽपि न
सम्भवति तस्या दोषरूपत्वेन ब्रह्मणस्तदाश्रयत्वे दोषित्वप्रसङ्गात् । ननु
शुक्तिकाशकलभासमानरजतस्य यथा तत्सम्पर्को न विद्यते तथा ब्रह्मणि
भासमानाविद्याया अपि तत्सम्पर्काभावान्नोक्तदोष इति चेत् तर्हि
जीवेश्वरविवेक एव न स्यात् अविद्यासम्पर्काभावात् । न च प्रतिबिम्बद्वारा
तद्विवेकः सम्भवतीति वाच्यम् मुखादिबिम्बबाह्यदर्पणादिवद्
बिम्बरूपब्रह्मबाह्येदेशे
दर्पणस्थानापन्नाविद्यास्थित्यङ्गीकारासम्भवाद्
ब्रह्मबाह्यदेशाभावाज्जलप्रविष्टमुखवद् दर्पणरेखावच्च तत्रैव
मग्नस्य तत्रैव प्रतिफलनासम्भवाद् ब्रह्मापेक्षया अविद्याया
अस्वच्छत्वाच्च । तथापि दर्पणप्रतिबिम्बितमह्यादिवत्
प्रतिबिम्बितपदार्थस्यार्थक्रियाशून्यत्वेन भोक्तृत्वादेर्निराश्रयत्वप्रसङ्ग
। न च दर्पणप्रतिबिम्बितादित्यस्य नेत्रचञ्चुत्ववत् सम्भवतीति वाच्यम् तद्वद्
बिम्बरूपे ब्रह्मणि भोक्तृत्वादेरभावात् । न च
हरिद्राचूर्णयोगेनानुभयनिष्ठलौहित्यभासनमिव सम्भवतीति वाच्यम्
तद्वदविद्याप्रतिबिम्बयोः साक्षाद्वस्तुत्वाभावात्
संयोजकान्तरशून्यत्वाच्च मुख्यप्रकाशस्यासङ्गत्वादनेनैव
लोहमणिदृष्टान्तस्यापि दूरीकृतत्वात् तथापि प्रतिबिम्बस्य
दर्पणाद्युपाधिनिबन्धनत्वेन निश्चिततया मायाकार्यत्वेन मिथ्यात्वात्
प्रत्यगैक्यं न सम्भवतीति तत्त्वमसीत्युपदेशो निरर्थक एव स्यात् ।
नन्वविद्यानिवृत्तिद्वारा तस्यापि निवृतीर्जायत इतीदमेव प्रत्यगैक्यमिति चेत्
आत्महानिरपुरुषार्थ इति कस्यापि भवदभिमतमुक्तौ प्रवृत्तिरेव न स्यादिति
सङ्क्षेपः ।

अथ तद्विशिष्टत्वमपि न सम्भवति दोषित्वप्रसक्त्या
ब्रह्मणस्तत्सम्पर्काभावादित्युक्तत्वात् तथाप्यंशे वा साकल्ये वा? नाद्यः
ब्रह्मणो निरंशत्वेनोर्ध्वाधस्तिर्यग्भाग्भेदशून्यत्वात् ।
कल्पितांशभेदोऽपि न सम्भवति कुत्र स्थित्वा कल्पयत्यविद्येति
विज्ञातुमशक्यत्वद् ब्रह्मबाह्यदेशाभावात् । न च निरंशेऽप्याकाशे
नक्षत्रादिस्थितिरिव सम्भवतीति वाच्यम् तस्या वाय्वाधारत्वादाकाशस्यापि
जन्यद्रव्यत्वेन सांशत्वाङ्गीकारेण तद्
दृष्टान्तस्यानुभयवादिसिद्धत्वाच्च । नन्वघटनापटीयसी सेति चेत् सत्यम्
तद्भावस्य चैतन्याश्रयबलाधीनत्वेनोक्तरीत्या तदसम्भवादन्यथा
चैतन्यं खण्डितमेव भवेत् साङ्ख्यमतप्रवेशापत्तिश्च । नापि द्वितीयः
शुद्धाशुद्धविभागासम्भवात् ।

[[७३]]

ननु संसारावस्थायामशुद्धत्वं मुक्त्यवस्थायां शुद्धत्वमिति चेन्न

जीव ईशो विशुद्धा चित् तथा जीवेशयोर्भिदा ।
अविद्यातच्चितोर्योगः षडस्माकमनादयः ॥ [पञ्चदशी]

इति संसारावस्थायामेव शुद्धाशुद्धविभागस्याङ्गीकृतत्वात् । नन्वेवं
निर्वक्तुमशक्यत्वेऽपि तम आसीत् [ऋ० वे० १०।१२९।३]
इत्यादिश्रुत्यादिप्रमाणबलादविद्याऽङ्गीकरणीयैवेति चेत्तेषां
श्रुत्यादिप्रमाणानां सत्यत्वप्रसङ्गः प्रमाणप्रमेययोर्घटं प्रति
चक्षुरादिरिव तद्विजातीयताया अङ्गीकरणीयत्वात् । न च व्यवसायं
प्रत्यनुव्यवसायस्य प्रामाण्याङ्गीकारान्नायं नियम इति वाच्यम्
ज्ञानस्य ज्ञातृविश्रान्तत्वेन कदापीदमिति
प्रमेयपदनिष्ठत्वाभावेनानुव्यवसायस्य
व्यवसायभूतघटहृदयङ्गमीकरणप्रवीणत्वात् अन्यथा
व्यवस्थाहानिरनवस्थापत्तिः घटोऽपि घटान्तरविषयः
स्यादित्यतिप्रसङ्गश्चेति तद्दृष्टान्तस्यानुभयवादिसिद्धत्वात् । अविद्यायाश्च
सत्यत्वप्रसङ्गः अनादिभावत्वेनाङ्गीकृतत्वात् न चाप्रयोजकोऽयं हेतुः
यदि सत्यत्वं न स्यात्तार्ह्यनादिभावत्वं च न स्याद् घटवदिति
व्यतिरेकिदृष्टान्तस्यापि विद्यमानत्वात्
ब्रह्मातिरिक्तत्वेनाङ्गीकृतत्वादसत्कल्पतापत्तिश्च । तद्भिन्नस्य
तद्बाह्यतानियमो नास्तीत्यत्र मानाभावात्
सकलप्रमाणशेषिमहाप्रकाशबाह्यत्वात् । न च घटगतरूपादिदृष्टान्तः
तद्वदसमवेतत्वात् । नापि घटाकाशदृष्टान्तः आत्मन आकाशः सम्भूतः
[तै० उ० २।१] इत्यादिश्रुतेः पवनादीनां साक्षात्परम्परया तत्कार्यत्वेन
तदन्तर्गतत्वसम्भवात् । नेह तथा चैतन्यस्यासङ्गत्वात्
सद्वत्सजातीयत्वाभावाच्च । यथाकथञ्चिदङ्गीकारेऽपि तस्याः प्रमेयत्वात्
प्रमेयस्य प्रमाद्वारा प्रमातृविश्रान्तिरङ्गीकरणीयेति विद्यैव भवेद्
अविद्येति वार्तैव न स्यात् अन्यथा नष्टघटविषयिणी स्मृतिर्न स्यात् । न च
संस्कारात् सम्भवतीति वाच्यम् तस्यापि सविषयत्वेनैवात्मसमवेतत्वात् ।
एवं भवदभिमताविद्यायां मानाभावात् अङ्गीकारेऽपि निर्वाहाभावाद्
बाधकाविर्भावाच्चानुपपन्नत्वेन ब्रह्मणो जडतानिवृत्त्यर्थं
बलात्तत्स्वभावभूतविमर्शशक्तेरङ्गीकरणीयत्वेन तस्या
विश्वोपादानकारणीभूतमायारूपत्वमुपपादयितुं प्रयासोऽयं
सार्थक इति ।

नन्वेवं चेद ब्रह्मणि किं प्रमाणम् स्वातिरिक्तमानान्तराभावात् अन्यथा
ब्रह्म सदेव भवेदिति चेन्न तस्य
स्वप्रकाशत्वेनाहम्परामर्शमयस्वानुभूतिप्रमाणस्य

[[७४]]

जागरूकत्वात् विमर्शशक्तेः
प्रकाशाभिन्नत्वेऽप्यघटनघटनापटीयस्त्वात्
स्वस्वातन्त्र्यपरिकल्पितसामरस्याभेदसद्भावात् प्रमेयप्रमाणव्यवहारः
सम्भवतीति न काचिदनुपपत्तिः । स्वातिरिक्तमानान्तरगम्यत्वे
घटवज्जडत्वापत्तिः श्रुत्यादिप्रमाणान् चत्वारि वाक्परिमिता पदानि [ऋ० वे०
१।१६४।४५] इति श्रुतेरारम्भविवक्षाध्यवसायोक्तिरूपे विमर्शमयत्वेन
विभागपरामर्शदशायां तन्माहात्म्यप्रकाशनपरत्वात्
श्रुत्यादिप्रसिद्धाविद्यादिशब्दानां
स्वातन्त्र्यपरिकल्पितमायापरत्वसम्भवात् सर्वं समञ्जसम् ॥ ३९ ॥

[[७५]]

जीव ईशो विशुद्धा चित् तथा जीवेशयोर्भिदा ।
अविद्या तच्चितोर्योगः षडस्माकमनादयः ॥

मरितोण्डदार्यः

अथ केन गुणेन किं वस्तु जातमित्यत्राह-

किञ्चित्सत्त्वरजोरूपं भोक्तृसञ्ज्ञकमुच्यते ।
अत्यन्ततामसोपाधिर्भोज्यमित्यभिधीयते ।
परतत्त्वमयोपाधिर्ब्रह्मचैतन्यमीश्वरः ॥ ४० ॥

[[७६]]

रजोगुणस्य किञ्चित्सत्त्वतमोमिश्रत्वात् चातुर्वर्ण्य मया सृष्टं
गुणकर्मविभागशः [भ० गी० ४।१३] इति भगवदुक्तेः
तादृग्रजोगुणमिश्रचैतन्यं भोक्तृजीवचैतन्यमित्यर्थः ।
अत्यन्ततामसोपाधिविशिष्टचैतन्यं भोज्यरसादिरूपं परतत्त्वमयोपाधिः
आभ्यामुत्कृष्टत्वेन
परतत्त्वरूपसत्त्वगुणोपाधिविशिष्टचैतन्यप्रेरकीभूतमहेश्वर इत्यर्थः ॥
४० ॥

अथोक्तमर्थं दृढयति-

भोक्ता भोज्यं प्रेरयिता वस्तुत्रयमिदं स्मृतम् ।
अखण्डे ब्रह्मचैतन्ये कल्पितं गुणभेदतः ॥ ४१ ॥

मरितोण्डदार्यः

स्पष्टम् ॥ ४१ ॥

अत्र प्रेरयिता शम्भुः शुद्धोपाधिर्महेश्वरः ।
समिश्रोपाधयः सर्वे भोक्तारः पशवः स्मृताः ॥ ४२ ॥

मरितोण्डदार्यः

अथ तेषां गुणनामान्तराण्याह-

भोज्यमव्यक्तमित्युक्तं शुद्धतामसरूपकम् ।
सर्वज्ञः प्रेरकः शम्भुः किञ्चिज्ज्ञो जीव उच्यते ।
अत्यन्तगूढचैतन्यं जडमव्यक्तमुच्यते ॥ ४३ ॥

अधिकसत्त्वोपाधिकत्वान्महेश्वरः सर्वज्ञः सुखभोक्ता शम्भुः
किञ्चित्तमोमिश्रत्वात् संहारकृत्यप्रवीणः क्रोधयुक्तः । जीवास्तु
किञ्चित्सत्त्वतमोमिश्ररजोपाधिकत्वात् किञ्चिञ्ज्ञा ज्ञानाज्ञानसम्मिलिताः
अत एव सुखदुःखभोक्तारः । शुद्धतामसोपाधिकं भोज्यमव्यक्तं
प्रकृतिरित्यर्थः । किमिदमव्यक्तमित्यत्राह - अत्यन्तेति ।
वृक्षादीनामिन्द्रियप्राणादिशून्य(प्राय)त्वेन केवलजड(प्राय)त्वेऽपि
पिपासाया विद्यमानत्वात् सस्यादीनां शिलादीनां वृद्धिदर्शनाद्
अव्यक्तचैतन्यमिति व्यवहारः । अव्यक्तं प्रकृतिर्मायेति पर्यायाः ॥ ४३ ॥

[[७७]]

एवं मायागुणभेदरूपोपाधित्रयं प्रदर्श्यानन्तरं
लिङ्गाङ्गरूपशिवजीवस्वरूपं सुलक्षयितुं पूर्वोक्तमायोपाधिं द्विधा
विभज्य दर्शयति-

उपाधिः पुनराख्यातः शुद्धाशुद्धविभेदतः ।
शुद्धोपाधिः परा माया स्वाश्रया(ऽ)मोहकारिणी ॥ ४४ ॥

उपाधिः पूर्वोक्तमायोपाधिः पुनः शुद्धाशुद्धभेदेन द्विधा भवति
तत्र शुद्धोपाधिः परा माया स्वाश्रया मोहकारिणीत्यूर्ध्वमायेत्यर्थः
॥ ४४ ॥

अशुद्धोपाधिरप्येवमविद्याश्रयमोहिनी ।
अविद्याशक्तिभेदेन जीवा बहुविधाः स्मृताः ॥ ४५ ॥

अशुद्धोपाधिरविद्या आश्रयमोहिनीत्यधोमायेत्यर्थः । अविद्याशक्तिभेदेन
अंशभेदेनत्यर्थः जीवा बहुविधाः स्मृताः ॥ ४५ ॥

मायाशक्तिवशादीशो नानामूर्तिधरः प्रभुः ।
सर्वज्ञः सर्वकर्ता च नित्यमुक्तो महेश्वरः ॥ ४६ ॥

ईशः शुद्धोपाधिमहेश्वरः मायाशक्तिवशाद् महामायाशक्तिवशात्
सद्योजातादिनानामूर्तिधरो जीवानां बुद्धिप्रेरकः प्रभुः
कर्तुमकर्तुमन्यथाकर्तुं समर्थः सर्वज्ञः
सदसत्सकलपदार्थविषयकानादिज्ञानशक्तिमान् सर्वकर्ता च
सकलप्रपञ्चनिर्माणनिमित्तकारणीभूतः नित्यमुक्त
आणवाद्यनादिमलसम्बन्धरहितः सर्वज्ञः सर्वकर्ता च सर्वज्ञः
पञ्चकृत्यसम्पन्नः सर्वेश्वर ईशते इति वृद्धजाबालश्रुतेः ॥ ४६ ॥

[[७८]]

किञ्चित्कर्ता च किञ्चिज्ज्ञो बद्धोऽनादिशरीरवान् ।
अविद्यामोहिता जीवा ब्रह्मैक्यज्ञानवर्जिताः ॥ ४७ ॥

अथ जीवस्वरूपमाह - किञ्चित्कर्तेति । किञ्चित्कर्ता किञ्चिज्ज्ञो बद्ध
आणवाद्यनादिमलपाशबद्ध ईशप्रेरितः स जीवोऽनादिशरीरवान् अनादितः
प्राप्तशरीराभिमानवान्

ज्ञाज्ञौ द्वावजावीशानीशावजो ह्येको भोक्तृभोगार्थयुक्तः ।
अनीशश्चात्मा बध्यते भोक्तृभावाद् ज्ञात्वा देवं मुच्यते सर्वपाशैः
[श्वे० उ० १।९] ।

इति श्वेताश्वतरश्रुतेः

अनादिमलसम्बन्धात्किञ्चिज्ज्ञोऽणुर्ययोदितः ।
अनादिमलमुक्तत्वात् सर्वज्ञोऽसौ शिवः स्मृतः ।

इति किरणागमोक्तेश्च । एवंरूपा जीवा अविद्यामोहिताः सन्तो
ब्रह्मैकज्ञानवर्जिता अहं ब्रह्मास्मीति तादात्म्यज्ञानशून्याः सन्तः ॥
४७ ॥

परिभ्रमन्ति संसारे निजकर्मानुसारतः ।
देवतिर्यङ्मनुष्यादिनानायोनिविभेदतः ॥ ४८ ॥

निजकर्मानुसारतो देवतिर्यङ्मनुष्यादिनानायोनिभेदमधिगम्य संसारे
परिभ्रमन्तीत्यर्थः । अत्र सृष्टेः प्राक् कर्माभावात् कथमिति नाशङ्कनीयम्
सद्वादमर्यादया सर्वं विश्वमण्डरसन्यायेन
परब्रह्मण्यविभागपरामर्शात्मनाऽस्तीत्यङ्गीकृतत्वात् ॥ ४८ ॥

[[७९]]

अथ कथं भ्रमन्तीत्यत्राह -

चक्रनेमिक्रमेणैव भ्रमन्ति हि शरीरिणः ।
जात्यायुर्भोगवैषम्यकारणं [सति मूले तद्विपाको जात्यायुर्भोगाः (पा०
यो० सू० २।१३)] कर्म केवलम् ॥ ४९ ॥

रथाङ्गमस्तकगतलोहवलयवद् भ्रमन्तीत्यर्थः ॥ ४९ ॥

ननु जीवाः कर्मानुसारेण परिभ्रमन्ति तेषां
जात्यायुर्भोगवैषम्यकारणं केवलं कर्मैवेत्युक्तत्वादीश्वरः
किमर्थमङ्गीकरणीय इत्यत्राह -

एतेषां देहिनां साक्षी प्रेरकः परमेश्वरः ।
एतेषां भ्रमतां नित्यं कर्मयन्त्रनियन्त्रणे ॥ ५० ॥

कर्मसूत्रबद्धे संसारचक्रे सदा परिभ्रमतामेतेषां विचित्रदेहिनाम्
एतेषां कर्मणामिति शेषः परमेश्वरः प्रेरकः कर्मणां जडत्वेन
प्रेरकत्वासम्भवात् प्रेरकत्वेन साक्षित्वेनेश्वरोऽङ्गीकरणीय इत्यर्थः ॥ ५० ॥

अथवाऽस्य नैतावन्मात्रम् विशेषोऽप्यस्तीत्याह -

देहिनां प्रेरकः शम्भुर्हितमार्गोपदेशकः ।
पुनरावृत्तिरहितमोक्षमार्गोपदेशकः ॥ ५१ ॥

मरितोण्डदार्यः

स्पष्टम् ॥ ५१ ॥

कथमित्यत्राह-

स्वकर्मपरिपाकेन प्रक्षीणमलवासनः ।
शिवप्रसादाज्जीवोऽयं जायते शुद्धमानसः ॥ ५२ ॥

अयं जीवः स्वकर्मपरिपाकेन विज्ञानयोगसन्न्यासैर्भोगाद्वा कर्मणः
क्षयः इति शिवागमोक्तेः स्वस्वकर्मपरिपाकेन विनष्टमलवासनः सन्
शिवप्रसादात्

[[८०]]

शुद्धान्तःकरणो जायते ॥ ५२ ॥

शुद्धान्तःकरणे जीवे शुद्धकर्मविपाकतः ।
जायते शिवकारुण्यात् प्रस्फुटा भक्तिरैश्वरी ॥ ५३ ॥

तस्मिन् शुद्धकर्मविपाकतः श्रुत्यागमोक्तशुद्धकर्मपरिपाकवशात्
शिवस्य कृपा भवति शिवविषयिणी भक्तिः प्रस्फुटा भवति तद्द्वारा
मोक्षमार्गोपदेश इत्यर्थः ॥ ५३ ॥

एवमुत्पन्नशिवभक्तिमान् चरमदेही पिण्डशब्दाभिधेय इति पिण्डस्थलं
समापयति-

जन्तुरन्त्यशरीरोऽसौ पिण्डशब्दाभिधेयकः ॥ ५४ ॥

असौ जन्तुः एवमुत्पन्नशिवभक्तिमान् जीवः अन्त्यशरीरः तदस्य तृतीयं जन्म
इति श्रुतेश्चरमशरीरवान् सन् पिण्डशब्दाभिधेयकः
पिण्डशब्दाभिधानवानित्यर्थः ॥ ५४ ॥

पिण्डज्ञानस्थलम्

अथ पिण्डज्ञानस्थलम्

ननु शरीरात्मविवेकः किमित्यपेक्षित इत्यत्राह -

शरीरात्मविवेकेन [विवेको भेदज्ञानम् अयमस्मात् पृथक् इत्याकारकम् ।]
पिण्डज्ञानी स कथ्यते ।
शरीरमेव चार्वाकैरात्मेति परिकीर्त्यते ॥ ५५ ॥

शरीरात्मविवेकेन शरीरशरीरिणोर्विवेकेन पिण्डज्ञानीति शास्त्रज्ञैः
कथ्यत इत्यर्थः । एवंविधवादिभिरात्मतत्त्वस्य सन्दिग्धत्वात्
सन्दिग्धेऽर्थे न्यायः प्रवर्तत इति शास्त्रकृद्भिरङ्गीकृतत्वात् शरीरात्मत्वे
विवेक आवश्यक इत्यर्थः ॥ ५५ ॥

[[८१]]

इन्द्रियाणां तथात्मत्वपरैः परिभाष्यते ।
बुद्धितत्त्वगतैर्बौद्धैर्बुद्धिरात्मेति गीयते ॥ ५६ ॥

कथं तद्विवेक इत्यत्राह -

नेन्द्रियाणां न देहस्य न बुद्धेरात्मता भवेत् ।
अहम्प्रत्ययवेद्यत्वादनुभूतस्मृतेरपि ॥ ५७ ॥

शरीरेन्द्रियबुद्धिभ्यो व्यतिरिक्तः सनातनः ।
आत्मस्थितिविवेकी यः पिण्डज्ञानी स कथ्यते ॥ ५८ ॥

अयं भावः - गृहक्षेत्रादिनाशे सति दुःखदर्शनात् तदभिवृद्धौ
सुखातिशयाद् गृहक्षेत्रादिकमेवात्मेति विषयात्मवादिनो लौकिका मन्यन्ते ।
ततोऽपि समधिकविवेकभाजो गृहक्षेत्रादीनां
मृगपक्षिसरिद्गिरिग्रामादिविवेकाभावाच्छरीरस्य
तादृग्विवेकसद्भावाच्छरीरमेवात्मेति चार्वाका मन्यन्ते । शरीरे
प्राणवायुपरिस्पन्दाभावे ज्ञानानुदयान्न शरीरं (किन्तु) प्राण एवात्मेति
केचिद्वदन्ति सुप्तिकाले प्राणस्पन्दस्य विद्यमानत्वेऽपीन्द्रियव्यापाराभावेन
ज्ञानशून्यत्वादिन्द्रियमात्मेत्यपरे । अत्र इन्द्रियाणां बाहुल्याद्
इन्द्रियसमूह आत्मेत्युच्यते वा व्यष्टिरूपस्यात्मत्वमुच्यते वेति विकल्पः ।
नाद्यः तत्रैकस्य द्वयोर्वा नाशे समुदायनाशेन ज्ञानानुदयप्रसङ्गात् ।
न द्वितीयः जलमिदं स्वच्छं मधुरमिति प्रतीतिर्न स्यादिति
एकैकार्थप्रकाशकत्वाद् व्यष्टेः । एवं शरीरादेर्ज्ञानशून्यत्वेन
जडत्वाद् आत्मत्वं न सम्भवतीति बुद्धिरेवात्मा । अत्र
बुद्धेश्चक्षुरादिकरणसाध्यत्वात् करणानां कुठारादिवत्कर्त्रधीनत्वाद्
बुद्ध्युत्तीर्णः कश्चित् कर्ताऽङ्गीकरणीय इति नाशङ्कनीयम् करणजन्यस्य
जडत्वनियमेन बुद्धेर्जडतापत्त्यार्थग्रहणापटुत्वान्नेष्टापत्तिः
जडबुद्धेरात्मनोऽपि जडतापत्तेरनिवार्यत्वाल्लोकव्यवहारो विलुप्येतेति
भवदभिमतात्मवद् बुद्धिः स्वतः सिद्धैवेत्यङ्गीकरणीयतया प्रथमं
घटानुभवः ततो घटविकल्पः तदनन्तरं
तज्जनितसंस्काराद्भाविकोटिनिष्ठा स्मृतिः स्मृत्या लोकव्यवहार इति
भिन्नकालभिन्नाकारभिन्नविषयिणी क्षणिकज्ञानसन्ततिरेवात्मेति
बुद्धिप्राधान्यवादिनो बौद्धा वदन्ति ।

अत्रोत्तरम्- अहम्प्रत्ययवेद्यत्वादनुभूतस्मृतेरपि शरीरेन्द्रियबुद्धिभ्यो
व्यतिरिक्तः सनातन आत्माऽस्तीति मम शरीरं ममेन्द्रियं मम बुद्धिर्मम
स्मृतिः शरीर्यहं स्फुटेन्द्रियोऽहं जानामि स्मरामीति
शरीरेन्द्रियबुद्ध्युत्तीऽर्णोहम्प्रत्ययाधीनतया

[[८२]] स्मृत्यादीनामपि भासमानत्वात्तद्व्यतिरिक्तः
कश्चिदात्मास्तीत्यङ्गीकरणीयमित्यर्थः ।
नन्वहम्प्रत्ययस्यास्माभिर्निर्विकल्पकसविकल्पकलक्षण-
ज्ञानद्वयान्तर्गतत्वेनाङ्गीकृतत्वान्न तद्व्यतिरिक्तः न च
तर्ह्ययमात्मव्यतिरिक्तं न किञ्चिद्विकल्पयतीत्यात्मा सिद्ध इति वाच्यम्
स्थूलोऽहं कृशोऽहं सुख्यहं दुःख्यहमिति
रूपवेदनासन्तानसंस्पर्शित्वेन शरीरादीन् विकल्पयतीति
तस्मान्नास्मदङ्गीकृतरूपविवेदनसञ्ज्ञानविज्ञानसंस्कारलक्षण-
पञ्चसन्तानोत्तिर्णः शरीरादिसन्तानमूर्धन्योऽप्यहम्प्रत्ययो नात्मा
भवितुमर्हति रूपवेदनासन्तानसंस्पर्शित्वेनानित्यवात्
सुप्तिमूर्छादावभावाच्च । न च घटमहं जानामीत्यत्र
वेद्यरूपकर्मप्रकाशाद् वेदनारूपज्ञानप्रकाशाच्चोत्तीर्णत्वेन
भासमानत्वादहम्प्रत्यय आत्मानमेव विकल्पयतीति वाच्यम्
तस्याहम्प्रत्ययव्यतिरेकेणादृश्यत्वात् अहम्प्रत्ययस्यानित्यत्वात् । यदि
प्रत्ययस्य सविषयताऽन्यथाऽनुपपत्त्या तद्व्यतिरिक्त आत्माऽनुमीयते तर्हि
कोऽयमनुमाता? अहम्प्रत्ययो वा तद्व्यतिरिक्तो वा? नाद्यः
अनित्येऽहम्प्रत्ययस्यानुमातृताङ्गीकारेणास्मन्मतप्रवेशापत्तेः
तद्व्यतिरिक्तस्यानुमातुरदृश्यत्वात् । यदि दृश्यस्तर्हि तस्य
बुद्धितुल्यत्वप्रसङ्गाद् बुद्धिरेवात्मेति चेत् मैवम् बुद्धेः क्षणिकत्वेन
भिन्नकालभिन्नविषयभिन्नाकारत्वेनाङ्गीकृतत्वात् नीलं पीताद्भिन्नम्
पीतं नीलाद्भिन्नम् नीलमहं जानामि पीतमहं जानामि योऽहं बाल्ये
पितरावन्वभूवं स एवाहमिदानीं (यौवने वार्द्धक्येवा)
पुत्रदाराननुभवामीत्येकसंविल्लग्नतया
बाह्याभ्यन्तरानुसन्धानासम्भवात् क्षणद्वयावगाहि
संविदन्तरानङ्गीकारात् रूपसंस्कारेण रसस्मृत्यनुदयात् स्मृतेः
स्वसमानविषयताव्यवस्थापकत्वेन संस्कारस्य कृतार्थत्वात् स्मृतिजनकं
न किञ्चित्पश्याम इति स्मृतेर्गगनकुसुमायमानत्वेन तन्मूलकस्य सर्वस्यापि
लोकव्यवहारस्योच्छित्तिप्रसङ्गाच्च । तस्मान्नित्यः कश्चिदात्मानुसन्धाता
ज्ञानस्मृत्यपोहनशक्तिमानङ्गीकरणीयः मत्तः स्मृतिर्ज्ञानमपोहनं
च इत्येतदभिप्रायेणैव भगवताऽपि गीतत्वात् । स चाहम्प्रत्ययस्वरूप एव
तद्भिन्नस्यादृश्यत्वादिति सूक्तत्वात् तस्य
सुप्तिमूर्छादावभावान्नानित्यत्वमाशङ्कनीयम् तदा तस्य
शून्यस्थाननिमग्नत्वेन तदीयस्वप्रकाशस्य तिरोहितत्वात् अन्यथोत्थितस्य
सुखमहमस्वाप्समिति सुखस्मृत्यनुदयप्रसङ्ग स्मृतेरनुभवमूलकत्वात्
स्वतन्त्रांशीभूतप्राणवायुपरिस्पन्दस्य विद्यमानत्वेन तस्या (स्मृतेः)
हानादानादिरूपतया कर्तृनिरूपितत्वात् कर्तृज्ञानपुरःसरत्वादिति
सङ्क्षेपः । नन्वेतावता शरीरी कश्चिज्जीवात्मा सिद्धो न तत्प्रेरक ईश्वर इति
चेत् लोके विदारणादिक्रियाणां कुठारादिकरणसाध्यत्वात् करणानां
कर्मेन्द्रियाधीनत्वात् तेषां

[[८३]]

देशकालादिपरतन्त्रत्वात् स्वतन्त्रेण विना न सम्भवतीति
व्यवहारान्यथानुपपत्त्यैव सोऽपि सिद्ध इति वदन्तो वैयासिकाश्च प्रत्युक्ता इति
मन्तव्यम् ॥ ५६-५८ ॥

[[८४]]

मत्तः स्मृतिर्ज्ञानमपोहनं च । (१५।१५)

नश्वराणि शरीराणि नानारूपाणि कर्मणा ।
आश्रितो नित्य एवासाविति जन्तोर्विवेकिता ॥ ५९ ॥

कर्मवशात् प्राप्तानि नानारूपाणि शरीराणि नश्वराणीति जीवस्य विवेकिता
पिण्डविवेकः तादृक्पिण्डाश्रितो जीवो नित्य इति विवेकिता पिण्डज्ञविवेकः ॥ ५९ ॥

मरितोण्डदार्यः

नन्वयं विवेकः साङ्ख्यमतसदृशो जात इत्यत्राह-

शरीरात् पृथगात्मानमात्मभ्यः पृथगीश्वरम् ।
प्रेरकं यो विजानाति पिण्डज्ञानीति कथ्यते ॥ ६० ॥

स्पष्टम् । अयमेव नित्यानित्यलक्षणक्षेत्रक्षेत्रज्ञविवेकः क्षेत्रज्ञे जीवे
प्रेरकत्वेनेश्वरस्य चन्द्रकान्ते यथा तोयम् इत्याद्युक्तदृष्टान्तेन
तादात्म्येन विद्यमानत्वात् । उक्तं च गीतायाम् -

इदं शरीरं कौन्तेय क्षेत्रमित्यभिधीयते ।
एतद्यो वेद तं प्राहुः क्षेत्रज्ञ इति तद्विदः ।
क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोर्ज्ञानं यत्तज्ज्ञानं मतं मम ।
क्षेत्रज्ञं चापि मां विद्धि सर्वक्षेत्रेषु भारत ॥ [भ० गी० १३।१-२]

इति ।

सत्येन लभ्यस्तपसा ह्येष आत्मा
सम्यग्ज्ञानेन ब्रह्मचर्येण नित्यम् ।
अन्तःशरीरे ज्योतिर्मयो हि शुभ्रो
यं पश्यन्ति यतयः क्षीणपापाः ॥ [मुं० उ० ३।२।५]

इति मुण्डकश्रुतेः ।

अशरीरं यदात्मानं पश्यति ज्ञानचक्षुषा ।
तदा भवति शान्तात्मा सर्वतो विगतस्पृहः ॥

इति देवीकालोत्तरवचनाच्च देहदेहिस्वरूपम् अङ्गाङ्गिनोर्जीवेश्वरयोः
स्वरूपं च विज्ञेयम् ॥ ६० ॥

संसारहेयस्थलम्

अथ संसारहेयस्थलम्

अथैवंरूपपिण्डज्ञानिन उत्पद्यमानसंसारहेयस्थलं निरूपयति-

[[८६]]

निरस्तहृत्कलङ्कस्य नित्यानित्यविवेकिनः ।
संसारहेयताबुद्धिर्जायते वासनाबलात् ॥ ६१ ॥

उक्तप्रकारेणानेकजन्मार्जितसुकृतवशात् प्रक्षीणपापत्वेन
शुद्धान्तःकरणस्य नित्यानित्यविवेकिनः पुण्याधिक्येन सत्संस्कारबलात्
संसारे त्यागबुद्धिरुत्पद्यत इत्यर्थः ॥ ६१ ॥

मरितोण्डदार्यः

कुत इत्यत्राह-

ऐहिके क्षणिके सौख्ये पुत्रदारादिसम्भवे ।
क्षयित्वादियुते स्वर्गे कस्य वाञ्छा विवेकिनः ॥ ६२ ॥

पुत्रदारादिजायमानसुखस्य नश्वरत्वं प्रत्यक्षेणानुभूयते ।
ज्योतिष्टोमादियागजन्यस्वर्गसुखस्यापि-

ते तं भुक्त्वा स्वर्गलोकं विशालं क्षीणे पुण्ये मर्त्यलोकं विशन्ति [भ०
गी० ९।२१।२] ।

इति भगवदुक्तेर्नश्वरताऽवगम्यते ।
एवंरूपैहिकामुष्मिकसुखयोर्नित्यानित्यविवेकिनः कस्य वाञ्छा भवेत्? न
कस्यापीत्यर्थः । नश्वरत्वाद् हेयबुद्धिरेव भवेदिति भावः ॥ ६२ ॥

ननु सांसारिकसुखस्यानित्यत्वात् परित्यागो युक्तः संसारः किमर्थं
त्यजनीय इत्यत्र दोषानुद्भावयति-

जातस्य हि ध्रुवो मृत्युर्ध्रुवं जन्म मृतस्य च । [तुल० भ० गी० २।२७]
जन्तुर्मरणजन्मभ्यां परिभ्रमति चक्रवत् ॥ ६३ ॥

विश्रान्त्यभावादिति भावः ॥ ६३ ॥

[[८७]]

मरितोण्डदार्यः

अस्मिन्नर्थे कर्माधीनपुरुषदृष्टान्तमप्याह-

मत्स्यकूर्मवराहाङ्गैर्नृसिंहमनुजादिभिः ।
जातेन निधनं प्राप्तं विष्णुनापि महात्मना ॥ ६४ ॥

दुष्टदैत्यनिबर्हणार्थं भक्तानुग्रहार्थं च मत्स्यकूर्मादिशरीरैः
सह जातेन अवतारं धृतवता महात्मना महापुरुषेण कर्माधीनेन
विष्णुनापि नारायणेनापि निधनं मरणं प्राप्तमित्यर्थः ॥ ६४ ॥

मरितोण्डदार्यः

एवं स्थिते पराधीनो जन्तुस्तापत्रयाद् दह्यत एवेत्याह-

भूत्वा कर्मवशाज्जन्तुर्ब्राह्मणादिषु जातिषु ।
तापत्रयमहावह्निसन्तापाद् दह्यते भृशम् ॥ ६५ ॥

दह्यते तप्यत इत्यर्थः ॥ ६५ ॥

मरितोण्डदार्यः

ननु तापत्रयानुवृत्तिविच्छित्तिरस्मिन् संसारे कदाप्यस्ति वा न वेत्यत्राह-

कर्ममूलेन दुःखेन पीड्यमानस्य देहिनः ।
आध्यात्मिकादिना नित्यं कुत्र विश्रान्तिरिष्यते ॥ ६६ ॥

कर्ममूलेनाध्यात्मिकादिना दुःखेन सदा बाध्यमानस्य प्राणिनः कुत्र

[[८८]]

कस्मिन्नधिकरणे विश्रान्तिः विश्रमणम् इष्यते इच्छाविषयीक्रियते न
क्वापीत्यर्थः ॥ ६६ ॥

मरितोण्डदार्यः

अथ किं तत्तापत्रयमित्यत्राह-

आध्यात्मिकं तु प्रथमं द्वितीयं चाधिभौतिकम् ।
आधिदैविकमन्यच्च दुःखत्रयमिदं स्मृतम् ॥ ६७ ॥

अथ तत्स्वरूपं लक्षयति-

आध्यात्मिकं द्विधा प्रोक्तं बाह्याभ्यन्तरभेदतः ।
वातपित्तादिजं दुःखं बाह्यमाध्यात्मिकं मतम् ॥ ६८ ॥

मरितोण्डदार्यः

स्पष्टम् ॥ ६८ ॥

रागद्वेषादिसम्पन्नमान्तरं परिकीर्त्यते ।
आधिभौतिकमेतद्धि दुःखं राजादिभूतजम् ॥ ६९ ॥

आधिदैविकमाख्यातं ग्रहयक्षादिसम्भवम् ।
दुःखैरेतैरुपेतस्य कर्मबद्धस्य देहिनः ।
स्वर्गे वा यदि वा भूमौ सुखलेशो न विद्यते ॥ ७० ॥

मरितोण्डदार्यः

अथ राज्यादिसम्पत्तिः सुखं नास्ति वेत्यत्र नास्तीति दृष्टान्तपूर्वकमाह-

[[८९]]

तटि(डि)त्सु वीचिमालासु प्रदीपस्य प्रभासु च ।
सम्पत्सु कर्ममूलासु कस्य वा स्थिरतामतिः ॥ ७१ ॥

विद्युत्सु तरङ्गमालासु दीपशिखासु यथा स्थिरताबुद्धिर्नास्ति तथा
कर्ममूलासु सम्पत्स्वपि स्थिरताबुद्धिर्विवेकिनो नास्तीत्यर्थः ॥ ७१ ॥

ननु विद्युदादिविलक्षणत्वात् सुखसाधनत्वाच्छरीरं
वाञ्छाविषयमस्त्वित्यत्र-
भगवन्नस्थिचर्मस्नायुमज्जामांसशुक्रशोणितश्लेष्माश्रुदूषिते
विण्मूत्रवातपित्तकफसङ्घाते दुर्गन्धे निःसारे (शरीरे) किं
कामोपभोगैः [मैत्रा० उ० १।२] इति मैत्रेयश्रुत्यनुसारेणाह-

मलकोशे शरीरेऽस्मिन् महादुःखविवर्धने ।
तडिदङ्कुर [विद्युदङ्कुरे दोषद्वयं तिष्ठति- १। क्षणिकत्वम् २। स्पर्शे सति
स्पृष्टस्य शरीरदाहः । तद्वत् शरीरमपि आपातरमणीयं दृश्यते उपभोगे
च इष्टलक्ष्यात् परिच्युतिकारणं भवति ।] सङ्काशे को वा रुच्येत पण्डितः ॥ ७२
॥

मलकोशे मलमूत्राद्याधारभूते क्षणिकेऽस्मिन् शरीरे को वा पापपिण्डे
विवेकी प्रीतिं कुर्यात् न कोऽपि कुर्यादित्यर्थः ॥ ७२ ॥

मरितोण्डदार्यः

ननु शरीरस्यैव परमप्रेमास्पदत्वात् तत्र रुचिरस्त्वित्यत्राह-

नित्यानन्दचिदाकारमात्मतत्त्वं विहाय कः ।
विवेकी रमते देहे नश्वरे दुःखभाजने ॥ ७३ ॥

नित्यानन्दस्वरूपस्यात्मतत्त्वस्य विद्यमानत्वात् तस्यैव
परमप्रेमास्पदत्वात् तद्विहाय नश्वरे दुःखपात्रे शरीरे को विवेकी रमते न
कोऽपि रमत इत्यर्थः ॥ ७३ ॥

अथ विवेकिनो नश्वरे शरीरमात्र एव विरक्तिरिति न तत्सम्बन्धिषु सर्वेष्वपि
विरक्तिरित्याह-

विवेकी शुद्धहृदयो निश्चितात्मसुखोदयः ।
दुःखहेतौ शरीरेऽस्मिन् कलत्रे च सुतेषु च ॥ ७४ ॥

शुद्धहृदयो निर्मलान्तःकरणः अत एव निश्चितात्मसुखोदयः
श्रुतिगुरुस्वानुभवैर्निश्चितनित्यानित्यसुखस्फूर्तिमान् [तुलनीय-शास्त्रतः
गुरुतः स्वतः । (तन्त्रालोक)] विवेकी नित्यानित्यवस्तुविवेकी दुःखहेतौ
उक्तलक्षणसकलदुःखकारणेऽस्मिन् शरीरे कलत्रे स्त्रीषु सुतेषु (वैराग्यं
परमश्नुते इति परेणान्वयः) ॥ ७४ ॥

सुहृत्सु बन्धुवर्गेषु धनेषु कुलपद्धतौ ।
अनित्यबुद्ध्या [वेदान्ते ब्रह्मानन्दहेतुभूतब्रह्मजिज्ञासार्थम्
अनुबन्धचतुष्टयमुक्तम्- १। नित्यानित्यवस्तुविवेकः । २।
इहामुत्रार्थफलभोगविरागः । ३। शमदामादिसाधनप्राप्तिः । ४।
मुमुक्षुत्वम् ।] सर्वत्र वैराग्यं परमश्नुते ॥ ७५ ॥

सुहृत्सु मित्रेषु बान्धवसमूहेषु कुलपद्धतौ कुलक्रमे धनेषु
गोधनादिधनेषु सर्वत्र एतद्व्यतिरिक्तसकलवस्तुष्वपि अनित्यबुद्ध्या परं
वैराग्यम् अश्नुते आश्रयतीत्यर्थः ॥ ७५ ॥

अथैवमाद्यनित्यवस्तुविरक्तस्य नित्यवस्तुरागिणः संसारदुःखविच्छेदहेतौ
बुद्धिरुत्पद्यत इत्याह-

विवेकिनो विरक्तस्यविषयेष्वात्मरागिणः ।
संसारदुःखविच्छेदहेतौ बुद्धिः प्रवर्तते ॥ ७६ ॥

मरितोण्डदार्यः

स्पष्टम् ॥ ७६ ॥

अथ कोऽयं संसारदुःखच्छेदहेतुरित्यत्र पिण्डपिण्डज्ञानस्थलार्थं
गर्भीकृत्य वृत्तेनाह-

नित्यानित्यविवेकिनः सुकृतिनः शुद्धाशयस्यात्मनो

[[९१]]

ब्रह्मोपेन्द्रमहेन्द्रमुख्यविभवेष्वस्थायितां पश्यतः ।
नित्यानन्दपदे निराकृतजगत्संसारदुःखोदये
साम्बे चन्द्रशिरोमणौ समुदयेद्भक्तिर्भवध्वंसिनी ॥ ७७ ॥

इति श्रीवीरशैवधर्मनिर्णये सिद्धान्तशिखामणौ भक्तस्थले
पिण्डज्ञानसंसारहेयस्थलप्रसङ्गो नाम पञ्चमः परिच्छेदः ॥ ५ ॥

सुकृतिनः निगमागमोक्तसत्कर्मिणः शुद्धाशयस्य निर्मलान्तःकरणस्य
आत्मनः पिण्डशब्दवाच्यस्य नित्यानित्यविवेकिनः
क्षेत्रज्ञाक्षेत्रज्ञविवेकिनः पिण्डज्ञानिनो
ब्रह्मोपेन्द्रमहेन्द्रमुख्यसमस्तदेवसम्पत्सु अस्थायितां क्षणिकत्वं
पश्यतो जानतः अत एव संसारहेयबुद्धिमतो नित्यानन्दपदे
नित्यपरिपूर्णसच्चिदानन्दाश्रये निराकृतजगत्संसारदुःखोदये साम्बे
उमासमेते चन्द्रशिरोमणौ चन्द्रललाटाय कृत्तिवाससे नमो नमः
इत्यथर्वणश्रुतेश्चन्द्रधरादिनानालीलाविग्रहकारणीभूतमहालिङ्गे
भक्तिः अष्टविधा भवध्वंसिनी सती समुदयेत् प्रकाशत इत्यर्थः । अत्र
शुद्धान्तःकरणस्य नित्यानित्यवस्तुविवेकिन
ऐहिकामुष्मिकफलभोगविरागद्वारा
रागद्वेषादिशब्दाद्यन्तर्बाह्येन्द्रियविषयवैमुख्येन
शमदमादिसम्पत्त्या मुमुक्षुत्वेन संसारदुःखनिवृत्त्युपायभूते
महालिङ्गे भक्तिरुत्पद्यत इत्युक्तं भवति ॥ ७७ ॥

इति श्रीमत्पदवाक्यप्रमाणपारावारधुरीणश्रीमरितोण्टदार्येण
विरचितायां तत्त्वप्रदीपिकाख्यायां सिद्धान्तशिखामणिव्याख्यायां
भक्तस्थले पिण्डज्ञानसंसारहेयस्थलप्रसङ्गो नाम पञ्चमः
परिच्छेदः ॥ ५ ॥