द्वितीयः परिच्छेदः
अथ शिवयोगिनामाचार्यः सूत्रद्वयेन निगमागमसम्मत्या
पार्वतीपरमेश्वरौ प्रणमति-
सच्चिदानन्दरूपाय सदसद्व्यक्तिहेतवे ।
नमः शिवाय साम्बाय सगणाय स्वयम्भुवे ॥ १ ॥
सदसद्व्यक्तिहेतवे भावाभावमण्डलप्रपञ्चाविर्भावकारणाय
भवानीपतये प्रमथगणसहिताय स्वयम्भुवे अयोनिजाय
सच्चिदानन्दरूपाय शिवाय नम इत्यर्थः ॥ १ ॥
सदाशिवमुखाशेषतत्त्वमौक्तिकशुक्तिकाम् ।
वन्दे माहेश्वरीं शक्तिं महामायादिरूपिणीम् ॥ २ ॥
सदाशिवादिभूम्यन्तषट्त्रिंशत्तत्त्वमौक्तिकोत्पत्तिशुक्तिरूपां
शुद्धविद्याख्यमहामायाप्रकृतिरूपिणीं शिवसमवेतशक्तिं भवानीं
वन्दे नौमीत्यर्थः ॥ २ ॥
अथ विश्वसृष्टिक्रममुपपादयितुं चतुर्भिः सूत्रैर्वस्तुनिर्देशं करोति-
अस्ति सच्चित्सुखाकारमलक्षणपदास्पदम् ।
निर्विकल्पं निराकारं निरस्ताशेषविप्लवम् ॥ ३ ॥
सच्चिदानन्दस्वरूपं चिह्नशून्यपदास्पदं भेदरहितम् आकारशून्यं
निवारितसकलोपप्लवम् ॥ ३ ॥
[[१३]]
परिच्छेदकथाशून्यं प्रपञ्चातीतवैभवम् ।
प्रत्यक्षादिप्रमाणानामगोचरपदे स्थितम् ॥ ४ ॥
विच्छिन्नप्रसङ्गरहितमप्राकृतवैभवरूपरसाद्यभावेन
प्रत्यक्षप्रमाणागम्यम् अत एवानुमानाद्यगम्यम् तेषामपि
प्रत्यक्षमूलत्वात् परिच्छिन्नत्वाच्च ॥ ४ ॥
स्वप्रकाशं विराजन्तमनामयमनौपमम् ।
सर्वज्ञं सर्वगं शान्तं सर्वशक्ति निरङ्कुशम् ॥ ५ ॥
स्वप्रकाशेनैव [स्वप्रकाशत्वं नाम स्वस्य प्रकाशकत्वे सति
परप्रकाशकत्वम् ।] प्रकाशमानं जननमरणादिदोषरहितम् उपमातीतं
सर्वज्ञं सर्वानुस्यूतं रागद्वेषरहितं सर्वसामर्थ्यम् अनर्गलं
निरोधरहितमिति यावत् ॥ ५ ॥
शिवरुद्रमहादेवभवादिपदसञ्ज्ञितम् ।
अद्वितीयमनिर्देश्यं परम्ब्रह्म सनातनम् ॥ ६ ॥
शिवरुद्राद्यनेकपदसञ्ज्ञितं द्वितीयशून्यमवाच्यं नित्यं परं
ब्रह्म अस्ति अस्तीत्यङ्गीकरणीयम् अन्यथा जगदान्ध्यप्रसङ्गात्
असन्नेव स भवति असद् ब्रह्मेति वेद चेत् ।
अस्ति ब्रह्मेति चेद्वेद सन्तमेन ततो विदुः ॥ [तै० उ० २।६।१]
इति श्रुतेः ॥ ६ ॥
अथैकविधक्रियाशक्तिमतः परब्रह्मणः सकाशात् सदेव सौम्येदमग्र
आसीत् [छा० उ० ६।२।१] इति श्रुतेर्बीजाङ्कुरन्यायेन विश्वसृष्टिप्रकारं दर्शयति-
तत्र लीनमभूत् पूर्वं चेतनाचेतनं जगत् ।
स्वात्मलीनं जगत्कार्यं स्वप्रकाश्यं तदद्भुतम् ॥ ७ ॥
[[१४]]
तत्र तस्मिन्नुक्तलक्षणे परब्रह्मणि चराचरमयं विश्वं पूर्वं सृष्टेः
प्राग् लीनम् अनुभयेन्द्रियगोचरत्वेन तादात्म्येन स्थितं तदद्भुतमाश्चर्यम्
। अनन्तरमिति शेषः स्वात्मलीनं स्वात्मशक्तिलीनं जगद्
योग्योपादानान्तरराहित्येन स्वप्रकाश्यं द्वितीयस्याभावात् स्वेनैव
प्रकाश्यं सत् कार्यमुभयेन्द्रियगोचरत्वेन कर्तुं योग्यमभूदित्यर्थः ॥ ७
॥
अथ घृतकाठिन्यन्यायेन विश्वसृष्ट्युन्मुखीभूतशिवशक्तिस्वरूपं
सूत्रषट्केन प्रदर्शयति-
शिवाभिधं परम्ब्रह्म जगन्निर्मातुमिच्छया ।
स्वरूपमादधे किञ्चित् सुखास्फूर्तिविजृम्भितम् ॥ ८ ॥
शिवाख्यं परं ब्रह्म विश्वसृष्ट्यर्थं स्वेच्छया सुखबाहुल्योच्छूनं
किञ्चित् स्वरूपमङ्गीचकारेत्यर्थः ॥ ८ ॥
तत्स्वरूपं कुलके [द्वाभ्यां तु युग्मकं ज्ञेयं त्रिभिर्ज्ञेयं विशेषकम्
। कपालकं चतुर्भिः स्यात्तदूर्ध्वं कुलकं स्मृतम् ॥ (स्तु० कु० टी०)]
(विशेषके) नाह-
निरस्तदोषसम्बन्धं निरुपाधिकमव्ययम् ।
दिव्यमप्राकृतं नित्यं नीलकण्ठं त्रिलोचनम् ॥ ९ ॥
निरस्तजरामरणादिसकलदोषसम्बन्धं स्वातिरिक्ताविद्याद्युपाधिशून्यं
नाशरहितमत एव नित्यं कालत्रयाबाध्यमित्यर्थः । अप्राकृतं
प्रकृतिसम्बन्धरहितं नीलकण्ठं त्रिलोचनम् ॥ ९ ॥
[[१५]]
चन्द्रार्धशेखरं शुद्धं शुद्धस्फटिकसन्निभम् ।
शुद्धमुक्ताफलाभासमुपास्यं गुणमूर्तिभिः ॥ १० ॥
चन्द्रखण्डशेखरं शुद्धं पवित्रं शुद्धस्फटिकसङ्काशं
निर्मलमुक्तामणिप्रभं गुणमूर्तिभिर्ब्रह्मादिभिरुपास्यम् ॥ १० ॥
विशुद्धज्ञानकरणंविषयं सर्वयोगिनाम् ।
कोटिसूर्यप्रतीकाशं चन्द्रकोटिसमप्रभम् ॥ ११ ॥
अप्राकृतगुणाधारमनन्तमहिमास्पदम् ।
दिव्यं स्तुत्यं निर्मलज्ञानमयचक्षुरादिकरणप्रपञ्चं योगिनां
प्रत्यक्षं कोटिसूर्यप्रकाशं चन्द्रकोटिसमाभासमप्राकृतानन्त-
कल्याणगुणाश्रयमतिदुर्घटकारिताद्यनेकमहिमाधारं किञ्चित्
स्वरूपमादध इति पूर्वेण सम्बन्धः ॥ ११ ॥
अथ शिवस्य शक्तिस्वरूपं प्रकटयति-
तदीया परमा शक्तिः सच्चिदानन्दलक्षणा ॥ १२ ॥
समस्तलोकनिर्माणसमवायस्वरूपिणी ।
तदीया परशिवसम्बन्धिनी परमा शक्तिः परारूपा विमर्शशक्तिः
सच्चिदानन्दलक्षणा अस्तीति शेषः ॥ १२ ॥
तदिच्छयाऽभवत् साक्षात्तत्स्वरूपानुसारिणी ॥ १३ ॥
अहमस्मि इति श्रुतेः अस्मिन् प्रकाशे
नन्दामीत्यनुत्पन्नमलोल्लासाकर्मकाक्रमोत्तमस्फूर्तिरूपापि
समस्तलोकनिर्माणे पूर्वोक्तप्रकारेण नासतो विद्यते भावः [भ० गी० २।१६] इति
भगवदुक्तेः स्वात्मन्यण्डरसन्यायेनाहमित्यविभाग-
परामर्शात्मनानुभयेन्द्रियगोचरत्वेन
[[१६]]
स्थितस्य विश्वस्येदन्तालक्षणविभागपरामर्शमयसृष्टिलीलायां
स्वस्वातन्त्र्यमहिम्ना भेदाभेदं प्रतिपाद्य वृक्षगतफलपुष्पादिन्यायेन
विकारराहित्येन समवायस्वरूपिणी उपादानकारणीभूता भवति(न्ती) पुनः
स्वान्तराकर्षणलक्षणसंहारलीलाया तदिच्छया कूर्मभङ्गिन्यायेन
स्वकिरणायमानज्ञानक्रियाशक्तिद्वारा सर्वं स्वात्मन्याकृष्य
साक्षादपरोक्षेणाहमिति तत्स्वरूपानुकारिणी शिवाभिन्नस्वरूपिणी अभवत्
भवतीत्यर्थः । न च भेदाभेदयोर्विरोध इति वाच्यम् तद्भेदस्य
स्वातन्त्र्यपरिकल्पितत्वात् स्वाभाविकभेदाभेदयोरेव विरोधात्
समानसत्ताकयोरिति यावत् भगवतः शक्तेरघटनघटनापटीयस्त्वात् ।
तदेतदग्रे तत्र तत्र स्फुटीभविष्यतीति नैष (नात्र) विस्तरः । देवः क्रीडाशील
इत्यर्थः ॥ १३ ॥
एवं शिवशक्तिस्वरूपं निरूप्याथ स ऐक्षत लोकानसृजत [ऐ० उ० १।१-२]
यथापूर्वमकल्पयत् [ऋ० सं० १०।१९०।३] इत्यादिश्रुत्युक्तप्रकारेण
सृष्टिक्रमं निरूपयति-
जगत्सिसृक्षुः प्रथमं ब्रह्माणं सर्वदेहिनाम् ।
कर्तारं सर्वलोकानां विदधे विश्वनायकः ॥ १४ ॥
लोकानां चतुर्दशभुवनानां देहिनां तत्तल्लोकमाश्रित्य विद्यमानानां
प्राणिनामित्यर्थः । शिष्टं स्पष्टम् । अस्मिन्नर्थे - विश्वाधिको रुद्रो महर्षिः
। हिरण्यगर्भं जनयामास पूर्वम् इति याजुषश्रुतेः ॥ १४ ॥
[[१७]]
अथ - यो ब्रह्माणं विदधाति पूर्वं यो वै वेदांश्च प्रहिणोति तस्मै [श्वे०
उ० ६।१८] इति श्वेताश्वतरश्रुत्यर्थं प्रकटयति-
तस्मै प्रथमपुत्राय शङ्करः शक्तिमान् विभुः ।
सर्वज्ञः सकला विद्याःसानुग्रहमुपादिशत् ॥ १५ ॥
शक्तिमान् समवेतशक्तिमानित्यर्थः । अनुग्रहेण सहितं यथा भवति तथा
वेदादिसकलशास्त्रमुपदिष्टवानित्यर्थः ॥ १५ ॥
समस्तलोकान्निर्मातुं समुद्यमपरोऽभवत् ।
कृतोद्योगोऽपि निर्माणेजगतां शङ्कराज्ञया ।
अज्ञातोपायसम्पत्तेरभवन्माययावृतः ॥ १६ ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ १६ ॥
विधातुमखिलान् लोकानुपाय प्राप्तुमिच्छया ।
पुनस्तं प्रार्थयामास देवदेवं त्रियम्बकम् ॥ १७ ॥
अथ तत्प्रार्थनप्रकारं दर्शयति-
नमस्ते देवदेवेश नमस्ते करुणाकर ।
अस्मदादिजगत्सर्वनिर्माणनविधिक्षम ॥ १८ ॥
उपायं वद मे शम्भोजगत्स्रष्टः ! जगत्पते ।
[[१८]]
सर्वज्ञः सर्वशक्तिस्त्वं सर्वकर्ता सनातनः ॥ १९ ॥
अत्रोपायकथने सर्वज्ञ इत्यादिकं हेतुगर्भविशेषणम् ॥ १९ ॥
इति सम्प्रार्थितः शम्भुर्ब्रह्मणा विश्वनायकः ।
उपायमवदत् तस्मै लोकसृष्टिप्रवर्तनम् ॥ २० ॥
उपायमीश्वरेणोक्तं लब्ध्वाऽपि चतुराननः ।
न समर्थोऽभवत् कर्तुं नानारूपमिदं जगत् ॥ २१ ॥
विश्वनिर्माणे शिवेन लब्धोपायवानपि ब्रह्मा न समर्थोऽभवत् । कुत इत्यत्र
हेतुगर्भविशेषणम् - नानारूपमिति । जगतो नानारूपत्वादिति भावः ॥ २१ ॥
अथ तत्प्रकारं वर्णयति-
पुनस्त प्रार्थयामास ब्रह्मा विह्वलमानसः ।
देवदेव महादेव जगत्प्रथमकारण ॥ २२ ॥
अतो विह्वलमानसो भययुक्तमानसः सन् पुनः शिवं प्रार्थयामासेत्यर्थः
॥ २२ ॥
नमस्ते सच्चिदानन्द स्वेच्छाविग्रहराजित ।
भव शर्व महेशान सर्वकारणकारण ॥ २३ ॥
भवदुक्तो ह्युपायो मे न किञ्चिज्ज्ञायतेऽधुना ।
भव सर्वलोकोत्पादक शर्व सर्वसंहारक सर्वकारणकारण
बिन्दुमायादिसर्वकारणकारणेत्यर्थः ॥ २३ ॥
[[१९]]
मरितोण्डदार्यः
तर्हि किं कर्तव्यमित्यत्राह-
सृष्टिं विधेहि भगवन् प्रथमं परमेश्वर ।
ज्ञातोपायस्ततः कुर्यां जगत्सृष्टिमुमापते ॥ २४ ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ २४ ॥
अथ- प्रजाः सृजेति निर्दिष्टश्चन्द्रमौलिर्विरिञ्चिता ।
ससर्ज मनसा रुद्रानात्मतुल्यान् महेश्वरान् ।
नीलकण्ठांस्त्रिनेत्राश्चं जटामुकुटमण्डितान् ।
मरितोण्डदार्यः
इत्याद्यादित्यपुराणवचनानुसारेण सृष्टवानित्याह-
इत्येवं प्रार्थितः शम्भुर्ब्रह्मणा विश्वयोनिना ।
ससर्जात्मसमप्रख्यान् सर्वगान् सर्वशक्तिकान् ॥ २५ ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ २५ ॥
प्रबोधपरमानन्दपरिवाहितमानसान् ।
प्रमथान् विश्वनिर्माणप्रलयापादनक्षमान् ॥ २६ ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ २६ ॥
तेषु प्रमथवर्गेषु सृष्टेषु परमात्मना ।
रेणुको दारुकश्चेति द्वावभूतां शिवप्रियौः ॥ २७ ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ २७ ॥
[[२०]]
अथ तद्गणेश्वरयोर्माहात्म्यं पञ्चभिः श्लोकैः प्रकटयति-
सर्वविद्याविशेषज्ञौ सर्वकार्यविचक्षणौ ।
मायामलविनिर्मुक्तौ महिमातिशयोज्वलौ ॥ २८ ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ २८ ॥
आत्मानन्दपरिस्फूर्तिरसास्वादनलम्पटौ ।
शिवतत्त्वपरिज्ञानतिरस्कृतभवामयौ ॥ २९ ॥
मायामलविनिर्मुक्तौ
मायाशक्तिपरिकल्पिताणवादिमलत्रयसम्बन्धरहितावित्यर्थः ॥ २९ ॥
नानापथमहाशैवतन्त्रनिर्वाहतत्परौ ।
वेदान्तसारसर्वस्वविवेचनविचक्षणौ ॥ ३० ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ ३० ॥
नित्यसिद्धौ निरातङ्कौ निरङ्कुशपराक्रमौ ।
तादृशौ तौ महाभागौ सम्वीक्ष्य परमेश्वरः ॥ ३१ ॥
नित्यसिद्धौ नित्यभूतसिद्धिमन्तौ स्पष्टमन्यत् ॥ ३१ ॥
समर्थौ सर्वकार्येषु विश्वासपरमाश्रितौ ।
अन्तःपुरद्वारपालौ निर्ममे नियतौ विभुः ॥ ३२ ॥
नियतौ शुद्धात्मानौ एवंरूपरेणुकदारुकौ विभुः स्वतन्त्रः
परमेश्वरः अन्तःपुरद्वारपालौ निर्ममे निर्मितवानित्यर्थः ॥ ३२ ॥
[[२१]]
मरितोण्डदार्यः
अथा तौ रेणुकदारुकौ शिवसेवा चक्रतुरित्याह-
गणेश्वरौ रेणुकदारुकावुभौ
विश्वासभूतौ नवचन्द्रमौलेः ।
अन्तःपुरद्वारगतौ सदा तौ
वितेनतुर्विश्वपतेस्तु सेवाम् ॥ ३३ ॥
॥ इति श्रीसिद्धान्तशिखामणौ रेणुकदारुकावतरणं नाम द्वितीय
परिच्छेदः ॥ २ ॥
मरितोण्डदार्यः
स्पष्टम् ॥ ३३ ॥
इति श्रीमत्पदवाक्यप्रमाणपारावारधुरीणश्रीमरितोण्टदार्येण
विरचितायां तत्त्वप्रदीपिकाख्यायां सिद्धान्तशिखामणिव्याख्यायां
रेणुकदारुकावतरणं नाम द्वितीयः परिच्छेदः ॥ २ ॥