स्वात्मैव सर्वजन्तूनाम्
एक एव महेश्वरः।
विश्वरूपो ऽहम् इदम् इत्य्
अखण्डामर्शबृंहितः ॥ ४।१ ॥
वृत्तिः
एकः प्रथमोपादेयतुर्यदशायाम् अखण्डितग्राहकाखण्डितग्राह्यतन्मेलनाचमत्कारोपबृंहितः साधारण एव सर्वप्राणिनाम् आत्मा विश्वरूपो महेश्वरः ॥तत्र स्वसृष्टेदम्भागे
बुद्ध्यादिग्राहकात्मना।
अहङ्कारपरामर्श-
पदम् नीतम् अनेन तत् ॥ ४।२ ॥
वृत्तिः
महेश्वरस्य जृम्भामये ऽस्मिन् निर्गते तस्मिन्न् इदन्तापरामर्शे ग्राह्यं यन् निर्मितं बुद्धिः प्राणो ऽथ शून्यं तद् वेद्यैकदेशरूपम् अहङ्कारावमृश्यतापादनेन परिच्छिन्नग्राहकीकृतम् ॥स्वस्वरूपापरिज्ञान-
मयो ऽनेकः पुमान् मतः।
तत्र सृष्टौ क्रियानन्दौ
भोगो दुःखसुखात्मकः ॥ ४।३ ॥
वृत्तिः
एतद् एव विश्वात्मनः परिमितत्वकरणम् अप्रत्यभिज्ञानम् उच्यते । एवं चानेकबुद्धिप्राणादिखण्डगतापराहङ्कारपरामर्शः परापरिज्ञानसञ्ज्ञः । प्रत्यकात्मनो बहवस्, तेषु प्रमातृरूपेषु महेश्वरेण स्वानन्दः स्वक्रियैककर्तृतानुसारिणी निर्मिता । स एव भोग आनन्दलेशाख्यः सुखसञ्ज्ञितः क्रियालवात्मा दुःखरूपः क्रिया दुःखं च वक्ष्यते ॥स्वाङ्गरूपेषु भावेषु
पत्युर् ज्ञानं क्रिया च या।
मायातृतीये ते एव
पशोः सत्त्वं रजस् तमः ॥ ४।४ ॥
वृत्तिः
ईश्वरस्य ज्ञानक्रिये ते मायया सहिते पशोः सत्त्वरजस्तमांसि ॥भेदस्थितः शाक्तिमतः
शक्तित्वं नापदिश्यते।
एषां गुणानां करण-
कार्यत्वपरिणामिनाम् ॥ ४।५ ॥
वृत्तिः
सत्त्वरजस्तमसां च भेदेनावभासान् न शक्तिव्यपदेशः शक्तिशक्तिमतोर् अभेदात् । वस्तुतः शक्तिविकासो विश्वम् ॥सत्तानन्दः क्रिया पत्युस्
तदभावो ऽपि सा पशोह्।
द्वयात्मा तद् रजो दुःखं
श्लेषि सत्त्वतमोमयम् ॥ ४।६ ॥
वृत्तिः
ईश्वरस्यानन्तकर्तृता चमत्काररूपा क्रियोक्ता परमप्रकाशानन्दमयी, प्रत्यगात्मनस् तु तौ प्रकाशानन्दौ ग्राह्यभूतौ सत्त्वम् उच्यते । तदभावश् च तमः, सत्त्वतमसी प्रकाशानन्दतदभावरूपे द्वे अपि श्लेषात्मनी [रजः] । पशोः रजःसञ्ज्ञया क्रिया च दुःखं चोच्यते ॥ये ऽप्य् असामयिकेदन्ता-
-परामर्शभुवः प्रभोः।
ते विमिश्रा विभिन्नाश् च
तथा चित्रावभासिनः ॥ ४।७ ॥
वृत्तिः
ये चैते महेश्वरस्येदंशब्दसङ्केतानुसन्धानं विनापि प्रकाशस्य परामर्शसारत्वाद् बालदशायाम् इवेदमर्थनिर्देश्या भावास्, ते ऽनेकाभाससामानाधिकरण्येन स्वलक्षणात्मनः पृथक्सामान्यरूपतया नानाकाराश् च तथा तन्निर्माणात् प्रथन्ते ॥ते तु भिन्नावभासार्थाः
प्रकल्प्याः प्रत्यगात्मनः।
तत्तद्विभिन्नसञ्ज्ञाभिः
स्मृत्युत्प्रेक्षादिगोचरे ॥ ४।८ ॥
वृत्तिः
ते विभिन्नावभासाः सामान्यात्मनो ऽर्थास् तदनुभवसंस्कृतैः कृशो ऽहं दुःखी सुखी वाहम् इति विचित्रव्यपदेशविषयीक्रियमाणात्मभिः क्षेत्रज्ञैर् विकल्पनशक्त्या तत्तद्घटरजतशुक्लपटशकटादिनाम्नान्तस्प्रत्यवमर्शनीयत्वेन प्रदर्श्यन्ते स्मृतौ पूर्वानुभवाप्रमोषे, विचित्रोत्प्रेक्षादिषु तु स्वातन्त्र्येण । अयम् एव ग्राह्यग्राहकभेदावभासः शब्दमयः पशुभावे संसारबन्धः ॥तस्यासाधारणी सृष्टिर्
ईशसृष्ट्युपजीविनी।
सैषाप्य् अज्ञतया सत्यै-
-वेशशाक्त्या तदात्मनः ॥ ४।९ ॥
स्वविश्रान्त्युपरोधाया-
-चलया प्राणरूपया।
विकल्पक्रियया तत्तद्-
वर्णवैचित्र्यरूपया ॥ ४।१० ॥
वृत्तिः
क्षेत्रश् चेश्वररूप एव तत्तत्सामान्यरूपानर्थान् ईशशक्त्यैवापरिज्ञातया सर्वसाधारणार्थदर्शनसंस्कृतानन्यवेद्यान् निर्मिमीते । सा चेश्वरशाक्तिः स्वात्ममात्रविश्रान्तिविरोधाय मायाव्यपदेश्या तत्तत्ककारादिवर्णभेदशतानन्तगणना प्राणरूपेण चञ्चलताम् आपन्ना विकल्पाख्यव्यापारा तथान्तः सृजत्य् अर्थान् ॥साधारणो ऽन्यथा चैशः
सर्गः स्पष्टावभासनात्।
विकल्पहानैकाग्र्यात्
क्रमेणेश्वरतापदम् ॥ ४।११ ॥
वृत्तिः
ईश्वरस्य तु सृष्टिः सर्वप्रमातॄणां साधारणी तेषां तन्मध्य एवोत्पादाद्, एकप्रमातृनियता चैकप्रमात्रावेशेन स्वप्नभ्रान्त्यादौ सृष्टिः । सा चाहम् इदम् इत्य् एतावत् परामर्शमयी भेदानुदयाद् विकल्पोज्झिता स्पष्टावभासा च । तत्रान्तरान्तरोद्यत्क्षेत्रज्ञव्यापारविकल्पननिर्ह्रासपरिशीलनेन संसारिणां क्रमेणैकरसैश्वर्योद्गमात् क्षेत्रज्ञताविमुक्तिः ॥सर्वो ममायं विभव
इत्येवं परिजानतः।
विश्वात्मनो विकल्पानां
प्रसरे ऽपि महेशता ॥ ४।१२ ॥+++(5)+++
वृत्तिः
क्षेत्रज्ञस्यापीश्वर-शाक्त्यैव विकल्पारम्भ इति तद्-दशायाम् अपि परिज्ञातेश्वरभावस्य ममायं संसारमयो विभव इत्य् अभेदेन विश्वम् आविशतः परामर्शमात्रान् अशेषान् विकल्पान् सम्पादयतो महेश्वरतैव ॥मेयं साधारणं मुक्तः
स्वात्माभेदेन मन्यते।
महेश्वरो यथा बद्धः
पुन अत्यन्तभेदवत् ॥ ४।१३ ॥
वृत्तिः
बद्धमुक्तयोर् वेद्यम् एकं, किं तु बद्धो ऽत्यन्तविभेदेन तद् वेत्ति विमुक्तः स्वात्मदेहत्वेन ॥सर्वथा त्व् अन्तरालीना-
-नन्ततत्त्वौघनिर्भरः।
शिवः चिदानन्दघनः
परमाक्षरविग्रहः ॥ ४।१४ ॥
वृत्तिः
सर्वथा त्व् अन्तर्लीने प्रमेये ऽहम्मतौ पूर्णायां शिवतैव ॥एवम् आत्मानम् एतस्य
सम्यग्ज्ञानक्रिये तथा।
जानन् यथेप्सितान् पश्यञ्
जानाति च करोति च ॥ ४।१५ ॥
वृत्तिः
इत्थम् आविष्कृतशक्त्यभिज्ञानम् आत्मानम् अनन्तज्ञानक्रियाशक्तिनिभृतम् ईश्वरं प्रत्यभिज्ञाय यथेच्छं सर्वं पश्यति निर्मिमीते ॥इति प्रकटितो मया सुघट एष मार्गो नवो
महागुरुभिर् उच्यते स्म शिवदृष्टिशास्त्रे यथा।
तद् अत्र निदधत् पदं भुवनकर्तृताम् आत्मनो
विभाव्य शिवतामयीम् अनिशम् आविशन् सिद्ध्यति ॥ ४।१६ ॥
वृत्तिः
यत्र यथावस्थित एव व्यवहारे प्रत्यभिज्ञामात्राच् छिवतालाभः । स अयम् अवक्र एवाभिनवो मार्गः साक्षात्कृतपरमेश्वरभट्टारकाकारैर् भट्टश्रीसोमानन्दपादैः शिवदृष्टिनाम्नि प्रकरणे निर्दिष्टो मया युक्तिनिबन्धनेन हृदयङ्गमीकृतः । एतत् परिशीलनेन शिवतावेशाज् जीवन्न् एव मुक्तो भवति ॥तैस् तैर् अप्य् उपयाचितैर् उपनतस् तन्व्याः स्थितो ऽप्य् अन्तिके
कान्तो लोकसमान एवम् अपरिज्ञातो न रन्तुं यथा।
लोकस्यैष तथानवेक्षितगुणः स्वात्मापि विश्वेश्वरो
नैवालं निजवैभवाय तद् इयं तत्प्रत्यभिज्ञोदिता ॥ ४।१७ ॥
वृत्तिः
कान्तदृष्टान्तेनेश्वरप्रत्यभिज्ञोपपादनीया चापूर्वफला च ॥****जनस्यायत्नसिद्ध्यर्थम्
उदयाकरसूनुना।
ईश्वरप्रत्यभिज्ञेयम्
उत्पलेनोपपादिता ॥ ४।१८ ॥
वृत्तिः
सुलभो ऽयं सिद्धिमार्गः प्रदर्शितः ॥इति तत्त्वसङ्ग्रहाधिकारः ॥
॥समाप्तेयम् ईश्वरप्रत्यभिज्ञावृत्तिः ॥