कथं चिद् आसाद्य महेश्वरस्य
दास्यं जनस्याप्य् उपकारम् इच्छन्।
समस्तसम्पत्समवाप्तिहेतुं
तत्प्रत्यभिज्ञाम् उपपादयामि ॥ १,१।१ ॥
वृत्तिः
परमेश्वरप्रसादाद् एव लब्धात्यन्तदुर्लभतद्दास्यलक्ष्मीर् अहम् एकाकिसम्पदा लज्जमानो जनम् अपीमम् अखिलं स्वस्वामिनं वक्ष्यमाणोपायेन प्रत्यभिज्ञापयामि येन परमार्थलाभेन परितुष्येयम् ॥कर्तरि ज्ञातरि स्वात्मन्य्
आदिसिद्धे महेश्वरे।
अजडात्मा निषेधं वा
सिद्धिं वा विदधीत कः ॥ १,१।२ ॥
वृत्तिः
सर्वेषां स्वात्मनः सर्वार्थसिद्धिसमाश्रयस्य तत्तत्सर्वार्थसाधनान्यथानुपपत्त्या क्रोडीकृतसिद्धेः स्वप्रकाशस्य प्रमात्रेकवपुषः पूर्वसिद्धस्य पुराणस्य ज्ञानं क्रिया च । स्वसंवेदनसिद्धम् ऐश्वर्यं, तेनेश्वरस्य सिद्धौ निराकरणे च जडानाम् एवोद्यमः ॥किं तु मोहवशाद् अस्मिन्
दृष्टे ऽप्य् अनुपलक्षिते।
शक्त्याविष्करणेनेयं
प्रत्यभिज्ञोपदर्श्यते ॥ १,१।३ ॥
वृत्तिः
केवलम् अस्य स्वसंवेदनसिद्धस्यापीश्वरस्य मायाव्यामोहाद् अहृदयङ्गमत्वाद् असाधारणप्रभावाभिज्ञानख्यापनेन दृढनिश्चयरूपं प्रत्यभिज्ञानमात्रम् उपदर्श्यते ॥तथा हि जडभूतानां
प्रतिष्ठा जीवदाश्रया।
ज्ञानं क्रिया च भूतानां
जीवतां जीवनं मतम् ॥ १,१।४ ॥
वृत्तिः
वस्तूनां जडाजडभेदेन द्वैविध्यम् । तत्र जडस्वरूपस्य जीवन्निष्ठा सिद्धिः, जीवतां पुनो जीवत्वं जीवनं ज्ञानक्रिये एव ॥तत्र ज्ञानं स्वतःसिद्धं
क्रिया कायाश्रिता सती।
परैर् अप्य् उपलक्ष्येत
तयान्यज्ञानम् ऊह्यते ॥ १,१।५ ॥
वृत्तिः
जीवतां क्रिया कायपरिस्पन्दपर्यन्तीभूतान्यत्रापि प्रत्यक्षा, ज्ञानम् आत्मवेद्यं परत्रापि क्रिययैव प्रसिध्यतीति सिद्ध एव स्वसंवेदनसंवेद्यतया स्वपरयोर् ईश्वरो ऽहम्प्रत्येय आत्मा, तस्य मायाशक्त्या निसर्गतिरोधानाद् एवं विमतिः ॥इत्य् उपोद्घातः ॥
इति ज्ञानाधिकारे प्रथमम् आह्निकम् ॥
ननु स्वलक्षणाभासं
ज्ञानम् एकं परं पुनः।
साभिलापं विकल्पाख्यं
बहुधा नापि तद् द्वयम् ॥ १,२।१ ॥
नित्यस्य कस्य चिद् द्रष्टुस्
तस्यात्रानवभासतः।
अहम्प्रतीतिर् अप्य् एषा
शरीराद्यवसायिनी ॥ १,२।२ ॥
वृत्तिः
ज्ञानम् एकं स्फुटावभासस्वलक्षणानुभवस्वरूपं निर्विकल्पकं ते कथयन्ति । अपरं तु शब्दारुषणया स्मृतिसंशयोत्प्रेक्षादिबहुभेदं विकल्पसञ्ज्ञम् । उभयम् अप्य् एतन् न युज्यते बोधरूपज्ञानातिरिक्तस्यान्यस्य सम्बन्धितया तस्यानुपलब्धेः । को ऽसौ स्थिररूप आत्मा ? साभिलापाहम्प्रत्ययेनापि शरीरादिकवेद्यवस्तूत्तीर्णो वेदयिता न कश् चिद् लोकैर् अवधार्यते ॥अथानुभवविध्वंसे
स्मृतिस् तदनुरोधिनी।
कथं भवेन् न नित्यः स्याद्
आत्मा यद्य् अनुभावकः ॥ १,२।३ ॥
वृत्तिः
स्मृतिकाले पूर्वानुभवनाशात् कथं पूर्वार्थानुभवावष्टम्भधर्मा स्मृतिर् जायेत यदि तदापि तदनुभवबोधो नानुवर्तेत, यश् चानेककालस्थायी बोधः स एवात्मानुभाविता ॥सत्याप्य् आत्मनि दृङ्नाशात्
तद्द्वारा दृष्टवस्तुषु।
स्मृतिः केनाथ यत्रैवा-
-नुभवस् तत्पदैव सा ॥ १,२।४ ॥
वृत्तिः
अर्थाभासनाशात् तन्मुखावलम्बनीयो विषयो ऽप्य् अत्र नास्ति स्मृतेर् इत्य् एकबोधात्मनि सत्य् अपि आत्मनि सा निर्विषयैवेतिव्यवहारोच्छेदः । असतो ऽप्य् अर्थानुभवस्य विषयेण सा विषयवती यदि ॥यतो हि पूर्वानुभव-
संस्कारात् स्मृतिसम्भवः।
यद्य् एवम् अन्तर्गडुना
को ऽर्थः स्यात् स्थायिनात्मना ॥ १,२।५ ॥
वृत्तिः
अनुभवात् संस्कारः संस्काराच् च स्मृतिर् जायमाना तं पूर्वानुभवम् अनुकुर्वत्य् एवावगाहितविषयं तम् अनुभवम् आभासयति । एवम् आत्मस्थैर्येण किम् अनुपयोगिना संस्कारस्यात्मवादे ऽप्य् अङ्गीकरणात् तेनैव च सिद्धेः ॥ततो भिन्नेषु धर्मेषु
तत्स्वरूपाविशेषतह्।
संस्कारात् स्मृइतिसिद्धौ स्यात्
स्मर्ता द्रष्टेव कल्पितः ॥ १,२।६ ॥
वृत्तिः
सुखदुःखज्ञानादिभिन्नधर्माश्रयत्वेनाप्य् आत्मनो ऽनुपयोगो भिन्नैर् धर्मैर् असम्भिन्नस्यानुपजातविशेषस्य स्मृतव् अव्यापृतेः । तद् द्रष्टृवत् कल्पनामात्रम् एतद् आत्मा स्मृतेति ॥ज्ञानं च चित्स्वरूपं चेत्
तद् अनित्यं किम् आत्मवत्।
अथापि जडम् एतस्य
कथम् अर्थप्रकाशता ॥ १,२।७ ॥
वृत्तिः
चित्स्वाभाव्ये ज्ञानस्य चेत्य् अधर्मदेशकालावेशयोगाद् आत्मन इव नित्यतादिप्रसङ्गः । जडत्वे कथम् अर्थस्यासौ प्रकाशः ॥अथार्थस्य यथा रूपं
धत्ते बुद्धिस् तथात्मनः।
चैतन्यम् अजडा सैवं
जाड्ये नार्थप्रकासता ॥ १,२।८ ॥
वृत्तिः
ज्ञानं बुद्धिः । सा जडापि यथा विषयरूपछायां धत्ते तथात्मनो ऽपि चैतन्यछायाम्, अतो ऽसव् अर्थप्रकाशस् तथा च तस्याश् चित्स्वरूपता स्यात् । एवं ज्ञानं सद् अपि नान्यस्य सम्बन्धि, अनुपपत्तेः । क्रिया तु न स्वरूपेणास्ति नान्यसम्बन्धितया ॥क्रियाप्य् अर्थस्य कायादेस्
तत्तद्देशादिजातता।
नान्यादृष्टेर् न साप्य् एका
क्रमिकैकस्य चोचिता ॥ १,२।९ ॥
वृत्तिः
क्रियापि पूर्वापरीभूतवयवैका कारकव्यापाररूपा न युक्ता क्रमिकस्यानेककालस्पृशह् स्वात्माइक्यायोगात्, नापि कालक्रमव्यापी चैकस्वभावश् च तस्या आश्रयो युक्तः, केवलं गमनपरिणामादिरूपा सा क्रिया । कायादीनां तु तत्तद्भिन्नदेशकालगतपूर्वसत्तामात्रम् एतद् अतिरिक्तस्यान्यस्यानुपलम्भात् ॥तत्र तत्र स्थिते तत् तद्
भवतीत्य् एव दृश्यते।
नान्यन् नान्यो ऽस्ति सम्बन्धः
कार्यकारणभावतः ॥ १,२।१० ॥
वृत्तिः
पूर्वस्मिन् सति परस्य सत्तेत्य् एतावन्मात्रे ऽनुभवः । क्रियावच् च न क्रियाकारकसम्बन्धः कश् चिद् भिन्नस्यास्यानुपलम्भात् । कार्यकारणभावाद् ऋते नान्यद् वस्तूनां ज्ञातेयम् ॥द्विष्ठस्यानेकरूपत्वात्
सिद्धस्यान्यानपेक्षणात्।
पारतन्त्र्याद्ययोगाच् च
तेन कर्तापि कल्पितः ॥ १,२।११ ॥
वृत्तिः
सम्बन्धो द्विष्ठो न चैकेनात्मनोभयत्रावस्थितिर् युक्ता न च द्वयोः सिद्धयोर् अन्योन्यापेक्षात्मा नापि स्वात्ममात्रनिष्ठयोः पारतन्त्र्यरूपः सम्बन्धः । ततो यथा ज्ञातृत्वं कल्पितं तथा कर्तृत्वम् अपीति कथम् आत्मा सर्वेशर इति ? ॥सत्यं किं तु स्मृतिज्ञानं
पूर्वानुभवसंस्कृतेः।
जातम् अप्य् आत्मनिष्ठं तन्
नाद्यानुभववेदकम् ॥ १,३।१ ॥
वृत्तिः
पूर्वानुभवसंस्कारप्रबोधजन्मापि स्मृतिर् आत्ममात्रनिष्ठत्वात् स्वरूपसंवेदिकैव न तु पूर्वानुभवावेशाभावात् पूर्वानुभूतार्थव्यवस्थापिका घटते ॥दृक्स्वाभासैव नान्येन
वेद्या रूपदृशेव दृक्।
रसे संस्कारजत्वं तु
तत्तुल्यत्वं न तद्गतिः ॥ १,३।२ ॥
वृत्तिः
सर्वा हि ज्ञप्तिः स्वसंवेदनैकरूपानन्यसंविद् द्वेधा, रूपरसज्ञानयोर् अन्योन्यवेदने ऽन्योन्यविषयवेदनम् अपि स्यात् ततश् चेन्द्रियनियमाभावः । पूर्वानुभवसंस्कारजत्वेन तत्सादृश्यमात्रं न तु पूर्वानुभवावगतिः, तत्सादृश्यम् अपि नावसेयम् ॥अथातद्विषयत्वे ऽपि
स्मृतेस् तदवसायतः।
दृष्टालम्बनता भ्रान्त्या
तद् एतद् असमञ्जसम् ॥ १,३।३ ॥
वृत्तिः
न चापि भ्रान्त्या पूर्वानुभवं तद्विषयं च शुक्तौ रजतम् इवासंवेद्यमानम् अध्यवस्यतीति स्मृतिस् तद्विषया ॥स्मृतितैव कथं तावद्
भ्रान्तेश् चार्थस्थितिः कथम्।
पूर्वानुभवसङ्कारा-
-पेक्षा च किम् इतीष्यते ॥ १,३।४ ॥
वृत्तिः
पूर्वानुभवाप्रकाशात् तद्विषयसम्प्रमोषे ऽध्यवसायमात्रात् स्मृतित्वं न युक्तम् । न च भ्रान्त्या पूर्वानुभूतार्थव्यवस्थापनम्, पूर्वानुभवास्पर्शे च तद्भिन्नयोगक्षेमाया भ्रान्तेः संस्कारजत्वे को ग्रहः ॥भ्रान्तित्वे चावसायस्य
न जडाद् विषयस्थितिः।
ततो ऽजाड्ये निजोल्लेख-
निष्ठान् नार्थस्थितिस् ततः ॥ १,३।५ ॥
वृत्तिः
अध्यवसाय एव भ्रान्त्या विषयव्यवस्थापको न तु स्वसंवित्, स च जडः कथम् अर्थव्यवस्थाया हेतुः ? चिद्रूपो ऽप्य् अतीतार्थमात्रम् आभासयेद् अबाह्यस्वात्मोल्लेखमात्रप्रकाशो वा न तद्धेतुः ॥एवम् अन्योन्यभिन्नानाम्
अपरस्परवेदिनाम्।
ज्ञानानाम् अनुसन्धान-
जन्मा नश्येज् जनस्थितिः ॥ १,३।६ ॥
वृत्तिः
ज्ञानानि स्वात्ममात्रपरिनिष्ठितानि स्वसंविद्रूपतया अपरसंवेद्यानि । तेषाम् अन्योन्यसङ्घट्टनामयः परमार्थोपदेशपर्यन्तो लोकव्यवहारः कथम् ॥न चेद् अन्तःकृतानन्त-
विश्वरूपो महेश्वरः।
स्याद् एकश् चिद्वपुर् ज्ञान-
स्मृत्यपोहनशक्तिमान् ॥ १,३।७ ॥
वृत्तिः
चित्तत्वम् एव विश्वरूपमतो ऽतिरिक्तस्यानुपपत्तेः, अशेषपदार्थज्ञानानाम् अन्योन्यानुसन्धानम् । अस्यैव ज्ञानादिकाः शक्तयः । मत्तः स्मृतिर् ज्ञानम् अपोहनं चेति ह्य् उक्तम् ॥इति ज्ञानाधिकारे तृतीयम् आह्निकम् ॥
स हि पूर्वानुभूतार्थो-
-पलब्धा परतो ऽपि सन्।
विमृशन् स इति स्वैरी
स्मरतीत्य् अपदिश्यते ॥ १,४।१ ॥
वृत्तिः
पश्चाद् अपि पूर्वानुभूतार्थानुभवितृत्वात् पूर्वानुभूतार्थप्रकाशासम्प्रमोषणम्, तस्यैकस्य विभोः कर्तुः स इत्य् अत्र पूर्वानुभूतत्वेन प्रत्यवमर्शः स्मृतिर् नाम व्यापरः ॥भासयेच् च स्वकाले ऽर्थात्
पूर्वाभासितम् आमृशन्।
स्वलक्षणं घटाभास-
मात्रेणाथाखिलात्मना ॥ १,४।२ ॥
वृत्तिः
स्मृतिशक्त्या स इति पूर्वानुभूतं स्वलक्षणं परामृशन्न् आभासयत्य् एवान्यथा प्रकाशितस्य परामर्शो न कृतः स्यात् स्वसत्ताकाल एव च, तेन स्मरणकाले नष्टस्याप्य् आभासो न दुष्यति । कदा चित् त्व् अर्थितावशाद् घटकाञ्चनद्रव्यसत्ताद्यन्यतमैकाभासरूपेणैवास्य स्फुटावभासः, अन्यदा तु सर्वात्मनार्थित्वेन तथैव । अतिशयनिरन्तरावहितचेतसस् तु दृष्टार्थप्रत्यक्षीकार एव ॥न च युक्तं स्मृतेर् भेदे
स्मर्यमाणस्य भासनम्।
तेनैक्यं भिन्नकालानां
संविदां वेदितैष सः ॥ १,४।३ ॥
वृत्तिः
पूर्वानुभूतश् चार्थो ऽनुभवेन सह तात्कालिकस्मृतिप्रकाशे ऽवभासमानः स्मृत्यभिन्न एव प्रकाशाद् भिन्नस्य प्रकाशमानतानुपपत्तेः । एवं चानुभवस्मृत्यादिसंविदाम् ऐक्यं स एव चात्मा वेदकः । तथा हि ॥नैव ह्य् अनुभवो भाति
स्मृतौ पूर्वो ऽर्थवत् पृथक्।
प्राग् अन्वभूवम् अहम् इत्य्
आत्मारोहणभासनात् ॥ १,४।४ ॥
वृत्तिः
स्मृतौ स्मर्यमाणो ऽनुभूतार्थो यथा पृथग्भूतो भाति न तथानुभवः स्वात्मन एवाहन्ताप्रत्येयस्यानुभवमयत्वेन प्रथनात्, यश् चानेककालो ऽहंवेद्यो ऽर्थः स एवात्मा ॥योगिनाम् अपि भासन्ते
न दृशो दर्शनान्तरे।
स्वसंविदेकमानास् ता
भान्ति मेयपदे ऽपि वा ॥ १,४।५ ॥
वृत्तिः
सर्वज्ञानाम् अपि प्रमात्रान्तरगतोपलम्भाः स्वसंविन्मात्रवेद्यस्वभावाः स्वात्मारूढा एव भासेरन्, अतश् च तेषां योगिनां परात्मतापत्तिर् एव तत्त्वम् । प्रमेयकक्ष्यायाम् अपि घटादिवत् प्रातिस्विकेन शुद्धबोधात्मना रूपेणावभासेरन् यदि तथा सम्भवेत् ।स्मर्यते यद् दृग् आसीन् मे
सैवम् इत्य् अपि भेदतः।
तद् व्याकरणम् एवास्या
मया दृष्टम् इति स्मृतेः ॥ १,४।६ ॥
वृत्तिः
मया दृष्टम् इति प्रमात्रान्तर्गतदर्शनपरामर्शात्मिकाया एव स्मृतेर् विभज्य कथनम्, एतद् एवम् अनुभवो ऽसौ ममाभूद् इति भेदेनापि निर्देशः ।या च पश्याम्य् अहम् इमं
घटो ऽयम् इति वावसा।
मन्यते समवेतं साप्य्
अवसातरि दर्शनम् ॥ १,४।७ ॥
वृत्तिः
परःस्थितार्थविकल्पने ऽपि घटम् इमं पश्यामि घटो ऽयम् इति वा प्रमातृमयम् एव दर्शनं प्रत्यवमृश्यते ॥तन् मया दृश्यते दृष्टो
ऽयं स इत्य् आमृशत्य् अपि।
ग्राह्यग्राहकताभिन्नाव्
अर्थौ भातः पमातरि ॥ १,४।८ ॥
वृत्तिः
तस्माद् दृक्परामर्शपुरःसारायां स्मृतौ विकल्पमात्रे वा दृक्षब्दानुवेधं विनापि स इत्य् अयम् इति वार्थमात्रनिर्देशेन सर्वत्रैकप्रमातृलीनव् एवानुभाव्यानुभावकौ मायाकृतविच्छिन्नावभासव् अपि प्रकाशेते ॥इति ज्ञानाधिकारे चतुर्थम् आह्निकम् ॥
वर्तमानावभासानां
भावानाम् अवभासनम्।
अन्तःस्थितवताम् एव
घटते बहिर् आत्मना ॥ १,५।१ ॥
वृत्तिः
प्रत्यक्षे ऽपि यावद् अर्थानां भेदेनावभासः प्रमात्रन्तर्लीनानाम् एव सतां युक्तः ॥प्रागिवार्थो ऽप्रकाशः स्यात्
प्रकाशात्मतया विना।
न च प्रकाशो भिन्नः स्याद्
आत्मार्थस्य प्रकाशता ॥ १,५।२ ॥
वृत्तिः
प्रमातृसञ्ज्ञप्रकाशस्वरूपतां विना यथादौ घटो ऽस्य नावभासस् तथा ज्ञानकाले ऽपि स्यात्, प्रकाशमानता चार्थस्य प्रकाशः स्वरूपतो न तु भिन्नः ॥भिन्ने प्रकाशे चाभिन्ने
सङ्करो विषयस्य तत्।
प्रकाशात्मा प्रकाश्यो ऽर्थो
नाप्रकाशश् च सिद्ध्यति ॥ १,५।३ ॥
वृत्तिः
प्रकाशमात्रं चार्थाद् भिन्नं सर्वार्थसाधारणं तस्य घटस्य प्रकाशो ऽयम् अयं पटस्यैवेति विषयनियमो निर्निबन्धनः । तस्माद् अर्थस्य सिद्धिः प्रकाशात्मतायत्ता ॥तत्तदाकस्मिकाभासो
बाह्यं चेद् अनुमापयेत्।
न ह्य् अभिन्नस्य बोधस्य
विचित्राभासहेतुता ॥ १,५।४ ॥
वृत्तिः
जडानाम् आभासमानतैव सत्तासिद्धिः सा च आभासात्मतैव । ततश् च बोधमात्रम् एकम् एवात्र तत्त्वम् । तस्याविशेषे ऽपि क्रमेण विशिष्यमाणो ऽर्थावभासस् ततो ऽन्यम् अप्रकाशमानं हेतुतया बाह्यम् अर्थम् ऊहयेद् इन्दियवत् ॥न वासनाप्रबोधो ऽत्र
विचित्रो हेतुताम् इयात्।
तस्यापि तत्प्रबोधस्य
वैचित्र्ये किम् निबन्धनम् ॥ १,५।५ ॥
वृत्तिः
विचित्रवासनाप्रबोधो न बोधाद् भिन्नः, तस्यापि वैचित्र्ये को हेतुः । ततो बाह्य एवार्थो भिन्नाभासहेतुः ॥स्याद् एतद् अवभासेषु
तेष्व् एवावसिते सति।
व्यवहारे किम् अन्येन
बाह्येनानुपपत्तिना ॥ १,५।६ ॥
वृत्तिः
आभासमानैर् एव अर्थैर् व्यवहारः, ते चाभासात्मकाः सन्तु का क्षतिः । तत् किं बाह्येन कार्यं तावता लोकयात्रासमाप्तेः । बाह्यश् चार्थः प्रमाणबाधितः सावयवो विरुद्धधर्माध्यासादेर् निरवयवश् च दिक्षट्कयोगादेर् बहुशः ॥चिदात्मैव हि देवो ऽन्तः-
स्थितम् इच्छावशाद् बहिः।
योगीव निरुपादानम्
अर्थजातं प्रकाशयेत् ॥ १,५।७ ॥
वृत्तिः
चित्तत्त्वम् एव ईश्वरत्वात् स्वात्मरूपतया उपपन्नाभासनम् अनन्तशक्तित्वाद् इच्छावशान् मृदादिकारणं विनैव बाह्यत्वेन घटपटादिकम् अर्थराशिं प्रकाशयेत् ॥अनुमानम् अनाभात-
पूर्वे नैवेष्टम् इन्द्रियम्।
आभातम् एव बीजादेर्
आभासाद् धेतुवस्तुनः ॥ १,५।८ ॥
वृत्तिः
पूर्वावभातान्तःस्थित एवार्थे नान्तरीयकार्थदर्शनवशात् तत्तद्देशकालादियोजनया विमर्शनम् अनुमानम् । इन्द्रियम् अप्य् अनुमीयते किञ्चिन्मात्रं निमित्तं तच् च बीजाद्याभासाद् आभासितम् एव ॥आभासः पुनराभासद्
बाह्यस्यासीत् कथं चन।
अर्थस्य नैव तेनास्य
सिद्धिर् नाप्य् अनुमानतः ॥ १,५।९ ॥
वृत्तिः
घटाद्याभासाद् बाह्यस्यानुपपत्तेर् नासीद् आभासः, ततस् तत्र नानुमानाद् अपि सिद्धिः ॥स्वामिनश् चात्मसंस्थस्य
भावजातस्य भासनम्।
अस्त्य् एव न विना तस्माद्
इच्छामर्शः प्रवर्तते ॥ १,५।१० ॥
वृत्तिः
चिदात्मनश् चेश्वरस्य आत्मनीवाभेदेनार्थेष्व् अपि प्रकाशे ऽस्त्य् अन्यथा प्रतिभासमानार्थैकविषयो निर्मातृतामयो विमर्श इच्छारूपो न स्यात् ॥स्वभावम् अवभासस्य
विमर्शं विदुर् अन्यथा।
प्रकाशो ऽर्थोपरक्तो ऽपि
स्फटिकादिजडोपमः ॥ १,५।११ ॥
वृत्तिः
प्रकाशस्य मुख्य आत्मा प्रत्यवमर्शः, तं विना अर्थभेदिताकारस्याप्य् अस्य स्वच्छतामात्रं न त्व् अजाड्यं चमत्कृतेर् अभावात् ॥आत्मात एव चैतन्यं
चित्क्रिया चितिकर्तृता।
तात्पर्येणोदितस् तेन
जडात् स हि विलक्षणः ॥ १,५।१२ ॥
वृत्तिः
आत्मद्रव्यस्य भावात्मकम् अप्य् एतज् जडाद् भेदकतया विमर्शाख्यं मुख्यं रूपम् उक्तं चैतन्यं दृशिशक्तिश् चितिर् इति [अदोप्त् वर्: चितिशक्तिर् दृशिर् इति] । सा चेतनक्रिया चितिकर्तृतैव ॥चितिः प्रत्यवमर्शात्मा
परा वाक् स्वरसोदिता।
स्वातन्त्र्यम् एतन् मुख्यं
तद् ऐश्वर्यं परमात्मनः ॥ १,५।१३ ॥
वृत्तिः
अभिन्नवाच्याद्या वाग् एषा नित्यचित्स्वरूपत्वेनानाद्यन्तापरतन्त्रा, भावान्तरानपेक्षं शुद्धम् एतत् स्वातन्त्र्यम् ऐश्वर्यसञ्ज्ञम् ॥सा स्फुरत्ता महासत्ता
देशकालाविशेषिनी।
सैषा सारतया प्रोक्ता
हृदयं परमेष्ठिनः ॥ १,५।१४ ॥
वृत्तिः
स्फुरद्रूपता स्फुरणकर्तृता अभावाप्रतियोगिन्य् अभावव्यापिनी सत्ता भवत्ता भवनकर्तृता नित्या देशकालास्पर्शात् सैव प्रत्यवमर्शात्मा चितिक्रियाशाक्तिः । सा विश्वात्मनः परमेश्वरस्य स्वात्मप्रतिष्ठारूपा हृदयम् इति तत्र तत्रागमे निगद्यते ॥आत्मानम् अत एवायं
ज्ञेयीकुर्यात् पृथक्स्थिति।
ज्ञेयं न तु तदौन्मुख्यात्
खण्ड्येतास्य स्वतन्त्रता ॥ १,५।१५ ॥
वृत्तिः
एतादृशशुद्धस्वातन्त्र्यवशान् नैष पृथग् एव लब्धप्रतिष्ठं वस्त्व् अवैति, अपि त्व् अज्ञेयम् आत्मानम् अनियन्त्रितप्रभावतया ज्ञेयीकरोति । भिन्नज्ञेयसापेक्षत्वे ज्ञानकर्तृता म्लायेत् ॥स्वातन्त्र्यामुक्तात्मानं
स्वातन्त्र्याद् अद्वयात्मनः।
प्रभुर् ईशादिसङ्कल्पैर्
निर्माय व्यवहारयेत् ॥ १,५।१६ ॥
वृत्तिः
अत एव वेद्यैकीभावलक्षणपूर्णतामयात् स्वातन्त्र्यात् तदानीन्तनम् एव वेदकम् आत्मानम् ईश्वरः शिवो वेदितेत्य् एवमादिविकल्पैर् आभासयति भावनादिव्यवहारार्थम् ॥नाहन्तादिपरामर्श-
भेदाद् अस्यानयतात्मनः।
अहम्मृश्यतयाइवास्य
सृष्तेस् तिङ्वाच्यकर्मवत् ॥ १,५।१७ ॥
वृत्तिः
वर्तमानप्रमातृभावे नाहम्प्रत्यवमर्शस्य प्रमेयत्वेनेदन्ता । विमर्शभेदे चाभासभेदे च प्रमातैवेश्वरशब्देन सृष्टो ऽहं परामर्शव्यवधानेन केवलम्, यथा क्रियादिशब्देन पचत्यादिवाच्यो ऽर्थः । यथाहुः क्रियागुणजातिसम्बन्धादिशाब्दैर् न क्रियादय उच्यन्ते पचत्यादिमुखेनाभिधानात् । ईश्वरशब्दाद् आत्मशब्दाच् चाहम् इति परामृशन् न एवात्मानम् अवैति न साक्षात्, प्रतीतिस् त्व् अस्त्य् एव स्मृत्येवानुभवमुखेनानुभूतस्य ॥मायाशक्त्या विभोः सैव
भिन्नसंवेद्यगोचरा।
कथिता ज्ञानसङ्कल्पा-
-ध्यवसायादिनामभिः ॥ १,५।१८ ॥
वृत्तिः
प्रकाशात्मनः परमेश्वरस्य मायाशक्त्या स्वात्मरूपं विश्वं भेदे आभास्यते । ततः सैव चितिर् ज्ञानम् अध्यक्षम् । तस्यैव भिन्नस्याभातस्य स्मृतिः सङ्कल्पो ऽध्यवसायो मनोबुद्धिरूपत्वे ऽपि चितिर् एव ॥साक्षात्कारक्षणे ऽप्य् अस्ति
विमर्शः कथम् अन्यथा।
धावनाद्य् उपपद्येत
प्रतिसन्धानवर्जितम् ॥ १,५।१९ ॥
वृत्तिः
साक्षात्कारलक्षणे ज्ञाने ऽपि चितो ऽर्थप्रत्यवमर्शो ऽस्ति सूक्ष्मः, वाचनधावनादौ शीघ्रक्रिया तत्तद्दृश्यमानदेशाद्युपादित्साजिहासानुसन्धानेन हि भवेत् ॥घटो ऽयम् इत्य् अध्यवसा
नामरूपातिरेकिणी।
परेशशक्तिर् आत्मेव
भासते न त्व् इदन्तया ॥ १,५।२० ॥
वृत्तिः
अयम् इति घट इति वाध्यवसायो भिन्नप्रकाशमाननामरूपातिरिक्तश् चितिशक्तिमय एवात्मेवाभेदेन अवभासते ॥केवलं भिन्नसम्वेद्य-
देशकालानुरोधतः।
ज्ञानस्मृत्यवसायादि
सक्रमं प्रतिभासते ॥ १,५।२१ ॥
वृत्तिः
चित्तत्त्वस्य मायाशक्त्या भिन्नं घटादि संवेद्यं तत्तद्देशकालभिन्नं प्रकाश्यते यस्याभेदेनावष्टम्भाद् विभिन्नदेशकालादिना ज्ञानस्मृत्याद्याभासते ॥इति ज्ञानाधिकारे पञ्चमम् आह्निकम् ॥
अहम्प्रत्यवमर्शो यः
प्रकाशात्मापि वाग्वपुः।
नासौ विकल्पः स ह्य् उक्तो
द्वयाक्षेपी विनिश्चयः ॥ १,६।१ ॥
वृत्तिः
प्रकाशस्यात्मन्य् अहमिति परावाग्रूपत्वात् साभिलापो ऽपि स्वभावभूतः प्रत्यवमर्शो न विकल्प इत्य् उच्यते, स हि प्रतियोगिनिषेधपूर्वो निश्चयो न चात्र प्रतियोगिसम्भवः ॥भिन्नयोर् अवभासो हि
स्याद् घटाघटयोर् द्वयोः।
प्रकाशस्येव नान्यस्य
भेदिनस् त्व् अवभासनम् ॥ १,६।२ ॥
वृत्तिः
प्रकाशाद् द्वितीयस्य भिन्नस्य प्रतियोगिनो ऽप्रकाशसञ्ज्ञस्यानवभासने प्रकाशेतरत्वं न स्यात् । तस्यानाभासे व्यपोहनायोगाद् विकल्पताहानिः ॥तथा च
तदतत्प्रतिभाभाजा
मात्रैवातद्व्यपोहनात्।
तन्निश्चयनमुक्तो हि
विकल्पो घट इत्य् अयम् ॥ १,६।३ ॥
वृत्तिः
प्रमातुर् एव स्वतन्त्रस्यान्तर्लीनतदतदर्थाभासस्य अतदपोहनेन घट इति निश्चयो विकल्पो नाम व्यापारः ॥चित्तत्त्वं मायया हित्वा
भिन्न एवावभाति यः।
देहे बुद्धाव् अथ प्राणे
कल्पिते नभसीव वा ॥ १,६।४ ॥
प्रमातृत्वेनाहम् इति
विमर्शो ऽन्यव्यपोहनात्।
विकल्प एव स पर-
प्रतियोग्य् अवभासजः ॥ १,६।५ ॥
वृत्तिः
चिदचित्तत्त्वस्यैवेश्वरस्य मायाशक्त्या भेदावभासिनि शरीरे बुद्धव् आन्तरे वा स्पर्शे तदुत्तीर्णे वाकाश इव शून्य एव विकल्पिते ऽहमिति प्रमातृभावेन विमर्शः, तत्तदाभासमानशरीरादिप्रतियोग्यपोहनकरणाद् घटो ऽयम् इतिवद् विकल्प एव ॥कादाचित्कावभासे या
पूर्वाभासादियोजना।
संस्कारात् कल्पना प्रोक्ता
सापि भिन्नावभासिनि ॥ १,६।६ ॥
वृत्तिः
विछिन्नविच्छिन्नेषु शून्यदेहाद्याभासभेदेषु पूर्वाभासाहङ्काराख्यानाम् ऐक्ययोजनान्तःपूर्वाभासस्थितिलक्षणसंस्काराश्रिता प्रमातृव्यापाररूपा कल्पनैव प्रत्यभिज्ञाख्या ॥तद् एवं व्यवहारे ऽपि
प्रभुर् देहादिम् आविशन्।
भान्तम् एवान्त अर्थौघम्
इच्छया भासयेद् बहिः ॥ १,६।७ ॥
वृत्तिः
आदिसर्गे वा व्यवहारे ऽपि वा महेश्वरो मायाशक्त्या देहादिम् आत्मत्वेन अभिनिविश्य प्रमातारं कुर्वन्न् अन्तःस्थितं विभान्तम् एव तं तम् अर्थं क्रमेण बहीरूपं कर्तृशक्त्या भासयति । तथाभासनम् एवोत्पादनम् । अस्य देहाद्यनाविष्टस्य तु स्वतो युगपद् अहमिदम् इति सर्वार्थप्रकाशः ॥एवं स्मृतौ विकल्पे वाप्य्
अपोहनपरायणे।
ज्ञाने वाप्य् अन्तराभासः
स्थित एवेति निश्चितम् ॥ १,६।८ ॥
वृत्तिः
सर्वसंवित्सु सर्वार्थावभासः प्रमातृसंलीनश् चित्तत्त्ववद् आनुरूप्येण प्रकाशमानः सदा स्थित एव ॥किं तु नैसर्गिको ज्ञाने
बहिराभासनात्मनि।
पूर्वानुभवरूपस् तु
स्थितः स स्मरणादिषु ॥ १,६।९ ॥
वृत्तिः
ज्ञाने बहिराभासनरूपे सहज एव चित्तत्त्वस्यान्तरर्थावभासः, स्मृत्यादौ तु पूर्वानुभवात्मा । अत एव स्मृतिः संस्कारजोच्यते ॥स नैसर्गिक एवास्ति
विकल्पे स्वैरचारिणि।
यथाभिमतसंस्थाना-
-भासनाद् बुद्धिगोचरे ॥ १,६।१० ॥
वृत्तिः
अवतन्त्रस् तु विकल्पश् चक्षुराद्यगोचरम् अपि बुद्धविषयतापादनेन यथारुचि पूर्वानुभूतत्वाविमर्शनेन नवम् एव तं तम् अर्थम् आभासयति सन्निवेशविशेषं च । तत्रासव् अर्थः सहज एवास्ति ॥अत एव यथाभीष्ट-
समुल्लेखावभासनात्।
ज्ञानक्रिये स्फुटे एव
सिद्धे सर्वस्य जीवतः ॥ १,६।११ ॥
वृत्तिः
अपूर्वार्थनिर्माणज्ञानसामार्थ्याच् च विकल्प एव सर्वस्य सर्वज्ञत्वं सर्वकर्तृत्वं च स्फुटम्इति ज्ञानाधिकारे षष्ठम् आह्निकम्
सप्तमम् आह्निकम्
या चैषा प्रतिभा तत्तत्-
पदार्थक्रमरूषिता।
अक्रमानन्तचिद्रूपः
प्रमाता स महेश्वरः ॥ १,७।१ ॥
वृत्तिः
तत्तत्पदार्थक्रमाच्छुरितश् चैषो ऽन्तःस्थित एव आभासः सर्वसंवित्कालव्याप्यक्रमानन्तचिन्मय आत्मसञ्ज्ञः प्रमाता स्वाङ्गभूते प्रमेये निर्मातृतया महेश्वरश् च ॥तत्तद्विभिन्नसंवित्ति-
मुखैर् एकप्रमातरि।
प्रतितिष्ठत्सु भावेषु
ज्ञातेयम् उपपद्यते ॥ १,७।२ ॥
वृत्तिः
अनेकसंवित्स्रोतोमुखैर् एकप्रमातृसिन्धुम् उपलीय भावभेदाः कार्यकारणतादिव्यवहारसमन्वयं भजन्ते ॥देशकालक्रमजुषाम्
अर्थानां स्वसमापिनाम्।
सकृदाभाससाध्यो ऽसाव्
अन्यथा कः समन्वयः ॥ १,७।३ ॥
वृत्तिः
स्वरूपम् अवभासनं च भावानां स्वात्मपरिनिष्ठितम् एव । युगपदेकाभासनिबन्धनश् चैषां समन्वयः । स अभिन्नः प्रमातृलीनतया कल्पते ।प्रत्यक्षानुपलम्भानां
तत्तद्भिन्नांशपातिनाम्।
कार्यकारणतासिद्धि-
हेतुतैकप्रमातृजा ॥ १,७।४ ॥
वृत्तिः
कार्यकारणभाव इव तत्सिद्धिर् अपि प्रत्यक्षानुपलम्भैर् एकप्रमातृमुखेन समन्वयम् आगत्य क्रियते, असमन्विताः प्रत्यक्षानुपलम्भाः क्रमिकस्वविषयमात्रज्ञापनक्षीणा नान्योन्यापेक्षोपलक्षणक्षमाः ॥स्मृतौ यैव स्वसंवित्तिः
प्रमाणं स्वात्मसम्भवे।
पूर्वानुभवसद्भावे
साधनं सैव नापरम् ॥ १,७।५ ॥
वृत्तिः
पूर्वानुभस्वसंवेदनस्य अभावात् स्मृतिस्वसंवेदनम् एव अत्रैकार्थाभासमयप्रमातृरूपं स्मृतिस्वरूप इव प्रमाणम् । स्मृतेः पूर्वानुभवाभासाभावे कार्यकारणभावासिद्धेर् न कार्यलिङ्गता ॥बाध्यबाधकभावो ऽपि
स्वात्मनिष्ठाविरोधिनाम्।
ज्ञानानाम् उदियाद् एक-
प्रमातृपरिनिष्ठितेः ॥ १,७।६ ॥
वृत्तिः
भिन्नस्वाभासमात्रनिष्ठानां ज्ञानानां को विरोधः, तत् कथं बाध्यबाध्कत्वम् । एकप्रामातृविश्रान्तौ तु युक्तम् ॥विविक्तभूतलज्ञानं
घटाभावमतिर् यथा।
तथा चेच्छुक्तिकाज्ञानं
रूप्यज्ञानाप्रमात्ववित् ॥ १,७।७ ॥
वृत्तिः
इह भूतले घटो नास्तीति घटाभावज्ञानं केवलभूतलज्ञानम् एव शून्यभूतलस्य घटाभावरूपत्वात् । तथैव यदि शुक्तिकारजतयोर् अपरस्परात्मत्वाच् छुक्तिकाज्ञानं रजताज्ञानम् इति प्रत्यक्षं बाधकम् ॥नैवं शुद्धस्थलज्ञानात्
सिद्ध्येत् तस्याघटात्मना।
न तूपलब्धियोग्यस्याप्य्
अत्राभावो घटात्मनः ॥ १,७।८ ॥
वृत्तिः
केवलभूतलज्नानाद् भूतलस्याघटात्मता सिध्यति, न तु तत्राधारे भिन्नो दर्शनयोग्यो ऽपि घटो नास्ति ॥विविक्तं भूतलं शश्वद्
भावानां स्वात्मनिष्ठितेः।
तत् कथं जातु तज्ज्ञानं
भिन्नस्याभावसाधनम् ॥ १,७।९ ॥
वृत्तिः
भूतलम् अभूतलविविक्तं सदैव तत् कथं तज्ज्ञानं कदाचिद् एव तत्र भिन्नघटाभावं साधयेत् । भिन्नघटविविक्तता च भूतलस्य कदाचित् कं रूपं स्याद् यदि घटसहिततापि कदाचित् स्वरूपं भवेत्, न त्व् एवम् । पदार्तौ द्वव् एव स्वात्मपरिनिष्ठितौ, साहित्यं न तदतिरिक्तम् उभयात्मकम् एकरूपम् । ज्ञानम् एकं तूभयाभाससंसर्गात्मकम् अप्य् एकाभासज्ञानान्तराभावरूपम् । वस्तु पुनः स्वात्मनिष्ठम् एव परिच्छिनत्तीति न वस्तुबलेन प्रदेशदर्शनात् प्रदेशसिद्धिवद् घटाभावसिद्धिः । उभयाभासैकज्ञानात्मककार्याभावात् तु स्यात् । न चैवं व्यवधानेन प्रतीतिः प्रदेशदर्शनाद् एव तत्सिद्धेः ॥किम् त्व् आलोकचयो ऽन्धस्य
स्पर्शो वोष्णादिको मृदुः।
तत्रास्ति साधयेत् तस्य
स्वज्ञानम् अघटात्मताम् ॥ १,७।१० ॥
वृत्तिः
प्रदेशेष्व् आलोकपुरं सन्तमसे मृदुम् उष्णादिकं स्पर्शं वा घटरूपस्पर्शाभावात्मकम् अनुभूयालोकादि घटाभावो ऽत्रास्ति, घटो नास्तीति व्यवहर्तुं युक्तम् ॥पिशाचः स्याद् अनालोको ऽप्य्
आलोकाभ्यन्तरे यथा।
अदृश्यो भूतलस्यान्त
न निषेध्यः स सर्वथा ॥ १,७।११ ॥
वृत्तिः
न चैवम् आलोकस्य पिशाचान्यत्वात् तत्र पिशाचनिषेधप्रसङ्गः, स ह्य् अदृश्यो ऽन्यत्वे ऽपि यथा मृद्गोलकस्याप्य् अन्तरनिवार्यस् तथालोकस्यान्तरे । ततस् तस्य अन्यमत इवास्मन्मते ऽपि नादृश्यत्वाद् अभावसिद्धिः ॥एवं रूप्यविदाभाव-
रूपा शुक्तिमतिर् भवेत्।
न त्व् आद्यरजतज्ञप्तेः
स्याद् अप्रामाण्यवेदिका ॥ १,७।१२ ॥
वृत्तिः
शुक्तिज्ञानम् एव रजतज्ञानाभावरूपं सिध्यति, तदानीन्तनशुक्तिज्ञानानुभवेन न भिन्नस्यातीतस्य रूप्यज्ञानस्याप्रामाण्यम् ॥धर्म्यसिद्धेर् अपि भवेद्
बाधा नैवानुमानतः।
स्वसंवेदनसिद्धा तु
युक्ता सैकप्रमातृजा ॥ १,७।१३ ॥
वृत्तिः
शुक्तिकाज्ञानकाले च न पूर्वं रजतज्ञानम् अस्ति । ततः स धर्मी न सिद्ध इति नानुमानेन बाधा, एकप्रमातृमयस्वसंवेदने त्व् एकदेशावष्टम्भ्युभयज्ञानमयसम्बन्धभासनात् सिध्यति । पश्चात्संवादः प्रत्यक्षस्वसंवेदने पूर्वस्यापि तस्य भासनाद् एकं प्रमाणम् इतरद् अन्यथेति भवति । संवादो ऽप्य् एकप्रमातृकृतः ॥इत्थम् अत्यर्थभिन्नार्था-
-वभासखचिते विभौ।
समलो विमलो वापि
व्यवहारो ऽनुभूयते ॥ १,७।१४ ॥
वृत्तिः
मायाशक्त्या भेदविषयो ऽयं सर्वो व्यवहारस् तथाज्ञानैनां शुद्धो ऽज्ञानान्धानां तु मलिनस् तत्तद्भिन्नार्थावभासभाजि भगवति सम्भाव्यते ऽनुभवेन ॥इति ज्ञानाधिकारे सप्तमम् आह्निकम् ॥
तात्कालिकाक्षसामक्ष्य-
सापेक्षाः केवलं क्व चित्।
आभासा अन्यथान्यत्र त्व्
अन्धान्धतमसादिषु ॥ १,८।१ ॥
वृत्तिः
आभासाः कदाचित् सन्निहितप्रत्यक्षाक्षिप्ता घटो ऽयम् इति व्यवहारहेतवः, अन्धतमसादौ तु पूर्वानुभवोत्थिताः ॥विशेषो ऽर्थावभासस्य
सत्तायां न पुनः क्व चित्।
विकल्पेषु भवेद् भावि-
भवद्भूतार्थगामिषु ॥ १,८।२ ॥
वृत्तिः
स्मृत्युत्प्रेक्षारूपेषु प्रत्यक्षपृष्ठपातिषु स्वतन्त्रेषु वान्येषु विकल्पेषु कालत्रयविषयेष्व् अर्थावभासो ऽन्तस् तुल्य एवावस्थितः ॥सुखादिषु च सौख्यादि-
हेतुष्व् अपि च वस्तुषु।
अवभासस्य सद्भावे ऽप्य्
अतीतत्वात् तथा स्थितिः ॥ १,८।३ ॥
वृत्तिः
सुखदुःखाद्याभासास् तत्साधनाभासाश् च सदैवान्तः सन्तो ऽपि न तदाह्लादादिमयीं स्थितिं कुर्वन्त्य् अतीतत्वाद् बहिस् तदानीम् अभावात् तदात्वविशिष्टानां च तथाकारित्वात् ॥गाढम् उल्लिख्यमाने तु
विकल्पेन सुखादिके।
तथा स्थितिस् तथैव स्यात्
स्फुटम् अस्योपलक्षणात् ॥ १,८।४ ॥
वृत्तिः
कुतश् चित् प्रयत्ननिवेशात् स्वतन्त्रविकल्पोल्लिखितं स्फुटम् एव सुखादि जातं विकासादिहेतुः ॥भावाभावावभासानां
बाह्यतोपाधिर् इष्यते।
नात्मा सत्ता ततस् तेषाम्
आन्तराणां सतां सदा ॥ १,८।५ ॥
वृत्तिः
सर्वेषाम् आभासानां भावाभावविषयानाम् अबहीरूपत्वे ऽपि सत्तास्त्य् एव स्मृत्यादौ, बाह्यत्वम् हि तेषाम् उपाधिर् न स्वरूपम् । अभावाभासस्यान्तःसत्तायाम् अपि बहिरभावात् तथात्वम् ॥आन्तरत्वात् प्रमात्रैक्ये
नैषां भेदनिबन्धना।
अर्थक्रियापि बाह्यत्वे
सा भिन्नाभासभेदतः ॥ १,८।६ ॥
वृत्तिः
अन्तश् च सर्वेषाम् एव नीलसुखाद्या भासानाम् सदा सत्त्वे ऽपि प्रमातृमात्ररूपत्वात् कार्यकारणादिभेदाश्रया नार्थक्रिया, प्रमातुर् भेदे ऽपि बौद्धचाक्षुषत्वादिभेदेनाभासभेदाद् आभासाश्रितार्थकारितापि भिद्यते रूपादीनाम् ॥चिन्मयत्वे ऽवभासानाम्
अन्त एव स्थितिः सदा।
मायया भासमानानां
बाह्यत्वाद् बहिर् अप्य् असौ ॥ १,८।७ ॥
वृत्तिः
चित्स्वरूपत्वेनाभासानां सदान्तस्तत्त्व एव स्थितिः । मायाशक्त्या बहिः प्रत्यक्षत्वेन प्रकाश्यमानेषु भावेषु प्रकाशाव्यतिरिक्तेषु बहिराभास इत्य् उच्यते, तद् अपि तेषाम् आन्तरत्वम् एव सिसृक्षादौ तु भावानाम् अपि ॥विकल्पे यो ऽयम् उल्लेखः
सो ऽपि बाह्यः पृथक्प्रथः।
प्रमात्रैकात्म्यम् आन्तर्यं
ततो भेदो हि बाह्यता ॥ १,८।८ ॥
वृत्तिः
विकल्पे घटाद्युल्लेखश् चक्षुराद्यगोचरे ऽपि पृथगाभासाद् बाह्य एव । अहंविमर्शो ह्य् आन्तरत्वं, इदम् इति तु बाह्यता । एवं च घटादीनाम् उभयी बाह्यता बाह्यान्तःकरणद्वयीवेद्यता, सुखादेस् त्व् एकान्तःकरणवेद्यतैव ॥उल्लेखस्य सुखादेश् च
प्रकाशो बहिर् आत्मना।
इच्छातो भर्तुर् अध्यक्ष-
रूपो ऽक्षादिभुवां यथा ॥ १,८।९ ॥
वृत्तिः
उल्लेखसुखदुःखलज्जादीनां चाक्षुषानां रूपादीनाम् इवेश्वरस्य शक्त्या साक्षात्करणरूपो बौद्धः प्रकाशः ॥वृत्तिः
तत्तद्विभिन्नसंविदनुसन्धानेन हि व्यवहारः । एकश् च प्रकाशात्मा तदनुसन्धानरूपः स एव चैकः प्रमाता परमात्मसञ्ज्ञः ॥स एव विमृशत्त्वेन
नियतेन महेश्वरः।
विमर्श एव देवस्य
शुद्धे ज्ञानक्रिये यतः ॥ १,८।११ ॥
वृत्तिः
स परमात्मा चिद्रूपोविमर्शाख्येनैव मुख्यस्वभावेनाव्यबिचारिणा महेश्वरः । चित्तत्त्वस्य विश्वात्मनः शिवसञ्ज्ञस्याहंविमर्शनम् एव शुद्धे ज्ञानक्रिये, भिन्नाभिन्नज्ञेयकार्यगते त्व् ईश्वरस्य शुद्धाशुद्धे, भिन्नार्थविषये तु पुंसः सत्त्वरजोवृत्तिरूपे प्रकाशप्रवृत्तिसञ्ज्ञे तमसा सङ्कुचिते ऽशुद्धे एव॥इति ज्ञानाधिकारे ऽष्टमाह्निकम् ॥
इति ज्ञानाधिकारः ॥