२९

एकोनत्रिंशमाह्निकम्

विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

" विवेकः "

भद्राणि भद्रकालः कलयतु वः सर्वकालम् अतुलगतिः ।
अकुलपदस्थोऽपि हि मुहुः कुल-पदम् अभिधावतीह प्रसभम् ॥
+++(मात्राभ्रंशेनार्याभेदः)+++

इदानीं द्वितीयार्धेन रहस्य-चर्चाविधिम् अभिधातुं प्रतिजानीते–

हिन्दी

अतुल गति वाले भद्रकाल, जो कि अकुलपद में स्थित होते हुये भी हठात् कुलपद में जाते हैं, सब समय आपका कल्याण करें ।
अब (श्लोक के) द्वितीया के द्वारा रहस्यचर्चाविधि को बतलाने के लिये प्रतिज्ञा करते हैं

विश्वास-प्रस्तुतिः

अथ समुचिताधिकारिण उद्दिश्य रहस्य उच्यतेऽत्र विधिः ।

हिन्दी

अब समुचित अधिकारी को लक्ष्य कर यहाँ रहस्यविधि (= कुलयाग) कहीं जा रही है ।
। १ ।
।

मूलम्

अथ समुचिताधिकारिण उद्दिश्य रहस्य उच्यतेऽत्र विधिः ।

विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

रहस्य इति–कुलप्रक्रियायाम् ।
विधिर् इति–यागः ॥

एतदेव विभजति–

हिन्दी

रहस्य में— कुलप्रक्रिया में | विधि = याग ।
।
इसी का विभाग करते हैं

विश्वास-प्रस्तुतिः

अथ सर्वाप्य् उपासेयं कुल-प्रक्रिययोच्यते ॥ १ ॥

तथा धाराधिरूढेषु गुरु-शिष्येषु योचिता ।

हिन्दी

अब कुलप्रक्रिया के अनुसार यह सर्वोपासना (= याग) कहा जाता है जो कि उस प्रकार की धारा में अधिरूढ़ गुरु शिष्यों के लिये उचित है || -१-२- ।
।

मूलम्

अथ सर्वाप्युपासेयं कुलप्रक्रिययोच्यते ॥ १ ॥

तथा धाराधिरूढेषु गुरुशिष्येषु योचिता ।

विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

कुलप्रक्रियया उपासेति–कुल-यागः–इत्यर्थः ।
तथा धाराधिरूढेष्व् इति–अनेन परकाष्ठाप्राप्त-निर्विकल्पक-दशाधिशायितया रूढप्रायतामभिदधता अधिकारिभेदोऽपि उपक्षिप्तः ।
अत्र च स्वकृतप्रतिज्ञासूत्रवार्तिकप्रायतामभिद्योतयितुमथशब्दस्य उपादानम् ॥

ननु कुलप्रक्रियायाः प्रक्रियान्तरेभ्यः किं नाम वैलक्षण्यं यदेवमधिकारिभेदोऽपि विवक्षितः ?–इत्याशङ्क्य आह–

हिन्दी

कुलप्रक्रिया के अनुसार उपासा = कुलयाग ।
उस प्रकार की धारा में अधिरूढ–इससे पराकाष्ठा को प्राप्त निर्विकल्पक दशाधिशायी होने के कारण रूढपायता को कहने वाले के द्वारा अधिकारीभेद भी सङ्केतित किया गया ।
और यहाँ ‘अथ’ शब्द का ग्रहण अपने द्वारा की गयी प्रतिज्ञासूत्रवार्त्तिकप्रायता को बतलाने के लिये है ॥
प्रश्न- कुलप्रक्रिया की अन्य प्रक्रियाओं से क्या विचित्रता है जो इस प्रकार अधिकारीभेद (= भिन्न अधिकारी) भी विवक्षित है?– यह शङ्का कर कहते हैं

विश्वास-प्रस्तुतिः

उक्तं च परमेशेन सारत्वं क्रमपूजने ॥ २ ॥

हिन्दी

क्रमपूजा में परमेश्वर ने (इस का) सार कहा है ॥ २ ॥

मूलम्

उक्तं च परमेशेन सारत्वं क्रमपूजने ॥ २ ॥

विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

तदेव आह–

हिन्दी

वही कहते है

विश्वास-प्रस्तुतिः

सिद्ध-क्रम-नियुक्तस्य मासेनैकेन यद् भवेत् ।
न तद् वर्षसहस्रैः स्यान् मन्त्रौघैर् विविधैर् इति ॥ ३ ॥

हिन्दी

सिद्धक्रम में लगे हुये (साधक) को एक महीने में जो फल प्राप्त होता है वह विविध मन्त्रसमूहों द्वारा हजारों वर्ष में भी नहीं मिलता ॥ ३ ॥

मूलम्

सिद्धक्रमनियुक्तस्य मासेनैकेन यद्भवेत् ।
न तद्वर्षसहस्रैः स्यान्मन्त्रौघैर्विविधैरिति ॥ ३ ॥

विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

सिद्धक्रमेति–सिद्धानां कृतयुगादिक्रमेण अवतीर्णानां श्रीखगेन्द्रनाथादीनां क्रमे तत्-परम्परागतायां कुलप्रक्रियायाम्–इत्यर्थः ।
विविधैर् इति–तत्तत्प्रक्रियान्तरोदितैः–इत्यर्थः ।
तदुक्तम्–

शिद्धान्तादिषु तन्त्रेषु ये मन्त्राः समुदाहृताः ।
वीर्यहीनास्तु ते सर्वे शक्तितेजोज्झिता यतः ॥

कौलिकास्तु महामन्त्राः स्वभावाद्दीप्ततेजसः ।
स्फुरन्ति दिव्यतेजस्काः सद्यःप्रत्यय-कारकाः ॥
"

इति ॥ ३ ॥

तत्र कुलप्रक्रिययेत्यत्र उक्तं कुलशब्दं तावद् व्याचष्टे–

हिन्दी

सिद्धक्रम = सिद्ध = सत्ययुग आदि, के क्रम से अवतीर्ण श्री खगेन्द्रनाथ आदि के क्रम में = परम्परा में = कुलप्रक्रिया में ।
(इससे यह अनुमान होता है कि खगेन्द्रनाथ या तो कौलमत के प्रवर्तक थे या अन्य प्रवर्तित इस कौलमार्ग के प्रसिद्ध प्रतिष्ठित आचार्य थे ।
) विविध = उन-उन दुसरी प्रक्रियाओं में कहे गये ।
वही कहा गया

‘शैवसिद्धान्त आदि तन्त्रों में जो मन्त्र कहे गये हैं वे सब शक्तिहीन है क्योंकि वे शक्तितेज से रहित हैं ।
कौलिक महामन्त्र स्वभाव से दीप्ततेजस् वाले स्फुरित होते है ।
दिव्यतेजस् वाले वे सद्यः ज्ञानदायी हैं’ ॥ ३ ॥

‘कुलप्रकियया’ इसमें कथित कुल शब्द की व्याख्या करते हैं

विश्वास-प्रस्तुतिः

कुलं च परमेशस्य शक्तिः सामर्थ्यम् ऊर्ध्वता ।
स्वातन्त्र्यम् ओजो वीर्यं च पिण्डः संविच्-छरीरकम् ॥ ४ ॥

हिन्दी

कुल परमेश्वर की शक्ति, सामर्थ्य, ऊर्ध्वता, स्वातन्त्र्य, ओज, वीर्य, शरीर और चैतन्य (या आत्मा का नाम) है ।
। ४ ।
।

मूलम्

कुलं च परमेशस्य शक्तिः सामर्थ्यमूर्ध्वता ।
स्वातन्त्र्यमोजो वीर्यं च पिण्डः संविच्छरीरकम् ॥ ४ ॥

विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

सामर्थ्यमिति–लयोदयकारित्वम् ।
ऊर्ध्वतेति–सर्वेषां कारणतया उपरिवर्तित्वम् ।
स्वातन्त्र्यमिति–सर्वकर्तृत्वाद्यात्मकम् ।
पिण्ड इति– विश्वस्य अत्र सामरस्येन अवस्थानात् ।
संविद् इति–आत्मा ।
तदुक्तम्–

“कुलं हि परमा शक्तिः … ।
"

इति

“लयोदयश्चित्स्वरूपस्तेन तत्कुलमुच्यते ।
"

इति

“श्वभावे बोधममलं कुलं सर्वत्र कारणम् ।
"

इति

“शर्वकर्तृ विभु सूक्ष्मं तत्कुलं वरवर्णिनि ।
"

इति

शर्वेशं तु कुलं देवि सर्वं सर्वव्यवस्थितम् ।
तत्तेजः परमं घोरं… ॥

इति

“शक्तिगोचरगं वीर्यं तत्कुलं विद्धि सर्वगम् ।
"

इति

“कुलं स परमानन्दः… ।
"

इति

“कुलमात्मस्वरूपं तु… ।
"

इति

“कुलं शरीरमित्युक्तम्… ।
"

इति ॥ ४ ॥

एवं कुलशब्दं व्याख्याय विध्युपासादिशब्दोन्नीतं यागशब्दमपि व्याख्यातुमाह–

हिन्दी

सामर्थ्य = लय और उदय कराना ।
ऊर्ध्वता = सबके कारण के रूप में ऊपर रहना ।
स्वातन्त्र्य = सर्वकर्तृत्व आदि रूप ।
पिण्ड-इस विश्व के सामरस्य के साथ स्थित होने के कारण ।
संवित् = आत्मा ।
वही कहा गया ‘कुल परमाशक्ति है।
’ ‘लय और उदय चिद्रूप है इसलिये कुल कहा जाता है ।
’ ‘स्वभाव में अमल बोध कुल है जो कि सबका कारण है ।
’ ‘हे वरवर्णिनि ! जो सबका कर्ता व्यापक और सूक्ष्म है वहीं कुल है ।
’ ___‘हे देवि ! सर्वेश ही कुल है (वह) सर्वात्मक सबमें स्थित परम घोर तेज ‘शक्ति के विषयों में रहने वाला जो सर्वगामी वीर्य उसे कुल समझो ।
’ ‘वह परम आनन्द ही कुल है ।
‘आत्मस्वरूप कुल है ।
’ ‘कुल शरीर को कहा गया है’ ॥ ४ ॥
कुल शब्द की व्याख्या कर विध्युपासा शब्द से उन्नीत यागशब्द की व्याख्या करते है

विश्वास-प्रस्तुतिः

तथात्वेन समस्तानि भावजातानि पश्यतः ।
ध्वस्त-शङ्का-समूहस्य यागस् तादृश एव सः ॥ ५ ॥

हिन्दी

उस रूप में समस्त पदार्थों को देखने वाले तथा विनष्टशङ्कासमूह वाले के लिये वैसा करना ही याग होता है ॥ ५ ॥

मूलम्

तथात्वेन समस्तानि भावजातानि पश्यतः ।
ध्वस्तशङ्कासमूहस्य यागस्तादृश एव सः ॥ ५ ॥

विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

तथात्वेनेति–शिवशक्तिस्फारसारतया ॥५ ॥

तथा पश्यतस्तस्य यागोऽपि तादृश एवेति किमर्थमुक्तम् ?– इत्याशङ्क्य आह–

हिन्दी

उस रूप में = शिवशक्ति के स्फारसार के रूप में ॥ ५ ॥
वैसा देखने वाले का याग भी वैसा ही होता है-ऐसा क्यों कहा गया?—यह शङ्का कर कहते हैं

विश्वास-प्रस्तुतिः

तादृग्-रूप-निरूढ्य्-अर्थं मनो-वाक्-काय-वर्त्मना ।
यद् यत् समाचरेद् वीरः कुल-यागः स स स्मृतः ॥ ६ ॥

हिन्दी

उस रूप (= शिव-शक्ति-स्फार-सार-दर्शन) में दृढ़ता प्राप्त करने के लिये मन वाणी एवं कर्म के द्वारा वीराचारी (साधक) जो-जो आचरण करता है वह-वह कुलयाग माना गया है ॥ ६ ॥

मूलम्

तादृग्रूपनिरूढ्यर्थं मनोवाक्कायवर्त्मना ।
यद्यत्समाचरेद्वीरः कुलयागः स स स्मृतः ॥ ६ ॥

विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

एवमुक्त-स-तत्त्वश् च +अयं यागः किमाधारः ?–इत्याशङ्क्य आह–

हिन्दी

इस प्रकार के कथित तत्त्व वाले याग का आधार क्या है?-यह शङ्का कर कहते हैं

विश्वास-प्रस्तुतिः

बहिः शक्तौ यामले च देहे प्राणपथे मतौ ।
इति षोढा कुलेज्या स्यात् प्रतिभेदं विभेदिनी ॥ ७ ॥

हिन्दी

बाहर, शक्ति, यामल, देह, मध्यनाडी और बुद्धि में इस प्रकार छह तरह का कुलयाग होता है।
प्रत्येक भेद के कई उपभेद होते हैं ।
। ७ ।
।

मूलम्

बहिः शक्तौ यामले च देहे प्राणपथे मतौ ।
इति षोढा कुलेज्या स्यात्प्रतिभेदं विभेदिनी ॥ ७ ॥

विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

यामले इति–आद्ययागाधिरूढे मिथुने ।
प्राणपथे इति–मध्यनाड्याम्।
मताव् इति–बुद्धौ, तत्-तद्-अध्यवसाय-द्वारिकापि तत्सम्पत्तिर्भवेत्–इति भावः ।
प्रतिभेदं विभेदिनीति–यथा बहिरेव भूवस्त्राद्या विभेदाः ॥ ७ ॥

ननु एवम् आधार-भेद-वद् इति-कर्तव्यतापि अत्र किं तन्त्र-प्रक्रियातः किञ्चिद् विभिद्यते न वा ?–इत्याशङ्क्य आह–

हिन्दी

यामल = प्रथम याग में मिथुन के अधिरूढ होने पर ।
प्राणपथ में = सुषुम्ना में ।
मति में = बुद्धि में ।
तत्तत् निश्चय के द्वारा भी उस (याग) की प्राप्ति होती है।
प्रतिभेद में भेटवाली–जैसे कि बाहा बाग में भू वस्त्र आदि भेद है ॥ ७ ॥
प्रश्न-आधारभेद की भाँति क्या यहाँ इतिकर्तव्यता भी तन्त्रप्रक्रिया से कुछ भिन्न होती है या नहीं?–यह शङ्का कर कहते हैं

विश्वास-प्रस्तुतिः

स्नान-मण्डल-कुण्डादि षोढा-न्यासादि यन्, न तत् ।
किञ्चिद् अत्रोपयुज्येत, +++(अथवा,)+++ कृतं वा खण्डनाय नो +++(तेन विकल्पः)+++॥ ८ ॥

हिन्दी

स्नान मण्डल कण्ड आदि छह प्रकार का न्यास आदि जो कुछ (अन्य मार्गों में विहित) है उसका यहाँ कुछ भी उपयोग नहीं है।
यदि (किसी के द्वारा) किया गया तो (उसका) खण्डन भी नहीं है ॥ ८ ॥

मूलम्

स्नानमण्डलकुण्डादि षोढान्यासादि यन्न तत् ।
किञ्चिदत्रोपयुज्येत कृतं वा खण्डनाय नो ॥ ८ ॥

विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

तेन यथेच्छम् एतत् कुर्यात्–इत्यर्थः ।
यदुक्तम्–

नास्यां मण्डलकुण्डादि किञ्चिद् अप्य् उपयुज्यते ।
न च न्यासादिकं पूर्वं स्नानादि च यथेच्छया ॥

इति ॥ ८ ॥

ननु अत्र बाह्यस्नानादाव् अनवकॢप्तौ किं निमित्तम्?–इत्याशङ्क्य आह–

हिन्दी

इससे इच्छानुसार इसे करना चाहिये ।
जैसा कि कहा गया– इस (कुलयाग) में मण्डल कुण्ड आदि किसी का उपयोग नहीं है न तो पहले न्यास आदि है ।
स्नान आदि इच्छानुसार है ॥ ८ ॥
प्रश्न-यहाँ बाह्य स्नान आदि की अनावश्यकता में क्या कारण है?-यह शका कर कहते हैं

विश्वास-प्रस्तुतिः

षण्-मण्डल-विनिर्मुक्तं सर्वावरण-वर्जितम् ।
ज्ञान-ज्ञेयमयं कौलं प्रोक्तं त्रैशिरसे मते ॥ ९ ॥

हिन्दी

त्रिशिरोभैरव में कौलज्ञान को छह मण्डलों से रहित सर्वावरणवर्जित और ज्ञानज्ञेयमय कहा गया है ॥ ९ ॥

मूलम्

षण्मण्डलविनिर्मुक्तं सर्वावरणवर्जितम् ।
ज्ञानज्ञेयमयं कौलं प्रोक्तं त्रैशिरसे मते ॥ ९ ॥

विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

इह शिवशक्तिसामरस्यात्मकं कुलज्ञानं षड्भर्मण्डलैः

“षट्चक्रेश्वरता नाथस्योक्ता त्रैशिरसे मते ।
" (१।११४)

इत्यादौ निरूपितैस्तत्रत्यैश्चक्रैर्विनिर्मुक्तं निष्प्रपञ्चम्, अत एव सर्वावरणवर्जितमत एव ज्ञानं बहिर्मुखं प्रमाणात्म वेदनम्, ज्ञेयं नीलसुखादि वेद्यं तन्मयम् ।
तत्स्फारसारमेव इदं सर्वं वेद्यवेदकादि, न तु तदतिरिक्तं किञ्चित्–इत्यर्थः ।
तदुक्तम्–

“यावन्न वेदका एते तावद्वेद्याः कथं प्रिये ।
वेदकं वेद्यमेकं तु तत्त्वं नास्त्यशुचिस्ततः ॥
"

इति ॥ ९ ॥

अतश्च संविन्मात्रसारत्वात् सर्वस्य शुद्ध्यशुद्धी अपि वास्तवे न स्त इति कटाक्षयितुं तद्विभागोऽपि नेह अभिमतः–इत्याह–

हिन्दी

यहाँ शिवशक्तिसाभरस्य रूप कौलज्ञान को छह मण्डलों से ‘त्रिशिरोमत में परमेश्वर की षट्चक्रेश्वरता कही गयी है ।
इत्यादि में निरूपित्त वहाँ के चक्रों से मुक्त = निष्प्रपञ्च, इसलिये सब आवरण ___ से रहित, इसलिये ज्ञान = बहिर्मुख प्रमाणात्मक वेदन, ज्ञेय = नील सुख आदि, तन्मय ।
अर्थात् यह सब वेद्यवेदक आदि उसका स्फार ही है उससे भिन्न कुछ नहीं है।
वही कहा गया ‘हे प्रिये ।
जब तक ये वेदक नहीं होंगे तब तक वेद्य कैसे होंगे ।
वेद्य और वेदक एक तत्च हैं ।
इस कारण (कुछ भी) अशुद्ध नहीं है ॥ ९ ॥
इसलिये संविन्मात्रसार होने के कारण इसकी शुद्धता अशुद्धता भी वास्तविक नहीं है…-यह सङ्केतित करने के लिये उसका विभाग भी यहाँ अभिमत नहीं है-यह कहते हैं

विश्वास-प्रस्तुतिः

अत्र यागे च यद् द्रव्यं निषिद्धं शास्त्र-सन्ततौ ।
तद् एव योजयेद् धीमान् वामामृत-परिप्लुतम् ॥ १० ॥

हिन्दी

शास्त्रा परा के अनुसार जो द्रव्य निषिद्ध है बुद्धिमान् वाम अमृत (= मद्य) से परिप्लुत (= युक्त) उसी को इस याग में लगाये ॥ १० ॥

मूलम्

अत्र यागे च यद्द्रव्यं निषिद्धं शास्त्रसन्ततौ ।
तदेव योजयेद्धीमान्वामामृतपरिप्लुतम् ॥ १० ॥

विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

तदुक्तम्–

“द्रव्यैश्च लोकविद्विष्टैः शास्त्रार्थाच्च बहिष्कृतैः ।
विजुगुप्स्यैश् च निन्द्यैश् च पूजनीयस् त्व् अयं क्रमः ॥
"

इति ॥ १० ॥

ननु भवतु नाम अत्र शास्त्रादिबहिष्कृतं द्रव्यम्, मद्यसंस्पर्शनेन पुनरस्य कोऽर्थः ?–इत्याशङ्क्य आह–

हिन्दी

वही कहा गया– लोकविद्विष्ट, शास्त्रार्थ से बहिष्कृत, घृणास्पद, निन्दनीय द्रव्यों के द्वारा देवता की पूजा करनी चाहिये यहाँ यही यह क्रम है ॥ १० ॥

प्रश्न-यहाँ शास्त्र आदि से बहिष्कृत द्रव्य (उपयोग के लिये) हो किन्तु मद्य के स्पर्श से यहाँ क्या तात्पर्य है? – यह शङ्का कर कहते हैं -

विश्वास-प्रस्तुतिः

श्रीब्रह्मयामले ऽप्य् उक्तं सुरा शिवरसो बहिः ।
तां विना भुक्तिमुक्ती नो, +++(कृत्रिम-दशायां)+++ पिष्ट-क्षौद्र-गुडैस् तु सा … ॥ ११ ॥

स्त्री–न-पुंसक–पुं-रूपा तु पूर्वापर-भोग-दा ।
+++(स्वाभाविकदशायाः)+++ द्राक्षोत्थं तु परं तेजो भैरवं कल्पनोज्झितम् ॥ १२ ॥

एतत् स्वयं रसः शुद्धः प्रकाशानन्द-चिन्मयः ।
देवतानां प्रियं नित्यं तस्माद् एतत् पिबेत् सदा ॥ १३ ॥

हिन्दी

श्री ब्रह्मयामल में भी कहा गया है कि सुरा शिव का बाह्यरस (= तत्त्व) है।
उसके बिना भोग और मोक्ष नहीं होता ।
पिष्ट (= जौ आदि) मधु एवं गुड से (बनी हुयी) वह (मदिरा) स्त्री नपुंसक पुरुष रूप होती है और पूर्वापर भोग देने वाली होती है ।
द्राक्षा से निकली हुयी सुरा कल्पना से रहित परम भैरवीय तेज है ।
यह स्वयं (उत्पन्न) शुद्ध प्रकाश आनन्द और चिन्मय रस सदा देवताओं का प्रिय है ।
इस कारण इसे सदा पीना चाहिये ।
। ११-१३ ।
।

मूलम्

श्रीब्रह्मयामलेऽप्युक्तं सुरा शिवरसो बहिः ।
तां विना भुक्तिमुक्ती नो पिष्टक्षौद्रगुडैस्तु सा ॥ ११ ॥

स्त्रीनपुंसकपुंरूपा तु पूर्वापरभोगदा ।
द्राक्षोत्थं तु परं तेजो भैरवं कल्पनोज्झितम् ॥ १२ ॥

एतत्स्वयं रसः शुद्धः प्रकाशानन्दचिन्मयः ।
देवतानां प्रियं नित्यं तस्मादेतत्पिबेत्सदा ॥ १३ ॥

विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

शिवरस इति ।
तदुक्तम्–

शुरा च परमा शक्तिर् मद्यं भैरव उच्यते ।
आत्मा कृतो द्रवरूपो भैरवेण महात्मना ॥

इति ।

तां विना नो बहिर्भुक्तिमुक्ती इति ।
तदुक्तम्–

नानेन रहितो मोक्षो नानेन रहिता गतिः ।
नानेन रहिता सिद्धिर् विशेषाद् भैरवागमे ॥

इति ।

“येनाघ्रतं श्रुतं दृष्टं पीतं स्पृष्टं महेश्वरि ।
भोगमोक्षप्रदं तस्य… ॥
"

इति च ।
सा च द्विधा - कृत्रिमा सहजा च ।
तत्र कृत्रिमा त्रिविधा - पैष्टी क्षौद्री गौडी चेति, सहजस्तु एक एव द्राक्षोत्थो भैरवादिशब्दव्यपदेश्यः।

परम् उत्कर्षभाक् इत्याह–पिष्टेत्यादि ।
पुम्-अपेक्षया च स्त्री-नपुंसकयोर् भोग्यत्वम् एवेत्य् उक्तम्– पूर्वापरभोगदेति।

कल्पनोज्झितम् इति–स्त्रीनपुंसकादिरूपया प्रतिनियतया कल्पनया +उज्झितं, पर-प्रमात्रैकरूपम्–इत्यर्थः ।
तदुक्तम्–

“पैष्टी गौडी तथा माध्वी कृत्रिमा तु सुरा स्मृता ।
स्त्रीपुन्नपुंसकतया साधके भोगदायिका ॥
"

इति ।

“मार्द्वीकः सहजस् त्व् एकस् तत्तेजो भैरवात्मकम् ।
न स्त्री नपुंसकं वापि न पुमान् परमो विभुः ॥
"

इति ।

“गौडी माध्वी तथा पैष्टी ऊर्ध्वे आनन्दभैरवः ।
"

इति ।

“चतुरस्रस् त्व् अयं धर्मश् चतुर्-युग-समो नयः ।
चतुर्णां चैव मद्यानाम् आनन्दः शान्तितत्परः ॥
"

इति ।

पर-तेजस्त्वाद् एव च +एतत् स्वयं पारतीयो+++(=Hg)+++ रसस् तत्-समान-माहात्म्यः– इत्यर्थः ।
शुद्ध इति– तत्-तद्-उपाधि-भूत-द्रव्यान्तरासम्भिन्नः, तथात्वे हि अस्य नियत एव प्रभावो भवेत्–इति भावः ।
अत एव उक्तं प्रकाशानन्दचिन्मय इति ।
तदुक्तम्–

“यथा भैरवचक्रेषु नायकः शिवभैरवः ।
देवताचक्रसन्दोहे यथा कालान्तकी परा ॥

तथा सर्वरसेन्द्राणां नायकौ द्वावुदाहृतौ ।
मद्य-भैरवनाथस् तु रसेन्द्रः पारतीयकः ॥
"

इति ।
देवतानां प्रियम् इति ।
यदुक्तम्–

“भैरवस्य प्रियं नित्यं बहु मातृगणस्य च ।
"

इति ।
तस्माद् इति– एवम् माहात्म्यवत्त्वात्, न तु पशुवत् लौल्यादिना ।
यदुक्तम्–

“अयष्ट्वा भैरवं देवम् अकृत्वा मन्त्रतर्पणम् ।
पशुपानविधौ पीत्वा वीरोऽपि नरकं व्रजेत् ॥
"

इति ।
पिबेद् इति–विधिः ।
अत एव अपानात् प्रत्यवायोपि स्यात् ।
यद् उक्तम्–

“कुलाचारसमायुक्तो ब्रह्मणः क्षत्रियोऽपि वा ।
यदा मद्येन न स्पृष्टः प्रायश्चित्तं तदा चरेत् ॥
"

इति ।

“मद्यमांसाधिवासेन मुखं शून्यं यदा भवेत् ।
तदा पशुत्वम् आयाति प्रायश्चित्तं समाचरेत् ॥
"

इति च ।
सदेति– यागावसरे, अन्यथा हि क्षणम् अपि मद्यपानविरतौ प्रत्यवायः प्रसजेत् ।
तेन

“दिनम् एकं दिनार्धं वा तद्-अर्धं चार्धम् एव च ।
निवृत्तेर् अलिपानस्य प्रायश्चित्ती भवेन् नरः ॥
"

इति यागकालापेक्षयैव योज्यम् ।

यत् पुनः

“उत्तमं तु सदा पानं भवेत्पर्वसु मध्यमम् ।
अधमं मासमात्रेण मासादूर्ध्वं पशुर्भवेत् ॥
"

इत्यादि, तद् आपद्-विषयतया +उक्तम् ।
यत्तु

“मलयेन तु विप्राणां क्षत्त्राणां कुङ्कुमेन च ।
कर्पूरवारि वैश्यानां शूद्राणाम् अलिना प्रिये ॥
"

इति ।

“दीक्षाकाले तु विप्रस्य क्षत्रियस्य रणारुहे ।
वैश्यस्य क्षितिमाङ्गल्ये शूद्रस्यान्त्येष्टिकर्मणि ॥
"

इत्याद्युक्तं तद् अदीक्षित-विषयम्; किन्तु पूर्वत्र अस्मद्-उक्तार्चा-तर्पण-श्रद्धालु-विषयत्वम् अधिकम्, अन्यथा जातिभेदो दुर्वचः स्यात् ।
दीक्षाकाले इति–सौत्रामण्यादौ ।
अत एव

“यतः प्रभृति कालाच् च दैत्याचार्येण दूषितम् ।
ततः प्रभृति वर्णानां नामभेदः प्रदर्शितः ॥

सौत्रामण्यां ब्रह्मणानां पानार्थं स्मृतमध्वरे ।
महाहवे क्षत्रियाणां वैश्यानां क्षितिकर्मणि ॥
महोत्सवे तु बन्धूनां मित्राणां च समागमे ॥
श्मशानान्ते च शूद्राणां विवाहे पुत्र जन्मनि ।
पानभेदमिदं भद्रे जन्तूनां मूढचेतसाम् ।
ये पुनः शाङ्करे तन्त्रे देवीतन्त्रे च दीक्षिताः ॥
गुर्वाज्ञानिरता गुप्ता जपपूजापरायणाः ।
ज्ञानविज्ञानकुशला लौल्यान्न महिताशयाः ।
तेषां पुनर्द्विजानां तु न विरुद्धं सदा प्रिये ॥
"

इत्यादि उक्तम्, इत्य् अलम् अवान्तरेण ।
एवम् इयद् अनेन उपक्षिप्तं यत्– एवं शास्त्रादिबहिष्कृतं द्रव्यजातं सम्भृतम् अपि विना मद्यं न यागसम्पत्तौ निमित्तम्, मद्यं पुनर् एककम् एव विनापि एवं द्रव्यजातं तत्र निमित्तम् इति, येनोक्तं वामामृत-परिप्लुतं तद् योजयेद् इति ।
यद् आगमः-

“एकतश् चरवः सर्वे मद्यम् एवैकम् एकतः ।
चरुहीनोऽपि कुर्वीत मद्यहीनं न जातुचित् ॥
"

इति ।

“एषाम् अभावे द्रव्याणां नित्यं पूजा विधीयते ।
एकेन मद्यनाथेन विना तेनापि निष्फला ॥
"

इति ।

“पुष्पधूपोपहारादि यदि न स्यात् सुलोचने ।
अलिना तर्पयेन् मन्त्रं… ॥
"

इति ।

“किमन्यैर् द्रव्यसङ्घातैर् देवि यागोपयोगिभिः ।
वामामृतेन चैकेन कलां नार्हन्ति षोडशीम् ॥
"

इति ।

“अर्घं पुष्पं तथा धूपं दीपं नैवेद्यमेव च ।
वीरद्रव्यादि यत्किञ्चित् सर्वं मद्ये प्रतिष्ठितम् ॥
"

इति ।

“मद्येनैकतमेनैव शक्तीशं शक्तिभिर् युतम् ।
यजेत् सान्निध्यकामस् तु सर्वदा सर्वथा प्रिये ॥
"

इति ।

“अलिना रहितं यस्तु पूजयेत् पादुकाक्रमम् ।
योगिन्यस् तस्य सीदन्ति भक्षयन्ति रसामिषम् ॥
"

इति ।

“मद्यरिक्तास्तु ये देवि न ते सिध्यन्ति पश्चिमे ।
थोहकासमते नित्यं कुलभ्रष्टाः स्वयम्भुवः ॥
"

इति च ।
इह मद्याधीनम् एव सर्वेषाम् अनुष्ठानम् इति अत्र आगमसंवादे भरोऽस्माभिः कृत इति न अस्मभ्यम् अभ्यसूययितव्यम् ॥ १३ ॥

एवम् अस्य प्राधान्येऽपि अवान्तरवस्त्व्-अपेक्षया शास्त्रान्तरे ऽन्यद् अपि किञ्चित् प्रधानतयोक्तम्–इत्याह–

हिन्दी

शिवरस-वही कहा गया ‘सुरा परमा शक्ति और मद्य भैरव कहा जाता है ।
महात्मा भैरव (= शिव) ने (जो) अपने को द्रव रूप में कर दिया (वही यह मद्य है) ।
’ उसके बिना भोग और मोक्ष नहीं होता ।
वही कहा गया विशेष रूप से भैरवागम में इसके बिना मोक्ष नहीं इसके बिना गति नहीं इसके बिना सिद्धि नहीं ।
’ ‘हे महेश्वरी ! जिसने (इस मद्य को) सँघा देखा पीया या उसका सर्श किया उसके लिये (यह) भोगमोक्षप्रद हो जाता है ।
’ वह दो प्रकार की है-बनायी गयी और स्वाभाविक ।
उसमें कृत्रिम तीन प्रकार की है-पैष्टी (= अनाज सड़ा कर बनायी गयी) मधु से बनी तथा गुड से बनी ।
सहजा तो एक ही है जो कि अंगूर से बनती है ।
यह भैरव आदि शब्द से कही जाती है तथा परम उत्कृष्ट होती है-यह कहते है-पिष्ट……….।
पुरुष की अपेक्षा स्त्री और नपुंसक भोग्य ही होते हैं इसलिये कहा गया—पूर्वापर भोग देने वाली ।
कल्पना से परे = स्त्री नपुंसक आदि रूप निश्चित कल्पना से रहित केवल परप्रमाता रूप ।
वही कहा गया ___ ‘पैष्टी गौड़ी और माध्वी सुरा कृत्रिम मानी गयी है ।
यह स्त्री पुरुष और नपुंसक के रूप में साधक के लिये मोक्षदायिनी है ।
’ तथा ‘अंगूर की सुरा एकमात्र सहज है ।
वह भैरवात्मक तेज है ।
वह न स्त्री न पुरुष न नपुंसक है (बल्कि) परम विभु है ।
’ तथा ‘गौडी पैष्टी तथा माध्वी और इनके ऊपर आनन्दभैरव (= अंगूरी मद्य) है ।
’ ‘यह धर्म चार प्रकार का है ।
नीति चार युगों के समान है ।
चारों मघों में (यह) आनन्द एवं शान्तिदायक वैशिष्ट्य है ।
’ पर तेजस् होने के कारण ही यह स्वयं पारतीय रस = उस (= पारद) के समान महत्ता वाला है ।
शुद्ध = तत्तत् उपाधिभूत दूसरे द्रव्यों से अमिश्रित ।
क्योंकि वैसा होने पर उसका प्रभाव सीमित हो जाता ।
इसीलिये कहा गया प्रकाशानन्द चिन्मय ।
वही कहा गया-.. जैसे भैरवचन में शिवभैरव नायक है; जैसे देवताचक्रसमूह में यमराज है उस प्रकार समस्त रसेन्द्रों के दो नायक है-मद्य भैरवनाथ और रसेन्द्र पारद ।
’ देवताओं का प्रिय–जैसा कि कहा गया ‘यह भैरव का एवं मातृसमूह का नित्य प्रिय है।
’ इस कारण = इस प्रकार माहात्म्य वाला होने से न कि पशु की भाँति लोभ आदि के कारण ।
जैसा कि कहा गया ‘भैरव देव की बिना पूजा किये और बिना मन्त्रतर्पण किये पशुपान की रीति से पीकर वीराचारी साधक भी नरक में चला जाता है ।
पीना चाहिये–यह विधि है ।
इसलिये न पीने पर प्रत्यवाय भी होता है ।
जैसा कि कहा गया

‘कौलपरम्परा में दीक्षित ब्राह्मण अथवा क्षत्रिय भी जब मद्य का स्पर्श (D सेवन) न कर सके तो प्रायश्चित्त करे ।
।
‘जब (साधक का) मुख मद्य एवं मांस के अधिवास (= गन्ध) से शून्य हो जाता है तब वह पशु हो जाता है ।
तब उसे प्रायश्चित्त करना चाहिये ।
'

सदा = याग के समय ।
अन्यथा एक क्षण भी मद्यपान से रहित होने पर , प्रत्यवाय होता है ।
इससे

‘एक दिन आधा दिन उसका आधा और उसका आधा दिन मद्यपान से रहित होने पर मनुष्य प्रायश्चित्त का भागी होता है ।
'

इसको याग काल की अपेक्षा से जोड़ना चाहिये ।
और जो

(मद्य का) सर्वदा पान उत्तम है।
केवल पर्व पर पीना मध्यम है ।
एक महीने के अन्तराल से पीना अधम है ।
एक महीने से ऊपर (बीतने पर पीने वाला) पशु हो जाता है।

इत्यादि (कहा गया) वह आपत्तिकाल के लिये है।
जो कि

‘ब्राह्मणों की चन्दन से, क्षत्रियों की कुंकुम से, वैश्यों की कपूर के जल से और शूद्रों की मद्य से (शुद्धि होती है)।
'

तथा जो

‘ब्राह्मण के दीक्षाकाल में, क्षत्रिय के युद्ध में जाने पर, वैश्य के क्षितिमाङ्गल्य (= कृषि कार्य के समय) तथा शूद्र के अन्त्येष्टि कर्म में (मद्य-पान विहित है) ।
'

इत्यादि (कथन है) वह अदीक्षित के बारे में कहा गया है ।
किन्तु पहले हमारे द्वारा उक्त अर्चन तर्पण श्रद्धालुविषयक अधिक है ।
अन्यथा जातिभेद (करना) कठिन हो जायगा ।

दीक्षाकाले = सौत्रामणीयाग आदि में ।
इसीलिये

‘जब से शुक्राचार्य ने (मद्यपान को) निषिद्ध कर दिया तब से वर्णों का नामभेद दिखलाया गया ।
ब्राह्मणों का नाम सौत्रामणीयाग में पान के लिये माना गया है ।
क्षत्रियों का युद्ध में, वैश्यों का कृषि कर्म में, बन्धु गणों का महोत्सव में, मित्रों के आने पर, शूद्रों का श्मशानान्त कर्म के बाद विवाह एवं पुत्रजन्म के अवसर पर, यह पानभेद हे भद्रे ! मूढ चित्त वाले जीवों के लिये है ।
जो लोग शैवतन्त्र या शाक्ततन्त्र में दीक्षित हैं, गुरुआज्ञापालक, गुप्त, जप पूजा में लगे हये, ज्ञान-विज्ञान कुशल, लोभरहित, उच्च आशय वाले हैं- हे प्रिये ! ऐसे द्विजों के लिये (पान) सर्वदा अविरुद्ध (= ग्राह्य) है ।
'

इत्यादि कहा गया ।
बस इतना पर्याप्त है ।
इस प्रकार इससे यह तात्पर्य निकला कि इस प्रकार शास्त्र आदि से बहिष्कृत द्रव्यसमूह इकट्ठा किये जाने पर भी मद्य के अभाव में याग के अनुष्ठान का कारण नहीं बन सकता ।
और मद्य अकेला ही बिना अन्य द्रव्यसमूह के भी उसमें कारण बन सकता है ।
इसीलिये कहा गया-वाम अमृत से परिप्लुत (= युक्त) उसे (यज्ञ में) लगाना चाहिये ।
जैसा कि आगम है

‘एक ओर सब (प्रकार के समस्त) चरु हैं और एक ओर केवल मद्य ।
चरुहीन (यज्ञ) करे किन्तु मद्यहीन कभी भी न (करे) ।
’ ‘इन द्रव्यों के अभाव में केवल मद्यनाथ से नित्यपूजा का विधान है उसके बिना (पूजा) निष्फल है ।
‘हे सुलोचने ।
यदि पुष्प धूप उपहार आदि न हो तो केवल मद्य से मन्त्र (= देवताओं) का तर्पण करे ।
’ ‘हे देवि ! यागोपयोगी अन्य द्रव्यों से क्या लाभ? एक वाम अमृत (= मद्य) से (पूजा करे ।
अन्य द्रव्य (इसकी) सोलहवीं भी कला के बराबर नहीं है।
’ अर्घ पुष्प धूप दीप नैवेद्य और जो कुछ वीरद्रव्य आदि है वह सब मद्य में प्रतिष्ठित है।
हे प्रिये ! (मेरा) सानिध्य चाहने वाला सर्वदा और सर्वथा केवल मद्य से शक्तियुक्त शक्तिमान् (मेरी) की पूजा करे ।
’ ‘जो (साधक) पादुकाक्रम की मद्यरहित पूजा करता है, योगिनियाँ उससे रुष्ट हो जाती हैं और उसका रस और मांस खाने लगती हैं।
’ ‘हे देवि ! जो मद्य से रिक्त होते हैं वे थोहकास (= तन्नामक विद्वान अथवा थोह कास में वर्णव्यत्यय एवं वर्ण की परिवृत्तिनियम के अनुसार शोकहास) के मत में स्वयंभू (= स्वयं बिना गुरु के अनुष्ठान करने वाले वे) नित्य कुलभ्रष्ट होते हैं।
'

सबका अनुष्ठान मद्य के अधीन है इसलिये आगमसंवाद पर हमने जोर दिया है ।
अतः हमारी निन्दा न कीजिये ॥ १३ ॥

इस प्रकार अवान्तर वस्तुओं की अपेक्षा इसकी प्रधानता होने पर भी शास्त्रान्तर में दूसरा भी कुछ प्रधान रूप में कहा गया है-यह कहते हैं

विश्वास-प्रस्तुतिः

श्रीमत्-क्रम-रहस्ये च न्यरूपि परमेशिना ।
अर्घ-पात्रं याग-धाम दीप इत्युच्यते त्रयम् ॥ १४ ॥

रहस्यं कौलिके यागे, तत्रार्घः शक्ति-सङ्गमात् ।
भू-वस्त्र–काय-पीठाख्यं +++(=कपालं)+++ धाम चोत्कर्ष-भाक् क्रमात् ॥ १५ ॥
+++(5)+++

दीपा घृतोत्था, गावो हि भू-चर्यो देवताः स्मृताः ।
इति ज्ञात्वा त्रयेऽमुष्मिन् यत्नवान् कौलिको भवेत् ॥ १६ ॥

हिन्दी

श्री क्रमरहस्य में परमेश्वर ने कहा है कि कौलिक याग में अर्घपात्र यागधाम और दीपक यह तीन रहस्य कहा जाता है।
उनमें अर्घ शक्ति के सङ्गम के कारण होता है ।
पृथिवी (रक्त) वस्त्र और कायपीठ (= शिर = खोपड़ी) नामक तीन धाम क्रमशः उत्कृष्ट हैं ।
दीप घी के बने हये होते है।
गायें पृथ्वी पर चरने वाली देवतायें हैं ।
ऐसा जान कर कौलिक इन तीनों (- अर्घपात्र, यागधाम और दीपक) में यत्नवान् हो ।
। १४-१६ ।
।

मूलम्

श्रीमत्क्रमरहस्ये च न्यरूपि परमेशिना ।
अर्घपात्रं यागधाम दीप इत्युच्यते त्रयम् ॥ १४ ॥

रहस्यं कौलिके यागे तत्रार्घः शक्तिसङ्गमात् ।
भूवस्त्रकायपीठाख्यं धाम चोत्कर्षभाक् क्रमात् ॥ १५ ॥

दीपा घृतोत्था गावो हि भूचर्यो देवताः स्मृताः ।
इति ज्ञात्वा त्रयेऽमुष्मिन्यत्नवान्कौलिको भवेत् ॥ १६ ॥

विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

तत्रेति–त्रयनिर्धारणे ।
अर्घ इति–कुण्ड-गोलकाख्यो द्रव्य-विशेषः ।
शक्ति-सङ्गमाद् इति– आद्य-यागतया वक्ष्यमाणात् ।
कायपीठं स्वं परकीयं वा शिरः ।
तदुक्तम्–

सर्वासां देवतानां तु आधारः शिर इष्यते ।
देवीकोट्टं +++(तीर्थश्रेष्ठं)+++ तु तत्-स्थानं नित्यं तत्र प्रपूजयेत् ॥

इति– क्रमाद् उत्कर्षभाग् इति–तथा भुवो वस्त्रं तस्मान्मुण्डम् इति ।
घृतोत्था इति–प्राधान्यात्, तेन तैलोत्था अपि ।
यदुक्तम्–

“दीपान् कुर्याद् रक्तवर्तीन् घृततैलप्रपूरितान् ।
"

इति ।
प्राधान्य एव च अत्र हेतुर् गावो भूचर्यो देवताः स्मृता इति ।
यदुक्तम्–

“लोकानुग्रह-हेत्व्-अर्थं ब्रह्म्य्-आद्या देवता भुवि ।
चरन्त्य् आस्थाय गो-रूपं तेन तद् द्रव्यम् आहरेत् ॥
"

इति ।
यत्नवान् इति– तत्सम्भरणे श्रद्धावान् भवेत्, नातो विचिकित्सितव्यम्- इत्यर्थः ॥ १६ ॥

अस्मद्-दर्शने हि अर्घस्यैव प्राधान्यम् इति तद्-उचितान्य् एव द्रव्यान्तराण्य् अपि परमेश्वरः समादिक्षत्, तत् ततस् तेभ्यो वा न शङ्कितव्यम् ।
शङ्कैव हि महद्-दूषणम् इत्य् उक्तं प्राग्-बहुशः ।
तद् आह–

हिन्दी

वहाँ = तीन के निर्धारण में ।
अर्घ = कुण्ड गोलक नामक द्रव्यविशेष (तान्त्रिक परिप्रेक्ष्य में कुण्ड और गोलक ये दो प्रकार के फलविशेष हैं)।
शक्तिसङ्गम के कारण-आद्य याग के रूप में वक्ष्यमाण ।
कायपीठ = अपना या दूसरे का शिर ।
वही कहा गया शिर सभी देवताओं का आधार माना जाता है ।
वह स्थान देवीकोट्ट है ।
इसलिये वहाँ नित्य पूजा करनी चाहिये ।
क्रम से उत्कर्षभागी– जैसे कि पृथ्वी की अपेक्षा वस्त्र उसकी अपेक्षा शिर ।
घी के बने हये-प्रधान रूप में होने के कारण ।
इससे तैल (= तिल का विकार) की भी बनी यी वस्तु (विहित है)।
जैसा कि कहा गया

‘लालबत्ती का घृत (अथवा ) तैल से प्रपूरित दीपक बनाना चाहिये ।
'

इसमें प्रधानता ही कारण है ।
गायें भूचारिणी देवता कही गयी हैं—

‘संसारियों के ऊपर अनुग्रह करने के लिये ब्राह्मी आदि देवतायें पृथिवी पर गाय का रूप धारण कर चरती हैं इसलिये उनके द्रव्य (घृत आदि) को (पूजा के लिये) लेना चाहिये ।
'

यत्नवान्- - उसके सम्भरण में श्रद्धावान् होना चाहिये ।
इसमें सन्देह नहीं करना चाहिये ॥ १६ ॥

हमारे दर्शन में अर्घ की ही प्रधानता है इसलिये उसके अनुकूल ही दूसरे द्रव्यों का आदेश परमेश्वर ने दिया ।
इसलिये उनके बारे में शङ्का न करे ।
शङ्का बहुत बड़ा दोष है यह पहले कई बार कहा जा चुका है ।
वह कहते हैं-

विश्वास-प्रस्तुतिः

तेनार्घ-पात्र-प्राधान्यं ज्ञात्वा, द्रव्याणि शम्भुना ।
यान्य् उक्तान्य् अविशङ्कोऽत्र भवेच्, छङ्का हि दूषिका ॥ १७ ॥

हिन्दी

इसलिये शिव ने अर्घपात्र की प्रधानता जानकर जिन द्रव्यों को (पूजनार्थ ग्रहण करने के लिये) कहा है इस विषय में शङ्कारहित होना चाहिये ।
शङ्का दोष है ।
। १७ ।

मूलम्

तेनार्घपात्रप्राधान्यं ज्ञात्वा द्रव्याणि शम्भुना ।
यान्युक्तान्यविशङ्कोऽत्र भवेच्छङ्का हि दूषिका ॥ १७ ॥

विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

यानि द्रव्याणीति–रत्नपञ्चकादीनि ।
तदुक्तम्–

“रेतो हराम्बु+++(=मूत्रम्)+++ पुष्पं+++(→स्त्रीरजः)+++ च क्षारं नालाज्यकं+++(→निष्ठ्यूतम्)+++ तथा ।
+++(मांसं)+++ पौरुषं क्ष्माभवं+++(=दुर्गन्धि-क्याकु)+++ छागं मीनजं शाकुनीयकम् ॥
पलाण्डु लशुनं चैव द्रव्य-द्वादशकं शुभम् ।
“+++(5)+++

इति ।
अत्रेति–द्रव्यवचने ॥ १७ ॥

एवं कुलयागे पीठिकाबन्धं विधाय तत्क्रममेव निरूपयितुम् उपक्रमते–

हिन्दी

जो द्रव्य = पञ्चरत्न ।
वही कहा गया-

’ ( कौलमार्ग में ) रेतस्, शिवाम्बु (= मूत्र), पुष्प (= फूल अथवा स्त्री का रज) नमक, नालाज्यक (= थूक), मनुष्य ( का मांस), कुकुरमुत्ता, बकरा मछली और पक्षी का मांस, प्याज, लसुन ये बारह द्रव्य शुभ माने गये हैं।
'

यहाँ = द्रव्यकथन में ॥ १७ ॥

इस प्रकार कुलयाग में पीठिकाबन्ध का वर्णन कर उसके क्रमनिरूपण का प्रारम्भ करते है

विश्वास-प्रस्तुतिः

यागौको गन्ध-धूपाढ्यं प्रविश्य प्राग्-उदङ्-मुखः ।
परया वाऽथ मालिन्या, विलोमाच् +++(→संहारक्रमेण)+++ चानुलोमतः +++(→सृष्टिक्रमेण)+++ ॥ १८ ॥

दाहाप्यायमयीं शुद्धिं +++(दाहाप्यायनयोः)+++ दीप्त-सौम्य-विभेदतः ।
क्रमेण कुर्याद् अथवा मातृ-सद्भाव-मन्त्रतः+++(→यन्त्रतः??)+++ ॥ १९ ॥

हिन्दी

गन्ध धूप से युक्त यागगृह में प्रवेश कर पूर्व अथवा उत्तर मुँह बैठकर परा अथवा मालिनी से विलोम अनुलोम क्रमशः दीप्त सौम्य के भेद से तेजस् एवं जलमयी शुद्धि करे अथवा मातृसद्भाव यन्त्र से (शुद्धि करे) ॥ १८-१९ ॥

मूलम्

यागौको गन्धधूपाढ्यं प्रविश्य प्रागुदङ्मुखः ।
परया वाऽथ मालिन्या विलोमाच्चानुलोमतः ॥ १८ ॥

दाहाप्यायमयीं शुद्धिं दीप्तसौम्यविभेदतः ।
क्रमेण कुर्यादथवा मातृसद्भावमन्त्रतः ॥ १९ ॥

नैमित्तिक में नित्य की अपेक्षा कुछ विशेष करणीय होता है-यह कहते हैं

विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

प्रविश्येति–देहलीमात्रपूजनपूर्वम् ।
विलोमादिति–संहारक्रमेण पादाभ्यां शिरोन्तम् ।
अनुलोमत इति–सृष्टिक्रमेण शिरस्तः पादान्तम् ।
दाहे दीप्ता आप्यायने सौम्या–इत्युक्तम्–क्रमेणेति ॥ १८-१९॥

नैमित्तिके पुनर्नित्याद्विशेषोऽस्ति–इत्याह–

हिन्दी

प्रवेश कर-देहलीमात्रपूजन के बाद ।
विलोम से = संहार क्रम से अर्थात् पैर से लेकर शिर तक ।
अनुलोम से = सृष्टिक्रम से अर्थात् शिर से लेकर पैर तक ।
दाह में दीप्त एवं जल में सौम्य ।
इसलिये कहा गया-क्रम से ॥ १८-१९ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

दीक्षां चेत् प्रचिकीर्षुस् तच् छोध्याध्व-न्यास-कल्पनम्+++(=??-)+++ ।
ततः संशोध्य-वस्तूनि शक्त्यैवामृततां नयेत् ॥ २० ॥

हिन्दी

यदि (कोई) दीक्षा करने का इच्छुक है तो उसे शोध्य अध्वा के न्यास की कल्पना फिर संशोध्य वस्तुओं को शक्ति के द्वारा ही अमृतत्व से युक्त करना चाहिये ।
। २० ॥

मूलम्

दीक्षां चेत्प्रचिकीर्षुस्तच्छोध्याध्वन्यासकल्पनम् ।
ततः संशोध्यवस्तूनि शक्त्यैवामृततां नयेत् ॥ २० ॥

विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

शोध्योऽध्वा भुवनाद्यन्यतमः ।
तत इति–देहशुद्ध्याद्यनन्तरम् ।
संशोध्येति– यागोपकरणभूतानाम् अर्घपुष्पाद्यात्मनाम् असंशोधितत्वे हि यागयोग्यत्वं न भवेत्– इति भावः ।
शक्त्यैवेति–न पुनः प्राग्-वद् अर्घपात्र-विप्रुट्-प्रोक्षणादिना ॥२० ॥

ननु अत्र मन्त्र-त्रयम् उद्दिष्टम्, तस्य पुनः कथं विनियोगः?–

इत्याशङ्क्य आह–

हिन्दी

शोध्य अध्वा = भुवन आदि में से कोई एक ।
इसके बाद = देहशुद्धि आदिके बाद ।
संशोध्य-याग के उपकरणभूत अर्घ पुष्प आदि के संशोधित न होने पर (उन अर्घ आदि की) यागयोग्यता नहीं होती—यह भाव है ।
शक्ति के द्वारा ही न कि पूर्ववत् अर्घपात्र की बूंदों के प्रोक्षण आदि के द्वारा ॥ २० ॥

प्रश्न—यहाँ तीन मन्त्र (= परा सम्पुटगा मालिनी, मातृका सम्पुटगा मालिनी, केवल मालिनी) कहे गये हैं उनका विनियोग कैसे होता है ?-यह शङ्का कर कहते हैं

विश्वास-प्रस्तुतिः

परासम्पुटगा यद् वा मातृसम्पुटगाप्य् अथो ।
केवला मालिनी यद्वा ताः समस्तेषु कर्मसु ॥ २१ ॥

हिन्दी

परासम्पुटगा (मालिनी) अथवा मातृसम्पुटगा (मालिनी) अथवा केवल मालिनी अथवा वे सब समस्त कर्मों में (योजनीय) हैं ।
। २१ ।
।

मूलम्

परासम्पुटगा यद्वा मातृसम्पुटगाप्यथो ।
केवला मालिनी यद्वा ताः समस्तेषु कर्मसु ॥ २१ ॥

विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

समस्तेषु कर्मसु एवंविधा मालिनी अर्थाद् योजनीया मुक्त्यर्थिना मातृसद्भावेन सम्पुटिता तद्-उभयार्थिना परया ।
केवलयोरपि परामातृ-सद्भावयोर् एवम् एव योजनमिति ।
तदुक्तम्–

“परासम्पुटमध्यस्थां मालिनीं सर्वकर्मसु ।
योजयेत विधानज्ञः परां वा केवलां प्रिये ॥
"

इति ।
अत्र ग्रन्थकृता पराशब्देनैव मातृसद्भावोऽपि व्याकृतो यत् पराया एव असौ परतरं रूपमिति ॥ २१ ॥

ननु

“यत्किञ्चिन् मानसाह्लादि यच्च सौभाग्यवर्धनम् ।
तेनात्मानम् अलङ्कृत्य देवम् अभ्यर्चयेत् सदा ॥
"

इत्यादिना यत्किञ्चिदानन्दमयं द्रव्यजातं तत् पूजोपकरणतया योज्यमिति सर्वत्रोक्तमिति ।
इह पुनस्तज्जुगुप्स्यं कस्मादभिहितम्?– इत्याशङ्क्य आह–

हिन्दी

सभी कर्मों में इस प्रकार की मालिनी मुक्ति चाहने वाले के द्वारा मातृसद्भाव से सम्पुटित योजनीय है और उन दोनों (= भोग और मोक्ष) को चाहने वाले के द्वारा परा के द्वारा (सम्पुटित योजनीय) है।
केवल परा मन्त्र मातृसद्भाव मन्त्र की भी उसी प्रकार योजना होती है ।
वही कहा गया _ ‘हे प्रिये ! विधानज्ञ सब कमों में परासम्पुट मध्यस्थ मालिनी को जोड़े अथवा केवल परा को ।
।
यहाँ ग्रन्थकार ने पराशब्द से ही मातृसद्भाव की व्याख्या की कि यह (= मातृसद्भाव) परा का ही परतर रूप है ।
। २१ ॥

प्रश्न-

जो कुछ मन के प्रसन्न करने वाला और जो कुछ सौभाग्यवर्द्धक है, उससे अपने को अलंकृत कर सदा देवता की पूजा करे ।

इत्यादि के द्वारा जो कुछ आनन्दमय द्रव्यसमूह है उसी को पूजा के उपकरण के रूप में लगाना चाहिये- ऐसा सर्वत्र कहा गया है फिर यहाँ उस निन्दनीय (वीर्य, मूत्र आदि) को क्यों कहा गया ?- यह शङ्का कर कहते हैं

विश्वास-प्रस्तुतिः

नन्द-हेतु-फलैर् द्रव्यैर् अर्घ-पात्रं प्रपूरयेत् ।

हिन्दी

आनन्द के साधनभूत फलों द्रव्यों से अर्घपात्र को भरना चाहिये ।
। २२- ॥

मूलम्

नन्दहेतुफलैर्द्रव्यैरर्घपात्रं प्रपूरयेत् ।

विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

नन्दस्य आनन्दस्य हेतुभिः सुरादिभिः, फलैश्च कुण्डगोलकादिभिः+++(=कटु-तण्डुल-रसादिभिः)+++ ।
अत एव उक्तम्–

“यस्य साराः पवित्रत्वे कुर्वन्त्यानन्दम् उत्तमम् ।
सोऽनुध्यात-स्मृतस् तन्त्रे भैरवेण भवच्छिदा ॥
"

इति ।
यश् च अत्र एतत्पूरणे सम्प्रदायः, स रहस्यत्वात् समयभङ्गभयाच् च न इह अस्माभिः प्रदर्शित इति ।
एतद्गुरुमुखादेव बोद्धव्यम् ।

तद् उक्तम्–

“चरुकः सम्प्रदायश्च विज्ञानं मेलकं तथा ।
पूजाक्रमविधानं च योगिनीनां मुखे स्थितम् ॥
"

इति ॥
+++(4)+++

नन्व् अदिव्येन देहेन यद् यत् पूजाक्रमं जपम् ।
किञ्चित् कुर्यात् तु तत् तस्य सर्वं भवति निष्फलम् ॥
"

इत्याद्युक्तेर् अदिव्य-वपुषा क्रियमाणं यागादि फलदायि न स्याद् इत्यत्र साधकेन स्वात्मनि भैरवीभावो भावयितव्यः –इत्याह–

हिन्दी

नन्द = आनन्द के कारणभूत = सुरा आदि के द्वारा, फल = कुण्ड गोलक आदि (नाम वाले विशिष्ट फलों) के द्वारा ।
इसीलिये कहा गया -

‘जिसके तत्त्व पवित्रता में उत्तम आनन्द उत्पन्न करते हैं भवच्छेदक भैरव ने तन्त्र में उसी का ध्यान और स्मरण किया है ।

और जो इसके प्रपूरण में सम्प्रदाय है वह रहस्य और नियमभङ्ग के कारण हमारे द्वारा यहाँ प्रदर्शित नहीं किया गया ।
इसे गुरुमुख से ही जानना चाहिये वही कहा गया

‘चरु, सम्प्रदाय, विज्ञान, मेलक और पूजाक्रम का विधान योगिनियों के मुख में रहता है।
'

प्रश्न है कि

अदिव्य देह के द्वारा जो-जो पूजा क्रम जप आदि किया जाता है > वह उस (पूजक) के लिये फलदायी नहीं होता ।

इत्यादि उक्ति के अनुसार अदिव्य शरीर वाले के द्वारा किया गया याग आदि फलदायक नहीं होता इसलिये यहाँ साधक अपने अन्दर भैरवीभाव की भावना करे— यह कहते हैं

विश्वास-प्रस्तुतिः

तत्रोक्त-मन्त्र-तादात्म्याद् भैरवात्मत्वम् आनयेत् ॥ २२ ॥

हिन्दी

उसमें उक्त मन्त्र के तादात्म्य से (अपने अन्दर) भैरवात्मता ले आनी चाहिये ।
। २२ ॥

मूलम्

तत्रोक्तमन्त्रतादात्म्याद्भैरवात्मत्वमानयेत् ॥ २२ ॥

विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

उक्ता मातृसद्भावादयः ।
वक्ष्यति हि–

नाहमस्मि, नचान्योऽस्ति, केवलाः शक्तयस् त्व् अहम् ।
इत्येवं वासनां कुर्यात् सर्वदा स्मृतिमात्रतः ॥
(२९।६४)

इति ॥ २२ ॥

इत्थम् एवम्-भावनया च देहादौ

“अमूर्ता मूर्तिम् आश्रित्य देव्यः पिण्डान्तरे स्थिताः ।
क्रीडन्ति विविधैर् भावैर् उत्तम-द्रव्य-लिप्सया ॥
"

इत्याद्य् उक्त्या +++(देवीनां)+++ पूजालाम्पट्येन सर्वा एव करणेश्वर्याद्या देवताः सन्निदधते इति आसाम्

“आगतस्य तु मन्त्रस्य न कुर्यात् तर्पणं यदि ।
हरत्य् अर्धशरीरं… ॥
"

इत्याद्युक्त्या तर्पणमवश्यं कार्यम्–इत्याह–

हिन्दी

उक्त = मातृसद्भाव आदि ।
आगे कहेंगे– ‘नाहमस्मि…….. ……..स्मृतिमात्रतः।
।२२।
।
(तं.आ. २९।६४)

उस प्रकार ऐसी भावना के द्वारा–देह आदि में

‘दूसरे शरीर में स्थित अमूर्त देवियाँ उत्तम द्रव्य की लिप्सा से (इस) मूर्ति का आश्रयण कर अनेक भावों से खेलती हैं।
'

इत्यादि उक्ति से पूजालाम्पट्य के कारण सभी करणेश्वरी आदि देवतायें सन्निहित हो जाती हैं ।
इसलिये

‘यदि आये हुये मन्त्र (= देवता) का तर्पण न करे तो (वह मन्त्र) आधे शरीर का हरण कर लेता है ।
'

इत्यादि उक्ति से तर्पण अवश्य करना चाहिये– यह कहते हैं—

विश्वास-प्रस्तुतिः

तेन निर्भरम् आत्मानं, बहिश् चक्रानुचक्र-गम् ।
विप्रुड्भिर् ऊर्ध्वाधरयोर् अन्तःपीत्या च तर्पयेत् ॥ २३ ॥

हिन्दी

इस कारण (अर्घपात्र की) बूंदों से ऊपर नीचे तथा, अन्दर पान करने से, निर्भर तथा बहिश्चक्रानुचक्रगामी आत्मा का तर्पण करना चाहिये ।
। २३॥

मूलम्

तेन निर्भरमात्मानं बहिश्चक्रानुचक्रगम् ।
विप्रुड्भिरूर्ध्वाधरयोरन्तःपीत्या च तर्पयेत् ॥ २३ ॥

विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

तेनेति–भैरवात्मत्वानयनेन हेतुना ।
ऊर्ध्वाधरयोरिति- अर्थात्तिर्यगपि ।
तदुक्तम्–

“अत ऊर्ध्वं तथा तिर्यग् दातव्या विप्रुषः प्रिये ।
"

इति ।
तद्बहिः सर्वतो विप्रुड्भरन्तश्च पानेन नानादेवताचक्रानुयातमात्मानं तर्पयेत्–इत्यर्थः ॥ २३ ॥

ननु एवमियतैव सिद्धः कुलयागः, किमन्यदवशिष्यते?–इत्याशङ्क्य आह–

हिन्दी

इस कारण = भैरवात्मता के आनयन के कारण ।
ऊपर नीचे अर्थात् तिर्यक् भी ।
वही कहा गया

‘हे प्रिये ! इस कारण बूंदों को ऊपर तथा तिरछे देना चाहिये ।
'

तो बाहर सर्वत्र बूंदों को छिड़कने से तथा भीतर पीने के द्वारा नानादेवताचक्र के अनुगामी अपने को तृप्त करे ॥ २३ ॥

प्रश्न-इतने से ही कुलयाग सिद्ध हो गया ।
बाकी क्या बचता है?—यह शङ्का कर कहते हैं

विश्वास-प्रस्तुतिः

तथा पूर्ण-स्वरश्म्य्-ओघः प्रोच्छलद्-वृत्तिता-वशात् ।
बहिस् तादृशम् आत्मानं दिदृक्षुर् बहिर् अर्चयेत् ॥ २४ ॥
+++(4)+++

हिन्दी

उस प्रकार पूर्ण आत्म-रश्मि-समूह वाला (साधक) प्रोच्छलत् वृत्ति के कारण उस प्रकार के अपने को बाहर देखने की इच्छा वाला होकर आह्य पूजा करे ।
। २४ ॥

मूलम्

तथा पूर्णस्वरश्म्योघः प्रोच्छलद्वृत्तितावशात् ।
बहिस्तादृशमात्मानं दिदृक्षुर्बहिरर्चयेत् ॥ २४ ॥

विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

तथा समनन्तरोक्तक्रमेण पूरित-निज-करणेश्वर्य्-आदि-देवता-चक्रः सन् स्वात्म-मात्र-विश्रान्तोऽपि यदा साधकः

“रासभी वडवा यद्वत् स्वधाम+आनन्द-मन्दिरम् ।
विकास-सङ्कोचमयं प्रविश्य हृदि हृष्यति ॥
" (५।५९)

इत्याद्युक्त-भङ्ग्या विकसितेन्द्रिय-वृत्तिर् बहिर् अपि पूर्णम् एव आत्मानं दिदृक्षुर् बहीरूपतयापि बिम्ब-प्रतिबिम्ब-न्यायेन परैव संविद् अवभासत इत्य् अनुसन्धत्ते, तदा बहिरर्चयेत् ।
तत्रापि अर्चाक्रमो न्याय्यः इत्यर्थः।
यद् आहुर् अस्मदादिगुरवः–

शाक्षान् भवन्-मये नाथ सर्वस्मिन् भुवनान्तरे ।
किं न भक्तिमतां क्षेत्रे मन्त्रः क्वैषां न सिद्ध्यति ॥
" (उष्तो।
)

इति ॥ २४ ॥

तच्च कुत्र?–इत्याशङ्क्य आह–

हिन्दी

उस बार = समनन्तरोक्त क्रम से अपने करणेश्वरी आदि देवताचक्र की पूजा कर चुका क स्वात्ममात्र में विश्रान्त हो तो भी जब ‘रासभी बडवा…….’ इत्यादि उक्त भङ्गी से विकसित इन्द्रियवृत्ति वाला होकर बाहर भी पूर्ण आत्मा को देखने का इच्छुक (होता है और) बाह्य रूप में भी बिम्बप्रतिबिम्ब न्याय से परा ही संविद् भासित हो रही है-ऐसा अनुसन्धान करता है, तो बाहरी पूजा करे ।
अर्थात् वहाँ भी पूजाक्रम न्याय्य है ।
जैसा कि हमारे आदि गुरु कहते हैं

‘हे नाथ ! समस्त भुवनों के साक्षात् “आप"मय होने पर भक्तों के लिये कौन सा क्षेत्र (पूजा का) नहीं है ।
इनका मन्त्र कहाँ सिद्ध नहीं होता’ ।
। २४ ।
।
(उ.स्तो.)

और वह कहाँ होता है? – यह शङ्का कर कहते हैं

विश्वास-प्रस्तुतिः

अर्क+++(=१२)++++अङ्गुले ऽथ तद्-द्वित्रि- गुणे रक्तपटे शुभे ।
व्योम्नि सिन्दूर-+++(रेखा)+++-सुभगे राज+++(=लाज)+++-वर्त्त-भृतेऽथवा ॥ २५ ॥

नारिकेलात्मके काद्ये+++(=कायपीठे कपाले)+++ मद्य-पूर्णेऽथ भाजने ।
यद् वा समुदिते रूपे मण्डलस्थे च तादृशि ॥ २६ ॥
यागं कुर्वीत मतिमांस् तत्रायं क्रम उच्यते ।

हिन्दी

बारह अंगुल या उसके दो तीन गुना (बड़े) सुन्दर लाल वस्त्र पर अथवा लाजवर्त के चूर्ण से व्योमाकार में लिपी सिन्दूर के द्वारा सीमाङ्कित भूमि पर, अथवा नारियल रूपी काद्य (= कायपीठ = शिर = खोपड़ी) में अथवा मद्यपूर्ण पात्र में (अलग-अलग) अथवा उस प्रकार के मण्डलस्थ समुदित रूप में बुद्धिमान् याग करे ।
उसमें यह क्रम कहा जाता है ॥ २५-२७- ॥

मूलम्

अर्काङ्गुलेऽथ तद्द्वित्रिगुणे रक्तपटे शुभे ।
व्योम्नि सिन्दूरसुभगे राजवर्त्तभृतेऽथवा ॥ २५ ॥

नारिकेलात्मके काद्ये मद्यपूर्णेऽथ भाजने ।
यद्वा समुदिते रूपे मण्डलस्थे च तादृशि ॥ २६ ॥
यागं कुर्वीत मतिमांस्तत्रायं क्रम उच्यते ।

विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

अर्केति–द्वादश ।
व्योम्नीति–अर्थाद्भूगते ।
उक्तं च

“राजवर्तेन रजसा व्योमबिम्बं तु कारयेत् ।
लोहितां व्योमरेखां तु दद्यात्सिन्दूरकेण तु ॥
विपर्ययेण वा कार्या शुक्ला वा व्योमरेखिका ।
"

इति ।
एवं न केवलं व्यस्तमेव भूवस्त्रकायपीठाख्यं धाम भवेत् यावत्समस्तमपि–इत्याह–यद्वा समुदिते रूपे इति ।
तेन भूपृष्ठे रक्तवस्त्रं तदुपरि च कायपीठशब्दाभिधेयं काद्यं तदनुकल्पात्मकं विश्वामित्रकपालं वेति ।
तादृशीति–समुदिते एव किन्तु मण्डलस्थे इति भूमावुह्यमानसन्निवेशं मण्डलं तत्र च क्वचिदपि आधारे रक्तवस्त्रं तदुपरि च काद्यमिति ॥

तमेव क्रममाह–

हिन्दी

अर्क = बारह ।
व्योम में = पृथ्वी पर ।
कहा भी है ‘लाजवर्त के चूर्ण से आकाश का बिम्ब बनाये’ ।
(किनारे-किनारे) सिन्दूर से लालरेखा बनाये ।
अथवा व्यामरेखा शुक्ल भी करनी चाहिये ।

भूमि, वस्त्र और कायपीठ नामक आधार केवल व्यस्त (= अलग-अलग) ही नहीं बल्कि सामूहिक भी होता है-यह कहते हैं-अथवा समुदित रूप में ।
इससे भूपृष्ठ पर लाल वस्त्र उसके ऊपर कायपीठ शब्द से कहे जाने वाला काद्य (= शिर) अथवा उसके अनुकल्पस्वरूप नारियल का खोपड़ा ।
उस प्रकार में = समुदित किन्तु मण्डलस्थ में।
इस प्रकार भूमि में उह्यमान सन्निवेश वाला मण्डल और उसमें किसी आधार में रक्तवस्त्र और उसके ऊपर काद्य (रखना चाहिये) ।

उसी क्रम को कहते हैं

विश्वास-प्रस्तुतिः

दिश्य् उदीच्यां +++(रेखायां)+++ रुद्र-कोणाद् वायव्यन्तं - गणेश्वरम्, … ॥ २७ ॥

वटुकं, त्रीन् गुरुन्, सिद्धान्, योगिनीः, +++(जालन्धर-)+++पीठम् अर्चयेत् ।
प्राच्यां दिशि गणेशाध आरभ्याभ्यर्चयेत् ततः ॥ २८ ॥

सिद्धचक्रं दिक्-चतुष्के गणेशाधस्तनान्तकम् ।

हिन्दी

उत्तर दिशा में रुद्रकोण से वायव्यकोणपर्यन्त गणेश, वटु, तीन गुरु, सिद्धों और योगिनियों की तथा पीठ की पूजा करे ।
पूर्व दिशा में गणेश के नीचे से आरम्भ कर पूजन करे ।
फिर चारो दिशाओं में सिद्ध-चक्र की गणेश के नीचे तक पूजा करे ।
।
-२७-२९- ॥

मूलम्

दिश्युदीच्यां रुद्रकोणाद्वायव्यन्तं गणेश्वरम् ॥ २७ ॥

वटुकं त्रीन् गुरुन्सिद्धान्योगिनीः पीठमर्चयेत् ।
प्राच्यां दिशि गणेशाध आरभ्याभ्यर्चयेत्ततः ॥ २८ ॥

सिद्धचक्रं दिक्चतुष्के गणेशाधस्तनान्तकम् ।

विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

उदीच्यामिति–प्राजापत्यक्रमेण ।
गणेश्वरमिति–नैर्विघ्न्याय, स च अर्थात् सवल्लभः ।
एवं वटुकोऽपि ।
त्रीन् गुरुनिति– गुरुपरमगुरुपरमेष्ठिनः ।
सिद्धानिति–अनादिसिद्धादीन् ।
योगिनीरिति–अनादियोगिन्याद्याः ।
पीठमिति–जालन्धरं यतस्तत्सिद्धयोगिनीक्रमेण अस्य दर्शनस्य अवतारः ।
तेन मण्डलस्य बहिश्चतुरस्रे ईशानकोणे गणेशमर्चयेत्, ततो वटुकं गुरुत्रयं पीठमनादिसिद्धमनादियोगिनीं यावदधोऽधः पङ्क्तिक्रमेण वायव्यकोणान्तं दिव्यौघसिद्धौघमानवौघभेदेन त्रिविधमपि गुरुवर्गमिति ।
तदुक्तम्–

“गणेशं पूजयित्वा तु द्वारि विघ्नप्रशान्तये ।
ततः स्वगुरुम् आरभ्य पूजयेद् गुरुपद्धतिम् ॥
"

इति ।
तथा

“गणेशं वटुकं सिद्धान् गुरुपङ्क्तिं तथैव च ।
"

इति ।
इदं च प्राङ्मुखं साधकमधिकृत्य उक्तं येन एतत् तस्य वामे पूजितं भवेत्–इति ।
उदङ्मुखस्य पुनरेतत्स्वापेक्षयैव योज्यं येन तद्वाम एव पूजितं भवेदिति ।
द्वारे पुनर्गणेशवटुकौ बहिश्चतुरस्र एव प्रथमतो वायव्यनैरृतकोणयोः पूज्याविति अर्थसिद्धं येन यागस्य दक्षवामभागगतौ स्याताम् ।
यद्गुरवः–

“बाह्ये गणेशवटुकौ श्रुतिपूर्व-कोण-दक्षेतर-द्वय-गतौ… ।
"

इति ।
ततो गुरुपूजानन्तरं पूर्वस्यां दिशि बहिश्चतुरस्रे रुद्रकोणावस्थितस्य गणेशस्य अधस्तनादेकभागानन्तरभाविनो द्वितीयस्मात् चतुरस्रादारभ्य पूर्वादिक्रमेण आवर्तभङ्ग्या सौम्यदिशि गणेशस्य अधस्तनमेव स्थानं यावत्दिक्चतुष्टये अर्थादेतच्चतुरस्रसंलग्नचतुष्किकाचतुष्टये कृतादियुगक्रमावतीर्णं सिद्धचतुष्कमभ्यर्चयेत् वक्ष्यमाणक्रमेण पूजयेत्–इत्यर्थः ।
तदुक्तम्–

“गणेशाधस्ततः सर्वं यजेन्मन्त्रकदम्बकम् ।
तत्पतीनां ततो वर्गं तत्रैव परिपूजयेत् ॥
"

इति ॥

तदेव आह–

हिन्दी

उत्तर में-प्राजापत्य क्रम से - गणेश की पूजा-निर्विघ्नता के लिये ।
और वह अर्थात् पत्नीयुक्त ।
ऐसे ही बटुक भी (सपत्नीक) ।
तीन गुरु = (दीक्षा) गुरु परम गुरु और परमेष्ठी गुह ।
सिद्धों को = अनादि सिद्ध आदि को ।
योगिनियों को = अनादियोगिनी आदि को ।
पीठ = जालन्धर, जहाँ से उस सिद्धयोगिनी के क्रम से इस दर्शन का अवतरण हुआ।
इससे मण्डल के बाहर चौकोर ईशान कोण में गणेश की पूजा करे ।
फिर वटुक, तीन गुरु, पीठ, अनादि सिद्ध अनादि योगिनी तक नीचे-नीचे पंक्ति के क्रम से बायव्य कोण तक दिव्यौघ, सिद्धौघ मानवौध भेद से तीनों प्रकार के गुरुवर्ग की पूजा करे ।
वही कहा गया

‘द्वार पर विघ्ननाश के लिये गणेश की पूजा करे फिर अपने गुरु से लेकर गुरुपंक्ति की पूजा करे ।
’ तथा

‘गणेश वटुक सिद्ध और उसी प्रकार गुरुपंक्ति की पूजा करे ।

यह पूर्वाभिमुख साधक की दृष्टि से कहा गया जिससे उसके बाँये (गणेश आदि) पूजित होते हैं ।
उत्तराभिमुख वाले की दृष्टि से यह अपनी अपेक्षा से ही जोड़ना चाहिये जिससे वह बायें ही पूजित हों ।
द्वार पर गणेश एवं बटुक बाहर चतुरस्त्र (= चतुष्कोण) पर ही पहले वायव्य एवं नैऋत्य कोणों में पूज्य होते हैं ।
यह अर्थात् सिद्ध है जिससे (ये दोनों) याग के दायें और बायें भाग में हो।
जैसा कि गुरु (कहते हैं)

‘बाहर गणेश और वटुक चतुष्कोण पर दायें और बायें रहते हैं।
'

इसके बाद गुरुपूजा के अनन्तर पूर्व दिशा में बाहर चतुष्कोण पर ईशान कोण में स्थित गणेश के नीचे एक भाग के बाद होने वाले दूसरे चतुष्कोण से आरम्भ कर पूर्व आदि के क्रम से आवर्तभङ्गी के द्वारा सौम्य दिशा (= उत्तर दिशा) में गणेश के नीचे के ही स्थान तक चारों दिशाओं में अर्थात् उस चतुष्कोण से संलग्न चार चतुष्किकाओं में सत्ययुग आदि के क्रम से अवतीर्ण चारों सिद्धों की अर्चना करे = वक्ष्यमाण क्रम से पूजा करे ।

उत्तर

• १. गणेश पूजन - २. वटुक पूजन

पश्चिम

• ३. गुरुपूजन - ४. सिद्धचतुष्कपूजन

दक्षिण वही कहा गया

‘तत्पश्चात् गणेश के नीचे समस्त मन्त्रसमूह की पूजा करे ।
इसके बाद वहीं पर उनके पतिवर्ग की पूजा करे’ ॥ २८- ।
।

उसी को कहते हैं

विश्वास-प्रस्तुतिः

खगेन्द्रः सहविज्जाम्ब इल्लारि+++(??)+++अम्बया सह ॥ २९ ॥

वक्तष्टिर् विमलोऽनन्त- मेखलाम्बा-युतः पुरा ।
शक्त्या मङ्गलया कूर्म इल्लारि+++(??)+++अम्बया सह ॥ ३० ॥

जैत्रो याम्ये ह्य् अविजितस् तथा सानन्द-मेखलः ।
काम-मङ्गलया मेषः कुल्लारि+++(??)+++अम्बया सह ॥ ३१ ॥

विन्ध्यो ऽजितो ऽप्य् अजरया सह मेखलया परे ।
मच्छन्दः कुङ्कुणाम्बा च षड्-युग्मं साधिकारकम् ॥ ३२ ॥

सौम्ये मरुत्त ईशान्तं द्वितीया पङ्क्तिर् ईदृशी ।

अमर-वर-देव-चित्रा- लि-विन्ध्यगुडिका इति क्रमात् षड् अमी ॥ ३३ ॥

हिन्दी

पूर्व दिशा में गरुड़, विज्जाम्बा, इल्लाई अम्बा, वक्तष्टि, विमल, अनन्त मेखलाम्बा-

दक्षिण में मङ्गला शक्ति, कूर्म, उल्लाई अम्बा और जैत्र,

पश्चिम दिशा में अविजित; आनन्दमेखलाम्बा, काममङ्गला, मेष, कुल्लाई अम्बा, विन्ध्य, अजित, अजर मेखला;

उत्तर दिशा में मच्छन्द, कुकुजाम्बा अधिकारियों के छह जोड़े,

(उसी प्रकार) वायव्य से लेकर ईशान पर्यन्त ऐसी ही दूसरी पंक्ति (जिसमें) अमर, वर, देव, चित्रालि, विन्ध्य और गुडिका ये छह (होते हैं पूजित होती हैं) ॥ २९-३३ ।
।

मूलम्

खगेन्द्रः सहविज्जाम्ब इल्लारि अम्बया सह ॥ २९ ॥

वक्तष्टिर्विमलोऽनन्तमेखलाम्बायुतः पुरा ।
शक्त्या मङ्गलया कूर्म इल्लारि अम्बया सह ॥ ३० ॥

जैत्रो याम्ये ह्यविजितस्तथा सानन्दमेखलः ।
काममङ्गलया मेषः कुल्लारि अम्बया सह ॥ ३१ ॥

विन्ध्योऽजितोऽप्यजरया सह मेखलया परे ।
मच्छन्दः कुङ्कुणाम्बा च षड्युग्मं साधिकारकम् ॥ ३२ ॥

सौम्ये मरुत्त ईशान्तं द्वितीया पङ्क्तिरीदृशी ।

अमरवरदेवचित्रालिविन्ध्यगुडिका इति क्रमात्षडमी ॥ ३३ ॥

विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

पुरेति–पूर्वस्याम् ।
याम्ये इति–दक्षिणे ।
अजरया सह मेखलयेति- अजरमेखलया सह–इत्यर्थः ।
परे इति–पश्चिमे ।
एवं पूर्वादिदिक्त्रये सिद्धस्तत्पत्नी सुतद्वयं चेति क्रमः ।
उत्तरस्यां पुनरयं विशेषः–इत्याह–षड्युग्ममिति ।
षण्णां पुत्रतत्पत्नीनां सम्बन्धि युग्मं तद्द्वादशकम्–इत्यर्थः ।
द्वितीयेति– गुरुपङ्क्त्यपेक्षया ।
अनेन च दिक्चतुष्केऽपि पङ्क्तिक्रमेणैव पूजा कार्येति सूचितम् ॥

तदेव द्वादशकमाह–

हिन्दी

पुरा = पूर्व दिशा में ।
याम्य = दक्षिण दिशा में ।
अजरा के साथ मेखला अर्थात् अजरमेखला ।
पर = पश्चिम में ।
इस प्रकार पूर्व आदि तीन दिशाओं (= पूर्व दक्षिण पश्चिम) में सिद्ध पुरुष उसकी पत्नी और दो पुत्रों (की पूजा करे) यह क्रम है ।
किन्तु उत्तर दिशा में यह विशेष है-यह कहते हैं-छह जोड़ा = छह पुत्र और उनकी पत्नियों के सम्बन्धी जोड़े = बारह ।
दूसरी-गुरुपंक्ति की अपेक्षा ।
इससे चारों दिशाओं में पंक्तिक्रम से ही पूजा करनी चाहिये-यह सूचित है ॥ ३३ ॥

उस बारह (= पुत्र और उनकी पत्नियों) को कहते हैं

विश्वास-प्रस्तुतिः

सिल्लारि एरुणया तथा कुमारी च बोधारि ।
समहालच्छी चापरमेखलया शक्तयः षडिमाः ॥ ३४ ॥

हिन्दी

सिल्लाई, एरुणा, कुमारी, बोधाई, महालच्छी और अपर मेखला ये छह शक्तियाँ हैं ॥ ३४ ॥

मूलम्

सिल्लारि एरुणया तथा कुमारी च बोधारि ।
समहालच्छी चापरमेखलया शक्तयः षडिमाः ॥ ३४ ॥

विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

एरुणया अपरमेखलया च सह–इत्यर्थः ॥३४ ॥

साधिकारत्वमेव एषां व्यनक्ति–

हिन्दी

एरुणा और अपर मेखला के साथ ॥ ३४ ॥
इनके अधिकार को बताते हैं

विश्वास-प्रस्तुतिः

एते हि साधिकाराः पूज्या येषाम् इयं बहुविभेदा ।
सन्ततिर् अनवच्छिन्ना चित्रा शिष्य-प्रशिष्यमयी ॥ ३५ ॥

हिन्दी

ये साधिकार पूज्य हैं जिनकी यह अनेक भेदों वाली अनवच्छिन्न विचित्र शिष्यप्रशिष्यमयी सन्तति है ॥ ३५ ॥

मूलम्

एते हि साधिकाराः पूज्या येषाम् इयं बहुविभेदा ।
सन्ततिर् अनवच्छिन्ना चित्रा शिष्य-प्रशिष्यमयी ॥ ३५ ॥

विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

चित्रत्वमेव अस्या दर्शयति–

हिन्दी

इस (सन्तति) की विचित्रता दिखलाते हैं

विश्वास-प्रस्तुतिः

आनन्दावलिबोधि-प्रभुपादान् ताथ योगिशब्दान्ता ।
एता ओवल्ल्यः+++(=ज्ञानप्रवाहाः)+++ स्युर्, मुद्रा-षट्कं क्रमात् त्व् एतत् -… ॥ ३६ ॥

दक्षाङ्गुष्ठादि-कनिष्ठिकान्तम् अथ सा कनीयसी वामात् ।
द्विदशान्तोर्ध्व-ग-कुण्डलि-बैन्दव-हृन्-नाभि-कन्दम् इति छुम्माः ॥ ३७ ॥

शबराडबिल्ल-पट्टिल्लाः कर-बिल्लाम्बि–शर-बिल्लाः +++(इति घराः)+++ ।
अडबीडोम्बी-दक्षिण-बिल्लाः कुम्भारिकाक्षराख्या च +++(इति पल्लयः)+++ ॥ ३८ ॥

देवी-कोट्ट–कुलाद्रि–त्रिपुरी–कामाख्यम् अट्टहासश् च ।
दक्षिण-पीठं +++(इति पीठानि)+++ चैतत् षट्कं घर-पल्लि-पीठगं क्रमशः ॥ ३९ ॥

हिन्दी

आनन्द, अवलि, बोधि, प्रभु, पाद शब्दान्तवाली तथा योगिशब्दान्त वाली ये ओवल्लियाँ हैं ।

दायें अंगूठे से लेकर कनिष्ठिका तक इसके बाद वह बायें हाथ की कनिष्ठा क्रम से ये छह मुद्रायें हैं ।

ऊर्ध्व द्वादशान्त, कुण्डली, भ्रूमध्य, हृदय, नाभि और कन्द ये छह छुम्मायें हैं ।

शबरा, अडबिल्ल. पडिल्ल, करबिल्ल, अम्बिल्ल, शरबिल्ल (ये छह घर हैं) अडबी, डोम्बी, दक्षिण, बिल्ला, कुम्भारिका और अक्षरा (ये छह पल्ली है) देवीकोट्ट, कुलाद्रि, त्रिपुरी, कामाख्या अट्टहास और दक्षिण ये छह पीठ हैं इस प्रकार ये क्रमशः घर पल्ली और पीठ है ॥ ३६-३९ ।
।

मूलम्

आनन्दावलिबोधिप्रभुपादान्ताथ योगिशब्दान्ता ।
एता ओवल्ल्यः स्युर्मुद्राषट्कं क्रमात्त्वेतत् ॥ ३६ ॥

दक्षाङ्गुष्ठादिकनिष्ठिकान्तमथ सा कनीयसी वामात् ।
द्विदशान्तोर्ध्वगकुण्डलिबैन्दवहृन्नाभिकन्दमिति छुम्माः ॥ ३७ ॥

शबराडबिल्लपट्टिल्लाः करबिल्लाम्बिशरबिल्लाः ।
अडबीडोम्बीदक्षिणबिल्लाः कुम्भारिकाक्षराख्या च ॥ ३८ ॥

देवीकोट्टकुलाद्रित्रिपुरीकामाख्यमट्टहासश्च ।
दक्षिणपीठं चैतत्षट्कं घरपल्लिपीठगं क्रमशः ॥ ३९ ॥

विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

ओवल्ल्यः–ज्ञानप्रवाहाः ।
क्रमादिति–मुद्राछुम्माविषयम् ।
बिन्दोरिदं बैन्दवं भ्रूमध्यसञ्ज्ञं स्थानम् ।
शबरेति– पुलिन्दाख्यम् ।
अम्बीति–अम्बिल्लम् ।
दक्षिणेति–दक्षिणावर्तम् ।
कुलाद्रीति–कौलगिरिः ।
त्रिपुरीति–त्रिपुरोत्तरम् ।
कामेति–कामरूपम् ।
तदुक्तं श्रीकुलक्रीडावतारे–

“तेषां मुद्राश्च छुम्माश्च पल्ली ओवल्लयस्था ।
पीठक्रमो घराश्चैव पित्रा विभजता तथा ॥

इत्युपक्रम्य

“बोधिश् चामरपादानां प्रभुश्च वरदेवके ।
चित्रः पादश्च सङ्कप्रोक्ती ह्यलिरानन्दसञ्ज्ञकः ॥

विन्ध्यपादश्च योगी तु गुडिकावलिरेव च ।
"

इति ।

दक्षहस्तस्य चाङ्गुष्ठादारभ्य च कनिष्ठिकाम् ।
वामस्य यावन्मुद्रा वै षट्सु विस्तरतः शृणु ॥

अङ्गुष्ठो ज्येष्ठपुत्रस्य द्वितीयस्य तु तर्जनी ।
मध्यमा वै तृतीयस्य चतुर्थस्याप्यनामिका ॥
पञ्चमस्य कनिष्ठा वै षष्ठस्य च कनिष्ठिका ।

इति ।

छुम्मकाः सम्प्रवक्ष्यामि कुलाम्नाये यथा स्थिताः ।
अतीतं प्रथमस्यापि द्वितीयस्य तु कुण्डली ॥

भ्रूमध्ये वै तृतीयस्य सङ्घट्टश्च चतुर्थके ।
नाभिस्तु पञ्चमस्यैव जन्माधारस्तु षष्ठके ॥

इति ।

षण्णां वै राजपुत्राणां घरपल्लिक्रमं शृणु ।
अमरस्य तु पट्टिल्लः दक्षिणावर्तपल्लिका ॥

वरदेवे करबिल्लं पल्ली कुम्भारिका भवेत् ।
अम्बिल्लं चैव चित्रस्य बिल्लं पल्ली सुमध्यमे ॥
अलिनाथे पुलिन्देति अडबी पल्लिरुच्यते ।
शरबिल्लं विन्ध्यनाथे पल्ली चाक्षरसञ्ज्ञिता ॥
गुडिकानाथपादानामडबिल्लं घरं प्रिये ।
डोम्बी पल्ली च निर्दिष्टा… ॥

इति ।

त्रिपुरोत्तरे निकेतं सिद्धिस्थानं च तद्विदुः ।
अमरस्य वरारोहे वरदेवस्य कामरू ॥

चित्रस्य अट्टहासं वै देवीकोट्टमलेस्तथा ।
दक्षिणं चैव विन्ध्यस्य गुडिका कौलगिर्यता ॥
"

इति ॥ ३९ ॥

ननु किमेवमोवल्ल्याद्युपदेशेन ?–इत्याशङ्क्य आह–

हिन्दी

ओवल्लियाँ = ज्ञान के प्रवाह ।
क्रम से-मुद्राछुम्माविषयक | बिन्दु से सम्बद्ध बैन्दव = भ्रूमध्य का स्थान ।
शबर = पुलिन्द ।
अम्बि = अम्बिल्ल ।
दक्षिण = दक्षिणावर्त्त ।
कुलाद्रि = कौलगिरि ।
त्रिपुरी = त्रिपुरोत्तर ।
काम = कामरूप ।
वही कुलक्रीडावतार में कहा गया

‘विभाग करने वाले पित्ता के द्वारा उनकी मुद्रा छुम्मा पल्ली ओवल्ली पीठक्रम और घर (ये छह भेद) किये गये।
'

ऐसा प्रारम्भ कर

‘अमरपाद को बोधि, वरदेव को ‘प्रभु’, चित्र को पाद, अलि को आनन्द, विन्ध्यपाद को योगी और गुडिका को अवलि (कहा जाता है) ।
’ तथा

‘दायें हाथ के अंगूठे से लेकर बायें हाथ की कनिष्ठा तक छह (अंगुलियों) में मुद्रायें (होती हैं ।
उन्हें) विस्तार से सुनो-ज्येष्ठ पुत्र का अंगूठा, दूसरे की तर्जनी, तीसरे की मध्यमा, चौथे की अनामिका, पाँचवें की कनिष्ठा और छठे की (बायें हाथ की) कनिष्ठा ।
(ये छह मुद्रायें हैं) और ‘कलाम्नाय में ये जिस प्रकार के स्थान में स्थित हैं उन छुम्मकाओं को कहूँगा-प्रथम की अतीत (= सहस्त्रार के ऊपर का भाग), दूसरे की कुण्डली (= सहस्त्रार) तीसरे की भ्रूमध्य, चौथे की सङ्घट्ट (= हृदय) पाँचवे की नाभि और छठे की मूलाधार है ।
'

तथा

‘छह राजपुत्री का घरपल्ली क्रम सुनो-अमर की पट्टिल्ल (घर है और) दक्षिणावर्त्त पल्लिका, वरदेव की करबिल्ल घर है और पल्ली कुम्भारिका है ।
हे सुमध्यमे ! चित्र की अम्बिल्ल घर, बिल्ल पल्ली है ।
अलिनाथ की पुलिन्द घर है और अडवी पल्ली कही जाती है।
विन्ध्यनाथ की शरबिल्ल पल्ली अक्षर कही जाती है ।
गुडिकानाथ पाद का घर अडबिल्ल डोम्बी पल्ली कही गयी है ।
'

तथा

अमर का त्रिपुरोत्तर में जो निकेत है. उसे सिद्धिस्थान माना गया है ।
वरदेव का कामरूप, चित्र का अट्टहास, अलि का देवीकोट्ट, बिन्ध्य का दक्षिण और गुडिकानाथ का कौलगिरि सिद्धिस्थान है ॥ ३९ ॥

प्रश्न- इस प्रकार ओवल्ली आदि के उपदेश से क्या लाभ? यह शङ्का कर कहते है

विश्वास-प्रस्तुतिः

इति सङ्केताभिज्ञो भ्रमते पीठेषु यदि स सिद्धीप्सुः ।
अचिराल् लभते तत् तत् प्राप्यं यद् योगिनी-वदनात् ॥ ४० ॥

हिन्दी

इस प्रकार के सङ्केत को जानने वाला यदि सिद्धिकामी होकर भ्रमण करता है तो वह जो-जो योगिनी के मुख से प्राप्य होता है उस-उस को शीघ्र प्राप्त कर लेता है ।
। ४० ।
।

मूलम्

इति सङ्केताभिज्ञो भ्रमते पीठेषु यदि स सिद्धीप्सुः ।
अचिराल्लभते तत्तत्प्राप्यं यद्योगिनीवदनात् ॥ ४० ॥

विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

एवं मुद्रादिवृत्तं जानानस्य हि साधकस्य तत्तत्सिद्धिकामतया पीठेषु परिभ्रम्यतस्तत्तन्मुद्रादिप्रदर्शनक्रमेण योगिन्यो निजां निजां सन्ततिं ज्ञात्वा क्षिप्रमेव निखिलसिद्धिप्रदा भवन्ति– इत्यर्थः ।
यदुक्तम्–

“यो यस्याः सन्ततेर्नाथः सा मुद्रा तस्य कीर्तिता ।
प्रसार्य हस्तं सन्दर्श्य नामाक्षरसमन्विताः ॥

क्रमेण तेन ज्ञास्यन्ति स्वकीयां कुलसन्ततिम् ।
ऊर्ध्वं प्रदर्शयेद्यस्तु तस्य स्वं तु प्रदर्शयेत् ॥
कौण्डिल्यादिषु सर्वेषु यो यस्य च निदर्शयेत् ।
अनेन सन्ततिज्ञा वै ज्ञास्यन्ति च निजं कुलम् ॥
"

इति ॥ ४० ॥

एवं साधिकारं राजपुत्रषट्कम् अभिधाय निरधिकारमपि अभिधत्ते–

हिन्दी

इस प्रकार मुद्रा आदि वृत्त (= कार्य) को जानने वाले साधक के लिये जो कि तत्तत् सिद्धि की इच्छा से पीठों में भ्रमण करता है, तत्तत् मुद्रा आदि के प्रदर्शन के क्रम से योगिनियाँ (उसे) अपनी-अपनी सन्तति जानकर शीघ्र ही सिद्धिदायिनी होती हैं ।

जैसा कि कहा गया

‘जो जिस सन्तति का स्वामी है उसकी वह मुद्रा कही गयी है ।
हाथ को फैलाकर नामाक्षर से युक्त मुद्राओं के दिखाये जाने पर उस क्रम से (योगिनियाँ) अपनी कुल-सन्तति को जानती हैं ।
जो (= साधक) विशिष्ट ऊर्ध्व प्रदर्शन करता है उसको (ये योगिनियाँ) आत्मस्वरूप दिखाती है।
कौण्डिल्य आदि सभी के विषय में जो जिसको दिखाता है इससे सन्ततिज्ञानी (योगिनियाँ) अपने कुल को जान लेती

छह अधिकारी राजपुत्रों का कथन कर अधिकाररहित (छह राजपुत्रों) को बतलाते हैं

विश्वास-प्रस्तुतिः

भट्टेन्द्रवल्कलाहीन्द्र- गजेन्द्राः समहीधराः ।
ऊर्ध्वरेतस एते षड् अधिकार-पदोज्झिताः ॥ ४१ ॥

हिन्दी

भट्ट, इन्द्र, वल्कल, अहीन्द्र, गजेन्द्र और महीधर ये छह ऊर्ध्वरेता (राजपुत्र) अधिकारपद से रहित कहे गये हैं ।
। ४१ ।
।

मूलम्

भट्टेन्द्रवल्कलाहीन्द्रगजेन्द्राः समहीधराः ।
ऊर्ध्वरेतस एते षडधिकारपदोज्झिताः ॥ ४१ ॥

विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

ननु अधिकार एव कः?–इत्याशङ्क्य आह–

हिन्दी

प्रश्न-अधिकार क्या है? –यह शङ्का कर कहते हैं

विश्वास-प्रस्तुतिः

अधिकारो हि वीर्यस्य प्रसरः कुलवर्त्मनि ।
तद्-अप्रसर-योगेन ते प्रोक्ता ऊर्ध्वरेतसः ॥ ४२ ॥

हिन्दी

कुलमार्ग में वीर्य का प्रसरण अधिकार है।
उस (= वीर्य) का प्रसार न होने से वे लोग ऊर्ध्वरेता कहे गये हैं ॥ ४२ ॥

मूलम्

अधिकारो हि वीर्यस्य प्रसरः कुलवर्त्मनि ।
तदप्रसरयोगेन ते प्रोक्ता ऊर्ध्वरेतसः ॥ ४२ ॥

विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

अधिकारो हि नाम वीर्यस्य मन्त्रमुद्रासम्बन्धिनः स्फारस्य, चरमधातोश्च, कुलवर्त्मनि शैष्ये मध्यनाड्यादौ देहमार्गे शाक्ते च आद्याधारे, प्रसरः सङ्क्रमणम्, स एव एषां नास्तीति एते ऊर्ध्वरेतसः प्रोक्ताः स्वात्ममात्रविश्रान्तिसतत्त्वा एव–इत्यर्थः ॥ ४२ ॥

ननु श्रीदेवीपञ्चशतिकादौ–

निष्क्रियानन्दनाथश्च ज्ञानदीप्त्या सहैकतः ।
विद्यानन्दश्च रक्ता च द्वितीयं कथितं तव ॥

शक्त्यानन्दो महानन्दा तृतीयं सिद्धपूजितम् ।
शिवानन्दस् तथा ज्ञेया समया तच्चतुर्थकम् ॥
"

इत्याद्युक्त्या अन्येऽपि सपत्नीका गुरव उक्तास् तद्वद् इहापि कथं नोच्यन्ते?–इत्याशङ्क्य आह–

हिन्दी

_वीर्य का = मन्त्रमुद्रासम्बन्धीस्फुरण और (शरीरस्थ) चरम धातु (= वीर्य) का, कुलमार्ग में = शिष्य के सुषुम्ना आदि देहमार्ग में, एवं शाक्त प्रथम आधार (= योनि) में, प्रसर = सङ्क्रमण, वही इनका नहीं है इसलिये वे ऊर्ध्वरेता कहे गये हैं अर्थात् स्वात्ममात्रविश्रान्तितत्त्व वाले हैं ॥ ४२ ॥

प्रश्न—देवीपञ्चशतिका आदि में

‘ज्ञानदीप्ति नामक स्त्री के साथ निष्क्रियानन्द नाथ एक, > विद्यानन्द और रक्ता नामक पत्नी द्वितीय कहे गये हैं।
शक्त्यानन्द और उनकी महानन्दा नामक पत्नी तीसरे है > जो सिद्धों के द्वारा पूजित हैं।
शिवानन्द और समया इन्हें चतुर्थ समझना चाहिये ।
'

इत्यादि उक्ति के अनुसार अन्य भी सपत्नीक गुरु कहे गये हैं उसी प्रकार यहाँ भी क्यों नहीं कहे जाते?-यह शङ्का कर कहते हैं

विश्वास-प्रस्तुतिः

अन्याश्च गुरु-तत्-पत्न्यः श्रीमत्कालीकुलोदिताः ।
अनात्तदेहाः क्रीडन्ति तैस् तैर् देहैर् अशङ्किताः ॥ ४३ ॥

प्रबोधित-तथेच्छाकैस्, तज्-जे कौलं प्रकाशते ।
तथारूपतया तत्र गुरुत्वं परिभाषितम् ॥ ४४ ॥

ते विशेषान् न सम्पूज्याः स्मर्तव्या एव केवलम् ।
ततो ऽभ्यन्तरतो वायु- वह्न्योर् मातृकया सह ॥ ४५ ॥

मालिनी क्रमशः पूज्या ततोऽन्तर् मन्त्र-चक्रकम् ।

हिन्दी

श्रीमत् कालीकुल में कहे गये अन्य गुरु और उनकी पत्नियाँ शरीर धारण न कर प्रबोधित उस प्रकार की इच्छावाले उन-उन (साधकों के) देहों के साथ निःशङ्क होकर क्रीड़ा करती हैं ।
उनसे उत्पन्न (सन्तान) में कौलज्ञान प्रकाशित होता है ।
वहाँ (= शास्त्रों में) उसी रूप से गुरुत्व कहा गया है।
वे (गरु) विशेष रूप से पजनीय नहीं केवल स्मरणीय होते हैं।
उससे भीतर की ओर वायु कोण से प्रारम्भ कर अग्नि कोण तक में क्रमशः मातृका के साथ मालिनी की पूजा करे और उसके भीतर मन्त्रचक्र की ।
। ४३-४६- ॥

मूलम्

अन्याश्च गुरुतत्पत्नयः श्रीमत्कालीकुलोदिताः ।
अनात्तदेहाः क्रीडन्ति तैस्तैर्देहैरशङ्किताः ॥ ४३ ॥

प्रबोधिततथेच्छाकैस्तज्जे कौलं प्रकाशते ।
तथारूपतया तत्र गुरुत्वं परिभाषितम् ॥ ४४ ॥

ते विशेषान्न सम्पूज्याः स्मर्तव्या एव केवलम् ।
ततोऽभ्यन्तरतो वायुवह्न्योर्मातृकया सह ॥ ४५ ॥

मालिनी क्रमशः पूज्या ततोऽन्तर्मन्त्रचक्रकम् ।

विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

ये च अन्ये शास्त्रान्तरोदिताः सपत्नीका गुरवः प्रतिनियतदेहानुपग्रहादनात्तदेहा अत एव अनन्यसंविदितत्वादशङ्किताः परपुरप्रवेशयुक्त्या प्रबोधितक्रीडाविषयेच्छावद्भिस्तैस्तैः स्त्रीपुंससम्बन्धिभिर्देहैः क्रीडन्ति सम्भोगलीलामनुभवन्ति, येन तादृशमेलकात् जाते सङ्क्रमणक्रमेण गर्भ एव निःसरणकाल एव वा तदुत्तरकालं वा कौलज्ञानं प्रकाशते यत एवंविधमेव एषां गुरुत्वमिति शास्त्रीयः समयोऽयं श्रीरहस्यराजिकायोगिनीभिः स्वभावाद्भगवत्याः प्रसादेन दृष्टं विग्रहाज्ज्ञानं लब्धम्, ताभिः स्वकुले गर्भस्थानां सङ्क्रामितम्, ताभिर्गर्भात् दृष्टम्, जातमात्राभिश्च अन्याभिर्दृष्टम्, अन्याभिः सप्तविंशतेः समानामन्ते दृष्टमिति ।
तदमूर्तत्वादिह ते केवलं स्मर्तव्या एव, न तु विशेषात् सम्पूज्याः पूर्वगुरुभिस्तथा नोपदिष्टाः– इत्यर्थः ।
यद्वा विश्वयोन्याद्या व्याख्येयाः ।
यदुक्तमनेनैव–

“विश्वं जगद्भावमथो प्रजापतिकुलं ततः ।
योनिशब्दान्तकं प्रोक्तं गुरूणां पञ्चकं त्विदम् ॥

वीर्यं क्षोभो बीजं सृष्टिः सर्ग इतीमाः शक्तय उक्ताः ।
अत्युत्साहः शक्तिश्च क्षमसङ्गतिरुच्छला प्रकॢप्तिः ॥

ता एताः किल शक्तयो निजगुरुस्फारैः समं बाह्यकं

देहं कञ्चिदपि क्वचिज्जगृहिरे नैव स्वतन्त्रोदयः ।

इच्छामात्रबलेन यत्किल यदा द्वन्द्वं समध्यासते

तत्र क्रीडितलालसाः परपदज्ञानं फलं तत्त्वतः ॥
"

इति ।
तत इति–द्वितीयस्मात् चतुरस्रात् ।
अभ्यन्तरत इति–व्योम्नि ।
क्रमश इति- तेन वायुकोणादारभ्य वह्निकोणं यावदुपर्युपरि क्रमेण मातृका पूज्या, मालिनी तु वह्नेर्वाय्वन्तमधोऽधः क्रमेणेति सिद्धम् ।
तत इति–मातृकामालिनीपूजानन्तरम् ।
अन्तरिति- यागमध्यवर्तिनि कर्णिकास्थानीये त्रिकोणे ।
तत्र पूर्वदक्षिणवामकोणेषु सभैरवं परादिदेवीत्रयम्, मध्ये च कुलेश्वरमिति ।
यद्वक्ष्यति–

शम्पूज्य मध्यमपदे कुलेशयुग्मं त्वरात्रये देवीः ।
" (१२३)

इति ॥

एवं च अत्र अन्वर्थतामभिधास्यन्कुलेश्वर्या मुख्यतया पूजायां विनियोगमाह–

हिन्दी

जो कि शास्त्रान्तरोक्त अन्य सपत्नीक गुरु है वे निश्चित शरीर धारण न करने से अनाप्तदेह वाले इसलिये अनन्य के द्वारा संविदित न होने से निःशङ्क दूसरे शरीर में प्रवेश की युक्ति से प्रबोधित क्रीडाविषयक इच्छा वाले उन-उन स्त्रीपुरुष सम्बन्धी शरीरों के माध्यम से क्रीडा करते हैं = सम्भोग की लीला का अनुभव करते हैं जिससे उस प्रकार के मिलने (= सम्भोग) से उत्पन्न जातक में संक्रमण के क्रम से गर्भ में ही अथवा उत्पत्तिकाल में ही अथवा उसके (= उत्पत्ति के बाद देखा गया = विग्रह के कारण इसका ज्ञान प्राप्त किया गया ।
और उन (योगिनियों) के द्वारा अपने कुल में (वह ज्ञान) गर्भस्थों में संक्रामित कर दिया गया।
उनके द्वारा गर्भ से देखा गया और उत्पन्न हई अन्य स्त्रियों के द्वारा देखा गया, अन्य स्त्रियों के द्वारा सत्ताईस वर्षों के अन्त में देखा गया (= आकर्षण का केन्द्र बना)।
इस कारण अमूर्त होने से वे केवल स्मरणीय ही है न कि विशेष रूप से सम्पूज्य ।
पूर्व गुरुओं के द्वारा उस प्रकार से उपदिष्ट नहीं है ।
अथवा वे आदि विश्वयोनि के रूप में कही जानी चाहिये ।
जैसा कि इन्होंने ही कहा ‘विश्व, जगद्भाव, इसके बाद प्रजापति, फिर कुल इसके बाद योनिशब्द तक कहे गये ये पाँच गुरु हैं ।
वीर्य, क्षोभ, बीज, सृष्टि और सर्ग ये (पाँच) शक्तियाँ कही गयी हैं ।
अतिउत्साह, शक्ति, क्षमसङ्गति, उच्छलत्ता, प्रक्लप्ति ये शक्तियाँ अपने गुरुस्फार के साथ बाह्य किसी भी शरीर को कहीं भी पकड़ लेती हैं ।
इनका स्वतन्त्र उदय नहीं होता ।
इच्छामात्र के बल से (ये शक्तियाँ) जिस (स्त्री पुरुष) जोड़े को अधिगृहीत करती हैं उसमें क्रीड़ा की इच्छा वाली (ये) तत्त्वतः परमपद का ज्ञानरूप फल (आहित कर देती हैं) ॥
’ उससे = दूसरे चतुष्कोण से ।
भीतर की ओर = आकाश में ।
क्रमशः इससे वायुकोण से प्रारम्भ कर अग्निकोण तक ऊपर-ऊपर क्रम से मातृकाओं की २० त. पं.

पूजा करे ।
मालिनी की अग्निकोण से वायु कोण तक नीचे-नीचे क्रम से यह सिद्ध हुआ ।
तत्पश्चात् = मातृका और मालिनी की पूजा के बाद ।
अन्तः = यागमध्यवर्ती कर्णिकास्थानीय त्रिकोण में ।
वहाँ = पूर्व दक्षिण वामकोणों में भैरव के साथ परा आदि तीन देवियों की और मध्य में कुलेश्वर की (पूजा करे) ।
जैसा कि कहेंगे ‘संपूज्य………………देवीः ।
’ (मध्यम पद में कुलेश्वर और कुलेश्वरी की पूजा कर तीनों अराओं में परा, परापरा और अपरा इन तीन देवियों की पूजा करनी चाहिये) ॥ ४४-४५- ।
।
___ यहाँ अन्वर्थता का कथन करेंगे उसके पहले कुलेश्वरी का मुख्य रूप से पूजा में विनियोग कहते हैं

विश्वास-प्रस्तुतिः

मन्त्रसिद्धप्राणसंवित्- करणात्मनि या कुले ॥ ४६ ॥

चक्रात्मके चितिः प्रभ्वी प्रोक्ता सेह कुलेश्वरी ।
सा मध्ये श्रीपरा देवी मातृ-सद्भाव-रूपिणी ॥ ४७ ॥

पूज्या ऽथ तत्-समारोपाद् अपराथ परापरा ।
एकवीरा च सा पूज्या यदि वा सकुलेश्वरा ॥ ४८ ॥

हिन्दी

मन्त्रसिद्ध प्राण संवित् एवं करणरूप चक्रात्मक कुल में जो प्रभुतावाली चिति है वह यहाँ कुलेश्वरी कही गयी है ।
मातृसद्भावरूपिणी उस श्रीपरा देवी की मध्य में पूजा करनी चाहिये ।
इसके बाद उसके समारोप से अपरा और फिर परापरा (की पूजा करे) ।
वह एकवीर वाली (= अकेली) अथवा कुलेश्वर से युक्त पूजनीय है ॥
-४६-४८ ॥

मूलम्

मन्त्रसिद्धप्राणसंवित्करणात्मनि या कुले ॥ ४६ ॥

चक्रात्मके चितिः प्रभ्वी प्रोक्ता सेह कुलेश्वरी ।
सा मध्ये श्रीपरा देवी मातृसद्भावरूपिणी ॥ ४७ ॥

पूज्याऽथ तत्समारोपादपराथ परापरा ।
एकवीरा च सा पूज्या यदि वा सकुलेश्वरा ॥ ४८ ॥

विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

या नाम परादिमन्त्रसिद्धाद्यात्मतया प्राणबुद्धिकरणात्मतया च चक्रात्मके कुले पूज्यसमूहे पूजकशरीरे च विश्रान्तिधामत्वात् प्रभ्वी पूर्णस्फुरत्तामात्रसतत्त्वा चितिः प्रोक्ता, सैव इह कुलेश्वरीत्वात् तच्छब्दव्यपदेश्या–इत्यर्थः ।
तत्समारोपादिति प्रत्येकमभिसम्बन्धः ।
तेन पुष्पपाताद्यनुसारं या यस्य आराधयितुमिष्टा, सा तेन तथा पूज्या–इत्यभिप्रायः ॥ ४८ ॥

ननु एकवीरक्रमात् यामलक्रमेण पूजायां को विशेषः?–इत्याशङ्क्य आह–

प्रसरेच्छक्तिरुच्छूना सोल्लासो भैरवः पुनः ।
सङ्घट्टानन्दविश्रान्त्या युग्ममित्थं प्रपूजयेत् ॥ ४९ ॥

महाप्रकाशरूपायाः संविदो विस्फुलिङ्गवत् ।
यो रश्म्योघस्तमेवात्र पूजयेद्देवतागणम् ॥ ५० ॥

यदा हि भैरवोन्मुखी शक्तिः प्रसरेत् भैरवश्च पुनः शक्त्युन्मुखः, तदा इत्थं परस्परौन्मुख्यात् तयोः सङ्घट्टेन समापत्त्या योऽयमानन्दः स्वात्मचमत्कारस्तद्विश्रान्त्या युग्मं प्रपूजयेत् ।

“आनन्देनैव सम्पन्ने ब्रह्मावस्थः स्वयं स्थितः ।
"

इत्याद्युक्त्या चिदानन्दैकघनपरब्रह्मस्वरूपमात्रसतत्त्वं यामलमनुसन्दध्यात्–इत्यर्थः ।
तमेवेति–न तु ततोऽतिरिक्तम्– इत्यर्थः ॥ ५० ॥

तदेव आह–

हिन्दी

जो परादि मन्त्रसिद्ध आदि तथा प्राण बुद्धि करण के रूप में चक्रात्मक कुल में, पूज्यसमूह में और पूजक शरीर में विश्रान्तिधाम होने के कारण प्रभ्वी = पूर्ण स्फत्तामात्रतत्त्ववाली, चिति कही गयी है वही यहाँ कुल की स्वामिनी होने के कारण उस (= कुलेश्वरी) शब्द से व्यवहृत होती है ।
उसके समारोप से इसका प्रत्येक के साथ सम्बन्ध है ।
इससे पुष्पपात आदि के अनुसार जो जिसकी आराध्या है वह उसके द्वारा उस प्रकार से पूज्या है—यह अभिप्राय है ॥ ४८ ॥

प्रश्न है-एकवीर क्रम की अपेक्षा यामलक्रम द्वारा पूजा में क्या विशेष है? यह शङ्का कर कहते हैं–

अन्तर्द्वादशकं पूज्यं ततोऽष्टाष्टकमेव च ।
चतुष्कं वा यथेच्छं वा का सङ्ख्या किल रश्मिषु ॥ ५१ ॥

द्वादशकमिति–सृष्टिदेव्यादि, एकीकाराह्निके वक्ष्यमाणं वा ।
चतुष्कमिति–सिद्धादि, जयादि वा ।
यथेष्टमिति– निजानुष्ठानावस्थितम् ॥ ५१ ॥

ननु रश्मयस्तावदनन्ता इत्युक्तम् ।
तासां च शास्त्रान्तरेषु बहुप्रकारं निर्देश इति निर्निबन्धनमेव उपेक्षायां सर्वस्य तथाभावप्रसङ्गादनवस्थितमेव तदनुष्ठानं स्यादिति किमेतच्छास्त्राविहितमन्तर्द्वादशकं पूज्यमित्यादि उक्तम् ? सत्यमेवं किन्तु गुर्वन्तराणामयमाशय इत्येवमेतत् सन्दर्शितम् ।
तस्मात् मुख्यया वृत्त्या स्वकण्ठोक्तमष्टकद्वयमेव यामलक्रमेण सम्पूज्यम्–इत्याह-

माहेशी वैरिञ्ची कौमारी वैष्णवी चतुर्दिक्कम् ।
एन्द्री याम्या मुण्डा योगेशीरीशतस्तु कोणेषु ॥ ५२ ॥

पवनान्तमघोरादिकमष्टकमस्मिन्नथाष्टके क्रमशः ।
सङ्घट्टानन्ददृशा सम्पूज्यं यामलीभूतम् ॥ ५३ ॥

अष्टाष्टकेऽपि हि विधौ नानानामप्रपञ्चिते बहुधा ।
विधिरेष एव विहितस्तत्सङ्ख्या दीपमाला स्यात् ॥ ५४ ॥

क्रमश इति–त्र्यस्राद्बहिरष्टदले पद्मे पूर्वदक्षिणपश्चिमोत्तरेषु दलेषु अघोरादिसहितं माहेश्यादिचतुष्कं तदितरेषु अपि ईशात् वह्न्यन्तं सभौमादिकमैन्द्य्रदिचतुष्कं पूजयेत् ।
यदुक्तम्-

“पूर्वयाम्यापरादिक्षु माहेश्यादिचतुष्टयम् ।
इन्द्राणीपूर्वकं तद्वदैशादग्निदलान्तगम् ॥
"

इति,

“ततो वीराष्टकं पश्चाच्छक्त्युक्तविधिना यजेत् ।
"

इति च ।
अत्र

“क्षेत्रेऽष्टधा विभक्ते मध्ये भागद्वयाद्भ्रद्रमस्यान्तः ।
त्र्यस्रं कुर्यात्तदनु त्रिधा विभक्ते समन्ततो भागे ॥

वसुदलमम्भोजमथो भागेन नभश्चतुष्किकाश्च चतुः ।
वेदास्रे दिक्षु ततो भागाः श्रुतिभावगामिन्यः ॥

पार्श्वाभ्यामेवमिदं कुलक्रमे मण्डलं सचतुरस्रम् ।
"

इति मण्डलसङ्ग्रहः ।
बहुधा नानानामप्रपञ्चिते इति– कुलशास्त्राणामानन्त्यात् तन्नाम्नामपि नानात्वात् ।
नहि पूर्वाचार्याणामेतदिह पूज्यत्वेन अभिहितं येन परम्परया नैयत्येन तैर्नाम्नामपरिग्रहः स्यात्, किन्तु व्याप्तिमात्रप्रदर्शनाशयेनेति यथारुचि तन्नामानि ग्राह्याणीति ।
यदुक्तमनेनैव अन्यत्र–

“अष्टकसप्तकस्य तु यथारुचीतरकुलशास्त्रेभ्यः ।
नामानीति तत्तत् कुलशास्त्रेभ्यो ग्राह्या नि ॥
"

इति ।

अत्र च अष्टकसप्तकेत्यभिधानादष्टाष्टकमिह पूज्यतया सम्मतमित्येव संलक्षितम् ।
एवं हि अष्टकस्य पृथगावरणक्रमेण पूजनीयत्वं न स्यात् यथात्वे च श्रुतिविरोध इत्यलं बहुना ।
एष एवेति–यामललक्षणः ।
इह यावत्–

“आवाहिते मन्त्रगणे पुष्पासवनिवेदितैः ।
धूपैश्च तर्पणं कार्यं श्रद्धाभक्तिबलोदितम् ॥

दीप्तानां शक्तिनाथादिमन्त्राणामासवैः पलैः ।
रक्तैः प्राक्तर्पणं पश्चात्पुष्पधूपादिविस्तरः ॥
"

इत्याद्युक्त्या अवश्यकार्यं कुलक्रमे तर्पणम् ।
तत्र च महापशुप्रतिनिधित्वात् दीपचरोरेव प्राधान्यमिति प्रथमं तदेव उपहर्तव्यतया अभिधत्ते–तत्सङ्ख्या दीपमाला स्यादिति ।
तत्सङ्ख्येत्यनेन अष्टाष्टव्याप्तेरत्र आसूत्रणं कृतम् ।
एतच्च अभिषेकविषयमिति ॥ ५४ ॥

अत्र प्रकारान्तरमाह–

श्रीरत्नमालाशास्त्रे तु वर्णसङ्ख्याः प्रदीपकाः ।
वर्णाश्च मुख्यपूज्याया विद्याया गणयेत्सुधीः ॥ ५५ ॥

तदुक्तं तत्र–

“प्रदोषे विलीने मन्त्री दीपान्दद्याद्वरानने ।
वर्णसङ्ख्यान्वरारोहे चतुर्दिक्षु गतान्न्यसेत् ॥
"

इति ।

“अथातः सम्प्रवक्ष्यामि मालिन्या यजनं परम् ।
"

इत्युपक्रान्तत्वात् मुख्यपूज्या मालिनीति तद्वर्णसङ्ख्यायाः पञ्चाशद्दीपा उक्ताः ।
तेन यावदक्षरा मूलविद्या तत्र, तावत्सङ्ख्या दीपाः कार्या इति सिद्धम् ॥ ५५ ॥

एवमियता सिद्धपत्नीकुलक्रममभिधाय, अर्चाप्रकारासूत्रणाय अत्र ससंवादं मतान्तरमपि अभिधातुमाह–

पीठक्षेत्रादिभिः साकं कुर्याद्वा कुलपूजनम् ।
यथा श्रीमाधवकुले परमेशेन भाषितम् ॥ ५६ ॥

श्रीमाधवकुले इति–श्रीतन्त्रराजभट्टारकग्रन्थैकदेशभूते– इत्यर्थः ।
अत्र हि केषाञ्चन गुरूणां श्रीदेव्यायामलश्रीमाधवकुलार्थसम्मेलनया सम्प्रदायः समस्तीति श्रीमाधवकुलोक्तवक्ष्यमाणक्रमेण पीठादियुक्तं वा कुलक्रमपूजनं कार्यमित्युपक्षिप्तम् ।
तदेव आह-

सृष्टिसंस्थितिसंहारानामक्रमचतुष्टयम् ।
पीठश्मशानसहितं पूजयेद्भोगमोक्षयोः ॥ ५७ ॥

भोगमोक्षयोरिति–तन्निमित्तम्–इत्यर्थः ।
तदुक्तं तत्र–

शृष्टिक्रमं तु प्रथममवतारं द्वितीयकम् ।
संहारं तु तृतीयं स्यादनाख्येयं चतुर्थकम् ॥
"

इति उपक्रम्य

स कालकुलसम्भूतो भावनां भावयेत्स्फुटम् ।
"

इति ।

“पीठक्रमेण चाम्नायं सङ्कर्षण्या त्वधिष्ठितम् ।

तैर्विना न भवेत्सिद्धिस्तत्पदं कथयामि ते ।
"

इति च ।
श्रीदेव्यायामले हि देवीत्रयं श्रीसङ्कर्षणी चेति चतुष्टयम् ॥ ५७ ॥

तत्र देहे पीठानां पदमभिधत्ते–

आत्मनो वाऽथवा शक्तेश्चक्रस्याथ स्मरेदिमम् ।
न्यस्यत्वेन विधिं देहे पीठाख्ये पारमेश्वरम् ॥ ५८ ॥

इममिति–वक्ष्यमाणम् ॥५८ ॥

तमेव आह–

अट्टहासं शिखास्थाने चरित्रं च करन्ध्रके ।
श्रुत्योः कौलगिरिं नासारन्ध्र्योश्च जयन्तिकाम् ॥ ५९ ॥

भ्रुवोरुज्जयिनीं वक्त्रे प्रयागं हृदये पुनः ।
वाराणसीं स्कन्धयुगे श्रीपीठं विरजं गले ॥ ६० ॥

एडाभीमुदरे हालां नाभौ कन्दे तु गोश्रुतिम् ।
उपस्थे मरुकोशं च नगरं पौण्ड्रवर्धनम् ॥ ६१ ॥

एलापुरं पुरस्तीरं सक्थ्यूर्वोर्दक्षिणादितः ।
कुड्याकेशीं च सोपानं मायापूक्षीरके तथा ॥ ६२ ॥

जानुजङ्घे गुल्फयुग्मे त्वाम्रतनृपसद्मनी ।
पादाधारे तु वैरिञ्चीं कालाग्न्यवधिधारिकाम् ॥ ६३ ॥

अट्टहासमिति–न्यस्यत्वेन स्मरेत्–इति पूर्वेण सम्बन्धः ।
एवमुत्तरत्रापि ।
शिखास्थाने इति–प्राणशक्तिविश्रान्त्यवस्थित्यात्मनि द्वादशान्ते–इत्यर्थः ।
वक्त्रे इति–आस्ये ।
हालामिति–अलिपुरम् ।
यदुक्तम्-

नाभिदेशे त्वलिपुरं कन्दोर्ध्वे परमेश्वरि ।
"

इति ।
गोश्रुतिमिति–गोकर्णम् ।
सक्थ्यूर्वोरिति जानुजङ्घे इति गुल्फयुग्मे इति च सर्वत्र दक्षिणत इति सम्बन्धनीयम् ।
तेन दक्षिणे सक्थ्नि नगरं वामे पौण्ड्रवर्धनं दक्षिणे ऊरावेलापुरं वामे पुरस्तीरं दक्षिणे जानुनि कुड्याकेशीं वामे सोपानं दक्षिणजङ्घायां मायापुरीं वामायां तु क्षीरकं दक्षिणे गुल्फे आम्रतकेश्वरं वामे तु राजगृहमिति ।
तदुक्तं तत्र–

“दक्षिणे सक्थ्नि नगरं वामे स्यात् पौण्ड्रवर्धनम् ।
वामोरौ तु पुरस्तीरमेलापुरं तु दक्षिणे ॥

कुड्याकेशी दक्षजानौ सोपानं चोत्तरे स्मृतम् ।

क्षीरकं वामजङ्घायां वामपुर्यपि दक्षिणे ।
आम्रतकेश्वरं गुल्फे वामे राजगृहं शुभम् ॥
"

इति ।
वैरिञ्चीमिति–ब्रह्माणीम्, श्रीशैलाख्यं तु तत्पीठम्– इत्यर्थः ।
तदुक्तं

श्रीकुलक्रमोदये– “श्रीशैले संस्थिता ब्रह्मी… ।
इत्यादि उपक्रम्य पादाधारस्थिता ब्रह्मी… ।
"

इति ॥६३ ॥

न च अत्र तात्स्थ्येन अवस्थातव्यं किन्तु अहमेव पीठस्तदधिष्ठात्र्यः शक्त्यश्चेति अनुसन्धातव्यं येन सिद्धिः स्यात्–इत्याह–

नाहमस्मि नचान्योऽस्ति केवलाः शक्तयस्त्वहम् ।
इत्येवं वासनां कुर्यात्सर्वदा स्मृतिमात्रतः ॥ ६४ ॥

तदुक्तं तत्र–

नाहमस्मि नचान्योऽस्ति केवलाः शक्तयस्त्विति ।

क्षणमप्यत्र विश्रामं सहजं यदि भावयेत् ।
तदा स खेचरो भूत्वा योगिनीमेलनं लभेत् ॥
"

इति ॥ ६४ ॥

ननु देशकालव्रतादिनियन्त्रणया सिद्धिर्भवेदिति सर्वत्र उक्तम् ।
तत् कथमत्र अनुसन्धिमात्रेणैव एवं स्यात् ?–इत्याशङ्क्य आह–

न तिथिर्न च नक्षत्रं नोपवासो विधीयते ।
ग्राम्यधर्मरतः सिद्ध्येत्सर्वदा स्मरणेन हि ॥ ६५ ॥

ग्राम्यधर्मरतः इति–तद्वृत्तिः–इत्यर्थः ।
एतच्च प्रथमाह्निके एव उक्तमिति तत एवावधार्यम् ॥ ६५ ॥

ननु किं नाम तच्चक्रं यस्यापि न्यस्यत्वेन पीठाख्योऽयं विधिर्विवक्षितः?–इत्याशङ्क्य आह–

मातङ्गकृष्णसौनिककार्मुकचार्मिकविकोषिधातुविभेदाः ।
मात्स्यिकचाक्रिकदयितास्तेषां पत्न्यो नवात्र नवयागे ॥ ६६ ॥

कृष्णः कज्जलो डोम्ब इति यावत् ।
विकोषी ध्वजी कल्यपालः ।
धातुविभेदः अस्थिभेत्ता कापालिकः ।
तदुक्तं तत्र–

“मातङ्गी कज्जली सौनी कार्मुकी चर्मकारिणी ।
ध्वजिनी चास्थिदलनी धीवरी चक्रिणी प्रिये ॥
"

इति ।
नवयागे इति–नवानां चक्राणां यजने–इत्यर्थः ।
तदुक्तं तत्र–

नवयागरता देव्यः पूजयन्ति यथेश्वरम् ।
तद्वत्पूजा प्रकर्तव्या नवधा नवचक्रगा ॥
"

इति ॥ ६६ ॥

तद्गृहाण्येव च सङ्केतस्थानतया पीठानि–इत्याह–

सङ्गमवरुणाकुलगिर्यट्टहासजयन्तीचरित्रकाम्रककोट्टम् ।
हैमपुरं नवमं स्यान्मध्ये तासां च चक्रिणी मुख्या ॥ ६७ ॥

यदुक्तं तत्र–

“मातङ्गीवेश्म सुभगे प्रयागं परिकीर्तितम् ।

कज्जली वरुणाख्यं तु सौनी कुलगिरिः प्रिये ।

कार्मुकी चाट्टहासं च जयन्ती चर्मकारिणी ।
चरित्रं ध्वजिनी प्रोक्तमेकाम्रस्थिविदारणी ॥

देवीकोट्टं धीवरी तु हिरण्यपुरमेव च ।
नवमं चक्रिणीपीठं यत्सुरैरपि दुर्लभम् ॥
"

इति ।
तासामिति–मातङ्ग्यादीनाम् ॥ ६७ ॥

मुख्यत्वमेव अस्या दर्शयति–

बीजं सा पीडयते रसशल्कविभागतोऽत्र कुण्डलिनी ।
अध्युष्टपीठनेत्री कन्दस्था विश्वतो भ्रमति ॥ ६८ ॥

इष्ट्वा चक्रोदयं त्वित्थं मध्ये पूज्या कुलेश्वरी ।
सङ्कर्षिणी तदन्तान्ते संहाराप्यायकारिणी ॥ ६९ ॥

एकवीरा चक्रयुक्ता चक्रयामलगापि वा ।

अत्र हि सा कन्दे निखिलजगदुत्पत्तिमूलभूते प्रकाशात्मनि परप्रमातरि आभिमुख्येन वर्तमाना, अत एव गर्भीकृतविश्वत्वात् कुण्डलिनीरूपा पराशक्तिर्यदा स्वस्वातन्त्र्यात् भेदप्रथामवबिभासयिषुरध्युष्टपीठे नेत्री देहादिप्रमातृतामवलम्बमाना विश्वतो भ्रमति– तत्तन्नीलसुखाद्यात्मतया परितः स्फुरति, तदा पुनरपि आत्मन्येव विश्वं विश्रमयितुमुद्यच्छन्ती रसशल्कविभागतो बीजं पीडयते– देहादिप्रमातृतान्यक्कारक्रमेण परसंविद्रसमुत्कर्षयन्ती विश्वकारणं मायां तिरस्करोति–इत्यर्थः ।
अन्यच्च सैव कन्दाधारस्था प्राणकुण्डलिनीरूपा बीजम्– पुष्पादिनिमित्तमुपभुक्तमाहारादि, रसकिट्टादिरूपतया परिणामयति येन देहाधारं प्रेरयन्ती विश्वतो भ्रमति सर्वतो नाडीचक्रादौ प्राणनात्मतया अवतिष्ठते–इत्यर्थः ।
अथ च बहिः सा चाक्रिकी सार्धत्रिहस्तप्रायपरिमाणं चक्रं प्रेरयन्ती तन्मध्यस्था विश्वतः सर्वतोदिक्कं भ्रमति येन सर्वतोदिक्कं भ्रमणादेव कुण्डलिनी बीजं तिलादि रसशल्कविभागतः पीडयते तैलपिण्याकविभागासादनपर्यन्तं निष्पीडयति–इत्यर्थः ।
तदुक्तम्–

नवमी चक्रिणी या सा भ्रमन्ती विश्वमध्यगा ।
सर्वं बीजं पीडयन्ती रसशल्कविभागतः ॥

सा च कुण्डलिनी नाम कन्दवेष्टविनिर्गता ।
"

इति ।
चक्रोदयमिति–उदितं चक्रम्–इत्यर्थः ।
सङ्कर्षिणी– सप्तदशाक्षरा ।
यदुक्तं श्रीदेव्यायामले–

नाशार्णं च नितम्बं च प्राणं शूलार्धयोजितम् ।
नितम्बं प्राणमुद्धृत्य क्षीरवर्णेन संयुतम् ॥

त्रिलोचनं कर्णवर्णं बाहुदक्षिणयोजितम् ॥

दन्तार्णं तृतीयोद्धृत्य दक्षजानुसुसंस्थितम् ।
गुह्यकण्ठे निवेश्येत शूलदण्डं तु जिह्वयोः ॥

शिरोमालार्णद्वितीयं हस्तयोर्योजितं पुनः ।
नेत्रं तथैव परत उत्तमाङ्गं तथैव च ॥

वामपादं कपालस्थं पञ्चधा योजयेत्ततः ।
त्रिदशैरपि सम्पूज्या विद्या सप्तदशाक्षरा ॥

कालसङ्कर्षिणी नाम्ना… ।
"

इति ।
इयमेव च विद्या श्रीमाधवकुलेऽपि

“मोहिनी काल आत्मा च वीरनाथेति योजयेत् ।

इत्यादिना मदीयभूषणैर्युक्तं पञ्चधारार्धमुद्धरेत् ।
"

इत्यन्तेन उक्ता येनायमेव गुर्वाम्नायः ।
तदन्तान्ते इति–तस्य चक्रस्य अन्तः अराप्रायः, तस्यापि अन्ते पूर्णाहम्परामर्शात्मनि विश्रान्तिधामनि–इत्यर्थः ।
तदुक्तम्–

“एवं चक्रोदयं ज्ञात्वा मध्ये ज्ञा कालकृन्तनी ।
तस्यान्तान्ते तु या आस्ते सा तु सङ्कर्षिणी स्मृता ॥
"

इति ।
चक्रयामलगेति–चक्रे यत् यामलम्, तद्गता यामलक्रमेण चक्रयुक्ता–इत्यर्थः ॥

अत्र कथं पीठानि साहित्येन पूज्यानि?–इत्याशङ्क्य आह–

ईशेन्द्राग्नियमक्रव्यात्कवायूदक्षु हासतः ॥ ७० ॥

त्रिकं त्रिकं यजेदेतद्भाविस्वत्रिकसंयुतम् ।

एवमीशानकोणे अट्टहासश्चरित्रं कुलगिरिश्चेति त्रयं यजेद्यावदुदीच्यामाम्रतकेश्वरे राजगृहं श्रीपर्वतश्चेति त्रयमिति ।
न च एतदेकैकं पीठं केवलमेव यजेत्–इत्याह– भाविस्वत्रिकसंयुतमिति, भावीति–वक्ष्यमाणम् ॥

तदेव आह–

हृत्कुण्डली भ्रुवोर्मध्यमेतदेव क्रमात् त्रयम् ॥ ७१ ॥

श्मशानानि क्रमात्क्षेत्रभवं सद्योगिनीगणम् ।

यजेदिति पूर्वेण अत्र सम्बन्धः ।
क्षेत्रभवमियत्तत्पीठजातम्– इत्यर्थः ।
तदुक्तम्–

“…ॠइशकोणादितः क्रमात् ।
पूर्वदक्षिणवारुण्यः सौम्या याश्च दिशः प्रिये ॥
"

इति,

“श्मशानं हृत्प्रदेशः स्यात्कल्पवृक्षस्तु कुण्डली ।
भ्रूमध्यं योगिनीक्षेत्रं ज्ञातव्यं योगिनीकुले ॥
"

इति च ॥

कृतायां पूजायां नैवेद्येनैव अवश्यभाव्यम्–इत्याह–

वस्वङ्गुलोन्नतानूर्ध्ववर्तुलान् क्षाममध्यकान् ॥ ७२ ॥

रक्तवर्तीञ्श्रुतिदृशो दीपान्कुर्वीत सर्पिषाम् ।

श्रुतिदृश इति–चतुर्विंशतिः ।
तदुक्तम्–

“चतुर्विंशतिदीपांश्च चतुर्दिक्षु प्रदापयेत् ।
पिष्टात्मकाश्च आधारमध्यक्षामाः सुवर्तुलाः ॥

अष्टाङ्गुलप्रमाणस्थाः शोभनाश्चतुरङ्गुलाः ।
घृतदीपेन संयुक्ता रक्तवर्त्युपरिस्थिताः ॥
"

इति ॥

अत्रैव पक्षान्तरमाह–

यत्किञ्चिदथवा मध्ये स्वानुष्ठानं प्रपूजयेत् ॥ ७३ ॥

अद्वैतमेव न द्वैतमित्याज्ञा परमेशितुः ।
सिद्धान्तवैष्णवाद्युक्ता मन्त्रा मलयुतास्ततः ॥ ७४ ॥

तावत्तेजोऽसहिष्णुत्वान्निर्जीवाः स्युरिहाद्वये ।

यत्किञ्चिदिति–अभीष्टम् ।
तदुक्तम्–

“यो यस्मिन्मन्त्रयोगेन तन्त्राचारपदे स्थितः ।
"

इत्युपक्रम्य

श्वक्रमं तु यजेन्मध्ये द्वैताचारं तु वर्जयेत् ॥
"

इत्युक्त्वा

शिद्धान्तवैष्णवबौद्धा वेदान्ताः स्मार्तदर्शनाः ।
ते प्रयत्नेन वा वर्ज्या यस्मात्ते पशवः स्मृताः ॥

अद्वैतद्रवसम्पर्कात्सन्निधानं त्यजन्ति ते ।
पराङ्मुखत्वमायान्ति निर्जीवा जीववर्जिताः ॥
"

इति ॥

अतश्च तदुपकरणजातमपहाय इहत्यमेव तदाश्रयणीयं येन विनायासं सिद्धिः स्यात्–इत्याह–

कलशं नेत्रबन्धादि मण्डलं स्रुक्स्रुवानलम् ॥ ७५ ॥

हित्वात्र सिद्धिः सन्मद्ये पात्रे मध्ये कृशां यजेत् ।
अहोरात्रमिमं याग कुर्वतश्चापरेऽहनि ॥ ७६ ॥

वीरभोज्ये कृतेऽवश्यं मन्त्राः सिद्ध्यन्त्ययत्नतः ।
पीठस्तोत्रं पठेदत्र यागे भाग्यावहाह्वये ॥ ७७ ॥

अपरेऽहनीति–प्रभातायां रात्रौ–इत्यर्थः ।
तदुक्तम्–

“कलशं नेत्रबन्धं च मण्डलादि विवर्जयेत् ।
तैर्विहीने भवेत्सिद्धिरग्निना स्रुक्स्रुवादिभिः ॥

मद्यपूर्णेषु भाण्डेषु पूर्वोक्तेषु गणाम्बिके ।
रसायनमयोक्तेषु मध्ये पूज्या कृशोदरी ॥
"

इत्यादि उपक्रम्य

“पूर्वाह्णे वाऽपराह्णे वा अहोरात्रं वियोगतः ।
पीठस्तोत्रं पठेद्रात्रौ जपं कुर्यात्समाहितः ॥

प्रभाते विमले प्रोक्तं वीरभोज्यं तु कारयेत् ।
महाभाग्योदयो जायेद्राज्येऽन्ते खेचरो भवेत् ॥
"

इति ॥ ७७ ॥

यद्वा मण्डलादिपरिहारेण चक्रमेव पूजयेत्–इत्याह–

मूर्तीरेवाथवा युग्मरूपा वीरस्वरूपिणीः ।
अवधूता निराचाराः पूजयेत्क्रमशो बुधः ॥ ७८ ॥

मूर्त्तीरेवेति–एवकारेण केवलाः शक्तीः ।
वीरस्वरूपिणीरिति– केवला एकवीराः ।
अवधूताः–निर्विकल्पाः ॥ ७८ ॥

ननु केवलशक्तिपक्षे पूजा कथङ्कारं परिपूर्तिमियात्?–इत्याशङ्क्य आह–

एक एवाथ कौलेशः स्वयं भूत्वापि तावतीः ।
शक्तीर्यामलयोगेन तर्पयेद्विश्वरूपवत् ॥ ७९ ॥

अथ स्वयमेक एव भूत्वा गुरुः कुलेश्वरैकात्म्यात् कौलेशः, अत एव विश्वरूप इव तावतीर्बह्वीरपि शक्तीर्यामलयोगेन तर्पयेत् सङ्घट्टानन्दसामरस्यमयतया स्वात्मविश्रान्तिमात्रसतत्त्वाः कुर्यात्–इत्यर्थः ॥ ७९ ॥

ननु इह कस्मात्

“उदगयने शुभवारे स्थिरलग्ने स्थापनाधिवासः स्यात् ।
"

इत्यादिवत् प्रतिनियतः कालः कुलयागे नोक्तः ?–इत्याशङ्क्य आह–

क्रमो नाम न कश्चित्स्यात्प्रकाशमयसंविदि ।
चिदभावो हि नास्त्येव तेनाकालं तु तर्पणम् ॥ ८० ॥

इह

शकृद्विभातोऽयमात्मा ।
"

इति न्यायेन महाप्रकाशमयी संविदनिदम्प्रथमतया प्रवृत्ता अनुपरतेन रूपेण आभासते, न तु विद्युदुद्द्योतवदन्तरान्तरा विच्छेदेनेति न अत्र क्रमो नाम कश्चिद्विद्यते, भेदाश्रयत्वात्तस्य ।
अतश्च तदेकजीवितः कालोऽपि अत्र नास्तीति अकालमेव तर्पणमुक्तम् ।
यो हि यत्र न प्रपतति, स कथं तत्र अवच्छेदकतामियात्–इत्याशयः ॥ ८० ॥

अत एव देशक्रमोऽपि अत्र नास्ति–इत्याह–

अत्र क्रमे भेदतरोः समूलमुन्मूलनादासनपक्षचर्चा ।
पृथङ् न युक्ता परमेश्वरो हि स्वशक्तिधाम्नीव विशंश्रमीति ॥ ८१ ॥

स्वशक्तिधाम्नीति–

“शक्त्योऽस्य जगत्कृत्स्नं… ।
"

इत्याद्युक्त्या हि सर्वं स एवेति को नाम तदतिरिक्तो देशोऽस्ति योऽपि अस्य आसनतां गच्छेत् ॥

एवमर्चाविधिमभिधाय, तत्सङ्गतमेव जपस्वरूपं निर्णयति–

ततो जपः प्रकर्तव्यस्त्रिलक्षादिविभेदतः ।
उक्तं श्रीयोगसञ्चारे स च चित्रस्वरूपकः ॥ ८२ ॥

त्रिलक्षादिविभेदवत्त्वे अस्य किं प्रमाणम्?–इत्याशङ्क्य उक्तम्–उक्तं श्रीयोगसञ्चारे इति ।
तदेव पठति–स च चित्रस्वरूपकः ॥ ८२ ॥

चित्रस्वरूपत्वमेव अस्य दर्शयति–

उदये सङ्गमे शान्तौ त्रिलक्षो जप उच्यते ।
आस्ये गमागमे सूत्रे हंसाख्ये शैवयुग्मके ॥ ८३ ॥

पञ्चलक्षा इमे प्रोक्ता दशांशं होममाचरेत् ।
नेत्रे गमागमे वक्त्रे हंसे चैवाक्षसूत्रके ॥ ८४ ॥

शिवशक्तिसमायोगे षड्लक्षो जप उच्यते ।
नेत्रे गमागमे कर्णे हंसे वक्त्रे च भामिनि ॥ ८५ ॥

हस्ते च युग्मके चैव जपः सप्तविधः स्मृतः ।
नेत्रे गमागमे कर्णावास्यं गुह्यं च गुह्यकम् ॥ ८६ ॥

शतारेषु च मध्यस्थं सहस्रारेषु भामिनि ।
जप एष रुद्रलक्षो होमोऽप्यत्र दशांशतः ॥ ८७ ॥

नेत्रे गमागमे कर्णौ मुखं ब्रह्मबिलान्तरम् ।
स्तनौ हस्तौ च पादौ च गुह्यचक्रे द्विरभ्यसेत् ॥ ८८ ॥

उदये इति–प्राणशक्त्युदयस्थाने जन्माधारे ।
सङ्गमे इति– नानानाडिसम्भेदभाजि हृदये ।
शान्ताविति–प्राणनिरोधाय युगपद्गाढावधानात्मके–इत्यर्थः ।
गमागमे इति– प्राणापानप्रवाहरूपे ।
सूत्रे इति–अक्षनाडीचक्रसूत्राणां भुवि ।
हंसाख्ये इति–आत्मावभासके हृदये ।
युग्मके इति– शिवशक्तिसमायोगात्मनि जन्माधारे, द्वादशान्ते वा ।
गुह्यं जन्माधारः ।
गुह्यकमिति–गुहायां भवं गुह्यं रन्ध्रम्, तेन उपलक्षितं कम् करन्ध्रम् ब्रह्मबिलमिति यावत् ।
शतारेष्विति सहस्रारेष्विति एवमादिकासु असङ्ख्यासु बह्वीषु नाडीषु ।
मध्यमं स्थानम् हृदयं नाभिश्च–इत्यर्थः ।
अत्रापि होम इति–अपिशब्देन सर्वत्र दशांशो होमः कार्य इति आवेदितम् ।
गुह्यचक्रे इति- योगिनीवक्त्राजवक्त्रापरपर्यायौ जन्माधारद्वादशान्तौ ।
जप एष षोडशलक्ष इति प्राग्रीत्या कल्पनीयम् ।
यत एवमादिषु स्थानेषु प्राणो रद्विभ्रमेत्–इति सर्वशेषः ॥ ८८ ॥

एतत् स्वयमेव व्याचष्टे–

यत्र यत्र गतं चक्षुर्यत्र यत्र गतं मनः ।
हंसस्तत्र द्विरभ्यस्यो विकासाकुञ्चनात्मकः ॥ ८९ ॥

यत्र यत्र वक्त्रादौ स्थाने चक्षुर्मनो वा गतम्, यत्रैव असावनुसन्धत्ते योगी; तत्रैव हंसो हानसमादानधर्मा प्राणो विकासाकुञ्चनात्मकत्वात् द्विरभ्यस्यो निर्गमप्रवेशपर एव–इत्यर्थः ।
तेन अस्य एवमुक्तानामास्यादीनामपमार्गाणां निरोधे अनुसन्धातव्यं येन सर्वतो रुद्धः सन् गत्यन्तराभावान्मध्यधामैव असावनुप्रविशतीति ।
अत्र हि प्रविष्टस्य एकात्म्येन मन्त्रमुञ्चारयन्योगी तां तामासादयेत् सिद्धिम् ।
यदुक्तमन्यत्र–

“जपेत्तु प्राणसाम्येन ततः सिद्ध्यरहो भवेत् ।
"

इति ।
एतदधिगमायैव च षोडशलक्षो जपः कार्यः इत्येवमादि उक्तम् ।
यत्तु लक्षाणां यथायथं न्यूनत्वमुक्तं तत्र योगिनामनुसन्धानतारतम्यं निमित्तम् ॥ ८९ ॥

एवमपमार्गनिरोधात् मध्यधामनि एव प्ररोहं प्राप्तः प्राणः संविद्रूपोद्रेकात् विश्वात्मकतामेव यायात् ।
तदाह–

स आत्मा मातृका देवी शिवो देहव्यवस्थितः ।

स देहव्यवस्थितोऽपि हंसः प्राप्तमन्त्रदेवतैकात्म्यः सन् आत्मा सङ्कुचिताणुरूपः ।

“शक्तिस्तु मातृका ज्ञेया सा च ज्ञेया शिवात्मिका ।
"

इत्याद्युक्त्या मातृका देवी पारमेश्वरी शक्तिः शिवश्च नरशक्तिशिवात्मतया स एव परिस्फुरेत्–इत्यर्थः ॥

अत एव मन्त्रस्य प्राप्ततदैकात्म्यस्य प्राणस्य आत्मनश्च मन्त्रयितुर्न न कञ्चिदपि भेदमनुसन्दध्यात्–इत्याह–

अन्यः सोऽन्योऽहमित्येवं विकल्पं नाचरेद्यतः ॥ ९० ॥

यो विकल्पयते तस्य सिद्धिमुक्ती सुदूरतः ।
अथ षोडशलक्षादिप्राणचारे पुरोक्तवत् ॥ ९१ ॥

“पृथङ्मन्त्रः पृथङ्मन्त्री न सिद्ध्यति कदाचन ।
ज्ञानमूलमिदं सर्वमन्यथा नैव सिद्ध्यति ॥
"

इत्यनेनैव अभिप्रायेण सर्वशास्त्रेषु

“…एकान्ते जपमारभेत् ।
"

इत्यादि उक्तम् ॥ ९१ ॥

मुख्यया वृत्त्या हि विकल्पविगम एव एकान्त उच्यते ।
तदाह–

शुद्धाशुद्धविकल्पानां त्याग एकान्त उच्यते ।
तत्रस्थः स्वयमेवैष जुहोति च जपत्यपि ॥ ९२ ॥

जपः सञ्जल्पवृत्तिश्च नादामर्शस्वरूपिणी ।
तदामृष्टस्य चिद्वह्नौ लयो होमः प्रकीर्तितः ॥ ९३ ॥

आमर्शश्च पुरा प्रोक्तो देवीद्वादशकात्मकः ।
द्वे अन्त्ये संविदौ तत्र लयरूपाहुतिक्रिया ॥ ९४ ॥

दशान्यास्तदुपायायेत्येवं होमे दशांशताम् ।
श्रीशम्भुनाथ आदिक्षत् त्रिकार्थाम्भोधिचन्द्रमाः ॥ ९५ ॥

स च द्वादशधा तत्र सर्वमन्तर्भवेद्यतः ।
" (४।१२३)

इति ।
तत्रेति–द्वादशकमध्यात् ।
द्वे अन्त्ये संविदाविति– परप्रमातृस्वातन्त्र्यशक्तिरूपे ।
एते एव च अस्मद्दर्शने स्वतन्त्रो बोधः परमार्थः” इत्याद्युक्त्या विश्रान्तिस्थानमित्येवमुक्तं तदुपायायेति, मेयमानादिसोपानक्रमेण परप्रमातरि विश्रान्तेरुक्तत्वात् ।
एतच्च शाक्तोपायाह्निक एव विभज्य उक्तमिति तत एव अवधार्यम् ।
एवमत्र होमस्य दशांशतायामयमभिप्रायः– इत्यस्मद्गुरवः ॥ ९५ ॥

एवं जपहोमपर्यन्तमर्चाविधिमभिधाय दौतं विधिमभिधातुमुपक्रमते–

साकं बाह्यस्थया शक्त्या यदा त्वेष समर्चयेत् ।
तदायं परमेशोक्तो रहस्यो भण्यते विधिः ॥ ९६ ॥

नित्योदिता परा शक्तिर्यद्यप्येषा तथापि तु ।
बाह्यचर्याविहीनस्य दुष्प्रापः कौलिको विधिः ॥
"

इत्याद्युक्त्या बाह्यचर्यया तावदवश्यभाव्यम् ।
तत्रापि च दूतीमन्तरेण न काचित्तत्सम्पत्तिः–इत्याह–बाह्यस्थया शक्त्या साकमिति ।
तदुक्तम्–

“कर्तव्या सर्वतो दूतिर्दूतिहीनो न सिद्धिभाक् ।
"

इति ।
तथा

“ब्रह्मणस्य यथा पत्नी तया सह यजेन्मखे ।
एवं दूतिः कुलाचार्ये ज्ञेया नित्योदिते कुले ॥
"

इति ॥ ९६ ॥

ननु सर्वत्र अविशेषेणैव भगवदाराधकस्य

“अदाम्भिको गुरौ भक्तो ब्रह्मचारी जितेन्द्रियः ।
शिवूजापरो मौनी मद्यमांसपराङ्मुखः ॥
"

इत्यादि लक्षणमुक्तम् ।
तत्कथमिह बाह्यस्थया शक्त्या सह समर्चयेदित्युक्तम्?–इत्याशङ्कां परमेश्वरोक्त्यैव निरवकाशयन्नमुष्य विधेः पीठिकाबन्धं करोति–

उक्तं श्रीयोगसञ्चारे ब्रह्मचर्ये स्थितिं भजेत् ।

ननु ब्रह्मैव नाम किं यदाचरणेऽपि स्थितिं भजेत्?–इत्याशङ्क्य आह–

आनन्दो ब्रह्म परमं तच्च देहे त्रिधा स्थितम् ॥ ९७ ॥

उपकारि द्वयं तत्र फलमन्यत्तदात्मकम् ।

“आनन्दो ब्रह्मणो रूपं… ।
"

इति ।
परममित्यनेन अस्य अवश्यसेव्यत्वमुक्तम् ।
तच्च न केवलं परब्रह्मादिविभेदमात्मनि एव स्थितं यावदनात्मरूपे बाह्यशरीरादावपि–इत्याह–देहे इति ।
तत्रेति–त्रयाणां मध्यात् ।
द्वयमिति–मद्यमांसलक्षणम् ।
अन्यदिति–मैथुनम् ।
मद्यमांसपानाशनप्रवर्धितधातुर्हि रममाण आनन्दमियादित्युक्तम्– उपकारीति फलमिति च ।
अत एव तदात्मकमिति सर्वशेषत्वेन उक्तम् ।
तच्छब्देन च अत्र आनन्दपरामर्शः ॥

एवमेषां ब्रह्ममयत्वादेतदनुष्ठाता ब्रह्मचारीत्युच्यते–इत्याह–

ओष्ठ्यान्त्यत्रितयासेवी ब्रह्मचारी स उच्यते ॥ ९८ ॥

ओष्ठ्यः पवर्गः, तस्य अन्त्यो मकारस्तत्त्रितयम्–मद्यमांसमैथुन लक्षणम् ॥ ९८ ॥

ननु

न मांसभक्षणे दोषो न मद्ये न च मैथुने ।
प्रवृत्तिरेषा भूतानां निवृत्तिस्तु महाफला ॥
" (मनु। ५।५६)

इत्याद्युक्त्या मांसादिनिवृत्तौ शास्त्रं प्रयोजकं न तत्प्रवृत्तौ, तस्याः स्वारसिकत्वात् ।
नहि मलिनः स्नायात् बुभुक्षितोऽश्नीयादित्यादौ क्वचिच्छास्त्रमुपयुक्तम् ।
तत्किमेतदुक्तम्?–इत्याशङ्क्य आह–

तद्वर्जिता ये पशव आनन्दपरिवर्जिताः ।
आनन्दकृत्त्रिमाहारास्तद्वर्जं चक्रयाजकाः ॥ ९९ ॥

द्वयेऽपि निरये यान्ति रौरवे भीषणे त्विति ।

इह ये केचन कुलप्रक्रियामनुप्रविष्टा अपि तत्र विहितमपि एतत् लोभेन विचिकित्सया वा चक्रयागादौ स्वस्मै परस्मै वा न ददति, ते पशव एव यतः परब्रह्मात्मभूतेन तदुद्भूतेन आनन्देन परिवर्जिता देहादावेव गृहीतात्माभिमानाः–इत्यर्थः ।
तदुक्तम्–

“कुलाम्नायेषु ये सक्ता एभिर्द्रव्यैर्बहिष्कृताः ।
पशवस्ते समुद्दिष्टा न तैस्तु सह वर्तनम् ॥
"

इति ।
येऽपि स्वयं गर्धवशादानन्दकृतस्त्रीन् मानाहरन्ति– मकारत्रयमुपभुञ्जते, चक्रं पुनर्लोभादिना तद्वर्जं यजन्ते; तेऽपि पशव एवेति प्राच्येन सम्बन्धः ।
तदुक्तम्–

“विना गुरुं विना देवं मूढवत्परमेश्वरि ।
मद्यमांसाशिनो नित्यं पशवस्ते न सशयः ॥
"

इति ।
एवं द्वयेऽपि ते विहितस्य अकरणादविहितस्य च करणाद्भीषणे रौरवे नरके यान्ति तत्र यातनासहस्राणि अनुभवन्ति–इत्यर्थः ।
एवमेतत् कुलमार्गानुप्रविष्टेन सर्वथा स्वात्मानन्दव्यञ्जकतामात्रपरतया सेव्यं न तु तद्गर्धेन ।
तथात्वे हि अस्य लौकिकेभ्यः को विशेषः स्यात् ।
यदाहुः–

“ब्रह्मण्यानन्दाख्यं रूपमतो यत्समाश्रयवशेन ।
लभ्यत एव तदखिलं समाहरेद्विषयगर्धनिर्मुक्तः ॥

कामान्मोहाद्विषयाव्यतिरिक्तभावसंरूढात् ।
प्रसरत्यानन्दो यः सोऽपि पशूनामपीह साधारः ॥

चिन्मात्रात्परत्वे संवित्तेर्व्यञ्जको हि यो विषयः ।

योग्यात्मना विभाति च भोक्तुः स्वात्मन्यभेदतः सततम् ।

उक्तः स एव विषयो भिन्नश्चाभेदितां समायातः ।
"

इति,

“अपरिच्युतस्वरूपैरपृथग्भूतापि विषयसंवित्तिः ।

भुज्यत एव त एते वीरव्रतिनो महाक्रमारूढाः ।

लक्षस्थो जपरूढो नियमरतो ब्रह्मचर्यशान्तमनाः ।
सङ्घट्टेऽपि च रूढो महामनस्वी सुशान्तवपुः ॥

अतिमार्गविनयकथितैः समयाधर्मैश्च सङ्ग्रहो यस्य ।
योऽपि महासम्बुद्धः संविन्मय एव सर्वदा स्वस्थः ॥

स्वात्मानुभूतिसिद्ध्यै विषयस्पर्शी न लौल्यभावनया ।
पशुभावनाविमुक्तः स ह्यभियुक्तो महामार्गे ॥

यः सावधानवृत्तिः स्वात्मनि मध्येऽपि लोकयात्रायाम् ।
वामाचारविधावपि भवत्यसौ पालने सदास्खलितः ॥

यश्चरमधातुसर्गे समयलवस्यान्तरे स्वसंवृत्त्या ।
सर्वासां वृत्तीनां प्रत्यस्तमनाश्चेतसो झटिति ॥

आनन्दसंविदुदयो रूपं तद्ब्रह्मणः समाख्यातम् ।
"

इति च ॥

ननु अत्र मद्यमांसासेवनं सुकरमिति आस्तामेतत् ।
इतरत् तु अमर्त्यानामपि दुष्करं किं पुनर्दौर्भाग्यभाजां मर्त्यानाम् ।
तस्मात्

“ततस्तत्रानयेद्दूतीं मदघूर्णितलोचनाम् ।
बिम्बोष्ठीं चारुदशनां सभ्रूभङ्गाननां शुभाम् ॥

त्रस्तबालमृगाभासनयनां चारुहासिनीम् ।
स्फुरद्भ्रमरसङ्घातनिभसत्केशपाशिकाम् ॥

कामकार्मुकसङ्काशभ्रूभङ्गतरलेक्षणाम् ।
द्रवच्चामीकराकारसवर्णां निस्तरङ्गिणीम् ॥

कर्णाभरणसच्चित्रशोभाशतसुशोभनाम् ।
सत्कम्बुनिभसत्कण्ठवरभूषणभूषिताम् ॥

गजकुम्भनिभोद्दामस्तनभारावनामिताम् ।
सुवृत्तोपचिताकारबाहुकन्दलिमण्डिताम् ॥

सत्पञ्चफणसङ्काशकरशाखाविराजिताम् ।
स्फुरद्रत्नशिखाचित्रकोर्मिकाङ्गुलिशोभिताम् ॥

पूर्णेन्दुवरलावण्यवदनां चित्तहारिणीम् ।
हरिहेतिमहासिंहपिपीलवरमध्यगाम् ॥

त्रिवलिश्रेणिसद्बिम्बजघनालसगामिनीम् ।
रम्भाकरिकराकारवरोरुवरजङ्घिकाम् ॥

सत्कामरथचक्राभगुल्फपादसुशोभनाम् ॥

प्रलम्बहेमाभरणहारावलिविराजिताम् ।
स्फुरन्मञ्जीरझाङ्काररशनामुखरस्वनाम् ॥

पारिहार्यभणत्कारवलयध्वानमन्थराम् ।
मत्तनागेन्द्रसङ्काशगतिं गम्भीरनाभिकाम् ॥

हंसगद्गदवाग्वंशसदृशां शुभभाषिणीम् ।
केयूरसूत्रिकामोदिपुष्पस्रग्दामभूषिताम् ॥

महापञ्चफणापीडताम्बूलवरलालसाम् ।
नृत्तगीतससीत्कारलीलाकुट्टमितावृताम् ॥

निस्तरङ्गां सवर्णां च देव्येकार्पितमानसाम् ।
लोभमोहपरिक्षीणचेतसं चित्स्वभाविकाम् ॥

भैरवैकचमत्कारचर्वणैकस्वरूपिणीम् ।
सा दूतिर्मोहनीमुद्रा जगत्यस्मिंश्चराचरे ॥
"

इति ।
श्रीतन्त्रराजभट्टारके–

शुभगा सत्यशीला च दैशिकाज्ञानुवर्तिनी ।
प्रियवादिनी सुस्वरूपा सात्त्विका सङ्गवर्जिता ॥

भैरवाचारसम्पन्ना अमृतानां च सस्पृहा ।
सदैवाद्वैतनिरता अभ्यासस्था दृढव्रता ॥

पुत्रवत्पश्यते सर्वान्न जुगुप्सेत्प्रसन्नधीः ।
सदाचारकुलोत्पन्ना अप्रसूता सुकेशिनी ॥

मद्यकामत्तमृद्वङ्गी शुक्राढ्या चारुहासिनी ।
सुस्निग्धा च विनीता च सदातिथ्यसुभाविता ॥

मन्त्रार्पितस्वरूपा च निर्मला निरहङ्कृतिः ।
पारम्पर्यक्रमस्था तु लोकाचारानुवर्तिनी ॥

नित्ये नैमित्तिके चैव क्रमपर्वसु वर्तिनी ।
कामतन्त्रक्रियानिष्ठा जानाना देवतर्पणम् ॥

सन्तुष्टा सर्वभावेषु… ।
"

इति श्रीत्रिशिरोभैरवे च प्रोक्तलक्षणा बाह्या शक्तिरप्राप्यैव ।
नहि एवंविधाः सर्वे गुणा एकत्र सङ्घटमानाः क्वचित् कदाचित् दृष्टाः ।
यदाहुः–

“…क्व नु पुनः सर्वत्र सर्वे गुणाः ।
"

इति ।
अनेवं विधा च दूतिः परिहरणीया ।
यदुक्तम्–

“अदूतिको वरं यागो न तु दुर्दूतिदूषितः ।
"

इति ।
न च अत्र विषभक्षणवाक्यवददूतिकत्वे तात्पर्यम् ।
तददूतिको यागो न कार्यः, दूतिश्च एवंविधा न प्राप्येत्यशक्त्यानुष्ठानमेतत् ?–इत्याशङ्क्य आह–

शक्तेर्लक्षणमेतावत्तद्वतो ह्यविभेदिता ॥ १०० ॥

तादृशीं तेन तां कुर्यान्नतु वर्णाद्यपेक्षणम् ।

हीनाया अपि शक्तेरनेका सिद्धिः स्यात् ।
यदुक्तम्–

“यदि लक्षणहीना स्यात् दूती वै साधकात्मनाम् ।
वीरैकचित्ता निष्कम्पा सर्वकर्मसु गम्यते ॥
"

इति ।
वर्णाः–मातङ्गाद्याः ।
आदिशब्दात् वयःप्रभृति लक्षणजातम् ।
शक्तेर्लक्षणमेतत्–तद्वदभेदः ।
ततोऽनपेक्ष्यं वयोजात्यादि ।
अत एव तत्तादात्म्यमेव अवलम्ब्य अस्याः सर्वत्र तत्तद्भेदभिन्नत्वमुक्तम् ॥

तदाह–

लौकिकालौकिकद्व्यात्मसङ्गात्तादात्म्यतोऽधिकात् ॥ १०१ ॥

कार्यहेतुसहोत्था सा त्रिधोक्ता शासने गुरोः ।
साक्षात्परम्परायोगात्तत्तुल्येति त्रिधा पुनः ॥ १०२ ॥

इह खलु गुरोः शासने अस्मद्दर्शने सा एवंविधा शक्तिर्जन्या जनिका सहजा चेति मुख्यया वृत्त्या त्रिविधा उक्ता यतोऽत्र अस्या लौकिकात् यौनादलौकिकात् ज्ञानीयाच्च सम्बन्धादधिकं तादात्म्यम् ।
अन्यत्र हि ज्ञानीय एव सङ्ग इति तत्र तथा न तादात्म्यमिति ।
एवञ्च अस्याः शक्तेः साक्षात् पारम्पर्येण वा द्वैधे षड्वधत्वम् ।
तदुक्तम्–

“कार्यहेतुसहोत्थत्वात् त्रैधं साक्षादथान्यथा ।
"

इति ।
पारम्पर्ययोगो यथा कार्याया अपि कार्या हेतोरपि हेतुः सहोत्थाया अपि कार्या चेति ।
अत एव अत्र आसां तत्तुल्यत्वमुक्तम् ।
ननु

श्वपत्नी भगिनी माता दुहिता वा सुभा सखी ।
"

इत्याद्युक्त्या स्वपत्न्यपि अत्र कस्मात् न परिगणिता यत् तत्रापि अस्ति लौकिकालौकिकतया द्व्यात्मसङ्गः ।
तत् कथमिह अस्याः षड्वधत्वमेव उक्तम् ? सत्यम्, किन्तु अत्र लौकिकवत् रिरंसया न प्रवृत्तिः, अपि तु वक्ष्यमाणदृशा अनवच्छिन्नपरसंवित्स्वरूपावेशसमुत्कतयेत्येवम्परमेतदुक्तम् ।
स्वपत्न्यां हि रिरंसासम्भवनाया अपि अवकाशः स्यात् ।
यदुक्तम्–

“दूतीं कुर्यात्तु कार्यार्थी न पुनः काममोहितः ।
"

इति,

स्थित्यर्थं रमयेत्कान्तां न लौल्येन कदाचन ॥
"

इति,

“शिवशक्त्यात्मकं रूपं भावयेच्च परस्परम् ।
न कुर्यान्मानका बुद्धिं रागमोहादिसंयुताम् ॥

ज्ञानभावनया सर्वं कर्तव्यं साधकोत्तमैः ।
"

इति च ।
अत्रैव शास्त्रान्तरविरोधोऽपि परिहृतः ।
तत्रापि हि रिरंसापरिहारेण कार्यार्थितया एवमाम्नातम् ।
यत्स्मृतिः–

“घृतेनाभ्यज्य गात्राणि तैलेनापि घृतेन वा ।
मुखान्मुखं परिहरन् गात्रैर्गात्राण्यसंस्पृशन् ॥

कुले तदवशेषे च सन्तानार्थं न कामतः ।
नियुक्तो गुरुभिर्गच्छेद्भ्रतुर्भार्यां यवीयसः ॥
"

इति ।
एवञ्च निर्विकल्पवृत्तीनां महात्मनां ज्ञानिनामेव अधिकारो येषां स्ववृत्तिप्रतिक्षेपेण संविदद्वैते एव किमेकाग्रीभूतं चेतो न वेति प्रत्यवेक्षामात्रे एव अनुसन्धानम् ।
यदभिप्रायेणैव

न चर्या भोगतः प्रोक्ता ख्याता कामसुरूपिणी ।
स्वचित्तप्रत्यवेक्षातः स्थिरं किं वा चलं मनः ॥
"

इत्यादि उक्तम् ॥ १०२ ॥

न च एतदस्मदुपज्ञमेव–इत्याह–

श्रीसर्वाचारहृदये तदेतदुपसंहृतम् ।
षडेताः शक्तयः प्रोक्ता भुक्तिमुक्तिफलप्रदाः ॥ १०३ ॥

“वेगवत्यथ संहारी त्रैलोक्यक्षोभणी तथा ।
अर्धवीरासना चैव वक्त्रकौला तु पञ्चमी ॥
"

इत्यादि तु अवान्तरभेदप्रायं प्रत्येकं सम्भवदपि आनन्त्यादिह न परिगणितम् ॥ १०३ ॥

ननु एतदास्ताम्, “बाह्यस्थया शक्त्या साकं समर्चयेत्” इत्येव कस्मादुक्तम् ?–इत्याशङ्क्य आह–

द्वाभ्यां तु सृष्टिसंहारौ तस्मान्मेलकमुत्तमम् ।

द्वाभ्यां शक्तिशक्तिमद्भ्याम् हेतुभूताभ्यां हि सङ्घट्टवेलायां परस्परौन्मुख्येन मुख्येन स्वस्वरूपविश्रान्त्या सृष्टिसंहारौ ।
तस्मादुभयमयी स्थितिस्तदुल्लासस्तु तुर्यांशे इति एवं तत्स्वरसत एव यदुदेति तत इदं मेलकमुत्तमं परपदापत्तिदायित्वात् तादात्म्यकरम्– इत्यर्थः ॥

कथं च एतत् कार्यम्–इत्याह–

तामाहृत्य मिथोऽभ्यर्च्य तर्पयित्वा परस्परम् ॥ १०४ ॥

अन्तरङ्गक्रमेणैव मुख्यचक्रस्य पूजनम् ।

अभ्यर्च्येति–अर्थात् शक्तिशक्तिमत्पदे ।
पूजनमिति–अर्थात् कार्यम् ॥

ननु कोऽसावान्तरः क्रमः, किञ्च तत् मुख्यं चक्रम्?–इत्याशङ्क्य आह–

यदेवानन्दसन्दोहि संविदो ह्यन्तरङ्गकम् ॥ १०५ ॥

तत्प्रधानं भवेच्चक्रमनुचक्रमतोऽपरम् ।

अतोऽपरमिति तथा न आनन्दसन्दोहि–इत्यर्थः ॥

चक्रशब्दस्य च प्रवृत्तौ किं निमित्तम् ?–इत्याशङ्क्य आह–

विकासात्तृप्तितः पाशोत्कर्तनात्कृतिशक्तितः ॥ १०६ ॥

चक्रं कसेश्चकेः कृत्या करोतेश्च किलोदितम् ॥

कसी विकासे, चक तृप्तौ, कृती च्छेदने, डुकृञ् करणे,–इति धातुचतुष्टयार्थान्वयादत्र चक्रशब्दः ।
तेन विकसति, चकति, कृन्तति, करोतीति चक्रम् ॥

ननु

“आनन्दजननं पूजायोग्यं हृदयहारि यत् ।
"

इत्यादिनीत्या पूजोपयोगिनो द्रव्यजातस्य आनन्दसन्दोहित्वं लक्षणं सर्वत्र उक्तम् ।
इह पुनर्मुख्यचक्रादेः पूज्यस्यैव कथं तदुच्यते?– इत्याशङ्क्य आह–

यागश्च तर्पणं बाह्ये विकासस्तच्च कीर्त्यते ॥ १०७ ॥

बहिरपि यागो नाम तर्पणमुच्यते ।
तच्च चितो नैराकाङ्क्ष्योत्पादात् विकासः समुच्छलद्रूपत्वम्–इत्यर्थः ॥ १०७ ॥

ननु बहिस्तर्पणमेव कुतः स्याद्यतोऽपि चितो विकासः समुदियात्?– इत्याशङ्क्य आह–

चक्रानुचक्रान्तरगाच्छक्तिमत्परिकल्पितात् ।
प्राणगादप्यथानन्दस्यन्दिनोऽभ्यवहारतः ॥ १०८ ॥

गन्धधूपस्रगादेश्च बाह्यादुच्छलनं चितः ।

तेन शक्तिमत्परिकल्पितात्

“तेन निर्भरमात्मानं बहिश्चक्रानुचक्रगम् ।
विप्रुड्भिरूर्ध्वाधरयोरन्तः प्रीत्या च तर्पयेत् ॥
"

इत्यादिनीत्या चक्रानुचक्रान्तरगात्पानाद्यात्मनः

“शून्योद्भवो भवेद्वायुर्मेढ्रस्योत्थापनं भवेत् ।
वायुमेढ्रसमायोगात्… ॥
"

इत्यादिदृशा प्राणगात् तत्पेर्रणात्मनो गन्धधूपस्रगादेर्बाह्यात् च आनन्दस्यन्दिनोऽभ्यवहारात् चित उच्छलनं विकासः स्यात्–इत्यर्थः ॥

एवं मुख्यचक्रैकात्म्यमाप्तुमनुचक्रेषु तर्पणं कार्यम्–इत्याह–

इत्थं स्वोचितवस्त्वंशैरनुचक्रेषु तर्पणम् ॥ १०९ ॥

कुर्वीयातामिहान्योन्यं मुखचक्रैकताकृते ।

स्वोचितं वस्तु रूपाद्यन्यतमम्, अनुचक्रेष्विति–चक्षुरादीन्द्रियरूपेषु; अथ च स्वोचितं–वस्तु आलिङ्गनपरिचुम्बनादि ।
तदुक्तम्–

“किं पूज्यं पूजकः कोऽसावाह्वानं कीदृशं भवेत् ।
किं पुष्पं धूपचरुकं को मन्त्रो जप एव च ॥

किं कुण्डं भवति ह्यग्निः काष्ठं किं चाज्यमेव वा ।
कः समाधिः महेशान इति ब्रूहि त्रिलोचन ॥
"

इति उपक्रम्य

“योषितश्चैव पूज्यन्ते पुरुषश्चैव पूजकः ।
आह्वानं तु तयोः प्रीतिः पुष्पं च करजक्षतम् ॥

धूपमालिङ्गनं प्रोक्तं चरु तनुकृतं भवेत् ।
मन्त्रः प्रियाया वाग्जालं जपश्चाप्यधरामृतम् ॥

भगं कुण्डं स्रुवं लिङ्गमग्निश्चैव भगाङ्कुरः ।
आज्यं च भजते बीजमित्युक्तं भैरवागमे ॥

शब्दःस्पर्शश्च रूपं च रसो गन्धश्च पञ्चमः ।
उत्क्षेपानन्दकाले तु पञ्चधा वस्तुसन्ततिः ॥

स समाधिः महेशानि ज्ञात्वा शिवमवाप्नुयात् ।
"

इति ॥

ननु अनुचक्रतर्पणात् कथं मुख्यचक्रैकात्म्यं स्यात् ?–इत्याशङ्कां गर्भीकृत्य आगममेव अत्र संवादयति–

उक्तं च त्रिशिरस्तन्त्रे विमलासनगोचरः ॥ ११० ॥

अक्षषट्कस्य मध्ये तु रुद्रस्थानं समाविशेत् ।

इह अनुचक्रात्मनां निखिलानां चक्राणां मध्ये तत्सङ्क्षोभे यथोचितमर्थजातमाहरन्नपि विमलं तदासङ्गाभावात् वैवश्यकलङ्कोन्मुक्तं यदासनमवस्थानं तन्निष्ठः सन् स्वस्वरूपविश्रान्त्या तत्क्षोभोपसंहारात् रुद्रस्थानं समाविशेत् मुख्यचक्रात्मकपरप्रमातृदशावेशभाग्भवेत्–इत्यर्थः ॥

एतदेव प्रपञ्चयति–

निजनिजभोगाभोगप्रविकासिनिजस्वरूपपरिमर्शे ॥ १११ ॥

क्रमशोऽनुचक्रदेव्यः संविच्चक्रं हि मध्यमं यान्ति ।

यत् निजनिजेन रूपाद्यन्यतमालोचनात्मना भोगाभोगेन बहिरुच्छलद्रूपतया प्रविकासनशीलस्य निजस्य प्रमातृरूपस्य स्वरूपस्य परिमर्शे स्वात्मचमत्कारोल्लासे सति यथायथं दृगाद्यनुचक्रदेव्यो मध्यमं सर्वसंविद्विश्रान्तिस्थानतया मुख्यं परमानन्दमयप्रमातृसतत्त्वं संविच्चक्रं यान्ति–तत्रैव विश्रान्तिमासादयन्ति–इत्यर्थः ॥

ननु एवं तत्तदर्थग्रहणकाले सर्वेषामविशेषेणैव मुख्यचक्रैकात्म्यं सेत्स्यतीति किमेतदुपदेशेन?–इत्याशङ्क्य आह–

स्वस्थतनोरपरस्य तु ता देहाधिष्ठितं विहाय यतः ॥ ११२ ॥

आसत इति तदहंयुर्नो पूर्णो नापि चोच्छलति ।

तदितरस्य पुनः स्वस्थतनोरेवम्परामर्शशून्यतया तटस्थप्रायता दृगाद्यनुचक्रदेव्यो यतो देहाधिष्ठितं विहाय आसते–तत्र उदासीनत्वमालम्बन्ते, ततस्तत्र देहे एव अहंयुः–गृहीताभिमानो नो पूर्णः सर्वाकाङ्क्षासङ्क्षयादुपरतेन्द्रियवृत्तिः, नापि च उच्छलति साकाङ्क्षत्वेऽपि दृगादीन्द्रियवृत्त्यौदासीन्यात् बहिरुन्मुखो न भवेदुभयभ्रष्ट एव असौ–इत्यर्थः ॥

ननु एवमनुचक्रदेवीनां मुख्यचक्रविश्रान्त्या अनयोः किं स्यात्?– इत्याशङ्क्य आह–

अनुचक्रदेवतात्मकमरीचिपरिपूरणाधिगतवीर्यम् ॥ ११३ ॥

तच्छक्तिशक्तिमद्युगमन्योन्यसमुन्मुखं भवति ।

दृगादिदेवीरूपाभिर्मरीचिभिः

“येन येनाक्षमार्गेण यो योऽर्थः प्रतिभासते ।
स्वावष्टम्भबलाद्योगी तद्गतस्तन्मयो भवेत् ॥
"

इत्यादिनीत्या यत् परिपूरणम्, तेन लब्धनिजावष्टम्भं सत् तदेवमुक्तरूपं शक्तिशक्तिमद्युगलमन्योन्यसम्मुखं भवति– सङ्घट्टमासादयेत्–इत्यर्थः ॥

ननु एवमपि अस्य किं स्यात् ?–इत्याशङ्क्य आह–

तद्युगलमूर्ध्वधामप्रवेशसंस्पर्शजातसङ्क्षोभम् ॥ ११४ ॥

क्षुभ्नात्यनुचक्राण्यपि तानि तदा तन्मयानि न पृथक्तु ।

सङ्घट्टवेलायां हि ऊर्ध्वधामनि परानन्दमये योगिनीवक्त्रात्मनि मुख्यचक्रे समावेशतारतम्यात् जातः सम्यक् देहाद्यभिमानन्यग्भावेन क्षोभः पूर्णतालक्षणः स्वात्मचमत्कारातिशयो यस्य, एवंविधं तत् शक्तिशक्तिमल्लक्षणं युगलमनुचक्राण्यपि क्षुभ्नाति तदेकमयतयैव परामृशेत् ?–इत्यर्थः ॥

ननु देहाद्यभिमानन्यग्भावेन तत्र समाविष्टस्य क इव अनुचक्रार्थः?–इत्याशङ्क्य उक्तम्–तानि तदा तन्मयानि न पृथक् तु इति ।
अथ च अत्र परस्पराहननालिङ्गनपरिचुम्बनादिलक्षणः क्षोभः ॥

एवमत्र परस्या एव संविदः समुदयः स्यात्?–इत्याशङ्क्य आह–

इत्थं यामलमेतद्गलितभिदासङ्कथं यदेव स्यात् ॥ ११५ ॥

क्रमतारतम्ययोगात्सैव हि संविद्विसर्गसङ्घट्टः ।
तद्ध्रुवधामानुत्तरमुभयात्मकजगदुदारसानन्दम् ॥ ११६ ॥

नो शान्तं नाप्युदितं शान्तोदितसूतिकारणं परं कौलम् ।

विसर्गसङ्घट्ट इति–सङ्घट्टरूपो विसर्गः–इत्यर्थः ।
उभयात्मकेति–शिवशक्तिसामरस्यमयजगदानन्दरूपम्–इत्यर्थः ।
शान्तमिति–विश्वोत्तीर्णम् ।
उदितमिति–विश्वमयम् ।
परं कौलमिति– शान्तोदितादिशब्दव्यपदेश्यत्वायोगादतीव रहस्यरूपम् –इत्यर्थः ।
अथ च क्षेपस्य असम्पत्तेर्न शान्तं स्वस्वरूपविश्रान्त्या च न उदितं किन्तु एतदवस्थाद्वयहेतुभूतमनवच्छिन्नसंविन्मात्रसतत्त्वम्– इत्यर्थः ॥

एतदावेशे च अवश्यमवधातव्यम्–इत्याह–

अनवच्छिन्नपदेप्सुस्तां संविदमात्मसात्सदा कुर्यात् ॥ ११७ ॥

अनवच्छिन्नं परमार्थतो हि रूपं चितो देव्याः ।

कथञ्च अत्र आवेशः सिद्ध्येत् ?–इत्याशङ्क्य आह–

ईदृक्तादृक्प्रायप्रशमोदयभावविलयपरिकथया ॥ ११८ ॥

अनवच्छिन्नं धाम प्रविशेद्वैसर्गिकं सुभगः ।

ईदृक्तादृक्प्राययोः स्वानुभवमात्रैकरूपत्वात् तथा व्यपदेष्टुमशक्ययोः प्रशमोदययोः शान्तोदितयोः रूपयोर्यौ भावविलयावुत्पत्त्यनुत्पत्ती, तत्र

“भावे त्यक्ते निरुद्धा चिन्नैव भावान्तरं व्रजेत् ।
तदा तन्मध्यभावेन विकसत्यतिभावना ॥
" (वि।
भै। ६२)

इति भङ्ग्या परितः समन्तादामर्शनेन वैसर्गिकमनवच्छिन्नं धाम सुभगः प्रविशेत्–पूर्णपरसंविदात्मसंवित्साक्षात्कारोऽस्य सिद्ध्येत्–इत्यर्थः ॥

ननु भवतु एवम्, शान्तोदितयोस्तु रूपयोरुदय एव कथं भवेत्; किं शक्तिगतत्वेनैव, किमुत शक्तिमद्गतत्वेनैव?–इत्याशङ्क्य आह–

शान्तोदितात्मकं द्वयमथ युगपदुदेति शक्तिशक्तिमतोः ॥ ११९ ॥

“अथ” शब्दः प्रतिवचने ॥११९ ॥

इयान्पुनरत्र विशेषः–इत्याह–

रूपमुदितं परस्परधामगतं शान्तमात्मगतमेव ।

उदितं हि रूपं शक्तिशक्तिमतोरन्योन्यमौन्मुख्यानतिवृत्तेः स्वस्वमुख्यचक्राख्यधामैक्यक्रोडीकरणेन परिस्फुरेत् ।
शान्तं पुनरात्मगतमेव, तथात्वे हि स्वात्मन्येव परं विश्रान्तिरुदियात् ॥
ननु एवं शक्तिशक्तिमतोरुक्तमैकात्म्यं किं न हीयेत?–इत्याशङ्क्य आह–

उभयमपि वस्तुतः किल यामलमिति तथोदितं शान्तम् ॥ १२० ॥

वस्तुतो हि अपरित्यक्तैकात्म्यमपि इदं शक्तिशक्तिमल्लक्षणमुभयं शान्ततायामात्मनि विश्राम्येत्, न तु परस्परस्य भेदाभिसन्धानेनेति ।
तथा आत्मगतत्वेन शान्तं रूपमुदितमुक्तम्–इत्यर्थः ॥ १२० ॥

एवमपि अनयोरयं विशेषः–इत्याह–

शक्तिस्तद्वदुचितां सृष्टिं पुष्णाति नो तद्वान् ।
शान्तोदितात्मकोभयरूपपरामर्शसाम्ययोगेऽपि ॥ १२१ ॥

शान्तोदितात्मनो रूपद्वयस्य य एवं परामर्शः, तत्र साम्ययोगेऽपि शक्तिरेव पुनस्तद्वदुचितां शक्तिमदानुगुण्येन उल्लसितां सृष्टिं पुष्णाति गर्भं जनयेत्, न शक्तिमान्–इति ततोऽस्या विशेषः– इत्यर्थः ॥ १२१ ॥

ततश्च गर्भधारणादेव अस्याः सर्वत्र शास्त्रे प्रविकस्वरमध्यधामत्वमुक्तम्–इत्याह–

प्रविकस्वरमध्यपदा शक्तिः शास्त्रे ततः कथिता ।

यदभिप्रायेणैव “तिष्ठेत्संवत्सरं पूर्णं साधको नियतव्रतः ।
सिद्धिर्भवति या तस्य सा दिनैकेन योषिताम् ॥
"

इत्यादि अन्यत्र उक्तम् ॥

अतश्च इयमेव ज्ञानसङ्क्रमणे योग्या–इत्याह–

तस्यामेव कुलार्थं सम्यक् सञ्चारयेद्गुरुस्तेन ॥ १२२ ॥

तद्द्वारेण च कथितक्रमेण सञ्चारयेत नृषु ।

तेनेति–प्रविकस्वरमध्यत्वेन हेतुना–इत्यर्थः ।
तद्द्वारेणेति– शक्तिमुखेन ।
नृणां हि मध्यपदप्रविकासो नास्ति–इत्याशयः ।
यदभिप्रायेणैव

श्त्रीमुखे निक्षिपेत्प्राज्ञः स्त्रीमुखाद् ग्राहयेत्प्रिये ।
"

इति,

श्त्रीमुखाच्च भवेत्सिद्धिः सुसिद्धं तासु तत्पदम् ।
"

इति च उक्तम् ॥
एतच्च गुरुभिरपि उक्तम्–इत्याह–

स्वशरीराधिकसद्भावभावितामिति ततः प्राह ॥ १२३ ॥

श्रीमत्कल्लटनाथः प्रोक्तसमस्तार्थलब्धये वाक्यम् ।

श्रीकल्लटनाथो हि समनन्तरमेव प्रोक्तं शक्तिलक्षणात्प्रभृति समस्तमर्थं सङ्ग्रहीतुं स्वशरीरादपि स्वारसिकमध्यधामप्रविकस्वरतया अधिकेन, अत एव सता भावेन भाविताम्–संस्कृतां शक्तिं गुरुः कुर्यादिति वाक्यं प्राह–इति वाक्यार्थः ॥

एवमेतत् प्रसङ्गादभिधाय प्रकृतमेव आह–

तन्मुख्यचक्रमुक्तं महेशिना योगिनीवक्त्रम् ॥ १२४ ॥

तत्रैष सम्प्रदायस्तस्मात्सम्प्राप्यते ज्ञानम् ।

तत् उक्तेन प्रकारेण भगवता महेश्वरेण पिचुवक्त्राद्यपरपर्यायं योगिनीवक्त्रमेव मुख्यचक्रमुक्तम् ।
तत्रैव एष उक्तो वक्ष्यमाणो वा सम्प्रदायोऽनुष्ठेयो यतस्तस्मात् ज्ञानं सम्प्राप्यते परसंवित्समावेशोऽस्य जायते–इत्यर्थः ॥

ननु अतः कीदृक् ज्ञानमाप्यते इत्युच्यताम्?–इत्याशङ्क्य आह–

तदिदमलेख्यं भणितं वक्त्राद्वक्त्रस्थमुक्तयुक्त्या च ॥ १२५ ॥

वक्त्रं प्रधानचक्रं स्वां संविल्लिख्यतां च कथम् ।

अलेख्यमिति–विकल्पयितुमशक्यम्–इत्यर्थः ॥

ननु एतत् वक्त्राद्वक्त्रस्थं तत् कथमलेख्यमित्युक्तम्?–इत्याशङ्क्य आह–उक्तेत्यादि ।

वक्त्रं च “वक्त्रं हि नाम तन्मुख्यं चक्रमुक्तं महेशिना ।
योगिनीवक्त्रं… ॥
"

इत्याद्युक्तयुक्त्या प्रधानचक्रमुच्यते इति तदुभयसङ्घट्टे जायमाना स्वा अनुभूतिमात्रस्वभावा संवित् कथं लिख्यतामिति ॥

कथमेतदुक्तम् ?–इत्याशङ्क्य आह–

अथ सृष्टे द्वितयेऽस्मिन् शान्तोदितधाम्नि येऽनुसन्दधते ॥ १२६ ॥

प्राच्यां विसर्गसत्तामनवच्छिदि ते पदे रूढाः ।

“अथ"शब्दः प्रतिवचने ।
तेन शान्तोदितत्वेन द्विप्रकारे अस्मिन् समनन्तरोक्तसतत्त्वे

स्वातन्त्र्यान्मुक्तमात्मानं… ।
" (१।५।१६)

इत्यादिदृष्ट्या सृष्टे स्वसमुल्लासिते धाम्नि ये प्राच्यां

“…शान्तोदितसूतिकारणं परं कौलम् ।
" (११६)

इत्याद्युक्त्या एतदवस्थाद्वयोदयहेतुभूतां तत्सङ्घट्टमयीं विसर्गसत्तामनुसन्दधते–तत्स्फारसारमेवेदं सर्वमित्यामृशन्ति, ते अनवच्छिन्ने पदे रूढाः–पूर्णे पदे विश्रान्ता–इत्यर्थः ॥

एवमेतत् मुमुक्षुविषयमभिधाय, बुभुक्षुविषयमपि आह–

ये सिद्धिमाप्तुकामास्तेऽभ्युदितं रूपमाहरेयुरथो ॥ १२७ ॥

तेनैव पूजयेयुः संविन्नैकट्यशुद्धतमवपुषा ।

ये पिण्डस्थैर्यादिरूपां सिद्धिमाप्तुकामाः ते तदभ्युदितं रूपं कुण्डगोलकादिशब्दव्यपदेश्यमाहरेयुः ।
अथ तेनैव अभ्युदितेन रूपेण

“आनन्दो ब्रह्मणो रूपं… ।
"

इति श्रुतेरानन्दमयतया संविन्नैकट्यात्

“तस्माद्यत्संविदो नातिदूरे तच्छुद्धमाहरेत् ।
"

इति नीत्या शुद्धतमवपुषा पूजयेयुः–देवीचक्रं तर्पयेयुः– इत्यर्थः ॥

कथञ्च अत्र आहरणादि स्यात् ?–इत्याशङ्क्य आह–

तदपि च मिथो हि वक्त्रात्प्रधानतो वक्त्रगं यतो भणितम् ॥ १२८॥

अजरामरपददानप्रवणं कुलसञ्ज्ञितं परमम् ।

तदपि च अभ्युदितं रूपं यतः

श्वदेहावस्थितं द्रव्यं रसायनवरं शुभम् ।
"

इत्यादिदृशा देहे एव अवस्थानात् कुलसञ्ज्ञितमत एव परमम्, अत एव

“शिवः प्रशस्यते नित्यं पूजाख्यं त्रिदशार्चितम् ।
येन प्राशितमात्रेणामरो भवति मानवः ॥

अथवा मिश्रितं देवि भुङ्क्ते यः सततं नरः ।
वलीपलितनिर्मुक्तो योगिनीनां प्रियो भवेत् ॥
"

इत्यादिनयेन अजरामरपददानप्रवणं प्रधानतो वक्त्रात् योगिनीवक्त्रात् मिथः परस्परस्य, वक्त्रगं भणितम् सर्वशास्त्रेषु उक्तम्–इत्यर्थः ।
एतद्धि योगिनीवक्त्रात् स्ववक्त्रे, ततः शक्तिवक्त्रे, ततः स्ववक्त्रे, ततोऽपि अर्घपात्रादौ निक्षिपेत्–इति गुरवः ।
यदागमोऽपि

“विद्राव्य गोलकं तत्र कुण्डं च तनुमध्यमे ।
तत्स्थं गृह्य महाद्रव्यं मुखेन तनुमध्यमे ॥

तद्वक्त्रगं ततः कृत्वा पुनः कृत्वा स्ववक्त्रगम् ।
पात्रं प्रपूरयेत्तेन महाल्यम्बुविमिश्रितम् ॥

तेनार्घपात्रं कुर्वीत सर्वसिद्धिफलप्रदम् ॥
"

इति,

“वक्त्राद्वक्त्रप्रयोगेण समाहृत्य महारसम् ।
तेन सन्तर्पयेच्चक्रं देवतावीरसंयुतम् ॥
"

इति,

“ततो दूतीं क्षोभयित्वा यस्येच्छा सम्प्रवर्तते ।
तदुत्थं द्रव्यनिचयं प्राशयेच्च परस्परम् ॥
"

इति,

“उभयोत्थेन वीर्येण मन्त्रविद्यां यजेत्तथा ।
"

इति ॥

एवमेतत् ज्ञानिविषयमभिधाय, कर्मिविषयमपि आह–

येऽप्यप्राप्तविबोधास्तेऽभ्युदितोत्फुल्लयागसंरूढाः ॥ १२९ ॥

तत्परिकल्पितचक्रस्थदेवताः प्राप्नुवन्ति विज्ञानम् ।

अप्राप्तविबोधा इति–अप्ररूढज्ञानाश्चर्यामार्गनिष्ठाः–इत्यर्थः ॥

तत्रैव चक्रस्थानां देवतानां परिकल्पनां दर्शयति–

ते तत्र शक्तिचक्रे तेनैवानन्दरसमयेन बहिः ॥ १३० ॥

दिक्षु चतसृषु प्रोक्तक्रमेण गणनाथतः प्रभृति सर्वम् ।
सम्पूज्य मध्यमपदे कुलेशयुग्मं त्वरात्रये देवीः ॥ १३१ ॥

बाह्ये प्रत्यरमथ किल चतुष्कमिति रश्मिचक्रमर्कारम् ।
अष्टकमष्टाष्टकमथ विविधं सम्पूजयेत्क्रमेण मुनिः ॥ १३२ ॥

शक्तिचक्रे इति–शक्तेः सम्बन्धिनि योगिनीवक्त्रात्मनि मुख्यचक्रे– इत्यर्थः ।
तेनैवेति–अभ्युदितेन रूपेण ।
प्रोक्तेति– नित्यार्चाभिधानावसरे ।
अर्कारमिति–द्वादशारम् ॥ १३२ ॥

न केवलमेतत् शक्तिचक्रे एव पूज्यं यावत्स्वस्मिन्नपि–इत्याह–

निजदेहगते धामनि तथैव पूज्यं समभ्यस्येत् ।

ननु सङ्घट्टाभ्युदितोभयात्मकं विसर्गमनुसन्दधतामनवच्छिदि पदे प्ररोहो विज्ञानप्राप्तिश्च भवेदित्युक्तम्, शान्तात्मनि विसर्गे पुनः प्ररूढानां का गतिः ?–इत्याशङ्क्य आह–

यत्तच्छान्तं रूपं तेनाभ्यस्तेन हृदयसंवित्त्या ॥ १३३ ॥

शान्तं शिवपदमेति हि गलिततरङ्गार्णवप्रख्यम् ।

एतीति अभ्यस्तशान्तरूपः ।
शान्तत्वमेव स्फुटीकृतम्– गलिततरङ्गार्णवप्रख्यमिति ॥

ननु एवं च अस्य किं स्यात् ?–इत्याशङ्क्य आह–

तच्छान्तपदाध्यासाच्चक्रस्थो देवतागणः सर्वः ॥ १३४ ॥

तिष्ठत्युपरतवृत्तिः शून्यालम्बी निरानन्दः ।

उपरतवृत्तिरिति–सर्वभावसङ्क्षायात्, अत एव उक्तम्–शून्यालम्बीति, अत एव

“…णिरालम्बः परः शिवः ।
"

इति दृशा शिवपदविश्रान्त्या निरानन्दः ॥

न केवलं मध्यचक्रस्थ एव देवतागण एवमास्ते, यावदनुचक्रस्थोऽपि–इत्याह–

योऽप्यनुचक्रदृगादिस्वरूपभाक् सोऽपि यत्तदायत्तः ॥ १३५ ॥

तेनानन्दे मग्नस्तिष्ठत्यानन्दसाकीङ्ङ्क्षः ।

अनुचक्रदृगादिस्वरूपभागिति–अर्थात् देवतागणः ।
तदायत्त इति– मुख्यचक्रस्थदेवतागणवशः ।
तेनेति–तदायत्तत्वेन ॥

ननु एवमनुचक्रदेवतागणोऽपि निरानन्दे एव पदे विश्रान्तोऽस्तु, किमस्य आनन्दसाकाङ्क्षत्वेन?–इत्याशङ्क्य आह–

परतत्स्वरूपसङ्घट्टमन्तरेणैष करणरश्मिगणः ॥ १३६ ॥

आस्ते हि निःस्वरूपः स्वरूपलाभाय चोन्मुखितः ।

एष दृगाद्यात्मा करणदेवतागणो हि परे- स्वानन्दनिर्भरतया सर्वोत्कृष्टे, तस्मिन् समनन्तरोक्तसतत्त्वे प्रमात्रात्मनि संविद्रूपे विश्रान्तिं विना निःस्वरूपो निजनिजार्थाहरणादावक्षमः स्वरूपं लब्धुमुन्मुखितश्च आस्ते आनन्दसाकाङ्क्षो भवेत्–इत्यर्थः ॥

एवंविधश्च अयं करणरश्मिगणः किं कुर्यात्?–इत्याशङ्क्य आह–

रणरणकरसान्निजरसभरितबहिर्भावचर्वणवशेन ॥ १३७ ॥

विश्रान्तिधाम किञ्चिल्लब्ध्वा स्वात्मन्यथार्पयते ।

एष करणरश्मिगणो हि अभिलाषाभिष्वङ्गात् निजरसभरितानां स्वसंविन्मयतयैव बहिरवभासितानां भावानां यत् चर्वणम् रक्तिः, तद्वशेन स्वावमर्शरूपं किञ्चित् विश्रान्तिधाम लब्ध्वा अनन्तरमर्थात् चर्वितमेव भावजातं स्वात्मनि अर्पयते

निजनिजभोगाभोगप्रविकासिनिजस्वरूपपरिमर्शे ।
क्रमशोऽनुचक्रदेव्यः संविच्चक्रं हि मध्यमं यान्ति ॥
" (११२)

इत्यादिदृशा प्रमात्रात्मनि मुख्ये संविच्चक्रे विश्रान्तिं भजते– इत्यर्थः ॥

ननु एवं तद्विश्रान्त्या अस्य किं स्यात्?–इत्याशङ्क्य आह–

तन्निजविषयार्पणतः पूर्णसमुच्छलितसंविदासारः ॥ १३८ ॥

अनुचक्रदेवतागणपरिपूरणजातवीर्यविक्षोभः ।
चक्रेश्वरोऽपि पूर्वोक्तयुक्तितः प्रोच्छलेद्रभसात् ॥ १३९ ॥

चक्राणां हि विश्रान्तिधामत्वादीश्वरः प्रमातापि निजनिजविषयार्पणवशादनुचक्रदेवतागणेन यत् परिपूरणं तेन जातवीर्यविक्षोभो व्यक्तनिजावष्टम्भः, अत एव पूर्णसमुच्छलितसंविदासारः पूर्वम्

“अनुचक्रदेवतात्मकमरीचिपरिपूरणधिगतवीर्यम् ।
तच्छक्तिशक्तिमद्युगमन्योन्यसमुन्मुखं भवति ॥
" (११३)

इत्याद्युक्तयुक्तितो रभसात् प्रोच्छलेत्–सहसैव बहिरुन्मुखः स्यात्– इत्यर्थः ॥ १३९ ॥

प्रकृतमेव उपसंहरति–

त्रिविधो विसर्ग इत्थं सङ्घट्टः प्रोदितस्तथा शान्तः ।

त्रिषु प्रकारेषु विसर्गशब्दस्य प्रवृत्तौ निमित्तं दर्शयति–

विसृजति यतो विचित्रः सर्गो विगतश्च यत्र सर्ग इति ॥ १४० ॥

यत इति हेतौ ॥१४० ॥

न च एतदस्मदुपज्ञमेव–इत्याह–

श्रीतत्त्वरक्षणे श्रीनिगमे त्रिशिरोमते च तत्प्रोक्तम् ।

तत्र

“तत्त्वरक्षाविधानेऽतो विसर्गत्रैधमुच्यते ।
"

इत्यादिना तत्त्वरक्षाविधानस्य प्राक्संवादितत्वात् तद्ग्रन्थमनुक्त्व, श्रीगमशास्त्रं संवादयति–

कुण्डं शक्तिः शिवो लिङ्गं मेलकं परमं पदम् ॥ १४१ ॥

द्वाभ्यां सृष्टिः संहृतिस्तद्विसर्गस्त्रिविधो गमे ।

कुण्डम्–भगवच्छक्तिरुदितं रूपम्, शिवः शान्तम्, मेलकम् सङ्घट्टः ।
तत्रोदितत्वादेव शक्त्या सृष्टेः, शान्तत्वादेव शिवेन संहारस्य, परमं पदमित्युक्त्या सङ्घट्टेन सर्वावच्छेदविरहादनाख्यस्य च उदय इत्ययं गमशास्त्रे त्रिविधो विसर्गः ॥

एवं गमशास्त्रं संवादयित्वा श्रीत्रिशिरोभैरवमपि संवादयति–

स्रोतोद्वयस्य निष्ठान्तमूर्ध्वाधश्चक्रबोधनम् ॥ १४२ ॥

विश्रामं च समावेशं सुषीणां मरुतां तथा ।
गतभेदं च यन्त्राणां सन्धीनां मर्मणामपि ॥ १४३ ॥

द्वासप्ततिपदे देहे सहस्रारे च नित्यशः ।
गत्यागत्यन्तरा वित्ती सङ्घट्टयति यच्छिवः ॥ १४४ ॥

तत्प्रयत्नात्सदा तिष्ठेत्सङ्घट्टे भैरवे पदे ।
उभयोस्तन्निराकारभावसम्प्राप्तिलक्षणम् ॥ १४५ ॥

मात्राविभागरहितं सुस्फुटार्थप्रकाशकम् ।

इह नित्यमूर्ध्वाधोवर्तिनां चक्राणां सुषीणां यन्त्राणां सन्धीनां मर्मणां मरुतां च गतभेदमत एव दक्षवामवाहात्मनः स्रोतोद्वयस्य निष्ठान्तं मध्यधामविश्रान्तिपर्यन्तं बोधनं विश्रामं समावेशं च विधाय, द्वासप्ततिपदे सहस्रारे देहे

“द्वासप्ततिसहस्राणि नाडीनां नाभिचक्रके ।
"

इत्याद्युक्त्या तावन्नाडिसम्भिन्ने नाभिदेशे प्राणापानत्रोटनेन अन्तरा गृहीतशिवावेशः शान्तोदितात्मिके वित्ती यत् सङ्घट्टयति तदुभयमेलनादिस्वरूपे प्रोन्मुखो भवेत्, ततः पूर्णसंविद्रूपे सङ्घट्टे पदे सर्वकालं प्रयत्नतस्तिष्ठेत्–तत्रैव सावधानो भवेत्–इत्यर्थः ।
यतस्तदुभयोः शान्तोदितलक्षणयो रूपयोः प्रतिनियतपदे सकलाकाराद्यवच्छेदशून्यत्वात् निराकारत्वापत्तिसतत्त्वमत एव निरंशत्वात् मात्राविभागरहितमत एव सुस्फुटस्य स्वानुभवमात्रैकरूपस्य अर्थस्य प्रकाशकम् अभिव्यञ्जकम्–इत्यर्थः ॥

अत्रैव च दार्ढ्यं कार्यम्–इत्याह–

अभ्यस्येद्भावसंवित्तिं सर्वभावनिवर्तनात् ॥ १४६ ॥

सूर्यसोमौ तु संरुध्य लयविक्षेपमार्गतः ।

सर्वेभ्यश्चक्रादिभ्यो भावेभ्यो निवर्त्य दक्षवाममार्गाभ्यां प्राणापानौ निरुध्य मध्यधाम्नि सर्वभावानुस्यूतां तत्सङ्घट्टमयीं प्रमातृरूपां संवित्तिमभ्यस्येत्–तदामर्शपर एव स्यात्–इत्यर्थः ।
वित्तीरिति पाठे तु शान्तोदितात्मिका एवेति व्याख्येयम् ॥

तदेवमत्र त्रिविधेऽपि विसर्गे समावेशभाजां यः कश्चन स्वारसिकः परामर्शः परिस्फुरति तदेव परं मन्त्रवीर्यम्–इत्याह–

एवं त्रिविधविमर्शावेशसमापत्तिधाम्नि य उदेति ॥ १४७ ॥

संवित्परिमर्शात्मा ध्वनिस्तदेवेह मन्त्रवीर्यं स्यात् ।
तत्रैवोदिततादृशफललाभसमुत्सुकः स्वकं मन्त्रम् ॥ १४८ ॥

अनुसन्धाय सदा चेदास्ते मन्त्रोदयं स वै वेत्ति ।

यः कश्चिदेवंविसर्गावेशशाली सङ्घट्टवेलायामुदितमनुभवमात्रैकगोचरत्वात्तादृशं वक्तुमशक्यं यदानन्दनिर्भरं फलं तल्लाभे समुत्सुकः सन्नभीष्टं मन्त्रं सदा, न तु क्षणमात्रम्, तत्रैव संवित्परामर्शात्मनि अहञ्चमत्कारमये ध्वनावनुसन्धाय चेदास्ते, स तत्र मन्त्रोदयं वेत्ति–उदितोऽस्य मन्त्रः स्यात्–इत्यर्थः ॥

भूयो भूयश्च अत्रैव भावनापरेण भाव्यं येन मध्यचक्रे एव एकाग्र्यं सिद्ध्येत्–इत्याह–

अत्रैव जपं कुर्यादनुचक्रैकत्वसंविदागमने ॥ १४९ ॥

युगपल्लक्षविभेदप्रपञ्चितं नादवृत्त्यैव ।

“क्रमशोऽनुचक्रदेव्यः संविच्चक्रं हि मध्यमं यान्ति ।
" (११२)

इत्यादिदृशा युगपदनुचक्रदेवीनामेकत्वेन मुख्यचक्ररूपायां संविदि यदागमनं विश्रान्तिस्तन्निमित्तमत्रैव संवित्परामर्शात्मनि उदीयमाने मन्त्रे नादामर्शमात्रमयतया

“उदये सङ्गमे शान्तौ त्रिलक्षो जप उच्यते ।
"

इत्याद्युक्तेन लक्षविभेदेन प्रपञ्चितं जपं कुर्यात्–भूयो भूयोऽनुसन्धानं विदध्यात्–इत्यर्थः ॥

इदमेव च मुद्राणामपि परं वीर्यमिति अन्यत्र उक्तम्–इत्याह–

श्रीयोगसञ्चरेऽपि च मुद्रेयं योगिनीप्रिया परमा ॥ १५० ॥

कोणत्रयान्तराश्रितनित्योन्मुखमण्डलच्छदे कमले ।
सततावियुतं नालं षोडशदलकमलकलितसन्मूलम् ॥ १५१ ॥

मध्यस्थनालगुम्फितसरोजयुगघट्टनक्रमादग्नौ ।
मध्यस्थपूर्णसुन्दरशशधरदिनकरकलौघसङ्घट्टात् ॥ १५२ ॥

त्रिदलारुणवीर्यकलासङ्गान्मध्येऽङ्कुरः सृष्टिः ।

कोणत्रयान्तर्वर्ति नित्योन्मुखं सदैव प्रविकस्वरं यत्

“त्रिदलं भगपद्म तु … ।
"

इत्याद्युक्त्या मण्डलच्छदं त्रिदलं पौस्नं स्त्रैणं वा भगकमलं तत्र आप्यायकारितया सतवियुतं

“यद्रेतः स भवेच्चन्द्रः… ।
"

इत्याद्युक्त्या षोडशदलेन चान्द्रमसेन कमलेन कलितम्, अत एव आनन्दनिर्भरत्वात् सत्, अत एव वक्ष्यमाणरूपायाः सृष्टेर्मूलम् उत्पत्तिधाम, यत् मध्यनाडीरूपं नालम्,

“अम्बुवाहा भवेद्वामा मध्यमा शुक्रवाहिनी ।
दक्षस्था रक्तवाहा च… ॥
"

इत्युक्त्या मध्यस्थेन तेन नालेन गुम्फितमुम्भितं यत् स्त्रीपुंससम्बन्धि सरोजयुगं तस्य परस्परसङ्घर्षक्रमेण, तन्मध्यस्थयोः पूर्णयोरविकलयोः, अत एव आनन्दमयतया सुन्दरयोरेतोरजोरूपयोः शशधरदिनकरयोः कलानां सङ्घट्टात्

“शुचिर्नामाग्निरुद्भूतः सङ्घट्टात्सूर्यसोमयोः ।
"

इत्युक्त्या अग्नौ प्रमात्रेकरूपे समुल्लसिते त्रिदलस्य कमलस्य मध्ये रजोरेतःकलानां सङ्गात् यश्चित्प्रसरात्मा विश्वगर्भीकारसहिष्णुरङ्कुरः, सा सृष्टिर्बहिरपि तथावभासते–इत्यर्थः ।
तदुक्तम्–

“भगे लिङ्गे स्थितो वह्निरन्तरे भास्करः स्थितः ।
ऊर्ध्वे विप्रः स्थितः सोमः सङ्घट्टान्निष्क्रमेद्रसः ॥
"

इति,

“तत्पीठं शाकिनीचक्रे सा सृष्टिः सचराचरे ।
तत्क्षेत्रं बीजराजस्य ऋतुकालोद्भवस्य तु ॥

रजःपुष्पोपभोगस्य कुलस्यैवाकुलस्य च ।
कर्णिकामध्यवर्तिनं हाटकं हाटकेश्वरम् ॥

शक्तिपद्मान्तरे लीनमद्वैतं परमं शिवम् ।
"

इति च ॥

ननु एवं मुद्रया बद्धया अस्य किं स्यात् ?–इत्याशङ्क्य आह–

इति शशधरवासरपतिचित्रगुसङ्घट्टमुद्रया झटिति ॥ १५३ ॥

सृष्ट्यादिक्रममन्तः कुर्वंस्तुर्ये स्थितिं लभते ।

सङ्घट्टेत्यनेन अस्याः षडरसन्निवेशभाक्त्वमुक्तम् ॥

एवं मन्त्रवीर्यातिदेशद्वारकं मुद्रास्वरूपमभिधाय, परस्परस्य लोलीभावं दर्शयितुं पुनस्तद्वीर्यमपि मन्त्रेषु अतिदेष्टुमाह–

एतत्खेचरमुद्रावेशेऽन्योन्यस्य शक्तिशक्तिमतोः ॥ १५४ ॥

पानोपभोगलीलाहासादिषु यो भवेद्विमर्शमयः ।
अव्यक्तध्वनिरावस्फोटश्रुतिनादनादान्तैः ॥ १५५ ॥

अव्युच्छिन्नानाहतरूपैस्तन्मन्त्रवीर्यं स्यात् ।

एतस्यां षडरमुद्रालक्षणायां खेचरीमुद्रायामावेशे शक्तिशक्तिमतोरन्योन्यस्य पानोपभोगादौ यो विमर्शात्मा अनुभवः समुदियात्, तदव्यक्ताद्यष्टभेदभिन्नपरनादामर्शस्वभावं मान्त्रं वीर्यं स्यात् ॥

अत्रैव पौनःपुन्येन भावनातस्तल्लाभो भवेत्–इत्याह–

इति चक्राष्टकरूढः सहजं जपमाचरन् परे धाम्नि ॥ १५६ ॥

यद्भैरवाष्टकपदं तल्लभतेऽष्टककलाभिन्नम् ।

अष्टककलेति–अष्टभिरर्धचन्द्रादिभिरुन्मनान्ताभिः कलाभिर्भिन्नम् भेदितम्–इत्यर्थः ॥

ननु किं नाम चक्राष्टकं यदारूढोऽपि जपमाचरेत्?–इत्याशङ्क्य आह–

गमनागमनेऽवसितौ कर्णे नयने द्विलिङ्गसम्पर्के ॥ १५७ ॥

तत्सम्मेलयोगे देहान्ताख्ये च यामले चक्रे ।

गमनागमने प्राणसहिते अपाने–इत्यर्थः ।
अवसितावध्यवसाये बुद्धाविति यावत् ।
सम्पर्कः–स्पर्शमात्रम् ।
तत्सम्मेलनयोगे इति तयोर्द्वयोर्लिङ्गयोः सम्मेलनयोगे सङ्घट्टावसरे–इत्यर्थः ।
देहान्ताख्ये इति–द्वादशान्ते ।
यामले चक्रे इति–सर्वशेषः ॥

ननु अत्र किं नाम भैरवाष्टकस्य पदं यदपि अर्धचन्द्रादिभिरष्टाभिः कलाभिर्भिन्नं स्यात्?–इत्याशङ्क्य आह–

कुचमध्यहृदयदेशादोष्ठान्तं कण्ठगं यदव्यक्तम् ॥ १५८ ॥

तच्चक्रद्वयमध्यगमाकर्ण्य क्षोभविगमसमये यत् ।
निर्वान्ति तत्र चैवं योऽष्टविधो नादभैरवः परमः ॥ १५९ ॥

ज्योतिर्ध्वनिसमीरकृतः सा मान्त्री व्याप्तिरुच्यते परमा ।

कुचमध्यहृदयदेशादारभ्य ओष्ठपुटपर्यन्तं शक्तेः कण्ठान्तः

“यत्तदक्षरमक्षोभ्यं प्रियाकण्ठोदितं परम् ।
सहजं नाद इत्युक्तं तत्त्वं नित्योदितं जपः ॥
"

इति

नित्यानन्दरसास्वादाद्धा हेति गलकोटरे ।
स्वयम्भूः सुखदोच्चारः कामतत्त्वस्य वेदकः ॥
"

इत्यादिनिरूपितस्वरूपं यदव्यक्तप्रायं हाहेत्यक्षरद्वयमुदेति, तत् परस्परसङ्घट्टात्मनः क्षोभस्य विगमसमये योगिनीवक्त्रात्ममुख्यचक्रान्तर्विश्रान्तं परामृश्य यत् सर्वे निर्वान्ति विश्रान्तिं भजन्ते, तत्रैव निर्वाणात्मनि पदे य एवमव्यक्तादिरूपतया अष्टविधः, अत एव अर्धचन्द्रादिकलाष्टकोल्लसितः, अत एव परमो नादभैरवः; सा परमा मान्त्री व्याप्तिः सर्वत्र उच्यते–इति वाक्यार्थः ।
ज्योतिः अर्धचन्द्रः, ध्वनिः नादः, समीरः स्पर्शात्मा शक्तिः, अधस्तु चन्द्रेणैव व्याप्तमिति अर्थसिद्धम् ॥

अत्र च किं तत् भैरवाष्टकं का च मान्त्री व्याप्तिः?–इत्याशङ्क्य आह–

सकलाकलेशशून्यं कलाढ्यखमले तथा क्षपणकं च ॥ १६० ॥

अन्तःस्थं कण्ठ्योष्ठ्यं चन्द्राद्व्याप्तिस्तथोन्मनान्तेयम् ।

एषां च शक्तिशक्तिमत्सामरस्यवेलायामुदयात् तदन्यतरव्यपदेशायोगात् नपुंसकत्वमेव उचितमिति तल्लिङ्गेन निर्देशः ॥

एवंव्याप्तिभावनादस्य सर्वत्रैव परभैरवीभावो भवेत्–इत्याह–

एवं कर्मणि कर्मणि यत्र क्वापि स्मरन् व्याप्तिम् ॥ १६१ ॥

सततमलेपो जीवन्मुक्तः परभैरवीभवति ।

एवंविधे च मेलकावसरे गृहीतजन्मा परमुत्कृष्टः–इत्याह–

तादृङ्मेलककलिकाकलिततनुः कोऽपि यो भवेद्गर्भे ॥ १६२ ॥

उक्तः स योगिनीभूः स्वयमेव ज्ञानभाजनं रुद्रः ।

श्रीवीरावलिशास्त्रे बालोऽपि च गर्भगो हि शिवरूपः ॥ १६३ ॥

ननु

“इत्येवं देवदेवेशि आदियागस्तवोदितः ।
"

इतिदृशा आदियागशब्दस्य अत्र प्रवृत्तौ किं निमित्तम्?–इत्याशङ्क्य आह–

आदीयते यतः सारं तस्य मुख्यस्य चैष यत् ।
मुख्यश्च यागस्तेनायमादियाग इति स्मृतः ॥ १६४ ॥

तत्र तत्र च शास्त्रेऽस्य स्वरूपं स्तुतवान् विभुः ।
श्रीवीरावलिहार्देशखमतार्णववर्तिषु ॥ १६५ ॥

श्रीसिद्धोत्फुल्लमर्यादाहीनचर्याकुलादिषु ।

सारमिति–संवित्तत्त्वात्मकममृतलक्षणं च ।
तेन आदिश्च असौ याग इति, आदेर्मुख्यचक्रस्य याग इति च ।
अत एव अस्य सर्वागमेषु परमुत्कर्षः–इत्याह–तत्रेत्यादि ।
हार्देशः हृदयभट्टारकः, खेमतम् खेचरीमतम्, अर्णवः योन्यर्णवः, तद्वर्तिषु- अर्थात् ग्रन्थैकदेशेषु ।
उत्फुल्लेति–उत्फुल्लकमतम् ।
मर्यादाहीनम् निर्मर्यादशास्त्रम् ।
यथोक्तम्–

“एष ते कौलिको यागः सद्यो योगविभूतिदः ।
आख्यातः परमो गुह्यो द्वैतिनां मोहनः परम् ॥

वीराणां दुःखसुखदं लीलया भुक्तिमुक्तिदम् ।
योगसन्धाप्रयोगेण पूजाह्नि हवनं स्मृतम् ॥

पशुमार्गस्थितानां तु मूढानां पापकर्मणाम् ।
अप्रकाश्यं सदा देवि यथा किञ्चिन्महाधनम् ॥

न चात्र परमो यागः स्वभावस्थो महोदयः ।
न कुण्डं नाग्नियजनं नाहुत्याचारमण्डलम् ॥

आवाहनं न चैवात्र न चैवात्र विसर्जनम् ।
न मूर्तियागकरणं नान्यदासनमेव च ॥

व्रतचर्याविनिर्मुक्तं बहिर्द्रव्यविवर्जितम् ।
स्वानन्दामृतसम्पूर्णं महदानन्दसिद्धिदम् ॥

केवलं चात्मसत्तायां सर्वशक्तिमयं शिवम् ।
सर्वाकारं निराकारमात्मयोनिं परापरम् ॥

भावयेत्तन्महायोगी पूजयेच्चक्रनायकम् ।
एतद्रहस्यं परमं गुह्यं चोत्तमयोजितम् ॥

संस्फुरत्कौलिकाम्नायं त्वत्स्नेहादद्य योजितम् ।
सुगुप्तं कारयेन्नित्यं न देयं वीरवत्सले ॥

द्वैतिनां स्वल्पबुद्धीनां लोभोपहतचेतसाम् ।
मायिनां क्रूरसत्त्वानां जिज्ञासूनां न चैव हि ॥

पृथिवीमपि यो दत्त्वा मूकवत्क्ष्मातले वसेत् ।
तदा सिद्ध्यति मन्त्रज्ञः सिद्धमेलापकं लभेत ॥

सर्वामयविनिर्मुक्तो देहेनानेन सिद्ध्यति ।
अनेन योगमार्गेण नानृतं प्रवदाम्यहम् ॥
"

इति ॥

इह विद्यामन्त्रमुद्रामण्डलात्मतया चतुष्पीठं तावच्छास्त्रम् ।
तत्र मन्त्रमुद्रात्मनः पीठद्वयस्य सम्प्रदाय उक्तः ।
इदानीमत्रैव अवशिष्टस्य विद्यामण्डलात्मनोऽपि अस्य सम्प्रदायं निरूपयति–

युग्मस्यास्य प्रसादेन व्रतयोगविवर्जितः ॥ १६६ ॥

सर्वदा स्मरणं कृत्वा आदियागैकतत्परः ।
शक्तिदेहे निजे न्यस्येद्विद्यां कूटमनुक्रमात् ॥ १६७ ॥

ध्यात्वा चन्द्रनिभं पद्ममात्मानं भास्करद्युतिम् ।
विद्यामन्त्रात्मकं पीठद्वयमत्रैव मेलयेत् ॥ १६८ ॥

अस्य उक्तस्य मन्त्रमुद्रात्मनः पीठयुग्मस्य प्रसादादनुसन्धानमात्रेणैव व्रतयोगादिनिरपेक्षः सर्वकालमादियागपरायणो गुरुः शाक्तं पद्ममानन्दनिर्भरत्वात् चन्द्रनिभमात्मानं विकासाधायकतया भास्करद्युतिमनुध्याय शाक्ते निजे देहे क्रमादभीप्सितां शक्तिप्रधानां विद्याम्, शिवप्रधानं कूटं मन्त्रं च न्यस्येत् येन अत्रैव समनन्तरोक्तयुक्त्यनुसन्धानतारतम्यात् विद्यामन्त्रात्मकमपि पीठद्वयं मीलितं स्यात् ॥ १६८ ॥

एतच्च अस्माभिरतिरहस्यत्वात् निर्भज्य नोक्तमिति स्वयमेव अवधार्यम्– इत्याह–

न पठ्यते रहस्यत्वात्स्पष्टैः शब्दैर्मया पुनः ।
कुतूहली तूक्तशास्त्रसम्पाठादेव लक्षयेत् ॥ १६९ ॥

अत्रैव मण्डलात्मतामपि अभिधातुमाह–

यद्भजन्ते सदा सर्वे यद्वान् देवश्च देवता ।
तच्चक्रं परमं देवीयागादौ सन्निधापकम् ॥ १७० ॥

देह एव परं लिङ्गं सर्वतत्त्वात्मकं शिवम् ।
देवताचक्रसञ्जुष्टं पूजाधाम तदुत्तमम् ॥ १७१ ॥

तदेव मण्डलं मुख्यं त्रित्रिशूलाब्जचक्रखम् ।
अत्रैव देवताचक्रं बहिरन्तः सदा यजेत् ॥ १७२ ॥

स्वस्वमन्त्रपरामर्शपूर्वं तज्जन्मभी रसैः ।
आनन्दबहुलैः सृष्टिसंहारविधिना स्पृशेत् ॥ १७३ ॥

यद्वानिति–आद्याधारवान् ।
देवता चेति–अर्थात् तद्वती ।
चक्रमिति– मुख्यं चक्रम् ।
अत एव उक्तम्–परममिति त्रित्रिशूलाब्जचक्रखमिति

“त्रित्रिशूलेऽत्र सप्तारे श्लिष्टमात्रेण मध्यतः ।
पद्मानामथ चक्राणां व्योम्नां वा सप्तकं भवेत् ॥
" (३१।२८)

इति वक्ष्यमाणनीत्या तद्रूपम्–इत्यर्थः ।
स्वस्वेति–अभीप्सितस्य ।
तज्जन्मभिरिति–मुख्यचक्रोद्गतैः कुण्डगोलकादिभिः ।
सृष्टिसंहारविधिनेति–शान्तोदितक्रमेण–इत्यर्थः ॥ १७३ ॥

एवञ्च अस्य किं स्यात्?–इत्याशङ्क्य आह–

तत्स्पर्शरभसोद्बुद्धसंविच्चक्रं तदीश्वरः ।
लभते परमं धाम तर्पिताशेषदैवतः ॥ १७४ ॥

अनुयागोक्तविधिना द्रव्यैर्हृदयहारिभिः ।
तथैव स्वस्वकामर्शयोगादन्तः प्रतर्पयेत् ॥ १७५ ॥

अनुयागोक्तविधिनेति–यदुक्तं प्राक्–

“यद्यदेवास्य मनसि विकासित्वं प्रयच्छति ।
तेनैव कुर्यात् पूजां स इति शम्भोर्विनिश्चयः ॥
" (२६।५५)

इत्यादि उपक्रम्य

“शिवाभेदभराद्भाववर्गश्च्योतति यं रसम् ।
तमेव परमे धाम्नि पूजनायार्पयेद् बुधः ॥
" (२६।६१)

इति ॥१७५ ॥

एतच्च आदरातिशयमवद्योतयितुं प्राक्संवादितेनापि निजस्तोत्रैकदेशेन संवादयति–

कृत्वाधारधरां चमत्कृतिरसप्रोक्षाक्षणक्षालिता-

मात्तैर्मानसतः स्वभावकुसुमैः स्वामोदसन्दोहिभिः ।

आनन्दामृतनिर्भरस्वहृदयानर्घार्घपात्रक्रमात्

त्वां देव्या सह देहदेवसदने देवार्चयेऽहर्निशम् ॥ १७६ ॥

न च एवमस्माभिः स्वोपज्ञमेवोक्तम्–इत्याह–

श्रीवीरावल्यमर्यादप्रभृतौ शास्त्रसञ्चये ।
स एष परमो यागः स्तुतः शीतांशुमौलिना ॥ १७७ ॥

एष इति देहविषयः, यदभिप्रायेणैव

श्वदेह एवायतनं नान्यदायतनं व्रजेत् ।
"

इत्यादि अन्यत्र उक्तम् ॥१७७ ॥

एतच्च देहे इव प्राणेऽपि कार्यम्–इत्याह–

अथवा प्राणवृत्तिस्थं समस्तं देवतागणम् ।
पश्येत्पूर्वोक्तयुक्त्यैव तत्रैवाभ्यर्चयेद्गुरुः ॥ १७८ ॥

कथं च अत्र पूजनं कार्यम्–इत्याह–

प्राणाश्रितानां देवीनां ब्रह्मनासादिभेदिभिः ।
करन्ध्रैर्विशतापानचान्द्रचक्रेण तर्पणम् ॥ १७९ ॥

ब्रह्मेति–ब्रह्मरन्ध्रम् ॥१७९ ॥

एवञ्च अस्य किं स्यात् ?–इत्याशङ्क्य आह–

एवं प्राणक्रमेणैव तर्पयेद्देवतागणम् ।
अचिरात्तत्प्रसादेन ज्ञानसिद्धीरथाश्नुते ॥ १८० ॥

यद्वा किमनात्मरूपैर्देहादिभिः, संविन्निष्ठतयैव देवीचक्रं तर्पयेत्–इत्याह–

संविन्मात्रस्थितं देवीचक्रं वा संविदर्पणात् ।
विश्वाभोगप्रयोगेण तर्पणीयं विपश्चिता ॥ १८१ ॥

संविदर्पणादिति व्याख्यातं विश्वाभोगप्रयोगेणेति, अत एव विपश्चितेति उक्तम् ॥ १८१ ॥

ननु विपश्चितोऽपि सति देहादौ संविन्मात्रस्थितं देवीचक्रं कथं तर्पणीयम्–इत्याह–

यत्र सर्वे लयं यान्ति दह्यन्ते तत्त्वसञ्चयाः ।
तां चितिं पश्य कायस्थां कालानलसमप्रभाम् ॥ १८२ ॥

यत्र सर्वे सकलाद्याः प्रमातारो भूतभावाद्यात्मकानि प्रमेयाणि च तदेकसाद्भावं यान्ति तामशेषविश्वसंहारकारित्वात् कालानलसमप्रभां कायस्थां चितिं पश्य, सत्यपि देहादौ चिदेव एका सर्वतः परिस्फुरति–इत्यर्थः ॥ १८२ ॥

एतदेव स्फुटयति–

शून्यरूपे श्मशानेऽस्मिन् योगिनीसिद्धसेविते ।
क्रीडास्थाने महारौद्रे सर्वास्तमितविग्रहे ॥ १८३ ॥

स्वरश्मिमण्डलाकीर्णे ध्वंसितध्वान्तसन्ततौ ।
सर्वैर्विकल्पैर्निर्मुक्ते आनन्दपदकेवले ॥ १८४ ॥

असङ्ख्यचितिसम्पूर्णे श्मशाने चितिभीषणे ।
समस्तदेवताधारे प्रविष्टः को न सिद्ध्यति ॥ १८५ ॥

अस्मिन्नसङ्ख्याभिः सुखदुःखाद्यात्मिकाभिश्चितिभिः सम्पूर्णे, अत एव संसारयातनादायितया महारौद्रे, अत एव परिहरणीयत्वादिना श्मशानप्राये शरीरे प्रविष्टः अन्तर्मुखीभूतः को न सिद्ध्यति– इति सम्बन्धः ।
कीदृशे च अस्मिन् ? अन्तर्मुखी भावादेव तत्र अहन्ताविगलनात् शून्यरूपे, अत एव सर्वेषां सकलादीनामस्तमितविग्रहे, अत एव ध्वंसितध्वान्तसन्ततौ प्रध्वस्तभेदान्धकारे, अत एव सर्वैर्विकल्पैर्निर्मुक्ते, अत एव स्वस्मिन्नेव, न तु बाह्ये, रश्मिमण्डलेन चक्षुरादीन्द्रियदेवतावर्गेण आकीर्णे, अत एव योगिनीसिद्धसेविते समस्तदेवताधारे, अत एव

“क्रीडन्ति विविधैर्भावैर्देव्यः पिण्डान्तरस्थिताः ।
"

इति आसामेव क्रीडास्थाने, अत एव सर्वदेवतासङ्केतस्थानतया श्मशाने, अत एव सर्वसंहारकारिण्या प्रमात्रेकरूपया चित्या भीषणे, अत एव आनन्दपदकेवले स्वात्ममात्रविश्रान्ते–इत्यर्थः ॥ १८५ ॥

न च एतदस्मदुपज्ञमेव–इत्याह–

श्रीमद्वीरावलीशास्त्रे इत्थं प्रोवाच भैरवी ।

अत्र संवित्क्रमश्चर्यामयः कटाक्षितोऽपि अतिरहस्यत्वात् निर्भज्य भेदेन नोक्त इति न विद्वद्भिरस्मभ्यमभ्यसूयितव्यम् ॥

एवं दौतविध्यनुषक्तं रहस्योपनिषत्क्रममुपसंहरन् दीक्षाविधिमवतारयति–

इत्थं यागं विधायादौ तादृशौचित्यभागिनम् ॥ १८६ ॥

लक्षैकीयं स्वशिष्यं तं दीक्षयेत्तादृशि क्रमे ।

लक्षैकीयमिति बहुशः परीक्षौचित्यलब्धम्, अत एवोक्तं स्वशिष्यमिति, तादृशौचित्यभागिनमिति ।
तादृशीति एवन्निरूपितस्वरूपे ॥

तदेव आह–

रुद्रशक्त्या तु तं प्रोक्ष्य देवाभ्याशे निवेशयेत् ॥ १८७ ॥

भुजौ तस्य समालोक्य रुद्रशक्त्या प्रदीपयेत् ।
तयैवास्यार्पयेत्पुष्पं करयोर्गन्धदिग्धयोः ॥ १८८ ॥

निरालम्बौ तु तौ तस्य स्थापयित्वा विचिन्तयेत् ।
रुद्रशक्त्याकृष्यमाणौ दीप्तयाङ्कुशरूपया ॥ १८९ ॥

ततः स स्वयमादाय वस्त्रं बद्धदृशिर्भवेत् ।
स्वयं च पातयेत्पुष्पं तत्पाताल्लक्षयेत्कुलम् ॥ १९० ॥

ततोऽस्य मुखमुद्धाट्य पादयोः प्रणिपातयेत् ।
हस्तयोर्मूर्ध्नि चाप्यस्य देवीचक्रं समर्चयेत् ॥ १९१ ॥

रुद्रशक्तिः परया मातृसद्भावेन वा सम्पुटिता मालिनी ।
प्रदीपयेदिति–हृद्गतशक्तिपुञ्जस्य अङ्गुलिद्वारनिःसृतस्य आकर्षणक्रमेण उत्तेजयेत्–इत्यर्थः ।
तयैवेति–रुद्रशक्त्या ।
निरालम्बाविति–विगलितसांसारिककृत्रिमनिजशक्तिकत्वात् निर्जीवप्रायौ–इत्यर्थः ।
अङ्कुशरूपयेति–आकर्षणौचित्यात् ।
तत इति–भुजयोः रुद्रशक्त्याकृष्यमाणत्वेन चिन्तनात् हेतोः ।
लक्षयेदिति–एवं हि अस्य स्वकुलमनायासेन सिद्ध्येदिति ।
प्रणिपातयेदिति–शक्तिरेव ॥ १९१ ॥

देवीचक्रं च अत्र कथमर्चयेत् ?–इत्याशङ्क्य आह–

आकर्ष्याकर्षकत्वेन प्रेर्यप्रेरकभावतः ।

हस्तयोर्हि प्रेर्यत्वेन देवीचक्रमभ्यर्चयेत् मूर्ध्नि च प्रेरकत्वेन ।
यतस्तदाकर्षणीयं तच्च आकर्षकम् ।
एवं हि मूर्ध्नि पूजितस्य देवीचक्रस्य सामर्थ्येन आकृष्टं हस्तद्वयम् ।
तत्रैव पाततः शिवहस्ततां यायादिति ।
यदुक्तम्–

“ततोऽस्य मस्तके चक्रं हस्तयोश्चार्च्य योगवित् ।
तद्धस्तौ प्रेरयेच्छक्त्या यावन्मूर्धान्तमागतौ ॥

शिवहस्तविधिः प्रोक्तः सद्यःप्रत्ययकारकः ।
"

इति ॥

यदा पुनरेवं शिवहस्तविधिर्न सिद्ध्येत्, तदा शास्त्रान्तरीयं क्रममनुतिष्ठेत्–इत्याह–

उक्तं श्रीरत्नमालायां नाभिं दण्डेन सम्पुटम् ॥ १९२ ॥

वामभूषणजङ्घाभ्यां नितम्बेनाप्यलङ्कृतम् ।
शिष्यहस्ते पुष्पभृते चोदनास्त्रं तु योजयेत् ॥ १९३ ॥

यावत्स स्तोभमायातः स्वयं पतति मूर्धनि ।
शिवहस्तः स्वयं सोऽयं सद्यः प्रत्ययकारकः ॥ १९४ ॥

अनेनैव प्रयोगेण चरुकं ग्राहयेद्गुरुः ।
शिष्येण दन्तकाष्ठं च तत्पातः प्राग्वदेव तु ॥ १९५ ॥

नाभिः क्षः ।
दण्ड रेफः, तेन सम्पुटमूर्ध्वाधः सम्भिन्नम्– इत्यर्थः ।
वामभूषणम् ऊ ।
वामजङ्घा औ ।
नितम्बं म् ।
स च अर्थाद्बिन्दुरूपः ।
तेन रक्ष्त्रौं ।
स इति–शिवहस्तः ।
तदुक्तं तत्र-

“मूलदण्डं समुद्धृत्य नाभिस्थं वर्णमुद्धरेत् ।
शूलदण्डासनस्थं तु वामभूषणसंयुतम् ॥

वामजङ्घासमायुक्तं नितम्बालङ्कृतं प्रिये ।
दिव्यास्त्रमेतत्परमं नापुण्यो लभते स्फुटम् ॥
"

इति उपक्रम्य

“शिवहस्ते महेशानि इदं कूटं तु योजयेत् ।
यावत् स्तुभ्यत्यसौ देवि स्वयमेव चलत्यसौ ॥
"

इति ।
सद्यः प्रत्ययकारक इति–यत्रैव शरीरचक्रे झटिति हस्तः पतति, तत्रैव अभ्यासपरो भवेत्–इति गुरवः ।
अनेनैवेति– आकर्ष्याकर्षकभावलक्षणेन ।
चरुकमिति–अर्थात् देवीभ्योऽग्रे दापयित्वा ।
शिष्येणेति–प्रयोज्यकर्तरि तृतीया ।
प्राग्वदेवेति– पञ्चदशाह्निकोक्तवत् ॥ १९५ ॥

ननु एकेनैव नेत्रपटग्रहाद्यात्मना करस्तोभेन अस्य शक्त्यावेशो लक्षित इति किं पुनस्तद्वचनेन ?–इत्याशङ्क्य आह–

करस्तोभो नेत्रपटग्रहात् प्रभृति यः किल ।
दन्तकाष्ठसमादानपर्यन्तस्तत्र लक्षयेत् ॥ १९६ ॥

तीव्रमन्दादिभेदेन शक्तिपातं तथाविधम् ।

तत्रेति–एवंविधे करस्तोभे ।
तथाविधमिति–तीव्रमन्दादिभेदम् ।
अयमत्र आशयः–यदा हि यत्रैव चक्रे पुष्पपातो वृत्तस्तत्रैव प्रणामः, तत्रैव चरुदानम्, तत एव तद्ग्रहणमित्यादि; तदा तीव्रः शक्तिपातो लक्षणीयः, अन्यथा तु मन्दः इति ।
तदुक्तम्–

“एतेषां चलनान्मन्त्री शक्तिपातं परीक्षयेत् ।
मन्दतीव्रादिभेदेन मन्दतीव्रादिकं बुधः ॥
"

इति ॥

एवमियता अस्मद्दर्शने समयिदीक्षोक्ता–इत्याह–

इत्येष समयी प्रोक्तः श्रीपूर्वे करकम्पतः ॥ १९७ ॥

न च एतदिह अपूर्वतया उक्तम्–इत्याह–

समयी तु करस्तोभादिति श्रीभोगहस्तके ।

यच्छ्रीपञ्चाशिका

समयी तु करस्तोभान् मुद्रया पुत्रको भवेत् ।
"

इत्यादि ॥

अत्रैव प्रक्रियान्तरमाह–

चर्वेव वा गुरुर्दद्याद्वामामृतपरिप्लुतम् ॥ १९८ ॥

निःशङ्कं ग्रहणाच्छक्तिगोत्रो मायोज्झितो भवेत् ।
सकम्पस्त्वाददानः स्यात् समयी वाचनादिषु ॥ १९९ ॥

कालान्तरेऽध्वसंशुद्ध्या पालनात्समयस्थितेः ।
सिद्धिपात्रमिति श्रीमदानन्देश्वर उच्यते ॥ २०० ॥

चर्विति–रत्नपञ्चाद्यात्मकम् ।
यदुक्तम्–

“देहस्थं तु चरुं वक्ष्ये यत्सुरैरपि दुर्लभम् ।
शिवाम्बु रेतो रक्तं च नालाज्यं विश्वनिर्गमः ॥

अतो विधानपूर्वं तु देहस्थं ग्राहयेच्चरुम् ।
"

इति ।
शक्तिगोत्र इति–ब्रह्म्याद्यंशकरूपः–इत्यर्थः ।
अत एव निःशङ्कं ग्रहणात् मायोज्झितः साक्षात्कृताविकल्पनिरुपायसंवित्तत्त्वो भवेत्–इत्यर्थः ।
अत एव चरुभोजनादेरनुपायपरिकरत्वं प्राक् संवादितम् ।
सशङ्कः पुनरेतदाददानो वाचनश्रवणादौ समयी योग्यः स्याद्येन उत्तरकालं तत्तच्छास्त्रीयसमयपरिपालनसूचिततीव्रशक्तिपातः षड्विधस्य अध्वनः सम्यक् पुत्रकदीक्षा क्रमेण शुद्ध्या मोक्षलक्ष्मीलक्षणायाः सिद्धेर्भाजनं भवेत् ।
न च एतत् स्वोपज्ञमेव उक्तम्–इत्याह–श्रीमदानन्देश्वर उच्यते इति ॥ २०० ॥

एवं समयिदीक्षामभिधाय, पुत्रकदीक्षां वक्तुमुपक्रमते–

यदा तु पुत्रकं कुर्यात्तदा दीक्षां समाचरेत् ।

इह तावत्

“वेधदीक्षां विना दीक्षां यो यस्य कुरुते प्रिये ।
द्वावेतौ नरकं यात इति शाक्तस्य निश्चयः ॥
"

इत्याद्युक्त्या विना आवेशं शिष्यस्य दीक्षा न कार्येति प्रथममावेश एव उत्पादनीयो येन अस्य दीक्षायोग्यत्वे ज्ञाते गुरुस्तत्प्रक्रियामनुतिष्ठेत्, अन्यथा पुनर्दीक्षार्हत्वाभावात् स त्याज्य एव ।
यद्वक्ष्यते–

“यस्य त्वेवमपि स्यान्न तमत्रोपलवत्त्यजेत् ।
" (२९।२११)

इति ॥

समावेशः सर्वशास्त्रेषु अविगानेन उक्त इति दर्शयितुं श्रीरत्नमालायामुक्तं तल्लक्षणं तावदर्थगत्या अभिधत्ते–

उक्तं श्रीरत्नमालायां नादिफान्तां ज्वलत्प्रभाम् ॥ २०१ ॥

न्यस्येच्छिखान्तं पतति तेनात्रेदृक् क्रमो भवेत् ।

तेनेति–एवंविधेन न्यासेन हेतुना ।
पततीति– देहाद्यात्मग्रहपरिहारेण रुद्रशक्तिमेव आविशति–इत्यर्थः ।
तदुक्तं तत्र–

“ततो न्यस्येत्तु शिष्यस्य मालिनीं जगदम्बिकाम् ।
ज्वलज्ज्वलनसङ्काशां पादाद्यावच्छिखान्तकम् ॥

नादिफान्तसमुच्चारात् पातयेद्विह्वलेन्द्रियम् ।
एषा दीक्षा महादेवी मालिनीविजये प्रिये ॥
"

इति ।
तेनेति–काकाक्षिवद्योज्यम्, तत् तेनेति–पातेन हेतुना ।
अत्रेति पुत्रकदीक्षायाम् ।
ईदृक्–वक्ष्यमाणः ॥
तमेव आह–

प्रोक्षितस्य शिशोर्न्यस्तप्रोक्तशोध्याध्वपद्धतेः ॥ २०२ ॥

ऋजुदेहजुषः शक्तिं पादान्मूर्धान्तमागताम् ।
पाशान्दहन्तीं सन्दीप्तां चिन्तयेत्तन्मयो गुरुः ॥ २०३ ॥

उपविश्य ततस्तस्य मूलशोध्यात् प्रभृत्यलम् ।
अन्तशोध्यावसानान्तां दहन्तीं चिन्तयेत्क्रमात् ॥ २०४ ॥

एवं सर्वाणि शोध्यानि तत्त्वादीनि पुरोक्तवत् ।
दग्ध्वा लीनां शिवे ध्यायेन्निष्कले सकलेऽथवा ॥ २०५ ॥

योगिना योजिता मार्गे सजातीयस्य पोषणम् ।
कुरुते निर्दहत्यन्यद्भिन्नजातिकदम्बकम् ॥ २०६ ॥

तन्मय इति–दीप्तशक्तिमयः ।
तत इति–उत्थानानन्तरम् ।
मूलशोध्यमादिशोध्यं यथा कलाध्वनि निवृत्तिः, अन्तशोध्यं यथा अत्रैव शान्त्यतीता ।
एवमिति –मूलशोध्यादारभ्य अन्तशोध्यावसानम् ।
पुरेति–तत्त्वदीक्षाप्रकरणे ।
निष्कले इति–पुत्रकाद्यपेक्षया ।
सकले इति–साधकोद्देशेन ।
मार्गे इति–मध्यधाम्नि ।
सजातीयम्– चैतन्यम् ।
भिन्नजातीयाः–मलाद्याः ॥ २०६ ॥

ननु एवमस्य किं फलम्?–इत्याशङ्क्य आह–

+++(दीक्षया)+++ अनया शोध्यमानस्य शिशोस् तीव्रादि-भेदतः ।
शक्तिपाताच् चिति+++(←चित्)+++-व्योम+++(←बाह्यसम्पर्कात् प्राग् वर्तमती शून्यता)+++- प्राणनाऽन्तर्-बहिस्-तनूः ॥ २०७ ॥

आविशन्ती रुद्र-शक्तिः क्रमात् सूते फलं त्व् इदम् ।
+++(चिति)+++ आनन्दम्, +++(व्योम्नि)+++ उद्भवं, +++(प्राणे)+++ कम्पं, +++(अन्तस्-तनौ बुद्धि-पुर्य्-अष्टके)+++ निद्रां +++(बहिस्-तनौ अहन्तावष्टम्भ-भङ्गात्)+++ घूर्णिं च देहगाम् ॥ २०८ ॥

मूलम्

अनया शोध्यमानस्य शिशोस्तीव्रादिभेदतः ।
शक्तिपाताच्चितिव्योमप्राणनान्तर्बहिस्तनूः ॥ २०७ ॥

आविशन्ती रुद्रशक्तिः क्रमात्सूते फलं त्विदम् ।
आनन्दमुद्भवं कम्पं निद्रां घूर्णिं च देहगाम् ॥ २०८ ॥

एवमस्य दग्ध-पाशस्य शिष्यस्य तीव्र-तीव्रात् शक्ति-पातात् चितिं साक्षाद् आत्मानम् आविशन्ती रुद्र-शक्तिर् आनन्दं सूते यावत्, मन्द-मन्दात् शक्तिपातात् देहम् आविशन्ती घूर्णिम् +++(सूते)+++।
यतः चिताव् आनन्द-रूपत्वाद् आनन्दस्य औचित्यम्, शून्यात्मनि व्योम्नि अवकाशवत्त्वाद् उद्भवस्य, प्राणात्मनि वायौ तत्-कारित्वात् कम्पस्य, अन्तस्-तनौ बुद्धि-पुर्य्-अष्टके तत्-तन्-मायीय-वृत्ति-निरोधात् निद्रायाः, बहिस् तनाव् अहन्तावष्टम्भ-भङ्गात् घूर्णिर् इति ।
एवं हि साक्षाद् अस्य दीक्षा वृत्तेति गुरोर् आश्वासो भवेत् –इति भावः ॥ २०८ ॥

एवमस्य स्तोभितपाशतया शिवे एव योजनिका जातेति तदैव देहपातः प्रसजेत् ?–इत्याशङ्क्य आह–

एवं स्तोभितपाशस्य योजितस्यात्मनः शिवे ।
शेषभोगाय कुर्वीत सृष्टिं संशुद्धतत्त्वगाम् ॥ २०९ ॥

शेषस्य–एतद्देहारम्भकस्य कर्मणः ।
सृष्टिमिति–अर्थादेतद्देह गतामेव ॥ २०९ ॥

एवमपि यदि एतच्चिह्नानुदयात् मन्दशक्तिपातवतः कस्यचित् न अयमेवमावेशो जायते, तदा एवमस्य संस्कारान्तरं कुर्यात्–इत्याह–

अथवा कस्यचिन्नैवमावेशस्तद्दहेदिमम् ।
बहिरन्तश्चोक्तशक्त्या पतेदित्थं स भूतले ॥ २१० ॥

यस्य त्वेवमपि स्यान्न तमत्रोपलवत्त्यजेत् ।

युगपदेव ऊर्ध्वाधो वमदग्निपुञ्जस्य ऊर्ध्वमुखस्य त्रिकोणस्य अन्तरुपवेशितं सर्वतो रेफवलितं ज्वालाकलापमय्या शक्त्या बहिरन्तश्च दहेत्–इति गुरवः ।
स्यान्नेति–आवेशः ।
उपलवदिति– अनायातशक्तिपातत्वात् निबिडजडिमानम्–इत्यर्थः ॥

एवं परित्यक्तो हि शिष्यः संसारे एव मज्जनोन्मज्जनानि कुरुते इति तदनुजिघृक्षापरतया गुरुतः शास्त्रतश्च सिद्धमप्रतिहतं दीक्षान्तरं वक्तुमाह–

अथ सप्रत्ययां दीक्षां वक्ष्ये तुष्टेन धीमता ॥ २११ ॥

शम्भुनाथेनोपदिष्टां दृष्टां सद्भावशासने ।

सद्भावशासने इति–श्रीतन्त्रसद्भावे ॥

तामेव आह–

सुधाग्निमरुतो मन्दपरकालाग्निवायवः ॥ २१२ ॥

वह्निसौधासुकूटाग्निवायुः सर्वे सषष्ठकाः ।
एतत्पिण्डत्रयं स्तोभकारि प्रत्येकमुच्यते ॥ २१३ ॥

सुधा सः, अग्निः रः, मरुत् यः, एवंस्र्यम्; मन्दः डकारः, तत्परः फणभृच्छब्दवाच्यः ढकारः, (कालः ) प्राणशमनोऽन्तकः मः, अग्निः रः, वायुः यः, एवं ड्ढ्म्य्रम्; वह्निः रः, (सौधः ) सोमः सः, असुः प्राण हः, कूटम् क्षः, अग्निः रः, वायुः यः, एवं रस्ह्क्ष्यूई ।
अत्र समाहारे द्वन्द्वः ।
सर्वे इति त्रयोऽपि पिण्डाः ।
सषष्ठका इति–ऊकारासनस्था अर्थात् बिन्द्वादिलाञ्छिताश्च ।
प्रत्येकमिति–व्यस्तम्–इत्यर्थः ।
तदुक्तं तत्र–

“अथैवमपि यस्य स्यान्नावेशः कश्मलात्मनः ।
तं पिण्डत्रितयादेकेनोद्बोधपदका नयेत् ॥

सोमानलानिलैरेकं पिण्डमादौ समुद्धरेत् ।
फणभृत्प्राणशमनशिखिवायुयुतं परम् ॥

शिखिसोमासुकूटाग्निसमीरैश्च तृतीयकम् ।
षष्ठासनानि सर्वाणि तिलकाङ्कानि सुन्दरि ॥

त्रिभिरेभिर्भवेद्व्यस्तैः शक्त्यावेशः शरीरगः ।
"

इति ॥ २१३ ॥

अत्रैव इतिकर्तव्यतामाह–

शक्तिबीजं स्मृतं यच्च न्यस्येत्सार्वाङ्गिकं तु तत् ।
हृच्चक्रे न्यस्यते मन्त्रो द्वादशस्वरभूषितः ॥ २१४ ॥

जपाकुसुमसङ्काशं चैतन्यं तस्य मध्यतः ।
वायुना पेर्रितं चक्रं वह्निना परिदीपितम् ॥ २१५ ॥

तद्ध्यायेच्च जपेन्मन्त्रं नामान्तरितयोगतः ।
निमेषार्धात्तु शिष्यस्य भवेत्स्तोभो न संशयः ॥ २१६ ॥

शक्तिबीजं श्लिष्टतया त्रिकोणबीजमीकारो डम्बरशब्दवाच्या माया च ।
सार्वाङ्गिकं न्यस्येदिति–एतद्बीजद्वयमध्ये दीक्ष्यं चिन्तयेत्–इत्यर्थः ।
मन्त्र इतिसर्वमन्त्र सामान्यात्मा हकारः ।
तस्येति–षण्ठवर्जं स्वरद्वादशकसम्भिन्नत्वात् चक्राकारतया अवस्थितस्य मन्त्रस्य ।
तच्चक्रमिति–दीक्ष्यस्य बहिरन्तश्च चिन्तितं वाग्भवादिनिखिलमन्त्रकदम्बकम्–इत्यर्थः ।
तेन एतत् वायुना यकारेण, वह्निना रेफेण च बहिः सर्वतो वेष्टितं ध्यायेत् येन एवमुद्दीपितं सत् स्तोभाविर्भावनप्रागल्भ्यमियात् ।
मन्त्रमिति– पिण्डत्रयमध्यादेकतमम् ।
नामान्तरितयोगतः इति तेन आदौ मन्त्रः, ततो दीक्ष्यनाम, पुनर्मन्त्र इति ।
तदुक्तं तत्र–

“त्रिकोणकं डम्बरं च न्यस्येत्सर्वाङ्गसङ्गतम् ।
द्वादशस्वरसम्भिन्नं हृच्चक्रे मन्त्रनायकम् ॥

उदयादित्यसङ्काशं जीवं तेन च चालयेत् ।
दीपयेदनलेनैव वायुनापि प्रबोधयेत् ॥

मन्त्रेणान्तरितं नाम जपेच्छिष्यस्य भामिनि ।
आवेशमायाति ततस्तत्क्षणादेव तत्परः ॥
"

इति ॥ २१६ ॥

एवञ्च अस्य कीदृगनुभवः–इत्याह–

आत्मानं प्रेक्षते देवि तत्त्वे तत्त्वे नियोजितः ।
यावत्प्राप्तः परं तत्त्वं तदा त्वेष न पश्यति ॥ २१७ ॥

अनेन क्रमयोगेन सर्वाध्वानं स पश्यति ।

प्रेक्षते इति–अर्थात् यथायथं शुद्धम् ।
न पश्यतीति– द्रष्ट्रेकस्वभाव एव भवेत्–इत्यर्थः ॥

न केवलमस्य स्वात्मनि एव प्रत्ययनिमित्तमेवमनुभवो जायते, यावत् स्वपरयोरपि–इत्याह–

अथवा सर्वशास्त्राण्यप्युद्ग्राहयति तत्क्षणात् ॥ २१८ ॥

सर्वशास्त्राणीति–अर्थाददृष्टश्रुतानि ॥ २१८ ॥

यदि नाम च प्रतिनियतभोगेच्छुः कोऽपि स्यात्, तदा अस्य तादृशीमेव दीक्षां कुर्यात्–इत्याह– पृथक्तत्त्वविधौ दीक्षां योग्यतावशवर्तिनः ।
तत्त्वाभ्यासविधानेन सिद्धयोगी समाचरेत् ॥ २१९ ॥

इति सन्दीक्षितस्यास्य मुमुक्षोः शेषवर्तने ।
कुलक्रमेष्टिरादेश्या पञ्चावस्थासमन्विता ॥ २२० ॥

योग्यता कस्यचित् पृथ्वीतत्त्वे एव भुवनेशत्वे वाञ्छा, कस्यचित् तु सदाशिवत्वे ।
तत्त्वाभ्यासविधानेनेति–तत्तद्धारणाद्यात्मना– इत्यर्थः ।
शेषवर्तने इति–शेषवृत्तिनिमित्तम्–इत्यर्थः ॥ २२० ॥

पञ्चावस्थासमन्वितमेव व्याचष्टे–

जाग्रदादिषु संवित्तिर्यथा स्यादनपायिनी ।
कुलयागस्तथादेश्यो योगिनीमुखसंस्थितः ॥ २२१ ॥

अनपायिनीति–

“…ण सावस्था न या शिवः ।
" (स्प।
का। ३।२)

इति भङ्ग्या प्रवृत्ता अविरतरूपा–इत्यर्थः ॥ २२१ ॥

तदेव आह–

सर्वं जाग्रति कर्तव्यं स्वप्ने प्रत्येकमन्त्रगम् ।
निवार्य सुप्ते मूलाख्यः स्वशक्तिपरिबृंहितः ॥ २२२ ॥

तुर्ये त्वेकैव दूत्याख्या तदतीते कुलेशिता ।
स्वशक्तिपरिपूर्णानामित्थं पूजा प्रवर्तते ॥ २२३ ॥

इह खलु जाग्रदाद्यवस्थासु यथायथं भेदस्य हानिरभेदस्य च उदय इति जाग्रदवस्थायां निखिलमेव मन्त्रजातं पूजनीयतया योज्यम्; स्वप्नावस्थायामपि एवम्, किन्तु प्रत्येकमारिराधयिषितमेकमेव परादिमन्त्रमधिकृत्य–इत्यर्थः ।
सुषुप्तावस्थायां तु सर्वं परिवारभूतं मन्त्रजातमपास्य परादिशक्तित्रययोगिभैरवत्रयं कुलेश्वरौ च इत्येव पूज्यम्, एवं तुर्येऽपि एकैव कुलेश्वरी, तुर्यातीते च कुलेश्वर एवेति ॥ २२२-२२३ ॥

एतदेव अन्यत्रापि अतिदिशति–

पिण्डस्थादि च पूर्वोक्तं सर्वातीतावसानकम् ।
अवस्थापञ्चकं प्रोक्तभेदं तस्मै निरूपयेत् ॥ २२४ ॥

पूर्वेति–दशमाह्निके ।
प्रोक्तभेदमिति–योगिज्ञानिविषयतया ।
तस्मायिति–एवं सन्दीक्षिताय मुमुक्षवे ॥ २२४ ॥

इदानीं दीक्षानन्तरोद्दिष्टं साधकाचार्ययोरभिषेकमपि आह–

साधकस्य बुभुक्षोस्तु सम्यग्योगाभिषेचनम् ।
तत्रेष्ट्वा विभवैर्देवं हेमादिमयमव्रणम् ॥ २२५ ॥

दीपाष्टकं रक्तवर्तिसर्पिषापूर्य बोधयेत् ।
कुलाष्टकेन तत्पूज्यं शङ्खे चापि कुलेश्वरौ ॥ २२६ ॥

आनन्दामृतसम्पूर्णे शिवहस्तोक्तवर्त्मना ।
तेनाभिषिञ्चेत्तं पश्चात् स कुर्यान्मन्त्रसाधनम् ॥ २२७ ॥

आचार्यस्याभिषेकोऽयमधिकारान्वितः स तु ।
कुर्यात्पिष्टादिभिश्चास्य चतुष्षष्टिं प्रदीपकान् ॥ २२८ ॥

अष्टाष्टकेन पूज्यास्ते मध्ये प्राग्वत् कुलेश्वरौ ।
शिवहस्तोक्तयुक्त्यैव गुरुमप्यभिषेचयेत् ॥ २२९ ॥

योगेति–तत्प्रधानम्–इत्यर्थः ।
तत्रेति–योगाभिषेचने ।
शङ्खे इति– महाशङ्खे ।
शिवहस्तोक्तवर्त्मनेति–शक्त्याकर्षणात्मना क्रमेण ।
तेनेति–शङ्खेन ।
स इति–बुभुक्षुः साधकः ।
पिष्टादिभिरिति– आदिशब्दात् वल्मीकमृदादि ।
प्राग्वदिति–शङ्खगतत्वेन ॥ २२९ ॥

एवमभिषेकेण अनयोः किं स्यात् ?–इत्याशङ्कां निराचिकीर्षुरागममेव पठति–

अभिषिक्ताविमावेवं सर्वयोगिगणेन तु ।
विदितौ भवतस्तत्र गुरुर्मोक्षप्रदो भवेत् ॥ २३० ॥

अत्रैव तुर्यपादस्य तात्पर्यतोऽर्थं व्याख्यातुमाह–

तात्पर्यमस्य पादस्य स सिद्धीः सम्प्रयच्छति ।
गुरुर्यः साधकः प्राक्स्यादन्यो मोक्षं ददात्यलम् ॥ २३१ ॥

अनयोः कथयेज्ज्ञानं त्रिविधं सर्वमप्यलम् ।
स्वकीयाज्ञां च वितरेत् स्वक्रियाकरणं प्रति ॥ २३२ ॥

इदमत्र तात्पर्यं यत्–अनयोर्मध्यात् यः पूर्वं साधकः सन् गुरुः, स परेभ्यः सिद्धीरेव ददाति; अन्यः प्रथममेव यो गुरुः, सोऽत्यर्थं प्रकर्षेण सिद्धिदानपुरःसरीकारेण मोक्षमपि– इत्यर्थः ।
यद्यपि सबीजदीक्षादीक्षितस्य मुमुक्षोरेव आचार्यत्वमाम्नातम्, तथापि तत् कर्मिविषयम्; इदं तु ज्ञानिविषयमिति न कश्चिद्विरोधः ।
त्रिविधम्– आणवशाक्तशाम्भवरूपम् ।
स्वक्रिया–दीक्षादिका ॥

एतदेव आन्तरेण क्रमेणापि अभिधत्ते–

षट्कं कारणसञ्ज्ञं यत्तथा यः परमः शिवः ।
साकं भैरवनाथेन तदष्टकमुदाहृतम् ॥ २३३ ॥

प्रत्येकं तस्य सार्वात्म्यं पश्यंस्तां वृत्तिमात्मगाम् ।
चक्षुरादौ सङ्क्रमयेद्यत्र यत्रेन्द्रिये गुरुः ॥ २३४ ॥

स एव पूर्णैः कलशैरभिषेकः परः स्मृतः ।
विना बाह्यैरपीत्युक्तं श्रीवीरावलिभैरवे ॥ २३५ ॥

(षट्कं ) ब्रह्मा विष्णुः रुद्र ईश्वरः सदाशिवोऽनाश्रिशिवश्चेति ।
परमशिव इति–षट्त्रशः ।
भैरवनाथः सप्तत्रिंशादिशब्दव्यवहार्यं पूर्णं रूपम् ।
तत् यदेतस्य अष्टकस्य प्रत्येकं सार्वात्म्येन चतुष्षष्टिका वृत्तिरवभासते, तामात्मगां विधाय यत्र यत्र चक्षुरादाविन्द्रिये स्वेन्द्रियप्रणालिकया अभिषेच्यस्य गुरुः सङ्क्रमयेत्–तदैक्या पत्तिं कुर्यात्; स एव विना बाह्यं संविद्रसापूरितत्वात् पूर्णैरान्तरैः कलशैर्बाह्यवैलक्षण्यात् परोऽभिषेकोऽस्मद्गुरुभिः स्मृतः– अनुष्ठेयतया अभिसंहितः–इत्यर्थः ॥

एवमभिषेकविधिमभिधाय, तत् पुरोद्दिष्टं वेधस्वरूपं निर्णेतुकामस्तद्दीक्षां वक्तुमुपक्रमते–

सद्य एव तु भोगेप्सोर्योगात्सिद्धतमो गुरुः ।
कुर्यात्सद्यस्तथाभीष्टफलदं वेधदीक्षणम् ॥ २३६ ॥

योगात्सिद्धतम इति–स्वभ्यस्तयोगोऽत्र अधिकृतः–इत्यर्थः ।
यद्वक्ष्यति–

शा चाभ्यासवता कार्या… ।
" (२९।२३७)

इति ।
वेधेति–मध्यमप्राणशक्त्या ऊर्ध्वोर्ध्वक्रमणेन चक्राधारादीनां भेदनम् ।
यद्वक्ष्यति–

“…येनोर्ध्वोर्ध्वप्रवेशतः ।
शिष्यस्य चक्रसम्भेदप्रत्ययो जायते ध्रुवः ॥
" (२९।२३७)

इति ।
यदभिप्रायेणैव–

“आत्मानं मणिमाश्रित्य शक्तिं न्यस्येत्तु हेरुकम् ।
पाशविश्लेषकरणं वेध इत्यभिसञ्ज्ञितम् ॥
"

इत्यादि उक्तम् ॥ २३६ ॥

तदेव आह–

वेधदीक्षा च बहुधा तत्र तत्र निरूपिता ।
सा चाभ्यासवता कार्या येनोर्ध्वोर्ध्वप्रवेशतः ॥ २३७ ॥

शिष्यस्य चक्रसम्भेदप्रत्ययो जायते ध्रुवः ।

येनेति–अभ्यासवत्त्वेन ॥

एवंविधेन अस्य किं स्यात् ?–इत्याशङ्क्य आह–

येनाणिमादिका सिद्धिः …

अन्यथा पुनरूर्ध्वोर्ध्वप्रवेशाभावे विघ्नादिभाजनत्वं भवेत्– यदागमः–इत्याह–

…श्रीमालायां च चोदिता ॥ २३८ ॥

ऊर्ध्वचक्रदशाऽलाभे पिशाचावेश एव सा ।

यदुक्तं तत्र–

“अधोऽवस्था यदा ऊर्ध्वं सङ्क्रमन्ति वरानने ।
सैव मोक्षपदावस्था सैव ज्ञानस्य भाजनम् ॥

ऊर्ध्वचक्रगतावस्था यदाधः सम्भवन्ति च ।
तदा पैशाच आवेशः स वै विघ्नस्य कारणम् ॥
"

इति ॥

बहुधेत्युक्तं निरूपयति–

मन्त्रनादबिन्दुशक्तिभुजङ्गमपरात्मिका ॥ २३९ ॥

षोढा श्रीगह्वरे वेधदीक्षोक्ता परमेशिना ।

तदुक्तं तत्र–

“मन्त्रवेधं तु नादाख्यं बिन्दुवेधमतः परम् ।
शाक्तं भुजङ्गवेधं तु परं षष्ठमुदाहृतम् ॥
"

इति ।
षोढात्वे च अत्र अध्वशुद्धिगर्भीकारः कारणम् ।
यदुक्तम्–

“षोढा वे वेधबोधेन अध्वानं शोधयेत्प्रिये ।
"

इति ॥

तत्रत्यमेव ग्रन्थमर्थतः शब्दतश्च पठति–

ज्वालाकुलं स्वशास्त्रोक्तं चक्रमष्टारकादिकम् ॥ २४० ॥

ध्यात्वा तेनास्य हृच्चक्रवेधनान्मन्त्रवेधनम् ।

स्वेति–अनुष्ठेयतया ।
तेनेति–अष्टारकादिना ।
हृच्चक्रेति–तात्स्थ्यात् चेत्यसङ्कोचित आत्मा लक्ष्यते ।
यदुक्तम्–

“ज्वालाकुलं ततो ध्यात्वा अष्टारं चक्रमुत्तमम् ।
द्वादशारमथो वापि स्वशास्त्रविधियोगतः ॥

परचित्तं वेधनीयं मन्त्रवेध उदाहृतः ।
"

इति ॥

एतदेव क्रमान्तरेणापि आह–

आकारं नवधा देहे न्यस्य सङ्क्रमयेत्ततः ॥ २४१ ॥

न्यासयोगेन शिष्याय दीप्यमानं महार्चिषम् ।
पाशस्तोभात्ततस्तस्य परतत्त्वे तु योजनम् ॥ २४२ ॥

इति दीक्षोत्तरे दृष्टो विधिर्मे शम्भुनोदितः ।
नादोच्चारेण नादाख्यः सृष्टिक्रमनियोगतः ॥ २४३ ॥

नादेन वेधयेच्चित्तं नादवेध उदीरितः ।
बिन्दुस्थानगतं चित्तं भ्रूमध्यपथसंस्थितम् ॥ २४४ ॥

हृल्लक्ष्ये वा महेशानि बिन्दुं ज्वालाकुलप्रभम् ।
तेन सम्बोधयेत्साध्यं बिन्द्वाख्योऽयं प्रकीर्तितः ॥ २४५ ॥

शाक्तं शक्तिमदुच्चाराद्गन्धोच्चारेण सुन्दरि ।
शृङ्गाटकासनस्थं तु कुटिलं कुण्डलाकृतिम् ॥ २४६ ॥

अनुच्चारेण चोच्चार्य वेधयेन्निखिलं जगत् ।
एवं भ्रमरवेधेन शाक्तवेध उदाहृतः ॥ २४७ ॥

नवधेति–रन्ध्रभेदात् ।
देहे इति–अर्थात् स्वकीये ।
न्यासयोगेन त्यक्तात् नवधैव दीप्यमानम् ।
महार्चिषमित्यनेन अस्य पाशस्तोभने सामर्थ्यं दर्शितम् ।
नादोच्चारेणेति–नादशब्देन दीर्घात्मनादबीजम् ।
सृष्टीति–नादिफान्तलक्षणा ।
नादेनेति–अनच्ककलात्मना स्वयमुच्चरद्रूपेण ।
तदुक्तम्–

नादं दीर्घं समुच्चार्य नादं नादे समाक्रमेत् ।
नादिफान्तं समुच्चार्य वर्णाध्वानं विशोधयेत् ॥

नादेन वेधयेद्देवि नादवेध उदाहृतः ।
"

इति ।
बिन्दुस्थानगतत्वमेव भ्रूमध्येत्यादिना व्याख्यातम् ।
चित्तमिति– शिष्यस्य सम्बन्धि, तच्च अर्थात् बिन्द्वाविष्टम् ।
बिन्दुमिति–अर्थात् भावयित्वा ।
तदुक्तम्–

“भ्रूमध्ये हृदये वाथ कन्दे वा बिन्दुभावनात् ।
आविश्य शिष्यचित्तं तु बिन्दुभेदेन वेधयेत् ॥
"

इति ।
यच्च

“गुरुर्मत्तगन्धसङ्कोचनादुत्प्लवतेऽतिभीमः” ?–इत्यादिदृशा गन्धस्य मत्तगन्धस्य निष्पीडनादियुक्तिबलोपनतेन ऊर्ध्वं चारेण मध्यशक्तेर्द्वादशान्तावस्थिते शिवात्मनि शक्तिमति उच्चैश्चरणसामरस्यमासाद्य जन्माधारे सततोदितत्वात् शृङ्गाटकासनस्थं प्राणशक्त्यभेदितया कुण्डलाकृतिं कुटिलमनच्कमनुच्चारेण उच्चार्य स्वयमुच्चरद्रूपत्वादुच्चारप्रयत्ननिरपेक्षतया स्वपरयोः स्वारसिके एव उच्चारेऽवधाय निखिलमपि जगद्वेधयेत्, असौ तत्तत्स्थानगत्या भ्रमं दधानः शाक्तो वेधः उक्तः ॥ २४७ ॥

अथ एतदनुषक्तं भुजङ्गवेधमभिधातुमाह–

सा चैव परमा शक्तिरानन्दप्रविकासिनी ।
जन्मस्थानात्परं याति फणपञ्चकभूषिता ॥ २४८ ॥

परमिति–द्वादशान्तावस्थितं शक्तिमन्तम् ।
तदुक्तम्–

“एवं पञ्चफणा देवी निर्गताधरमण्डलात् ।
"

इत्युपक्रम्य

“गता सा परमाकाशं परं निवार्णमण्डलम् ॥
"

इति ॥ २४८ ॥

फणपञ्चकभूषितत्वमेव प्रपञ्चयति–

कलास्तत्त्वानि नन्दाद्या व्योमानि च कुलानि च ।
ब्रह्मादिकारणान्यक्षाण्येव सा पञ्चकात्मिका ॥ २४९ ॥

एवं पञ्चप्रकारा सा ब्रह्मस्थानविनिर्गता ।
ब्रह्मस्थाने विशन्ती तु तडिल्लीना विराजते ॥ २५० ॥

प्रविष्टा वेधयेत्कायमात्मानं प्रतिभेदयेत् ।
एवं भुजङ्गवेधस्तु कथितो भैरवागमे ॥ २५१ ॥

तावद्भावयते चित्तं यावच्चित्तं क्षयं गतम् ।
क्षीणे चित्ते सुरेशानि परानन्द उदाहृतः ॥ २५२ ॥

कलाः–शान्त्यतीताद्याः पञ्च ।
तत्त्वानि–पृथिव्यादीनि ।
नन्दाद्याः–तिथयः ।
व्योमानि–जन्मनाभिहृद्बिन्दुस्थानानि ।
कुलानि– महाकौलकौलाकुलकुलाकुलाख्यानि ।
ब्रह्मादिकारणानि– सदाशिवान्तानि ।
अक्षाणि–बुद्धीन्द्रियाणि कर्मेन्द्रियाणि च ।
ब्रह्मस्थानेति–जन्माधारात्, ब्रह्मस्थाने इति–द्वादशान्ते, एतदुभयमपि हि अस्य मुख्यमधिष्ठानम्–इत्यभिप्रायः ।
कायमिति– चक्राधारादिरूपम् ।
ननु कायवेधेन आत्मनः किं स्यात् ?–इत्युक्तम्– आत्मानं प्रतिभेदयेदिति ।
उक्तं च–

“भुजङ्गकुटिलाकारा अधो नाभेर्व्यवस्थिता ।
प्रबुद्धा फणिवद्गच्छेत् फणापञ्चकभूषिता ॥

पञ्चकात् पञ्चकं यावद्वेधं भुजङ्गसञ्ज्ञितम् ।

इति ।
क्षीणे इति विकल्परूपतापरित्यागात् ।
परानन्द इति निर्विकल्पकचमत्कारात्मा ॥ २५२ ॥

अत एव अस्य सर्वतो भेदविगलनम्–इत्याह–

नेन्द्रियाणि न वै प्राणा नान्तःकरणगोचरः ।
न मनो नापि मन्तव्यं न मन्ता न मनिक्रिया ॥ २५३ ॥

सर्वभावपरिक्षीणः परवेध उदाहृतः ।

प्रकारान्तरेणापि अस्य बहुधात्वं दर्शयति–

मनुशक्तिभुवनरूपज्ञापिण्डस्थाननाडिपरभेदात् ॥ २५४ ॥

नवधा कलयन्त्यन्ये वेदं गुरवो रहस्यविदः ।

एतदेव क्रमेण लक्षयति–

मायागर्भाग्निवर्णौघयुक्ते त्र्यश्रिणि मण्डले ॥ २५५ ॥

ध्यात्वा ज्वालाकरालेन तेन ग्रन्थीन् विभेदयेत् ।
पुष्पैर्हन्याद्योजयेच्च परे मन्त्राभिधो विधिः ॥ २५६ ॥

नाड्याविश्यान्यतरया चैतन्यं कन्दधामनि ।
पिण्डीकृत्य परिभ्रम्य पञ्चाष्टशिखया हठात् ॥ २५७ ॥

शक्तिशूलाग्रगमितं क्वापि चक्रे नियोजयेत् ।
शक्त्येति शाक्तो वेधोऽयं सद्यः प्रत्ययकारकः ॥ २५८ ॥

आधारान्निर्गतया शिखया ज्योत्स्नावदातया रभसात् ।
अङ्गुष्ठमूलपीठक्रमेण शिष्यस्य लीनया व्योम्नि ॥ २५९ ॥

देहं स्वच्छीकृत्य क्षादीनान्तान् स्मरन्पुरोक्तपुर्योघान् ।
निजमण्डलनिर्ध्यानात्प्रतिबिम्बयते भुवनवेधः ॥ २६० ॥

भ्रूमध्योदितबैन्दवधामान्तः काञ्चिदाकृतिं रुचिराम् ।
तादात्म्येन ध्यायेच्छिष्यं पश्चाच्च तन्मयीकुर्यात् ॥ २६१ ॥

इति रूपवेध उक्तः सा चेहाकृतिरुपैति दृश्यत्वम् ।
अन्ते तत्सायुज्यं शिष्यश्चायाति तन्मयीभूतः ॥ २६२ ॥

विज्ञानमष्टधा यद् घ्रणादिकबुद्धिसञ्ज्ञकरणान्तः ।
तत् स्वस्वनाडिसूत्रक्रमेण सञ्चारयेच्छिष्ये ॥ २६३ ॥

अभिमानदार्ढ्यबन्धक्रमेण विज्ञानसञ्ज्ञको वेधः ।
हृदयव्योमनि सद्यो दिव्यज्ञानार्कसमुदयं धत्ते ॥ २६४ ॥

पिण्डः परः कलात्मा सूक्ष्मः पुर्यष्टको बहिः स्थूलः ।
छायात्मा स पराङ्मुख आदर्शादौ च सम्मुखो ज्ञेयः ॥ २६५ ॥

इति यः पिण्डविभेदस्तं रभसादुत्तरोत्तरे शमयेत् ।
तत्तद्गलने क्रमशः परमपदं पिण्डवेधेन ॥ २६६ ॥

यद्यद्देहे चक्रं तत्र शिशोरेत्य विश्रमं क्रमशः ।
उज्ज्वलयेत्तच्चक्रं स्थानाख्यस्तत्फलप्रदो वेधः ॥ २६७ ॥

नाड्यः प्रधानभूतास्तिस्तोऽन्यास्तद्गतास्त्वसङ्ख्येयाः ।
एकीकारस्ताभिर्नाडीवेधोऽत्र तत्फलकृत् ॥ २६८ ॥

अभिलषितनाडिवाहो मुख्याभिश्चक्षुरादिनिष्ठाभिः ।
तद्बोधप्राप्तिः स्यान्नाडीवेधे विचित्रबहुरूपा ॥ २६९ ॥

लाङ्गूलाकृतिबलवत् स्वनाडिसंवेष्टितामपरनाडीम् ।
आस्फोट्य सिद्धमपि भुवि पातयति हठान्महायोगी ॥ २७० ॥

परवेधं समस्तेषु चक्रेष्वद्वैतमामृशन् ।
परं शिवं प्रकुर्वीत शिवतापत्तिदो गुरुः ॥ २७१ ॥

माया मायाबीजम् ।
अग्निवर्णाः रेफाः त्र्यश्रिणीति– अर्थादूर्ध्वमुखे ।
ध्यात्वेति–अर्थात् तदन्तरुपविष्टं शिष्यम् ।
तेनेति–त्र्यश्रेण मण्डलेन ।
अन्यतरयेति– सुषुम्णादिनाडित्रयमध्यादेकया ।
पिण्डीकृत्येति–सर्वत उपसंहृत्य ।
परिभ्रम्येति- तत्रैव दक्षिणावर्तक्रमेण महता वेगेन ।
पञ्च कर्मेन्द्रियाणि, अष्टौ बुद्धीन्द्रियपञ्चकमन्तः करणत्रयं च ।
शक्तीति–शक्तिव्यापिनीसमनालक्षणम् ।
क्वापीति–यथाभीष्टे ।
प्रत्ययः–आवेशलक्षणः ।
शिखयेति–तद्रूपया शक्त्या ।
ज्योत्स्नावदातयेत्यनेन अस्याः प्रकाशकत्वं नैर्मल्यं च आवेदितम् ।
एतदौचित्यादेव च देहं स्वच्छीकृत्येति उक्तम् ।
व्योम्नीति–द्वादशान्ते ।
तच्च लीनत्वमङ्गुष्ठामूलपीठाद्वा अनुसन्धातव्यम् ।
अङ्गुष्ठमूलक्रमेणेति–क्षादीनान्तानिति संहारक्रमेण ।
पुरेति– अष्टमाह्निकादौ ।
निजमण्डलम्–स्वशरीरम् ।
प्रतिबिम्बयते इति– शिष्यमपि तथाविधमेव कुर्यात्–इत्यर्थः ।
काञ्चिदिति– यथेष्टदेवतारूपाम् ।
किञ्च अत्र फलम्?–इत्याशङ्क्य आह–सा चेत्यादि ।
अष्टधात्वमेव स्फुटयति –घ्रणेत्यादिना ।
अन्तरिति– अन्तःकरणत्रयम् ।
हृदयेति–सर्वनाडीनामभिव्यक्तिस्थानत्वात् ।
पिण्डः शरीरम् ।
कलेति–कञ्चुकपञ्चकोपलक्षणम् ।
य इति– त्रिविधोद्दिष्टः ।
उत्तरोत्तरे इति–स्थूलः सूक्ष्मे, सूक्ष्मश्च परे इति ।
क्रमश इति–यथायथं दार्ढ्येन–इत्यर्थः ।
अत्र च अन्तरा परिकल्पितं “छायात्मा स पराङ्मुख आदर्शादौ च सम्मुखो ज्ञेयः ।
" इति अर्धमसङ्गतत्वादन्तर्गडुप्रायमिति उपेक्ष्यम् ।
यथास्थितव्याख्यानहेवाकिनामेतत्तु सङ्गतिं यदि उपेयात् तदास्ताम्; अस्माकं पुनरियती नास्ति दृष्टिः ।
चक्रमिति– आधारादीनामुपलक्षणम् क्रमशः इति–नाडीचक्रादेरारभ्य ।
उज्ज्वलयेदिति–संविदुन्मुखतया दीप्तीकुर्यात्–इत्यर्थः ।
तत्फलेति– उज्ज्वलीकरणात्मा ।
तद्गता इति–तच्छायाप्रायत्वात् ।
ताभिरिति– अन्याभिरसङ्ख्येयाभिर्नाडीभिः ।
तत्फलम्–एकीकारलक्षणम् ।
किमत इति–न मन्तव्यमीत्याह अभिलषितेत्यादि ।
लाङ्गूलाकृतीत्यनेन यथा कश्चिन्महाप्राणी स्वपुच्छास्फोटनेन तर्वादि पातयति, तथा अयमपि ।
परमिति–कटाक्षितम् ।
महायोगीति–शिवतापत्तिदो गुरुरिति च सर्वशेषत्वेन ज्ञेयम् ॥ २७१ ॥

एतच्च आगमेऽपि एवमुक्तम्–इत्याह–

श्रीमद्वीरावलिकुले तथा चेत्थं निरूपितम् ।

तदेव आह–

अभेद्यं सर्वथा ज्ञेयं मध्यं ज्ञात्वा न लिप्यते ॥ २७२ ॥

तद्विभागक्रमे सिद्धः स गुरुर्मोचयेत् पशून् ।

इह अयोगिभिः भेत्तुमशक्यम्, अत एव योगाभ्यासादिक्रमेण अवश्यज्ञातव्यं मध्यम्–मध्यप्राणशक्तिम्, ज्ञात्वा- तत्तच्चक्रादिभेदनेन निरर्गलं प्रवहन्तीमनुभूय, यो न लिप्यते– प्राणापानोभयवाहनिमग्नो न भवेत्, अत एव तत्र मध्यशक्तावनन्तरोक्ते मन्त्राद्यात्मनि विभागक्रमे दार्ढ्येन लब्धानुभवः; स तात्त्विकार्थोपदेष्टा पशून् मोचयेत्– तत्तच्चक्राधारादिभ्य उन्मज्जयेत्–इत्यर्थः ॥

कथञ्च एतत् गुरुः कुर्यात्–इत्याह–

गुरोरग्रे विशेच्छिष्यो वक्त्रं वक्त्रे तु वेधयेत् ॥ २७३ ॥

रूपं रूपे तु विषयैर्यावत्समरसीभवेत् ।

स्वाग्रोपविष्टस्य हि शिष्यस्य गुरुर्वक्त्रे

“…शैवी मुखमिहोच्यते ।
" (वि।
भै।
श्लो। २०)

इत्याद्युक्त्या तन्मध्यशक्तौ स्वां मध्यशक्तिं तदीयरूपे तद्ग्रहके चक्षुरिन्द्रिये स्वं चक्षुरिन्द्रियरूपमेतदुपलक्षितेषु तत्तदिन्द्रियान्तरेष्वपि स्वेन्द्रियान्तराणि वेधयेत् तन्निमित्तं प्रयुञ्जीत, यावद्विषयीक्रियमाणैरेभिः समरसीभवेत्– तदैकात्म्यमासादयेत्–इत्यर्थः ॥

ननु एवमपि किं स्यात् ?–इत्याशङ्क्य आह–

चित्ते समरसीभूते द्वयोरौन्मनसी स्थितिः ॥ २७४ ॥

उभयोश्चोन्मनोगत्या तत्काले दीक्षितो भवेत् ।
शशिभास्करसंयोगे जीवस्तन्मयतां व्रजेत् ॥ २७५ ॥

दीक्षित इति–अर्थात् शिष्यः ।
यतस्तदात्मा शशिभास्करयोः प्राणापानयोः मध्यशक्तौ सम्यक् स्वस्वरूपत्रोटनेन सामरस्यात्मनि योगे सति तन्मयतां व्रजेत्–तदैकमध्यमासादयेत्–इत्यर्थः ॥२७५ ॥

एतच्च कारणानामपि आशंसास्पदम्–इत्याह–

अत्र ब्रह्मादयो देवा मुक्तये मोक्षकाङ्क्षिणः ।

ननु एवं कस्मात्?–इत्याशङ्क्य आह–

निरुध्य रश्मिचक्रं स्वभोगमोक्षावुभावपि ॥ २७६ ॥

ग्रसते यदि तद्दीक्षा शार्वीयं परिकीर्तिता ।

यदि नाम अयमेवंविधो गुर्वादिः स्वं मनःप्रभृति रश्मिचक्रं निरुध्य उभौ परस्परव्यावृत्तौ भोगमोक्षावपि ग्रसते भोगेऽपि मुक्तस्तदियं पारमेश्वरी दीक्षा परिकीर्तिता जीवन्मुक्तिप्रदत्वेन प्रख्याता–इत्यर्थः ॥

अत एव आह–

स एष मोक्षः कथितो निःस्पन्दः सर्वजन्तुषु ॥ २७७ ॥

अग्नीषोमकलाघातसङ्घातात् स्पन्दनं हरेत् ।

निःस्पन्द इति–सर्वदशास्वपि अविचलद्रूपः–इत्यर्थः ।
एवं दीक्षितो हि प्रमाणप्रमेयमयप्राणापानात्मनोरग्नीषोमयोः कलानां पौनःपुन्येन आघातात्स्वरूपापोहनेन प्रमातृरूपे एव विश्रान्त्या स्पन्दनं हरेत्–बहिर्मुखतां शमयेत्–इत्यर्थः ॥

एवञ्च अस्य कथं स्यात् ?–इत्याशङ्क्य आह–

बाह्यं प्राणं बाह्यगतं तिमिराकारयोगतः ॥ २७८ ॥

निर्यातं रोमकूपैस्तु भ्रमन्तं सर्वकारणैः ।
मध्यं निर्लक्ष्यमास्थाय भ्रमयेद्विसृजेत्ततः ॥ २७९ ॥

सङ्घट्टोत्पाटयोगेन वेधयेद् ग्रन्थिपञ्चकम् ।
सङ्घट्टवृत्तियुगलं मध्यधाम विचिन्तयेत् ॥ २८० ॥

नात्मव्योमबहिर्मन्त्रदेहसन्धानमाचरेत् ।
दीक्षेयं सर्वजन्तूनां शिवतापत्तिदायिका ॥ २८१ ॥

इह बहिः प्रसरणशीलमपि प्रमेयात्मकत्वात् बाह्यमपानं प्राणं च तद्विश्रान्त्युन्मुखत्वात् मध्यम्, अत एव रोमकूपात्मनाडिद्वारैः सर्वतः प्रसरद्रूपम्

नहि भेदात्परं दुःखं तमो नाद्वयसंवृतेः ।
"

इत्याद्युक्त्या तिमिराकारं प्रमातृरूपमवलम्ब्य ब्रह्मादिभिः कारणैरधिष्ठितेषु स्थानेषु उर्ध्वं गतिरोधात् भ्रमन्तमपि ध्येयान्तरपरित्यागाश्रयणेन यत्रैव भ्रमयेत्; तथा भ्रमणानन्तरं च विसृजेत् येन प्राणापानयोः सङ्घट्टस्य ऊर्ध्वगतयोगेन तत्तत्कारणाधिष्ठितं ग्रन्थिपञ्चकं वेधयेत् यथा समरसीभूतप्राणापानयुग्मं मध्यधाम विचिन्तयेत् ↓तत्रैव बद्धावधानो भवेत् येन परिमितात्मनो व्योम्नः–शून्यस्य बहिः– बाह्यस्य नीलादेः प्रतिबिम्बधारणात् गुप्तभाषिण्या बुद्धेर्देहस्य च सन्धानं न आचरेदात्मन्येव साक्षात्कारमनुभवेत् येन अस्या दीक्षायाः शिवतापत्तिदायित्वमुक्तम् ॥ २८१ ॥

एवं बहुविधां वेधदीक्षामभिधाय तदितिकर्तव्यताशेषमपि आह–

दीक्षान्ते दीपकान् पक्त्वा समस्तैः साधकैः सह ।
चरुः प्राश्यः कुलाचार्यैर्महापातकनाशनः ॥ २८२ ॥

इति श्रीरत्नमालायामूनाधिकविधिस्तु यः ।
स एव पातकं तस्य प्रशमोऽयं प्रकीर्तितः ॥ २८३ ॥

न च एतत् स्वमनीषिकया अभिहितम्–इत्युक्तम्–इति श्रीरत्नमालायाम्–इति ।
तदुक्तं तत्र–

“दीक्षान्ते दीपकाः कार्याः पचित्वा साधकैः सह ।
चरुः प्राश्यः कुलाचार्यैर्महापातकनाशनः ॥
"

इति ।
ननु

“यावन्न सर्वे तत्त्वज्ञास्तावद्दीपं न दर्शयेत् ।
"

इत्युक्तनयेन अतत्त्वविदां तावदेवं चरुप्राशन निषिद्धम्, तत्त्वविदां च पापस्पर्शाशङ्कापि नास्ति; तत् किमभिप्रेत्य अत्र महापातकनाशन इति उक्तम्?–इत्याशङ्क्य आह–ऊनेत्यादि ॥ २८३ ॥

अत्रैव पूर्णतानिमित्तमितिकर्तव्यतान्तरमपि आह–

परेऽहनि गुरोः कार्यो यागस्तेन विना यतः ।
न विधिः पूर्णतां याति कुर्याद्यत्नेन तं ततः ॥ २८४ ॥

येन येन गुरुस्तुष्येत्तत्तदस्मै निवेदयेत् ।

न विधिः पूर्णतां यातीत्यनेन अस्य यागाङ्गत्वमुक्तम्, न तु तत्तुष्टि कारित्वम् ॥

कश्च अत्र विधिर्विवक्षितो यस्य अनेन पूर्णता स्यात्–इत्याह–

चक्रचर्यान्तरालेऽस्या विधिः सञ्चार उच्यते ॥ २८५ ॥

अलिपात्रं सुसम्पूर्णं वीरेन्द्रकरसंस्थितम् ।
अवलोक्य परं ब्रह्म तत्पिबेदाज्ञया गुरोः ॥ २८६ ॥

तर्पयित्वा तु भूतानि गुरवे विनिवेदयेत् ।

अस्या इति–दीक्षायाः ।
वीरेन्द्रः–आचार्यः ॥

एतदेव अत्र शिक्षयति–

कृत्वा भुवि गुरुं नत्वादाय सन्तर्प्य खेचरीः ॥ २८७ ॥

स्वं मन्त्रं तच्च वन्दित्वा दूतीं गणपतिं गुरुन् ।
क्षेत्रपं वीरसङ्घातं गुर्वादिक्रमशस्ततः ॥ २८८ ॥

वीरस्पृष्टं स्वयं द्रव्यं पिवेन्नैवान्यथा क्वचित् ।

कृत्वा भुवीति–अर्थादात्मानम्, तेन भुवि पतित्वा गुरोः प्रणामः कार्यः–इत्यर्थः ।
तच्च अलिपात्रं वन्दित्वा आदायेति योज्यम् ।
वीरस्पृष्टमिति–गुर्वादिक्रमेण सर्वेषां पीतशेषम्–इत्यर्थः ॥

एतच्च तत्त्वज्ञैरेव सामयिकैः सह कार्यम्, न अन्यैः–इत्याह–

परब्रह्मण्यवेत्तारोऽगमागमविवर्जिताः ॥ २८९ ॥

लोभमोहमदक्रोधरागमायाजुषश्च ये ।
तैःसाकं न च कर्तव्यमेतच्छेर्योर्थिनात्मनि ॥ २९० ॥

कदा च एतत्कार्यम् ?–इत्याशङ्क्य आह–

यागादौ यागमध्ये च यागान्ते गुरुपूजने ।
नैमित्तिकेषु प्रोक्तेषु शिष्यः कुर्यादिमं विधिम् ॥ २९१ ॥

प्रोक्तेष्विति–अष्टाविंशाह्निके ॥२९१ ॥

आह्निकार्थमेव श्लोकार्धेन उपसंहरति–

इति रहस्यविधिः परिचर्चितो गुरुमुखानुभवैः सुपरिस्फुटः ।

इति श्रीमदाचार्याभिनवगुप्तपादविरचिते श्रीतन्त्रालोके रहस्यविधिप्रकाशनं नाम एकोनत्रिंशमाह्निकम् ॥ २९ ॥

इति शिवम् ॥

श्रीमद्गुरुपदेशप्रक्रमसङ्कान्तकौलिकानुभवः ।
एकान्नत्रिंशमिदं जयरथनामाह्निकं व्यवृणोत् ॥

इति श्रीमन्महामाहेश्वराचार्यवर्यश्रीमदभिनवगुप्तविरचिते श्रीतन्त्रालोके श्रीजयरथविरचितविवेकाभिख्यव्याख्योपेते रहस्यविधिप्रकाशनं नाम एकोनत्रिंशमाह्निकं समाप्तम् ॥ २९ ॥